Тіл мәдениеті мен тілдік норма
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
АЙТЫЛЫМ ЖӘНЕ ОРФОЭПИЯ
Орындаған:
4 курс студенті ____________________________А. Т. Кодекова
Ғылыми жетекшісі:
филол.ғ.к., доцент ____________________________ С. Ш. Ақымбек
Норма бақылаушы:
филол.ғ.к., доцент ____________________________ _Ә. Ж. Әміров
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді:
ф.ғ.доктры, профессор__________________________ __Б. Момынова
(қолы, күні)
АЛМАТЫ, 2011
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Айтылым және орфоэпия
Жұмыстың көлемі: 55 бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 25
Тірек сөздер: орфоэпия, орфография, тілдік норма, кодификация, вариация, тіл мәдениеті, тілдік жүйе.
Жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті:
Тілдік норманың қыры мен сырын меңгере отырып, оның бір қалыпқа келіп реттелуіне ықпал етуші көздерді айқындау. Тілдік нормалардың қатарына енетін орфоэпиялық норманың ерекшеліктеріне тоқталу. Орфоэпиялық норма мен айтылымның негізгі айырмашылықтарын бөліп қарастыру. Осы мақсаттарды көздей отырып, мынадай міндеттер алға қойылды:
oo Тілдік норманың анықтамасына мән беру;
oo Тіл мәдениетінің қоғамдағы рөліне тоқталу;
oo Қазақ тіліндегі орфоэпиялық норманың қалыптасу негіздері;
oo Қазақ тіліндегі айтылым теориясының қалыптасу негіздері;
oo Орфоэпия мен айтылымның ұқсастықтары мен айырмашылықтарын толықтай ажырату;
oo Осы мәселелерге қатысты ғалымдардың ой-пікірлеріне тоқталу және оны саралау, сараптау.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Бұл зерттеу жұмысымызда қазақ тілінің ғылымда өз орнын алуына септігін тигізген, оның ережелері мен қағидаларын белгілі бір нормаға келтірткен тілдік нормалар жайын сөз етпекпін. Тілдік норма жайлы айтпас бұрын бұл саланың терминдеріне назар аударайық. Алдымен норма, нормалану (нормализация) және кодификация терминдерін білдіретін ұғымдар жайында түсінік берейік. Норма - негізінен тілдің өзі ұсынған тәртіп, нормалану - сол тәртіптерді тілдің өзінің қалыптастыруы. Тілдің нормалануы мен ол нормалардың кодификациясы бір әрекет емес, соңғысы тіл процестеріне адамдардың араласуы яғни тілдік нормаларды реттеу, сұрыптау, дұрысын бекіту, қалыптанғандарын хатқа тіркеу сияқты іс-әрекетті білдіреді. Кодификация - әдеби тілдің дамуына әлеумет тарапынан ықпал жасау. Сондай-ақ қазақ тілінің ұлт тілі, мемлекет тілі ретінде танылуындағы ең басты құрал дұрыс сөйлей білуі туралы ой қозғаймыз. Тіліміздің сұрыпталып, белгііл бір нормаға түсуінде, жалпыхалыққа түсінікті болуында септігін тигізетін баспасөз материалдарын, ғалымдардың пікірлерін талқылаймыз. Онда айтылған орфоэпия және айтылым туралы ой-пікірлеріне назар аударамын.
Жұмыста қолданылған әдістер: Жұмыста жинақтау, салыстыру, сипаттау, жүйелеу, қорытындылау әдістері қолданылды.
Глоссарий
Тіл мәдениеті -- сөздерді дұрыс, орнымен қолдану (лексика), дұрыс құрастыру (синтаксистік), дұрыс қиюластыру (морфологиялық), дұрыс дыбыстау (орфоэпиялық), сауатты жазу (орфографиялық), тілді әсерлі етіп жұмсау (лингвостилистикалық) нормаларды ұстану, орнықтыру, жетілдіру.
Әдеби тіл нормасы - сөзді дұрыс қолданудың, грамматикалық амал-тәсілдерді дұрыс пайдаланудың көпшілігі таныған, тіл тәжірибесінде сыннан өткен қағидалары.
Тілдік норма - көпшіліктің қатынас құралы ретінде тілдің қлоданысында оның әлдеқайда орныққан, дәстүрлі құрамдары, амал-тәсілдері, тәртіптері; тіл-тілдің қай-қайсысының да даму (қызмет ету) кезеңдерінің баршасына тән құбылыс.
Кодификация - дұрыс деп танылған тілдік нормаларды қалыпқа түсіріп, жинақтап көрсету, бұдан да гөрі дәлірек айтсақ, тілдік нормалардың қалыпқа түсіп, жаппай қолданыс тапқандарын орнықтыру, заңдастыру, тіркеу.
Вариация - парадигмадағы фонеманың синтагмалық қатынасқа түскенде, сол тілдің фонологиялық парадигмасында жоқ өзгеше бір дыбыстық реңкте объективтенуі.
Орфография - (orpho - дұрыс, graphia - жазу) сөздерді дұрыс жазу жүйесі.
Орфоэпия - (orpho - дұрыс, ephia - айту) сөздерді дұрыс айту жүйесі.
Сөз дәлдігі - сөздерді тілдегі мағынасына лайық қолдану. Сөз белгілі бір зат пен құбылыстың атауы.
Сөз тазалығы - тілді шұбарлайтын өзге тілдік элементтерді қолданбау дағдысы.
Сөз сазы - сөйлеу үстінде (актісінде) сөздердің дұрыс айтылып, құлаққа жағымды естілуі. Ал сөздерді дұрыс айту дегеніміз тілдің табиғи дыбыс заңдылықтарын сақтау болып табылады.
Диалектизмдер - жергілікті жерде, белгілі бір аймақта қолданылатын,
яғни өзінің жекеменшік территориясы бар тілдік бірліктер.
Қарапайым сөйлеу тілі - әдеби тіл кеңістігінен тысқарылау тұратын
Жаргон, арготизмдер - бейәдеби топқа жататын тілдік бірліктер белгілі
бір әлеуметтік жіктің, топтың тілінде кездеседі. Олар былайғы жұртқа түсінікті
бола бермейді. тілдік бірліктер жүйесі.
Варваризмдер - әдеби тіл нормасында жоқ шет тілдік сөздер жатады.
Мазмұны
КІРІСПЕ
Тіл мәдениеті мен тілдік норма ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. Айтылым және орфоэпиялық норма ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 9
0.1. Қазақ тіліндегі орфоэпиялық норманың қалыптасу негіздері ... ... ... .9
0.2. Қазақ тіліндегі айтылым теориясының қалыптасу негіздері ... ... ... ..19
2. Тіл мәдениетіндегі орфоэпия және айтылым ... ... ... ... ... ... 27
0.1. Орфоэпиялық норманың іске асу тетіктері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...27
0.2. Айтылым шарттарының іске асу тетіктері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 5
Кіріспе
Тіл - әр халықтың өзіндік ой-санасы мен парасатын, бүкіл тұрмыс-тіршілігі мен сезім-түйсігін ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін күретамыр. Онсыз халық аты бар да заты жоқ тобыр. Ана тілінің тағдыры оны жаратқан халықтың қолында. Тіл - адамзаттың адамдық қасиетін танытатын ұғым.
Тіл білімінің бір тармағы болып саналатын тіл мәдениеті көптеген ғылыми-практикалық проблемаларды қамтиды. Ол тек тілдің қолданысындағы ағаттықтары мен жазудағы қателерді тауып көрсетіп отыруды ғана көздемейді. Тіл қолданысындағы қателерді көрсету үшін олардың дұрыс болуға тиіс базасын алу қажет, демек, тілдік жүйені, ол жүйеге сай қалыптасқан нормаларды айқындап алуы шарт. Сондай-ақ тіл тіршілігінде тек сөздер ғана емес, дыбыстар, ол дыбыстардың айтылу сазы дегендердің мәні зор, бүгінгі тілдердің қызметі жазумен қоян-қолтық астарласып жатыр, бұл күнде тіл жазусыз қызмет ете алмайды, сондықтан емле мәселесі де тіл мәдениетін, яғни жазуда да дұрыстықты, жүйелілікті, қолайлылықты талап етуі заңды.
Тіл мәдениетінің өзегі - норма туралы ұғым. Норма тілдің жүйесі мен құрылымына иек артады. Тілдік жүйе дегеніміз - тілде бар үлгілердің қолданыс типтерінің, түрлерінің белгілі бір тәртіппен келуі, ал тілдік құрылым дегеніміз - осы жүйенің іске асқан материалдық мүмкіндіктері.
Бұл зерттеу жұмысымызда қазақ тіліміздің ғылымда өз орнын алуына септігін тигізген, оның ережелері мен қағидаларын белгілі бір нормаға келтірткен тілдік нормалар жайын сөз етеміз. Тілдік норма жайлы айтпас бұрын бұл саланың терминдеріне назар аударсақ, алдымен норма, нормалану (нормализация) және кодификация терминдерін білдіретін ұғымдар жөнінде түсінік береміз. Норма - негізінен өзі ұсынған тәртіп, нормалану - сол тәртіптерді тілдің өзінің қалыптастыруы. Ал тілдік норма дегеніміз - көпшіліктің қатынас құралы ретінде тілдің қолданысында оның әлдеқайда орныққан, дәстүрлі құрамдары, амал-тәсілдері, тәртіптері; тіл-тілдің қай-қайсысының да даму (қызмет ету) кезеңдерінің баршасына тән құбылыс.
Тілдің нормалануы мен ол нормалардың кодификациясы бір әрекет емес, соңғысы тіл процестеріне адамдардың араласуы яғни тілдік нормаларды реттеу, сұрыптау, дұрысын бекіту, қалыптанғандарын хатқа тіркеу сияқты іс-әрекетті білдіреді. Кодификация - әдеби тілдің дамуына әлеумет тарапынан ықпал жасау. Кодификация - тілдің өзінің әрекеті емес, оны қолданушы қолданысын реттеуші біздің (адамдардың) қарекетіміз, сондықтан норма және оның қалыптануы дегеннен гөрі норма және оны қалыптандыру деп атаған дұрыс. Кодификация терминінің мағынасы - дұрыс деп танылған тілдік нормаларды қалыпқа түсіріп, жинақтап көрсету, бұдан да гөрі дәлірек айтсақ, тілдік нормалардың қалыпқа түсіп, жаппай қолдананыс тапқандарын, орнықтыру, заңдастыру, тіркеу. Сонымен қатар, кодификация - тілдің қолданысында жүйелі тәртіп орнатады, тілдік заңдылықтарды тұрақтандырады, әдеби нормалардан тысқары элементтерді тоғытып жіберуден сақтайды.
Тілдік норманың табиғаты екі түрлі: бірі тілдің өзінде қалыптасқан нормалар және ереже бойынша ұсынылған нормалар, соңғыларды ереже бойынша деп айтуымыз шартты. Бұл жердегі ереже дегеніміз - грамматика оқулықтары мен әр алуан сөздіктер, анықтағыштар, т.б. Мысалы, қазақ тіліндегі септеу, жіктеу парадигмалары, сын есім шырайлары, етістіктің етіс тұлғалары, шақтық мағыналары, жұрнақтар арқылы жаңа сөздің жасалуы сияқтылар туа біткен - яғни өте ертеден тілдің өзінде қалыптасқан, әбден орныққан, тілдің өз табиғатына тән жүйеге айналған заңдылықтар. Ал -мен (-пен, -бен) шылауын қосымша ретінде танытып, көмектес септігінің көрсеткіші деп ұсыну, оның септік парадигмасының өзге жалғаулар сияқты сөзге қосылып жазу нормасы - қолдан жасалған, яғни ережемен реттелген норма.
Сөйлеу мәдениетінің басты мақсаты - орфоэпиялық норма. Орфоэпиялық норма - сөздерді дұрыс айту, лексикалық - сөздерді іріктеп, сұрыптап қолдану, талғап, талғаммен қолдану, грамматикалық нормалар - сөйлеу мәдениетінде біршама тұрақталып, қалыптасқан норма, бірақ кейбір стильдердің ауызекі сөйлеу стилінде бір септіктің ішінде басқа септік тұлғалары айтылуы сияқты қате грамматикалық құрылымдар кездеседі. Бұл бір жағынан жеке адамдардың тіліндегі құбылыс та болып саналады.
Синтаксисті норма дегеніміз - сөйлемді дұрыс құрау, оның өзіне тән компаненттерін көркем байланыстыру, қарапайым әрі әсерлі жеткізе білу болса, онда әсерлі жеткізу үшін әсем тілдік сөйлемнің дағдысын қалыптастыру қажет. Тілдік сөйлемдерді дұрыс дыбыстау, сөзді таңдап, талғаммен айту үшін сөз таңдау мүмкіншілігі болу керек, ол адресанттың сөздік қорына қазақ тілінің бай мұрасын қаншалықты меңгергеніне тікелей байланысты.
Тіл мәдениеті - қазақ тіл білімінің зерттеу нысандарының ішінде кейінірек қолға алған сала. Тіл мәдениеті саласының тілдің басқа салалардан айырмашылығы оның күнделікті өмірмен тілді қолдану, жазу, сөйлеу мәдениетімен тығыз байланыстылығы. Жазу мен сөйлеу мәдениетінің қазақ әдеби тілін қалыптастыру және орфографиялық ережелерді жүйелеу мәселелерімен тығыз байланыстылығы қазақ тіл ғылымында жан-жақты зерттеліп келеді. Қазақ тілін үйренушілер көбінесе қазақ тілінің грамматикасын меңгеруге күш салады. Ал қазақ тілінде (қазақтардың өзі де) мәдениетті сөйлеу мәселесіне көп көңіл бөлмейді. Тіл мәдениеті туралы ғылым нысаны қазақ тілші ғалымдары, мамандары ғана үшін емес, қазақ халқының ұлттық мүдде-мұратының негізгі ұстанымы ретінде оқытылып, халық өз тілінің игілік парызы ретінде тану керек.
Қазақ тілші ғалымдары А. Байтұрсыновтан бастап, Қ. Жұбанов,
М. Балақаев, Р. Сыздықова, М. Серғалиев, Н. Уәлиев, С. Мырзабеков т. б. сауатты жазу, сөздерді дұрыс дыбыстау, орфоэпиялық нормаға қатысты ғылыми еңбектер, анықтағыш сөздіктер, ғылыми мақалалар, әртүрлі жинақтар шығарды. Тілші ғалымдармен бірге басқа да маман иелері тіл мәдениеті туралы өз ойларын, құнды пікірлерін мәдениетті сөйлеуге қажетті ой-пікір, ұсыныс, толғамдарын айтуда. Көп жағдайда саяси және идеологиялық-ақпараттық, ғылымдық, т.б. көпшілікке арналған ортада сөйлеу мәдениеті қандай болу керектігі жиі сөз болады. Сондай-ақ, жазу мәдениетіндегі орфографиялық қателер, емле ережелерін бұзу, жер-су атауларының дұрыс жазылмауы қанша айтылып, жазылып жатса да әлі түйіні шешілмеген, бірақ барша халық қолдануға тиісті бір жүйелілікті талап ететін міндетті құбылыс,өзінің мемлекет тарапынан нақты шаралар мен заң, қағида, ереже сияқты ресми заңдастыру әрекетін күтуде.
Сөйлеуші кім, қабылдаушы кім, қандай ортада сөйлеп тұр, ортаның мәдени дәрежесі қай деңгейде деген мәселелер де сөйлеу мәдениетіне үлкен жауапкершілікпен қарауды талап етеді. Сөйлеу мәдениеті ойдың дәлдігі, сөздің анықтығы, тазалығы, көңіл-күйге әсер ететін шынайылығы (ол қарапайым сөзден немесе бейнелі образды сөздерді құралуына қарамастан), көркемдігі тілдің маңызды қасиеттерін саралауды талап етеді. Сөз мәдениетін қалыптастыруға қажетті лингвистикалық орталықтар болуы шарт. Лингвистикалық алдын-ала болжау орталығы сөз мәдениетінің мына міндеттерін шешуге көмектеседі: дәстүрлі тіл жүйесінің сапалық және сандық бағыттарын кешенді түрде зерттеу. Лингвистикалық болжау орталығы сөз, сөйлеу қызметінің дәстүрін қалыптастыру мәселесін қарастырады.
Сөйлеу мәдениетіндегі қазіргі таңдағы ең күрделі, көкейкесті мәселе - орфоэпиялық мәселе. Дауыстың арқасында адресант авторға өз ойын, сезімін, жан-дүниесінің сырын бере отырып, екінші жақтан да сондай нәрселер талап етіледі. Дауыстан, оның табиғатынан адамның жай-күйі, мінезінің әр түрлі астары байқалады. Мысалы, өткір, ашық, батыл, әлсіз, енжар, солғын, жағымпаз, тың, көңілді, сабырлы, күлкілі, құштар, құмар, селсоқ, салғырт, жігерсіз, жұмсақ, көнгіш, дөрекі, еліктіргіш, еліккіш, дойыр, зәлім, әлжуаз, сыпайы, зиялы, оқымысты, ақ көңіл, тұрпайы, өжет, аңқау, адал, салмақты, әміршіл, момақан, қарапайым, ашушаң, шыншыл, тартымды, өзімшіл, тартыншақ, қу, айлакер, екі жүзді, әділ, таза, турашыл, жеңіл, ұшқалақ, қауқарсыз, өтірікші, байсалды т.б. тіл мәдениеті тілдің құрылымдық жүйесіндегі орфоэпиялық, орфографиялық, пунктуациялық, лексикалық-грамматикалық, синтаксистік нормаларды біліп үйрену болып табылады.
Тіл мәдениетінде осы мәселелердің коммуникативтік-эстетикалық қызметі толық айқындалған жағдайда стилистикалық норманы жүзеге асырады. Стилистикалық норма сөйлеушінің тілдік сөйлеу тәртібін қалыптастырады. Ендеше, сөз мәдениетінің мәселелері толық анықталған жағдайда стилистика ғылымына жетуге болады, сондықтан, М. Серғалиев тіл мәдениеті стилистикамен тығыз байланыста ғана дами алатындығына үлкен мән берген, тіл мәдениеті стилистиканың жетістіктерін пайдалану нәтижесінде өсетін ғылым екендігін айтқан болатын. Сөз мәдениетінің қазақ тіл ғылымында араласпайтын саласы жоқ, көркем сөйлеуде болсын, ғылыми-көпшілік немесе ресми ортада, тіпті ауызекі сөйлеу стилінде тіл ғылымының барлық саласымен тамырласып жатады.
Көпшілігіміз тіл мәдениеті дегенді сыпайы, сынық сөйлеу, сөз ішінде бөтен тілдің элементтерін араластырмай таза сөйлеу деп түсінеміз. Бірақ сөз мәдениеті деген ұғым біз ойлағаннан әлдеқайда кең, әлдеқайда терең. Қарапайым тілмен айтқанда, ең алдымен ана тіліміздің иелігіндегі барлық дүниелерді, яғни тілдің дыбыстық жүйесін, оның ырғақ әуездерін, сөздік тұлғаның құрылымдарын, оның жұрнақ, жалғауларын, сөз тіркестері мен сөйлем жүйелерін, тілдің стильдік құралдарын т. б. әдеби тілдің нормасына сай қолдана білу, дұрыс әрі бедерлі жұмсай білу деген ұғымды білдіреді.
Сондықтан да жұртшылыққа түсінікті сөздерді жиі, көбірек қолданудың, жазба мәтінді дұрыс сазына келтіріп дыбыстаудың, тиісті жерінде сөзге логикалық ықпал түсірудің, жеке сөздердің орфоэпиялық нормаларын сақтаудың маңызы ерекше. Тіл -- адам қатынасының, ойлаудың, мәдениеттің аса маңызды құралы, өмірдің ұлы қаруы. Қарым-қатынас майданына түскен сайын бұл құралдың икемділігі артып, шыңдала береді. Бірақ, тілдің мұндай қасиеті оның қызмет етуіне, жетілуі мен дамуына айрықша көңіл бөліп, шынайы қамқорлыққа алып отырудың барысында ерекше жандана түседі.
Дұрыс сөйлеп, дұрыс жаза білуге дағдыланған, әдеби тіл нормасына төселген адамның сөйлеген сөзі де, жазғаны да, кедір-бұдырсыз болып жатық шығып жатады. Тіл амалдарын дұрыс қолданып, әдеби тіл нормасын сақтап, одан жөнсіз ауытқымауды сөз жатықтығы деп түсінуге болады. Тіл амал-тәсілдерін дұрыс жұмсауға, сөз жатықтығына ғана қанағат етіп қою жеткіліксіз. Сөйлеушінің сөзі әдеби тілдің нормасына сай жұмсалуы және тілге жеңіл, жүрекке жылы тиетіндей (А. Құнанбаев) ой мен сезімді дәл жеткізе алатындай әсерлі болуы да қажет.
1. Айтылым және орфоэпиялық норма
0.1. Қазақ тіліндегі орфоэпиялық норманың қалыптасу негіздері
Қазақ тілінің орфоэпиялық нормасы және оның маңызы туралы алғаш пікір айтушылардың бірі - проф. М. Балақаев. Ол өзінің Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері деп аталатын еңбегінің алғы сөзінде былай дейді: Бірақ сөздердің айтылу нормасы және сол норманы сақтап сөйлеу мәселесі ескерілмей, елеусіз қалып келеді. Сондықтан да бізде бұл мәселе жөнінде күні бүгінге дейін ала-құлалық байқалады. Мына сөз былай айтылмайды, былай айтылады, мынасы дұрыс, мынасы теріс дегенді көп есітпейміз. Кім қай сөзді қалай айтады, қалай есітеді - бәрібір - әйтеуір нобайы келсе болғаны. Бұл кемшіліктерден арылу үшін әрбір сөздің дұрыс айтылу нормасын сақтап сөйлеуді, тіл мәдениетінің басты талаптарының бірі етіп қою керек.[20]
Кітапта Орфоэпиялық және орфографиялық норма деп аталатын тақырып бар. Көлемі шағын болғанмен осы мәселелерге қатысты бірсыпыра құнды мағлұмат айтылған.
Дыбыстық тіл - күрделі құбылыс. Оны әріптермен мүлтіксіз беру мүмкін емес. Сондықтан кез келген тілдің айтылуы мен жазылуының арасында алшақтық болмай қоймады. Мұндай алшақтық қазақ тілінде де жетерлік. Олай болса, сөздерді жазылуынша айту ара-тұра жаңсақтыққа ұрындырары аян. Бұл салада да тәжірибе жинақталып, ереже-қағида жасалуға, оның өзі сол тілді тұтынушыларға ортақ, міндетті заңға айналуға тиіс.
Автор орфоэпиялық норманы айқындауға байланысты өз пікірін ұсынады: Сонда жапылама долбармен айтқанда, сөздердің айтылу нормасы былай болуы керек: құлаққа жағымды, көңілге қонымды айтылғанның бәрі - нормаға жатпайды, дұрыс емес. Тілдік нормалар қоғам мүддесіне негізделетіндіктен олар жалпы халыққа бірдей түсінікті, тілге жатық, айтуға ыңғайлы болуға тиіс.[20] Қысқасы, бұл еңбекте қазақ орфоэпиясына қатысты алғашқы пікірлер айтылған деуге болады.
М. Дүйсебаеваның Қазақ әдеби тілі орфоэпиясының кейбір мәселелері - аты айтып тұрғандай, осы мәселеге арналған зерттеу.
Автор дұрыс сөйлеудің нормасы тіліміздегі белгілі бір дыбыс заңдылығы бойынша қалыптасатынын ескеріп, тіліміздегі дыбыстардың әрқайсысының айтылуындағы ерекшеліктерге жеке-жеке тоқтайды. Автор қазақ әдеби тілінің сөйлеу мәдениетінің қалыптасуына әсер еткен негізгі жағдайлар ретінде мыналарды атап көрсетеді: халықтың дәстүрлі (традициялық) сөйлеу тілі, белгілі мәдени орталық, баспа орындары мен мәдени мекемелер, жазба әдеби тіл мен көркем әдебиет. Автордың мына бір пікіріне көңіл аудару керек болады: Қазіргі Алматы қаласындағы қазақ интеллигенциясының сөйлеу мәдениетінің үлгісі болады дейміз. [3]
Қазақ тілі орфоэпиялық нормаларын жүйелі түрде біршама дұрыс баяндаған, осы саладағы ізденістерге үлгі-өнеге боларлық еңбек -
Р. Сыздықованың Сөз сазы (Сөзді дұрыс айту нормалары). 1983 жылы жарық көрген бұл кітапшада қазақ тілінде тұңғыш Орфоэпия қағидалары жүйеге түсіріліп, 36 параграфқа топтастырылған. Және мұның өзі құрғақ, жай қағида болып қалмаған; мысалдар берілген, жаттығуы және бар. Еңбектің және бір артықшылығы сөйлеу үстінде сөздердің ритмикалық топ құрап айтылатынын және ондай топтардың түрлерін (он бес түрлі) анықтайды.
Ә. Жүнісбековтың еңбектері тіліміздегі дыбыстардың акустика-артикуляциялық қасиеттерін дұрыс танытып қана қоймай, орфоэпияға қатысты да құнды фактілер бере алады.
Сөздерімізді айтудағы ала-құлалық, орфоэпия жөніндегі пікірлер, мақала, зерттеулер, орфоэпиялық сөздіктердің жасалуына түрткі болды. Олар: Қ. Неталиеваның Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі және М. Дүйсебаеваның Қазақ тілінің қысқаша орфоэпиялық сөздігі.
Оның үстіне сөздің дұрыс айтылуын анықтауда, орфоэпиялық норманы тануда ұстанатын негізгі критерийдің де басы ашылып болған жоқ. Бұл мәселеге байланысты көзқарастар мынадай болып келеді:
1. Көпшілік қалай айтса - сол норма;
2. Неғұрлым жазылуына жуық дыбыстау;
3. Жастардың айтуын норма деп тану (өйткені болашақ жастардікі ғой);
4. Астананың айту машығын негізге алу;
5. Сахна шеберлерінің сөйлеуін үлгі ету;
6. Говорлардың көпшілігіне тән машығын ескеру;
7. Мәдени-тарихи дәстүрді басшылыққа алу;
8. Тілдің ішкі даму заңдары қуаттайтын форманы мойындау.
Сөз ауыздан шығып, құлаққа естіледі де, кісінің ойынан қоныс табады. Сөйлеу тілінің бұл қасиеті ауыздан шыққан сөздің дәл, анық айтылуын керек етеді. Анық айтылмаған сөз көмескі естіліп, көздеген жеріне жетпей жатады. Баяу дауыспен жайбарақат сөйлеп отырған кісінің әрбір сөзі үйреншікті дәстүр бойынша айтылуға тиіс. Сөздердің сондай жалпыға бірдей, қалыпты айтылу нормасын - орфоэпия дейміз. Мұндай норма әдеби тілде сөйлейтін кісілердің сөзінде болады. Әдеби тілде сөйлемейтін қарапайым кісілердің сөздерді айтуда өзіндік өзгешеліктері бола береді. Сөздерді әдеби тілдегі жалпыға бірдей ортақ нормада айтып сөйлеу кісінің тіл мәдениетінің жоғары екендігінің белгісі. Қазақ сөздерінің айтылуы мен жазылуы арасында үлкен айырмашылық жоқ. Сонда пышақ, жиырма, мақта, өнеркәсіп сияқты сөздерді дұрыс айтып үйренбеген кісі-бышақ, жігірма (жерма), пахта (махта), өнеркесіп деп айта береді. Дәл осылай сөздерді бұзып сөйлейтін кісілердің айтқаны да пәлендей берекелі болмайды. Әдеби тілде сөйлеуге төселген құлақ бұзылып айтылған сөздерді тосырқай тыңдайды. Сондықтан сөздерді дұрыс айтуға, сәніне келтіріп дұрыс сөйлеуге үлкен мән берген дұрыс. Тілдің шатқалаңды кедір-бұдыры көп. Солардың қайсысы нормаға жататынын, қайсысы жатпайтынын, дұрыс-бұрысын айыру да оңай емес. Сонда да жалпылама түрде айтқанда, сөздердің айтылу нормасы былай болу керек: құлаққа жағымды, көңілге қонымды айтылғанның бәрі - норма-бәрі дұрыс. Құлаққа жат не тосаң естілетін, көңілге қонбайтын, бұлдыр, оғаш, түсініксіз, дөрекі айтылғанның бәрі - нормаға жатпайды, дұрыс емес. Тілдік нормалар қоғам мүддесіне негізделетіндіктен олар жалпы халыққа бірдей түсінікті, тілге жатық, айтуға ыңғайлы болуға тиіс. Қарым-қатынас жасауды қиындататын тұрақсыздық, нормадан тыс қыңыржақты - бәрі де тіл мәдениетіне үш қайнаса сорпасы қосылмайтын ауа жайылулар. Ондайдың зиян екеніне көзі жеткен кісі алдымен өзі ұқыпты болып, өзгелерді де дұрыстыққа тәрбиелеу керек. Қазірде толық сауаттылық орнаған біздің мәдениетті елімізде сөйлеу мәдениеті де арта түсіп келеді. Осы тұста кейбіреулердің тілінен: Орта мектепті пітірдім, Бүгін дүз адам келді т.б. сияқты сөздерді естіп қаласың. Отбасындағы кемпір-шалдың бұл күнде де солай сөйлеуіне таң қалмасақ та болады. Ал орта, жоғары дәрежелі білімі бар жас мамандар солардың тіл байлықтарынан нәр алумен қатар, кейде қазіргі әдеби тіл үшін көнерген сөз қолданыстардың шеңберінде қалып қоюы өкінішті-ақ. Олар көптеген кітап, газет-журнал оқиды, радио тыңдайды, кинотеатрда болады, жиналыстарға қатысады, мәдениетті, сауатты кісілер арасында жүреді. Сондай кісілердің кейде, тіпті, диктор, үгітші, мұғалімдердің сөздерді дұрыс айтпай, басын жарып, көзін шығарып бұзып айтқанын естігенде: Бұған кім кінәлі?- дегің де келеді. Іздеген кісіге ондайда кінәлілер - отбасы, балабақша, мектеп, мектептің оқытушылары, оларды оқытқан колледждер, ЖОО, т.б. дегендерді түзуге болады. Дұрысында солардың бәрінің тілдік талғамын арттырып, халықты соған тәрбиелеп, жөн сілтейтін қазақ тіл білімінің бұл жағынан кенде қалуынан, мәдени-ағарту орындары мен баспасөздің оған пәлендей мән бермей келуінен қазақ тілі мәдениетінің дәрежесі алдыңғы қатардағы елдердің тіл мәдениетінен әлдеқайда төмен деуге болады.
Тіл мәдениеті жоғары елдердің өнер-білім, мәдениет қайраткерлері сөздердің өздеріне тән дыбыс құрылыстары сақталып, буын жігі, екпіні бұзылмай айтылуға үлкен мән береді де, ауыздан шыққан жеке сөздердің құлаққа естілер әуен ырғағының дұрыс болуын уағыздайды. Бізде ол неге жоқ? Әлде сәніне келтіріп айтылған сөздердің өткір құрал бөлшегі екенін қазақ білмей ме? Білсе керек еді. Қазақ халқының ол жайында да қалыптасқан дәстүрі бар. Бір сөзді дұрыс айтатын бол дегенде, алдымен сол дәстүрді сақта, сол негізде дамып келе жатқан әдеби тілдің бүгінгі дәстүрін бұзба, егер біраз сөздерді жұмсауда ондай дәстүр болмаса, соны орнатуға тырыс деуге тиіспіз. Мысалы, жібер, жүз, шәй, шекер, қолдан сөздерін осы жазылғанындай етіп айтпай, жіпер, дүз, шәй, секер, құлдан түрінде айтатындар көп. Соларға осындайдың әдеби тілге жаттығын, сауатты, мәдениетті кісі елінде солай сөйлегенмен, ол өз ортасынан сөз қолдану жағынан да жоғары тұратынын түсініп, мәдениетті кісілерше сөйлеуге тиіс. Қазақ сөздерінің айтылуында өзіндік әсем үн бар, қалыптасқан жатық әуен бар. Оның негізі мынада: сөздердің құрамындағы дыбыстар өзара үндесіп, біріне-бірі ықпалын тигізе айтылады: мысалы, қазақ тіліндегі жуан, жіңішке, еріндік, езулік дауыстылардың сөз ішінде біркелкі қатар түзеп айтылуы арқылы ауыздан шыққан сөздердің ағысы кедір-бұдырсыз, біртегіс болады. Қазақ тілінің сол мүмкіншіліктерін пайдаланып сөйлеген кісінің сөзі жатық, әрі әсерлі болмақ. Мысалы, Төрде төртеу отыр төремін дегеннің айтылуы былай болады: Төрдө төртөу отұр төрөмін. Бұл сөздердің құрамындағы дауыстылар былайша үндескен: төр, төртеу, төре сөздерінің басқы буындарында жіңішке еріндік ө болғандықтан, олардан кейінгі буындарда да жіңішке еріндік айтылады: Төрдө, төртөу, төрө отыр сөзінің бірінші буыны жуан, еріндік о болғандықтан, одан кейінгі буындағы ы дыбысы ұ болып айтылады, бірақ жазуда бұлардың бәрі елене бермейді, Төрде төртеу отыр төремін деген қалпында жазылады. Сөйтіп, қазақ тілі сөздерінің айтылуы мен жазылуы әр уақытта бірдей бола бермейді: көп сөздердің айтылуы мен жазылуы арасында көп айырмашылық болмаса (Мысалы, ат, қала, намыс, терезе), бірқатар сөздер айтылуы бойынша жазылмайды және жазылуы бойынша айтылмайды: мысалы,
Айтылуы Жазылуы
Құлұн құлын
Жүрөк жүрек
Жұмұшшұ жұмысшы
ауұшша ауызша
Сөздердің айтылуы мен жазылуында бірлестік болуы мүмкін де емес. Фонетикалық принципті қолданып, қалай естісең, солай жаз деп қоя берсек, жұрт сөздерді түрлі-түрлі вариантта жазар еді. - Өйткені сөздерді әркім әртүрлі айтып, әртүрлі естуі мумкін. Орфоэпиялық нормаларды белгілеу қиын-ақ. Өйткені, біріншіден, мұнда ресми түрде қабылданған қағида ережелер жоқ, екіншіден, сөздердің сөйлеу тілінде айтылуында пәлендей тиянақ жоқ. Собака, корова сияқты сөздердің басқы буындарындағы дауыстыны а етіп те, о етіп те айтатындар бар. Мұндайда Мәскеу говоры бойынша а етіп сөйлеу - орфоэпиялық норма деп танылады. Қазақ тілі сөздерінің айтылуында ондай, басы ашық, говорлық айырмашылық жоқ. Сондықтан пәлен жердің тұрғындарынша сөйлейік деу мүмкін емес. Қазақ тілінің орфоэпиялық нормалары жеке диалогтіге, говорға негізделмегендіктен, жалпыхалықтық қасиеті күшті. Оның осы ерекшелігін пайдаланып, дұрыс сөйлеу үлгілерін әдеби нормаға айналдыру да қиын емес. Мұнда екі негізді пайдалануға болады: біріншіден, сөздердің әдеби тілде (баспасөзде, театрда, радиода, мектепте, жиналыстарда, т.б.) айтылып үйреншікті болу дәстүрі; екіншіден, қазақ тілінің дыбыс заңдарын сақтап сөйлеу дәстүрі.
1-ге мысалдар: 2-ге мысалдар:
Айтылуы Жазылуы Айтылуы Жазылуы
Тажірибе Тәжірибе Ауұшша Ауызша
Такаппар Тәкаппар Сөшшен Сөзшең
Бірқатар сөздердің айтылуында тиянақ жоқ, әркім әртүрлі айтады.Сондайдың айтылу нормасын көбінесе жазылуына қарай бейімдеу керек. Мысалы:
Казір, кәзір, хазыр. Дұрысы-қазір.
Ката, қате, кәте, хате. Дұрысы-қате.
Пейіл, пиғыл, бейіл. Дұрысы-пейіл, пиғыл.
Құдағи, құдағай. Дұрысы-құдағи.
Мұндайларды түрлі сөздіктер, әсіресе, орфографиялық сөздіктер арқылы бір ізге салуға болады. Сөздіктерді құрастырушылар аса жауапты міндетті орындауға немқұрайды қарап, түрлі-түрлі вариантта айтылатын сөздерді аралас-құралас жаза береді. Дублет сөздердің қайсысы әдеби екенін айқындап жатуды олар қиынсынады да. Жазуда кездесіп қалса, жұрт қателеспей жазатын болсын деген мақсатпен, олардың барлық түрін сөздіктерге енгізе береді. Ондайда талғам болмаған соң, жазуда байлам қайдан болсын?
Қазіргі қазақ әдеби тілі - қазақ халқының жалпыхалықтық, ұлттық. мемлекеттік тілі. Әрбір әдеби тілдің сөздерді дұрыс жазу үлгісі мен дұрыс сөйлеу үлісі болады. Халықтың ауызекі сөйлеу тілі мен көркем әдебиеттің тілі бір-бірімен тығыз байланысты. Әдеби тілдің жүйелі түрде қалыптасқан, орныққан орфографиялық және орфоэпиялық нормалары бар. Әрбір әдеби тілдегі дыбыстар мен жеке сөздердің,сөз тіркестері мен қосымшалардың белгілі бір ережеге сүйеніліп айтылуын орфоэпия дейді. Әдеби тіліміздегі сөздердің бәрі де белгілі бір дыбыстық заңдылыққа негізделініп, орфоэпиялық норма бойынша айтылады. Орфоэпия грек тілінің orthos-дұрыс, түзу және epos-сөз яғни дұрыс сөз,түзу сөз деген мағынадан шыққан. Екінші сөзбен айтқанда, орфоэпия- дұрыс сөйлеудің нормасы. Әрбір тілдің сөздік қоры, грамматикалық құрылысы ортақ болғаны сияқты, оның дыбыстық жүйесі де жалпы халыққа ортақ болады. Демек, дұрыс сөйлеудің нормасы тіліміздегі белгілі бір дыбыс заңдылығы бойынша қалыптасады. Қазіргі кезде әдеби тіліміз бұрынғыдан да нығайып, сөздік қоры байып отыр. Әдеби тілдің дамуына, грамматикалық құрылысының жақсаруына, оның дыбыстық жүйесінің жетіле түсуіне көркем әдебиет үлкен әсер етеді. Жазба әдебиет тілі әдеби тілдің қалыптасуында негізгі роль атқарушы болып саналады. Қазақ әдеби тілінің даму, қалыптасу кезеңі, ерекшелігі жайында жазылған әдебиеттерде оның қалыптсуына, белгілі бір нормаға түсуіне ұлттық баспасөздің, ғылыми мекемелердің, түрлі оқу орындарының, ақын-жазушылардың еңбектерінің игілікті әсер ететіндігі жайында орынды пікірлер айтылып жүр. Осыған орай, тілі бай, стильдік жағынан оралымды, әр алуан болып келген көркем әдебиет халықтың әдеби тілін дамыта түседі, грамматикалық құрылысын шыңдайды, сөздің орфографиялық заңдылығын жетілдіре береді. Мәдениет пен өнердің, ғылым мен техниканың өскен жағымды, көңілге қонымды етіп айту-дұрыс сөйлеу мәдениетінің жоғары екендігін байқатады. Қазақ тілі - құлаққа жағымды, жұмсақ айтылатын тіл. Сөз тізбектері бірімен-бірі қиысып, үйлесіп, белгілі бір үндестікте айтылады. Дұрыс сөйлеу мәдениеті дыбыс тілімен тікелей байланысты болады. Дұрыс сөйлеу мәдениетінің қалыптасуын жазу тілінің шығуымен бірдей деуге болмайды. Жазу тілі де, әдеби тіл де тарихи жақтан алып қарағанда, соңғы кезеңнің жемісі. Сөйлеу мәдениетінің тамыры ауыз әдебиетімен, халықтың даналық сөзімен тікелей байланысты. Ауыз әдебиетінің сан қилы болып келетіндігі, ондағы ойдың терең мағыналылығы жайында профессор Қажым Жұмалиев пен профессор Мәлік Ғабдуллин Қазақ эпосының алғы сөзінде былай дейді: Жазуы, баспасы жоқ елдерде сөз өнері негізгі құрал екендігі белгілі. Ондай елдің ауыз әдебиеті - сан алуан сипаттарды өз бойында сыйғызады. Халық өмірге көзқарасын да, жастарға тәлім-тәрбие беру мәселесін де, ел басынан өткен тарихи жайттарды да, наным, сезімдерін де сөз арқылы көпшілікке жеткізеді. Сондықтан сөз өнерін дамыту, оның мазмұнымен қатар түр көркемдігіне ерекше көңіл бөлу - жай машықтанудан туған нәрсе емес, өмір тілегінен туған нәрсе.
Әлеумет өмірінің әртүрлі керегіне жараған, ел мүддесі, жұрт тілегін үндейтін қара сөз не өлең - жырларды жазып тарату мүмкіндігі жоқ болғандықтан, әркім жадында сақтап, ойында қалдыруға мәжбүр болады. Демек, олардың мазмұнына лайық түрі де көркем болуы - шарт. Сөз өнері неғұрлым мәнді, неғұрлым сұлу, көңілге қонымды, құлаққа жағымды болса, соғұрлым тез ойда қалып, тез жадыңда сақталады. Қазақтың ертегілерінен бастап, дау-шарларда сөйленетін қара сөздеріне шейін тақпақ болып келетіндігі, ұйқасы берік сақталмаса да, ырғағы берік сақталып, айтайын деген пікірдің образ арқылы берілетіндігі - ауызша шығарманың тез ойда қалу, біреуден-біреудің тез ұғынып алу тілегінен туғаны талассыз. Міне, мұның өзі қазақ халқының сөйлеу мәдениетінің ерте заманнан келе жатқанын байқата түседі.
Қазақ тілінің әдемілігі, үнділігі халықтың сөйлеуге шешендігі өткен ғасырда өмір сүрген тюрколог ғалымдардың да назарын аударған. Академик В.В. Радлов пен тюрколог П.М. Мелиоранский қырғыздар (қазақтар) өзінің басқа туыстарына қарағанда, сөйлеуге аса шебер, жүйелі сөйлеуді өте ұнататын шешен халық деп, қазақтың ауыз әдебиетінің бай, сөйлеу мәдениетінің жоғары екендігін айтқан.
Халықтың ой-өрісін кеңейтіп, тілін дамытатын, логикалық ойлау сезімін жетілдіретін ауыз әдебиетінің түрлі салалары - ертек, мақал-мәтел, айтыс, эпос сияқты түрлері - қазақ әдебиетінде өте көп. Мұның өзі сөйлеу мәдениетін, сөз өнерін халықтың өте жоғары бағалайтындығын көрсетеді. Қандай тіл болмасын, мейлі ол ұлы халықтың тілі ме, кіші халықтың тілі ме - оның дұрыс сөйлеу нормасы болады. Дұрыс сөйлеудің мұндай үлгісі барлық адамға бірдей керекті, күнделікті өмірде жиі қолданылатын қажеттілік.
Әдеби тілде сөздерді дұрыс жазу мәселесі қандай маңызды орын алса, сөзді дұрыс айта білу де сондай маңызды орын алады. Орфография мен орфоэпияның атқаратын қызметі жағынан бір-бірінен басқаша болғанмен, көздейтін мақсаттары жағынан бір-бірінен қашық емес. Екеуі - бір заттың екі жағы. Демек, әдеби тіліміздегі сөздерді қатесіз, сауатты жазуға қандай маңыз берілсе, сөйлеу мәдениетіне де сондай маңыз беріледі. Әйткенмен орфография мен орфоэпияның бір-бірінен ерекшелігі де жоқ емес. Әрбір ұлттың я халықтың әдеби тіліндегі сөздерді, сөз тізбектерін әр түрлі жазбай, біркелкі, бірыңғай етіп жазу ережелерінің жиынтығы, әдетте, орфография деп аталатыны мәлім. Мәселен, шекара, Талдықорған, Жаңаарқа. Әрине, орфография ережелері құрастырылып, жетілдіріліп, олар жұртшылықтың талқысына салынып тиянақталған ереже ретінде бекігеннен кейін ғана заңды норма болып есептеледі. Демек, орфография ережелері әркімнің өзгерткісі келсе, өзгерте салатын ісі емес, ол - мемлекеттік маңызы бар мәселе. Әдеби тілдің емлелік нормасы болатыны сияқты, оның стильдік нормасы да, дыбысталу заңдылығы да болады. Әдеби тіліміздегі сөздердің айтылуы бір күнде я бір жылда қалыптасатын нәрсе емес, оның да даму, қалыптасу кезеңі бар. Қазақ жерінің кең-байтағына қарамай, оның тілі - бір тұтас тіл. Тіліміздегі сөздердің қазіргі кездегі айтылуы әуелгі кездегі айтылуынан алшақ кеткен жоқ, сол қалпында айтылады. Дегенмен жалпы халық тілінің айтылуында дыбыстық синтаксистік жағынан ауытқушылық болады. Ол ауытқушылық тілдің емлелік нормасы мен айтылу нормасына нұқсан келтіре алмайды. Тек жеке адамның не кейбір жергілікті аудандардың сөйлеу тіліндегі ерекшелік ретінде ғана айтылады. Сол сияқты, жазушылар шығармаларында жергілікті ерекшелікті кейіпкерлеріне айтқызу арқылы сол шығарманың халыққа түсінікті және өзіндік ерекшелігі болуын көздейді. Ел-елдің мәдениет тарихында ана тілі ерекше орын алады. Ана тілінде дұрыс, сауатты жаза білу мен дұрыс, мәдениетті сөйлей білу дегеннің өзін әркім әр түрлі түсінеді.
Дұрыс сөйлей білу мәселесімен жас баланың тілінің шығып, сөйлей бастағанынан-ақ шұғалданған жөн. Жас бала сөйлеуді айналадағы адамдардың, ата-анасы мен жанұядағы басқа адамдардың сөйлеу тіліне еліктеу арқылы үйренеді, үйрену арқылы сөйлеу тілі қалыптасады. Дұрыс сөйлей білу мәдениетінің нағыз толық қалыптасу кезеңі баланың қай түрде, қандай әдістер арқылы бақылау жүргізу әр мұғалімнің шеберлігіне, тіл дамыту, әдебиеттік оқу сабақтарының дұрыс жолға қоя білуіне тікелей байланысты. Бағдарлама бойынша көрсетілген сабақтарда ғана дұрыс сөйлей білуге көңіл бөліп қоймай, сыныпта өтілетін басқа сабақтарда да дұрыс сөйлеу мәдениетінің қажеттілігін еске алып, оқушының сөйлеу тілінің дұрыстығын қадағалап, орайы келген жерде, дер кезінде, түзетіп отырған жөн.[3, 6]
Мектеп оқушыларының сөйлеу мәдениетінің дұрыс қалыптасуына ұстаздар мен жоғары курс студенттері іс-тәжірибеден өту барысында көп көңіл бөлуі қажет. Әдетте, педагогтық іс-тәжірибе кезінде практиканттар оқушыладың сөйлеу тілінде кеткен қатені түземейді де, ол қатеге мән де бермейді. Ол дұрыс емес. Мұғалімдермен қатар практиканттар да оқушылардың тілінде кездескен жергілікті ерекшелікке тән сөздерді дер кезінде байқап, дұрыс сөйлеуге дағдыландырулары қажет.
Білімнің негізі бастауыш мектеп пен орта мектептерде беріледі. Бала жас кезінде айналадағы құбылысқа еліктегіш, байқағыш болады. Сондықтан бастауыш сыныптарда ана тілі мен әдебиеттік оқу пәнінің дұрыс өтілуі оқушының келешекте дұрыс сөйлеу мәдениетінің қалыптасуына өзінің әсерін тигізбей қоймайды. Ана тілінде дұрыс сөйлей білу тек көпшілік алдында сөйленетін шешендік сөзге байланысты емес, ол оқушылардың, студенттердің және көпшіліктің күнделікті өмірге байланысты қолданылатын қажеттілігі арқылы да іске асады. Сөйлеушінің дұрыс сөйлеу мәдениетінің қалай қалыптасқандығын байқау қиын емес. Мәселен, біреудің салтанатты жиналыста, митингтерде, радио арқылы сөйлеген сөзінің саяси жағынан дұрыс, идеясы жағынан тереңдігіне қарамастан, кейде жұрттың (тыңдаушының) құлағына сүйкімсіз, жағымсыз болып естілуі мүмкін, себебі ол лектордың өзінің сөйлеу тіліне мән бермей, интонациялық, орфоэпиялық заңдылықты бұзып сөйлегендігінен болады, сондықтан жұрт қанағаттанбайды, селсоқ тыңдайды.
Ірі педагог Н. К. Крупская шешен сөзінің тыңдаушыға тигізетін әсері жайында былай дейді: Әрине, әңгіме дауысты жасанды түрде көтеріп, жасанды түрде бәсеңсітіп сөйлеуде емес, қолды орынсыз шошаңдатып, әрлі-берлі сермегенде емес, сондай-ақ мінбе жанында ерсілі-қарсылы жүруде емес, жұмысшылар мен шаруалар сөйлеген сөздің де, көрсетілген қимылдардың да, дауыс әуенінің де айтылатын ой-пікірмен, білдіретін ішкі сезіммен сәйкес келуін талап етеді. Яғни, сөйлеуші сөзінде түрліше қимылдар жасау, сөзді әр түрлі дауыс әуенімен айту, айтайын деген ойын қалың көпшілікке толық жеткізуге жәрдемін ғана тигізеді.
Басқа тілді үйренуде есту сезімінің атқаратын қызметі өте зор. Сөздің айтуда дұрыс екендігін не теріс екендігі есту сезімі арқылы белгіленеді, сөйтіп ойда тиянақталады. Ойда сақтаудың, есту сезімінің жетілдірудің бірнеше жолдары бар. Соның бірі - сол тілде сөйлейтін халықтың арасында болудың, грампластинкаға жазылған сөздерді тыңдаудың қандай маңызды ролі бар екені туралы, Л. В. Щерба және Н. К. Крупскаяның айтқан пікірлеріне сүйенуге болады.
Басқа системалы тілді үйрену, білу үшін мұнан басқа да әр түрлі әдістер болады. Тілді тек сөздің екпіні қойылған сөздіктер мен грамматикаларды оқу арқылы үйреніп қоймай, сол тілде сөйлейтін халық арасында болу арқылы да үйренеді. Көркем сөз шеберлерінің орындауында берілген түрлі хабарларды тыңдау, тақпақ жаттау, прозалық шығармалардан оқу сияқты жұмыстардың сөйлеу мәдениетінің қалыптасуына тигізетін игілікті әрекетін әрқашан да естен шығармау керек.
Міне, осы тұрғыдан алып қарағанда, дұрыс сөйлеу мәдениеті жайында, яғни орфоэпия жайында, зерттеу жұмыстарын жүргізудің маңызы бар екендігі өзінен-өзі түсінікті. Демек, социалистік қоғамда дұрыс сөйлеу - мәдениеттіліктің басты белгілерінің бірі. Әдеби тіл - халықты мәдениеттендірудің ең басты құралы. Әдеби тілдің өсуін, даму жолдарын ғылыми жолға қою - ұлт мәдениетін дамыту. Сондықтан дұрыс сөйлеудің нормасын зерттеп, әдеби тіліміздегі кейбір сөздердің айтылуында болатын түрлі ерекшеліктерді түсіндіру, дұрыс шешу - маңызды мәселе. [3, 8]
Жазу жұмысында орфографиялық заңдылық пен орфоэпиялық заңдылықты дұрыс қолданбасақ, дұрыс сөйлеу нормасы мен дұрыс жазу нормасының арасында ешбір негіз болмай, сөздің айтылуы мен жазылуының арасындағы айырашылықты білмей, жазуда көпеген қате жіберген болар едік. Мысалы, Орта жастан асқанмен, Ұлбергеннің көзінің өткір нұры тайған жоқ еді (С. Мұқанов). Енді осы сөйлемді орфографиялық ережені еске алмай, орфоэпиясы бойынша жазсақ, Орта жастан асқаммен, Ұлбергеннің көзүнүң өткүр нұрұ тайған жоғет болып сөйлемде бірнеше емлелік қате кеткен болар еді.
Әдеби тілдің жазу нормасы мен сөйлеу нормасын жете білмегендіктен, мектеп оқушыларының диктанттарында түрлі орфографиялық қателер кездеседі. Кей жағдайда оқушылар сөйлемдегі сөздерді естілуі бойынша жазып, жазуда қолданылмайтын орфографиялық принциптерді мүлдем ескермейді. Мысалы: Айбек ойыншыққа көп үйір емес еді, ере қуған, сүйенеді, оның бақытына қарай деген сөйлем мен сөздерді естілуінше үйуремесет, ереғуған, сүйенед, онұң бақытнағарай деп қате жазады. Бұл сөздердегі қателер тек орфоэпиялық заңдылықты білмегендіктен кеткен.
Әрине, тіліміздегі сөздердің айтылуы мен жазылуы арасында ерекшелік болады. Бұл мәселені стиль мен жанрға және қара сөз бен поэзияға байланысты шешкен дұрыс. Демек, өлеңнің әрбір жолының буын санына байланысты кейбір сөздер толық та, ықшамдалып та айтылатын орны болады. Мысалы: ақын Сәбит Дөнентаевтың бір өлеңінде:
Ақылсыз ем анамды айқын көрмеген,
Аузым жарып ақ көкірегін ембеген.
Арманда едім, елсіз едім, жас едім,
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
АЙТЫЛЫМ ЖӘНЕ ОРФОЭПИЯ
Орындаған:
4 курс студенті ____________________________А. Т. Кодекова
Ғылыми жетекшісі:
филол.ғ.к., доцент ____________________________ С. Ш. Ақымбек
Норма бақылаушы:
филол.ғ.к., доцент ____________________________ _Ә. Ж. Әміров
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді:
ф.ғ.доктры, профессор__________________________ __Б. Момынова
(қолы, күні)
АЛМАТЫ, 2011
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Айтылым және орфоэпия
Жұмыстың көлемі: 55 бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 25
Тірек сөздер: орфоэпия, орфография, тілдік норма, кодификация, вариация, тіл мәдениеті, тілдік жүйе.
Жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті:
Тілдік норманың қыры мен сырын меңгере отырып, оның бір қалыпқа келіп реттелуіне ықпал етуші көздерді айқындау. Тілдік нормалардың қатарына енетін орфоэпиялық норманың ерекшеліктеріне тоқталу. Орфоэпиялық норма мен айтылымның негізгі айырмашылықтарын бөліп қарастыру. Осы мақсаттарды көздей отырып, мынадай міндеттер алға қойылды:
oo Тілдік норманың анықтамасына мән беру;
oo Тіл мәдениетінің қоғамдағы рөліне тоқталу;
oo Қазақ тіліндегі орфоэпиялық норманың қалыптасу негіздері;
oo Қазақ тіліндегі айтылым теориясының қалыптасу негіздері;
oo Орфоэпия мен айтылымның ұқсастықтары мен айырмашылықтарын толықтай ажырату;
oo Осы мәселелерге қатысты ғалымдардың ой-пікірлеріне тоқталу және оны саралау, сараптау.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Бұл зерттеу жұмысымызда қазақ тілінің ғылымда өз орнын алуына септігін тигізген, оның ережелері мен қағидаларын белгілі бір нормаға келтірткен тілдік нормалар жайын сөз етпекпін. Тілдік норма жайлы айтпас бұрын бұл саланың терминдеріне назар аударайық. Алдымен норма, нормалану (нормализация) және кодификация терминдерін білдіретін ұғымдар жайында түсінік берейік. Норма - негізінен тілдің өзі ұсынған тәртіп, нормалану - сол тәртіптерді тілдің өзінің қалыптастыруы. Тілдің нормалануы мен ол нормалардың кодификациясы бір әрекет емес, соңғысы тіл процестеріне адамдардың араласуы яғни тілдік нормаларды реттеу, сұрыптау, дұрысын бекіту, қалыптанғандарын хатқа тіркеу сияқты іс-әрекетті білдіреді. Кодификация - әдеби тілдің дамуына әлеумет тарапынан ықпал жасау. Сондай-ақ қазақ тілінің ұлт тілі, мемлекет тілі ретінде танылуындағы ең басты құрал дұрыс сөйлей білуі туралы ой қозғаймыз. Тіліміздің сұрыпталып, белгііл бір нормаға түсуінде, жалпыхалыққа түсінікті болуында септігін тигізетін баспасөз материалдарын, ғалымдардың пікірлерін талқылаймыз. Онда айтылған орфоэпия және айтылым туралы ой-пікірлеріне назар аударамын.
Жұмыста қолданылған әдістер: Жұмыста жинақтау, салыстыру, сипаттау, жүйелеу, қорытындылау әдістері қолданылды.
Глоссарий
Тіл мәдениеті -- сөздерді дұрыс, орнымен қолдану (лексика), дұрыс құрастыру (синтаксистік), дұрыс қиюластыру (морфологиялық), дұрыс дыбыстау (орфоэпиялық), сауатты жазу (орфографиялық), тілді әсерлі етіп жұмсау (лингвостилистикалық) нормаларды ұстану, орнықтыру, жетілдіру.
Әдеби тіл нормасы - сөзді дұрыс қолданудың, грамматикалық амал-тәсілдерді дұрыс пайдаланудың көпшілігі таныған, тіл тәжірибесінде сыннан өткен қағидалары.
Тілдік норма - көпшіліктің қатынас құралы ретінде тілдің қлоданысында оның әлдеқайда орныққан, дәстүрлі құрамдары, амал-тәсілдері, тәртіптері; тіл-тілдің қай-қайсысының да даму (қызмет ету) кезеңдерінің баршасына тән құбылыс.
Кодификация - дұрыс деп танылған тілдік нормаларды қалыпқа түсіріп, жинақтап көрсету, бұдан да гөрі дәлірек айтсақ, тілдік нормалардың қалыпқа түсіп, жаппай қолданыс тапқандарын орнықтыру, заңдастыру, тіркеу.
Вариация - парадигмадағы фонеманың синтагмалық қатынасқа түскенде, сол тілдің фонологиялық парадигмасында жоқ өзгеше бір дыбыстық реңкте объективтенуі.
Орфография - (orpho - дұрыс, graphia - жазу) сөздерді дұрыс жазу жүйесі.
Орфоэпия - (orpho - дұрыс, ephia - айту) сөздерді дұрыс айту жүйесі.
Сөз дәлдігі - сөздерді тілдегі мағынасына лайық қолдану. Сөз белгілі бір зат пен құбылыстың атауы.
Сөз тазалығы - тілді шұбарлайтын өзге тілдік элементтерді қолданбау дағдысы.
Сөз сазы - сөйлеу үстінде (актісінде) сөздердің дұрыс айтылып, құлаққа жағымды естілуі. Ал сөздерді дұрыс айту дегеніміз тілдің табиғи дыбыс заңдылықтарын сақтау болып табылады.
Диалектизмдер - жергілікті жерде, белгілі бір аймақта қолданылатын,
яғни өзінің жекеменшік территориясы бар тілдік бірліктер.
Қарапайым сөйлеу тілі - әдеби тіл кеңістігінен тысқарылау тұратын
Жаргон, арготизмдер - бейәдеби топқа жататын тілдік бірліктер белгілі
бір әлеуметтік жіктің, топтың тілінде кездеседі. Олар былайғы жұртқа түсінікті
бола бермейді. тілдік бірліктер жүйесі.
Варваризмдер - әдеби тіл нормасында жоқ шет тілдік сөздер жатады.
Мазмұны
КІРІСПЕ
Тіл мәдениеті мен тілдік норма ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. Айтылым және орфоэпиялық норма ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 9
0.1. Қазақ тіліндегі орфоэпиялық норманың қалыптасу негіздері ... ... ... .9
0.2. Қазақ тіліндегі айтылым теориясының қалыптасу негіздері ... ... ... ..19
2. Тіл мәдениетіндегі орфоэпия және айтылым ... ... ... ... ... ... 27
0.1. Орфоэпиялық норманың іске асу тетіктері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...27
0.2. Айтылым шарттарының іске асу тетіктері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 5
Кіріспе
Тіл - әр халықтың өзіндік ой-санасы мен парасатын, бүкіл тұрмыс-тіршілігі мен сезім-түйсігін ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін күретамыр. Онсыз халық аты бар да заты жоқ тобыр. Ана тілінің тағдыры оны жаратқан халықтың қолында. Тіл - адамзаттың адамдық қасиетін танытатын ұғым.
Тіл білімінің бір тармағы болып саналатын тіл мәдениеті көптеген ғылыми-практикалық проблемаларды қамтиды. Ол тек тілдің қолданысындағы ағаттықтары мен жазудағы қателерді тауып көрсетіп отыруды ғана көздемейді. Тіл қолданысындағы қателерді көрсету үшін олардың дұрыс болуға тиіс базасын алу қажет, демек, тілдік жүйені, ол жүйеге сай қалыптасқан нормаларды айқындап алуы шарт. Сондай-ақ тіл тіршілігінде тек сөздер ғана емес, дыбыстар, ол дыбыстардың айтылу сазы дегендердің мәні зор, бүгінгі тілдердің қызметі жазумен қоян-қолтық астарласып жатыр, бұл күнде тіл жазусыз қызмет ете алмайды, сондықтан емле мәселесі де тіл мәдениетін, яғни жазуда да дұрыстықты, жүйелілікті, қолайлылықты талап етуі заңды.
Тіл мәдениетінің өзегі - норма туралы ұғым. Норма тілдің жүйесі мен құрылымына иек артады. Тілдік жүйе дегеніміз - тілде бар үлгілердің қолданыс типтерінің, түрлерінің белгілі бір тәртіппен келуі, ал тілдік құрылым дегеніміз - осы жүйенің іске асқан материалдық мүмкіндіктері.
Бұл зерттеу жұмысымызда қазақ тіліміздің ғылымда өз орнын алуына септігін тигізген, оның ережелері мен қағидаларын белгілі бір нормаға келтірткен тілдік нормалар жайын сөз етеміз. Тілдік норма жайлы айтпас бұрын бұл саланың терминдеріне назар аударсақ, алдымен норма, нормалану (нормализация) және кодификация терминдерін білдіретін ұғымдар жөнінде түсінік береміз. Норма - негізінен өзі ұсынған тәртіп, нормалану - сол тәртіптерді тілдің өзінің қалыптастыруы. Ал тілдік норма дегеніміз - көпшіліктің қатынас құралы ретінде тілдің қолданысында оның әлдеқайда орныққан, дәстүрлі құрамдары, амал-тәсілдері, тәртіптері; тіл-тілдің қай-қайсысының да даму (қызмет ету) кезеңдерінің баршасына тән құбылыс.
Тілдің нормалануы мен ол нормалардың кодификациясы бір әрекет емес, соңғысы тіл процестеріне адамдардың араласуы яғни тілдік нормаларды реттеу, сұрыптау, дұрысын бекіту, қалыптанғандарын хатқа тіркеу сияқты іс-әрекетті білдіреді. Кодификация - әдеби тілдің дамуына әлеумет тарапынан ықпал жасау. Кодификация - тілдің өзінің әрекеті емес, оны қолданушы қолданысын реттеуші біздің (адамдардың) қарекетіміз, сондықтан норма және оның қалыптануы дегеннен гөрі норма және оны қалыптандыру деп атаған дұрыс. Кодификация терминінің мағынасы - дұрыс деп танылған тілдік нормаларды қалыпқа түсіріп, жинақтап көрсету, бұдан да гөрі дәлірек айтсақ, тілдік нормалардың қалыпқа түсіп, жаппай қолдананыс тапқандарын, орнықтыру, заңдастыру, тіркеу. Сонымен қатар, кодификация - тілдің қолданысында жүйелі тәртіп орнатады, тілдік заңдылықтарды тұрақтандырады, әдеби нормалардан тысқары элементтерді тоғытып жіберуден сақтайды.
Тілдік норманың табиғаты екі түрлі: бірі тілдің өзінде қалыптасқан нормалар және ереже бойынша ұсынылған нормалар, соңғыларды ереже бойынша деп айтуымыз шартты. Бұл жердегі ереже дегеніміз - грамматика оқулықтары мен әр алуан сөздіктер, анықтағыштар, т.б. Мысалы, қазақ тіліндегі септеу, жіктеу парадигмалары, сын есім шырайлары, етістіктің етіс тұлғалары, шақтық мағыналары, жұрнақтар арқылы жаңа сөздің жасалуы сияқтылар туа біткен - яғни өте ертеден тілдің өзінде қалыптасқан, әбден орныққан, тілдің өз табиғатына тән жүйеге айналған заңдылықтар. Ал -мен (-пен, -бен) шылауын қосымша ретінде танытып, көмектес септігінің көрсеткіші деп ұсыну, оның септік парадигмасының өзге жалғаулар сияқты сөзге қосылып жазу нормасы - қолдан жасалған, яғни ережемен реттелген норма.
Сөйлеу мәдениетінің басты мақсаты - орфоэпиялық норма. Орфоэпиялық норма - сөздерді дұрыс айту, лексикалық - сөздерді іріктеп, сұрыптап қолдану, талғап, талғаммен қолдану, грамматикалық нормалар - сөйлеу мәдениетінде біршама тұрақталып, қалыптасқан норма, бірақ кейбір стильдердің ауызекі сөйлеу стилінде бір септіктің ішінде басқа септік тұлғалары айтылуы сияқты қате грамматикалық құрылымдар кездеседі. Бұл бір жағынан жеке адамдардың тіліндегі құбылыс та болып саналады.
Синтаксисті норма дегеніміз - сөйлемді дұрыс құрау, оның өзіне тән компаненттерін көркем байланыстыру, қарапайым әрі әсерлі жеткізе білу болса, онда әсерлі жеткізу үшін әсем тілдік сөйлемнің дағдысын қалыптастыру қажет. Тілдік сөйлемдерді дұрыс дыбыстау, сөзді таңдап, талғаммен айту үшін сөз таңдау мүмкіншілігі болу керек, ол адресанттың сөздік қорына қазақ тілінің бай мұрасын қаншалықты меңгергеніне тікелей байланысты.
Тіл мәдениеті - қазақ тіл білімінің зерттеу нысандарының ішінде кейінірек қолға алған сала. Тіл мәдениеті саласының тілдің басқа салалардан айырмашылығы оның күнделікті өмірмен тілді қолдану, жазу, сөйлеу мәдениетімен тығыз байланыстылығы. Жазу мен сөйлеу мәдениетінің қазақ әдеби тілін қалыптастыру және орфографиялық ережелерді жүйелеу мәселелерімен тығыз байланыстылығы қазақ тіл ғылымында жан-жақты зерттеліп келеді. Қазақ тілін үйренушілер көбінесе қазақ тілінің грамматикасын меңгеруге күш салады. Ал қазақ тілінде (қазақтардың өзі де) мәдениетті сөйлеу мәселесіне көп көңіл бөлмейді. Тіл мәдениеті туралы ғылым нысаны қазақ тілші ғалымдары, мамандары ғана үшін емес, қазақ халқының ұлттық мүдде-мұратының негізгі ұстанымы ретінде оқытылып, халық өз тілінің игілік парызы ретінде тану керек.
Қазақ тілші ғалымдары А. Байтұрсыновтан бастап, Қ. Жұбанов,
М. Балақаев, Р. Сыздықова, М. Серғалиев, Н. Уәлиев, С. Мырзабеков т. б. сауатты жазу, сөздерді дұрыс дыбыстау, орфоэпиялық нормаға қатысты ғылыми еңбектер, анықтағыш сөздіктер, ғылыми мақалалар, әртүрлі жинақтар шығарды. Тілші ғалымдармен бірге басқа да маман иелері тіл мәдениеті туралы өз ойларын, құнды пікірлерін мәдениетті сөйлеуге қажетті ой-пікір, ұсыныс, толғамдарын айтуда. Көп жағдайда саяси және идеологиялық-ақпараттық, ғылымдық, т.б. көпшілікке арналған ортада сөйлеу мәдениеті қандай болу керектігі жиі сөз болады. Сондай-ақ, жазу мәдениетіндегі орфографиялық қателер, емле ережелерін бұзу, жер-су атауларының дұрыс жазылмауы қанша айтылып, жазылып жатса да әлі түйіні шешілмеген, бірақ барша халық қолдануға тиісті бір жүйелілікті талап ететін міндетті құбылыс,өзінің мемлекет тарапынан нақты шаралар мен заң, қағида, ереже сияқты ресми заңдастыру әрекетін күтуде.
Сөйлеуші кім, қабылдаушы кім, қандай ортада сөйлеп тұр, ортаның мәдени дәрежесі қай деңгейде деген мәселелер де сөйлеу мәдениетіне үлкен жауапкершілікпен қарауды талап етеді. Сөйлеу мәдениеті ойдың дәлдігі, сөздің анықтығы, тазалығы, көңіл-күйге әсер ететін шынайылығы (ол қарапайым сөзден немесе бейнелі образды сөздерді құралуына қарамастан), көркемдігі тілдің маңызды қасиеттерін саралауды талап етеді. Сөз мәдениетін қалыптастыруға қажетті лингвистикалық орталықтар болуы шарт. Лингвистикалық алдын-ала болжау орталығы сөз мәдениетінің мына міндеттерін шешуге көмектеседі: дәстүрлі тіл жүйесінің сапалық және сандық бағыттарын кешенді түрде зерттеу. Лингвистикалық болжау орталығы сөз, сөйлеу қызметінің дәстүрін қалыптастыру мәселесін қарастырады.
Сөйлеу мәдениетіндегі қазіргі таңдағы ең күрделі, көкейкесті мәселе - орфоэпиялық мәселе. Дауыстың арқасында адресант авторға өз ойын, сезімін, жан-дүниесінің сырын бере отырып, екінші жақтан да сондай нәрселер талап етіледі. Дауыстан, оның табиғатынан адамның жай-күйі, мінезінің әр түрлі астары байқалады. Мысалы, өткір, ашық, батыл, әлсіз, енжар, солғын, жағымпаз, тың, көңілді, сабырлы, күлкілі, құштар, құмар, селсоқ, салғырт, жігерсіз, жұмсақ, көнгіш, дөрекі, еліктіргіш, еліккіш, дойыр, зәлім, әлжуаз, сыпайы, зиялы, оқымысты, ақ көңіл, тұрпайы, өжет, аңқау, адал, салмақты, әміршіл, момақан, қарапайым, ашушаң, шыншыл, тартымды, өзімшіл, тартыншақ, қу, айлакер, екі жүзді, әділ, таза, турашыл, жеңіл, ұшқалақ, қауқарсыз, өтірікші, байсалды т.б. тіл мәдениеті тілдің құрылымдық жүйесіндегі орфоэпиялық, орфографиялық, пунктуациялық, лексикалық-грамматикалық, синтаксистік нормаларды біліп үйрену болып табылады.
Тіл мәдениетінде осы мәселелердің коммуникативтік-эстетикалық қызметі толық айқындалған жағдайда стилистикалық норманы жүзеге асырады. Стилистикалық норма сөйлеушінің тілдік сөйлеу тәртібін қалыптастырады. Ендеше, сөз мәдениетінің мәселелері толық анықталған жағдайда стилистика ғылымына жетуге болады, сондықтан, М. Серғалиев тіл мәдениеті стилистикамен тығыз байланыста ғана дами алатындығына үлкен мән берген, тіл мәдениеті стилистиканың жетістіктерін пайдалану нәтижесінде өсетін ғылым екендігін айтқан болатын. Сөз мәдениетінің қазақ тіл ғылымында араласпайтын саласы жоқ, көркем сөйлеуде болсын, ғылыми-көпшілік немесе ресми ортада, тіпті ауызекі сөйлеу стилінде тіл ғылымының барлық саласымен тамырласып жатады.
Көпшілігіміз тіл мәдениеті дегенді сыпайы, сынық сөйлеу, сөз ішінде бөтен тілдің элементтерін араластырмай таза сөйлеу деп түсінеміз. Бірақ сөз мәдениеті деген ұғым біз ойлағаннан әлдеқайда кең, әлдеқайда терең. Қарапайым тілмен айтқанда, ең алдымен ана тіліміздің иелігіндегі барлық дүниелерді, яғни тілдің дыбыстық жүйесін, оның ырғақ әуездерін, сөздік тұлғаның құрылымдарын, оның жұрнақ, жалғауларын, сөз тіркестері мен сөйлем жүйелерін, тілдің стильдік құралдарын т. б. әдеби тілдің нормасына сай қолдана білу, дұрыс әрі бедерлі жұмсай білу деген ұғымды білдіреді.
Сондықтан да жұртшылыққа түсінікті сөздерді жиі, көбірек қолданудың, жазба мәтінді дұрыс сазына келтіріп дыбыстаудың, тиісті жерінде сөзге логикалық ықпал түсірудің, жеке сөздердің орфоэпиялық нормаларын сақтаудың маңызы ерекше. Тіл -- адам қатынасының, ойлаудың, мәдениеттің аса маңызды құралы, өмірдің ұлы қаруы. Қарым-қатынас майданына түскен сайын бұл құралдың икемділігі артып, шыңдала береді. Бірақ, тілдің мұндай қасиеті оның қызмет етуіне, жетілуі мен дамуына айрықша көңіл бөліп, шынайы қамқорлыққа алып отырудың барысында ерекше жандана түседі.
Дұрыс сөйлеп, дұрыс жаза білуге дағдыланған, әдеби тіл нормасына төселген адамның сөйлеген сөзі де, жазғаны да, кедір-бұдырсыз болып жатық шығып жатады. Тіл амалдарын дұрыс қолданып, әдеби тіл нормасын сақтап, одан жөнсіз ауытқымауды сөз жатықтығы деп түсінуге болады. Тіл амал-тәсілдерін дұрыс жұмсауға, сөз жатықтығына ғана қанағат етіп қою жеткіліксіз. Сөйлеушінің сөзі әдеби тілдің нормасына сай жұмсалуы және тілге жеңіл, жүрекке жылы тиетіндей (А. Құнанбаев) ой мен сезімді дәл жеткізе алатындай әсерлі болуы да қажет.
1. Айтылым және орфоэпиялық норма
0.1. Қазақ тіліндегі орфоэпиялық норманың қалыптасу негіздері
Қазақ тілінің орфоэпиялық нормасы және оның маңызы туралы алғаш пікір айтушылардың бірі - проф. М. Балақаев. Ол өзінің Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері деп аталатын еңбегінің алғы сөзінде былай дейді: Бірақ сөздердің айтылу нормасы және сол норманы сақтап сөйлеу мәселесі ескерілмей, елеусіз қалып келеді. Сондықтан да бізде бұл мәселе жөнінде күні бүгінге дейін ала-құлалық байқалады. Мына сөз былай айтылмайды, былай айтылады, мынасы дұрыс, мынасы теріс дегенді көп есітпейміз. Кім қай сөзді қалай айтады, қалай есітеді - бәрібір - әйтеуір нобайы келсе болғаны. Бұл кемшіліктерден арылу үшін әрбір сөздің дұрыс айтылу нормасын сақтап сөйлеуді, тіл мәдениетінің басты талаптарының бірі етіп қою керек.[20]
Кітапта Орфоэпиялық және орфографиялық норма деп аталатын тақырып бар. Көлемі шағын болғанмен осы мәселелерге қатысты бірсыпыра құнды мағлұмат айтылған.
Дыбыстық тіл - күрделі құбылыс. Оны әріптермен мүлтіксіз беру мүмкін емес. Сондықтан кез келген тілдің айтылуы мен жазылуының арасында алшақтық болмай қоймады. Мұндай алшақтық қазақ тілінде де жетерлік. Олай болса, сөздерді жазылуынша айту ара-тұра жаңсақтыққа ұрындырары аян. Бұл салада да тәжірибе жинақталып, ереже-қағида жасалуға, оның өзі сол тілді тұтынушыларға ортақ, міндетті заңға айналуға тиіс.
Автор орфоэпиялық норманы айқындауға байланысты өз пікірін ұсынады: Сонда жапылама долбармен айтқанда, сөздердің айтылу нормасы былай болуы керек: құлаққа жағымды, көңілге қонымды айтылғанның бәрі - нормаға жатпайды, дұрыс емес. Тілдік нормалар қоғам мүддесіне негізделетіндіктен олар жалпы халыққа бірдей түсінікті, тілге жатық, айтуға ыңғайлы болуға тиіс.[20] Қысқасы, бұл еңбекте қазақ орфоэпиясына қатысты алғашқы пікірлер айтылған деуге болады.
М. Дүйсебаеваның Қазақ әдеби тілі орфоэпиясының кейбір мәселелері - аты айтып тұрғандай, осы мәселеге арналған зерттеу.
Автор дұрыс сөйлеудің нормасы тіліміздегі белгілі бір дыбыс заңдылығы бойынша қалыптасатынын ескеріп, тіліміздегі дыбыстардың әрқайсысының айтылуындағы ерекшеліктерге жеке-жеке тоқтайды. Автор қазақ әдеби тілінің сөйлеу мәдениетінің қалыптасуына әсер еткен негізгі жағдайлар ретінде мыналарды атап көрсетеді: халықтың дәстүрлі (традициялық) сөйлеу тілі, белгілі мәдени орталық, баспа орындары мен мәдени мекемелер, жазба әдеби тіл мен көркем әдебиет. Автордың мына бір пікіріне көңіл аудару керек болады: Қазіргі Алматы қаласындағы қазақ интеллигенциясының сөйлеу мәдениетінің үлгісі болады дейміз. [3]
Қазақ тілі орфоэпиялық нормаларын жүйелі түрде біршама дұрыс баяндаған, осы саладағы ізденістерге үлгі-өнеге боларлық еңбек -
Р. Сыздықованың Сөз сазы (Сөзді дұрыс айту нормалары). 1983 жылы жарық көрген бұл кітапшада қазақ тілінде тұңғыш Орфоэпия қағидалары жүйеге түсіріліп, 36 параграфқа топтастырылған. Және мұның өзі құрғақ, жай қағида болып қалмаған; мысалдар берілген, жаттығуы және бар. Еңбектің және бір артықшылығы сөйлеу үстінде сөздердің ритмикалық топ құрап айтылатынын және ондай топтардың түрлерін (он бес түрлі) анықтайды.
Ә. Жүнісбековтың еңбектері тіліміздегі дыбыстардың акустика-артикуляциялық қасиеттерін дұрыс танытып қана қоймай, орфоэпияға қатысты да құнды фактілер бере алады.
Сөздерімізді айтудағы ала-құлалық, орфоэпия жөніндегі пікірлер, мақала, зерттеулер, орфоэпиялық сөздіктердің жасалуына түрткі болды. Олар: Қ. Неталиеваның Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі және М. Дүйсебаеваның Қазақ тілінің қысқаша орфоэпиялық сөздігі.
Оның үстіне сөздің дұрыс айтылуын анықтауда, орфоэпиялық норманы тануда ұстанатын негізгі критерийдің де басы ашылып болған жоқ. Бұл мәселеге байланысты көзқарастар мынадай болып келеді:
1. Көпшілік қалай айтса - сол норма;
2. Неғұрлым жазылуына жуық дыбыстау;
3. Жастардың айтуын норма деп тану (өйткені болашақ жастардікі ғой);
4. Астананың айту машығын негізге алу;
5. Сахна шеберлерінің сөйлеуін үлгі ету;
6. Говорлардың көпшілігіне тән машығын ескеру;
7. Мәдени-тарихи дәстүрді басшылыққа алу;
8. Тілдің ішкі даму заңдары қуаттайтын форманы мойындау.
Сөз ауыздан шығып, құлаққа естіледі де, кісінің ойынан қоныс табады. Сөйлеу тілінің бұл қасиеті ауыздан шыққан сөздің дәл, анық айтылуын керек етеді. Анық айтылмаған сөз көмескі естіліп, көздеген жеріне жетпей жатады. Баяу дауыспен жайбарақат сөйлеп отырған кісінің әрбір сөзі үйреншікті дәстүр бойынша айтылуға тиіс. Сөздердің сондай жалпыға бірдей, қалыпты айтылу нормасын - орфоэпия дейміз. Мұндай норма әдеби тілде сөйлейтін кісілердің сөзінде болады. Әдеби тілде сөйлемейтін қарапайым кісілердің сөздерді айтуда өзіндік өзгешеліктері бола береді. Сөздерді әдеби тілдегі жалпыға бірдей ортақ нормада айтып сөйлеу кісінің тіл мәдениетінің жоғары екендігінің белгісі. Қазақ сөздерінің айтылуы мен жазылуы арасында үлкен айырмашылық жоқ. Сонда пышақ, жиырма, мақта, өнеркәсіп сияқты сөздерді дұрыс айтып үйренбеген кісі-бышақ, жігірма (жерма), пахта (махта), өнеркесіп деп айта береді. Дәл осылай сөздерді бұзып сөйлейтін кісілердің айтқаны да пәлендей берекелі болмайды. Әдеби тілде сөйлеуге төселген құлақ бұзылып айтылған сөздерді тосырқай тыңдайды. Сондықтан сөздерді дұрыс айтуға, сәніне келтіріп дұрыс сөйлеуге үлкен мән берген дұрыс. Тілдің шатқалаңды кедір-бұдыры көп. Солардың қайсысы нормаға жататынын, қайсысы жатпайтынын, дұрыс-бұрысын айыру да оңай емес. Сонда да жалпылама түрде айтқанда, сөздердің айтылу нормасы былай болу керек: құлаққа жағымды, көңілге қонымды айтылғанның бәрі - норма-бәрі дұрыс. Құлаққа жат не тосаң естілетін, көңілге қонбайтын, бұлдыр, оғаш, түсініксіз, дөрекі айтылғанның бәрі - нормаға жатпайды, дұрыс емес. Тілдік нормалар қоғам мүддесіне негізделетіндіктен олар жалпы халыққа бірдей түсінікті, тілге жатық, айтуға ыңғайлы болуға тиіс. Қарым-қатынас жасауды қиындататын тұрақсыздық, нормадан тыс қыңыржақты - бәрі де тіл мәдениетіне үш қайнаса сорпасы қосылмайтын ауа жайылулар. Ондайдың зиян екеніне көзі жеткен кісі алдымен өзі ұқыпты болып, өзгелерді де дұрыстыққа тәрбиелеу керек. Қазірде толық сауаттылық орнаған біздің мәдениетті елімізде сөйлеу мәдениеті де арта түсіп келеді. Осы тұста кейбіреулердің тілінен: Орта мектепті пітірдім, Бүгін дүз адам келді т.б. сияқты сөздерді естіп қаласың. Отбасындағы кемпір-шалдың бұл күнде де солай сөйлеуіне таң қалмасақ та болады. Ал орта, жоғары дәрежелі білімі бар жас мамандар солардың тіл байлықтарынан нәр алумен қатар, кейде қазіргі әдеби тіл үшін көнерген сөз қолданыстардың шеңберінде қалып қоюы өкінішті-ақ. Олар көптеген кітап, газет-журнал оқиды, радио тыңдайды, кинотеатрда болады, жиналыстарға қатысады, мәдениетті, сауатты кісілер арасында жүреді. Сондай кісілердің кейде, тіпті, диктор, үгітші, мұғалімдердің сөздерді дұрыс айтпай, басын жарып, көзін шығарып бұзып айтқанын естігенде: Бұған кім кінәлі?- дегің де келеді. Іздеген кісіге ондайда кінәлілер - отбасы, балабақша, мектеп, мектептің оқытушылары, оларды оқытқан колледждер, ЖОО, т.б. дегендерді түзуге болады. Дұрысында солардың бәрінің тілдік талғамын арттырып, халықты соған тәрбиелеп, жөн сілтейтін қазақ тіл білімінің бұл жағынан кенде қалуынан, мәдени-ағарту орындары мен баспасөздің оған пәлендей мән бермей келуінен қазақ тілі мәдениетінің дәрежесі алдыңғы қатардағы елдердің тіл мәдениетінен әлдеқайда төмен деуге болады.
Тіл мәдениеті жоғары елдердің өнер-білім, мәдениет қайраткерлері сөздердің өздеріне тән дыбыс құрылыстары сақталып, буын жігі, екпіні бұзылмай айтылуға үлкен мән береді де, ауыздан шыққан жеке сөздердің құлаққа естілер әуен ырғағының дұрыс болуын уағыздайды. Бізде ол неге жоқ? Әлде сәніне келтіріп айтылған сөздердің өткір құрал бөлшегі екенін қазақ білмей ме? Білсе керек еді. Қазақ халқының ол жайында да қалыптасқан дәстүрі бар. Бір сөзді дұрыс айтатын бол дегенде, алдымен сол дәстүрді сақта, сол негізде дамып келе жатқан әдеби тілдің бүгінгі дәстүрін бұзба, егер біраз сөздерді жұмсауда ондай дәстүр болмаса, соны орнатуға тырыс деуге тиіспіз. Мысалы, жібер, жүз, шәй, шекер, қолдан сөздерін осы жазылғанындай етіп айтпай, жіпер, дүз, шәй, секер, құлдан түрінде айтатындар көп. Соларға осындайдың әдеби тілге жаттығын, сауатты, мәдениетті кісі елінде солай сөйлегенмен, ол өз ортасынан сөз қолдану жағынан да жоғары тұратынын түсініп, мәдениетті кісілерше сөйлеуге тиіс. Қазақ сөздерінің айтылуында өзіндік әсем үн бар, қалыптасқан жатық әуен бар. Оның негізі мынада: сөздердің құрамындағы дыбыстар өзара үндесіп, біріне-бірі ықпалын тигізе айтылады: мысалы, қазақ тіліндегі жуан, жіңішке, еріндік, езулік дауыстылардың сөз ішінде біркелкі қатар түзеп айтылуы арқылы ауыздан шыққан сөздердің ағысы кедір-бұдырсыз, біртегіс болады. Қазақ тілінің сол мүмкіншіліктерін пайдаланып сөйлеген кісінің сөзі жатық, әрі әсерлі болмақ. Мысалы, Төрде төртеу отыр төремін дегеннің айтылуы былай болады: Төрдө төртөу отұр төрөмін. Бұл сөздердің құрамындағы дауыстылар былайша үндескен: төр, төртеу, төре сөздерінің басқы буындарында жіңішке еріндік ө болғандықтан, олардан кейінгі буындарда да жіңішке еріндік айтылады: Төрдө, төртөу, төрө отыр сөзінің бірінші буыны жуан, еріндік о болғандықтан, одан кейінгі буындағы ы дыбысы ұ болып айтылады, бірақ жазуда бұлардың бәрі елене бермейді, Төрде төртеу отыр төремін деген қалпында жазылады. Сөйтіп, қазақ тілі сөздерінің айтылуы мен жазылуы әр уақытта бірдей бола бермейді: көп сөздердің айтылуы мен жазылуы арасында көп айырмашылық болмаса (Мысалы, ат, қала, намыс, терезе), бірқатар сөздер айтылуы бойынша жазылмайды және жазылуы бойынша айтылмайды: мысалы,
Айтылуы Жазылуы
Құлұн құлын
Жүрөк жүрек
Жұмұшшұ жұмысшы
ауұшша ауызша
Сөздердің айтылуы мен жазылуында бірлестік болуы мүмкін де емес. Фонетикалық принципті қолданып, қалай естісең, солай жаз деп қоя берсек, жұрт сөздерді түрлі-түрлі вариантта жазар еді. - Өйткені сөздерді әркім әртүрлі айтып, әртүрлі естуі мумкін. Орфоэпиялық нормаларды белгілеу қиын-ақ. Өйткені, біріншіден, мұнда ресми түрде қабылданған қағида ережелер жоқ, екіншіден, сөздердің сөйлеу тілінде айтылуында пәлендей тиянақ жоқ. Собака, корова сияқты сөздердің басқы буындарындағы дауыстыны а етіп те, о етіп те айтатындар бар. Мұндайда Мәскеу говоры бойынша а етіп сөйлеу - орфоэпиялық норма деп танылады. Қазақ тілі сөздерінің айтылуында ондай, басы ашық, говорлық айырмашылық жоқ. Сондықтан пәлен жердің тұрғындарынша сөйлейік деу мүмкін емес. Қазақ тілінің орфоэпиялық нормалары жеке диалогтіге, говорға негізделмегендіктен, жалпыхалықтық қасиеті күшті. Оның осы ерекшелігін пайдаланып, дұрыс сөйлеу үлгілерін әдеби нормаға айналдыру да қиын емес. Мұнда екі негізді пайдалануға болады: біріншіден, сөздердің әдеби тілде (баспасөзде, театрда, радиода, мектепте, жиналыстарда, т.б.) айтылып үйреншікті болу дәстүрі; екіншіден, қазақ тілінің дыбыс заңдарын сақтап сөйлеу дәстүрі.
1-ге мысалдар: 2-ге мысалдар:
Айтылуы Жазылуы Айтылуы Жазылуы
Тажірибе Тәжірибе Ауұшша Ауызша
Такаппар Тәкаппар Сөшшен Сөзшең
Бірқатар сөздердің айтылуында тиянақ жоқ, әркім әртүрлі айтады.Сондайдың айтылу нормасын көбінесе жазылуына қарай бейімдеу керек. Мысалы:
Казір, кәзір, хазыр. Дұрысы-қазір.
Ката, қате, кәте, хате. Дұрысы-қате.
Пейіл, пиғыл, бейіл. Дұрысы-пейіл, пиғыл.
Құдағи, құдағай. Дұрысы-құдағи.
Мұндайларды түрлі сөздіктер, әсіресе, орфографиялық сөздіктер арқылы бір ізге салуға болады. Сөздіктерді құрастырушылар аса жауапты міндетті орындауға немқұрайды қарап, түрлі-түрлі вариантта айтылатын сөздерді аралас-құралас жаза береді. Дублет сөздердің қайсысы әдеби екенін айқындап жатуды олар қиынсынады да. Жазуда кездесіп қалса, жұрт қателеспей жазатын болсын деген мақсатпен, олардың барлық түрін сөздіктерге енгізе береді. Ондайда талғам болмаған соң, жазуда байлам қайдан болсын?
Қазіргі қазақ әдеби тілі - қазақ халқының жалпыхалықтық, ұлттық. мемлекеттік тілі. Әрбір әдеби тілдің сөздерді дұрыс жазу үлгісі мен дұрыс сөйлеу үлісі болады. Халықтың ауызекі сөйлеу тілі мен көркем әдебиеттің тілі бір-бірімен тығыз байланысты. Әдеби тілдің жүйелі түрде қалыптасқан, орныққан орфографиялық және орфоэпиялық нормалары бар. Әрбір әдеби тілдегі дыбыстар мен жеке сөздердің,сөз тіркестері мен қосымшалардың белгілі бір ережеге сүйеніліп айтылуын орфоэпия дейді. Әдеби тіліміздегі сөздердің бәрі де белгілі бір дыбыстық заңдылыққа негізделініп, орфоэпиялық норма бойынша айтылады. Орфоэпия грек тілінің orthos-дұрыс, түзу және epos-сөз яғни дұрыс сөз,түзу сөз деген мағынадан шыққан. Екінші сөзбен айтқанда, орфоэпия- дұрыс сөйлеудің нормасы. Әрбір тілдің сөздік қоры, грамматикалық құрылысы ортақ болғаны сияқты, оның дыбыстық жүйесі де жалпы халыққа ортақ болады. Демек, дұрыс сөйлеудің нормасы тіліміздегі белгілі бір дыбыс заңдылығы бойынша қалыптасады. Қазіргі кезде әдеби тіліміз бұрынғыдан да нығайып, сөздік қоры байып отыр. Әдеби тілдің дамуына, грамматикалық құрылысының жақсаруына, оның дыбыстық жүйесінің жетіле түсуіне көркем әдебиет үлкен әсер етеді. Жазба әдебиет тілі әдеби тілдің қалыптасуында негізгі роль атқарушы болып саналады. Қазақ әдеби тілінің даму, қалыптасу кезеңі, ерекшелігі жайында жазылған әдебиеттерде оның қалыптсуына, белгілі бір нормаға түсуіне ұлттық баспасөздің, ғылыми мекемелердің, түрлі оқу орындарының, ақын-жазушылардың еңбектерінің игілікті әсер ететіндігі жайында орынды пікірлер айтылып жүр. Осыған орай, тілі бай, стильдік жағынан оралымды, әр алуан болып келген көркем әдебиет халықтың әдеби тілін дамыта түседі, грамматикалық құрылысын шыңдайды, сөздің орфографиялық заңдылығын жетілдіре береді. Мәдениет пен өнердің, ғылым мен техниканың өскен жағымды, көңілге қонымды етіп айту-дұрыс сөйлеу мәдениетінің жоғары екендігін байқатады. Қазақ тілі - құлаққа жағымды, жұмсақ айтылатын тіл. Сөз тізбектері бірімен-бірі қиысып, үйлесіп, белгілі бір үндестікте айтылады. Дұрыс сөйлеу мәдениеті дыбыс тілімен тікелей байланысты болады. Дұрыс сөйлеу мәдениетінің қалыптасуын жазу тілінің шығуымен бірдей деуге болмайды. Жазу тілі де, әдеби тіл де тарихи жақтан алып қарағанда, соңғы кезеңнің жемісі. Сөйлеу мәдениетінің тамыры ауыз әдебиетімен, халықтың даналық сөзімен тікелей байланысты. Ауыз әдебиетінің сан қилы болып келетіндігі, ондағы ойдың терең мағыналылығы жайында профессор Қажым Жұмалиев пен профессор Мәлік Ғабдуллин Қазақ эпосының алғы сөзінде былай дейді: Жазуы, баспасы жоқ елдерде сөз өнері негізгі құрал екендігі белгілі. Ондай елдің ауыз әдебиеті - сан алуан сипаттарды өз бойында сыйғызады. Халық өмірге көзқарасын да, жастарға тәлім-тәрбие беру мәселесін де, ел басынан өткен тарихи жайттарды да, наным, сезімдерін де сөз арқылы көпшілікке жеткізеді. Сондықтан сөз өнерін дамыту, оның мазмұнымен қатар түр көркемдігіне ерекше көңіл бөлу - жай машықтанудан туған нәрсе емес, өмір тілегінен туған нәрсе.
Әлеумет өмірінің әртүрлі керегіне жараған, ел мүддесі, жұрт тілегін үндейтін қара сөз не өлең - жырларды жазып тарату мүмкіндігі жоқ болғандықтан, әркім жадында сақтап, ойында қалдыруға мәжбүр болады. Демек, олардың мазмұнына лайық түрі де көркем болуы - шарт. Сөз өнері неғұрлым мәнді, неғұрлым сұлу, көңілге қонымды, құлаққа жағымды болса, соғұрлым тез ойда қалып, тез жадыңда сақталады. Қазақтың ертегілерінен бастап, дау-шарларда сөйленетін қара сөздеріне шейін тақпақ болып келетіндігі, ұйқасы берік сақталмаса да, ырғағы берік сақталып, айтайын деген пікірдің образ арқылы берілетіндігі - ауызша шығарманың тез ойда қалу, біреуден-біреудің тез ұғынып алу тілегінен туғаны талассыз. Міне, мұның өзі қазақ халқының сөйлеу мәдениетінің ерте заманнан келе жатқанын байқата түседі.
Қазақ тілінің әдемілігі, үнділігі халықтың сөйлеуге шешендігі өткен ғасырда өмір сүрген тюрколог ғалымдардың да назарын аударған. Академик В.В. Радлов пен тюрколог П.М. Мелиоранский қырғыздар (қазақтар) өзінің басқа туыстарына қарағанда, сөйлеуге аса шебер, жүйелі сөйлеуді өте ұнататын шешен халық деп, қазақтың ауыз әдебиетінің бай, сөйлеу мәдениетінің жоғары екендігін айтқан.
Халықтың ой-өрісін кеңейтіп, тілін дамытатын, логикалық ойлау сезімін жетілдіретін ауыз әдебиетінің түрлі салалары - ертек, мақал-мәтел, айтыс, эпос сияқты түрлері - қазақ әдебиетінде өте көп. Мұның өзі сөйлеу мәдениетін, сөз өнерін халықтың өте жоғары бағалайтындығын көрсетеді. Қандай тіл болмасын, мейлі ол ұлы халықтың тілі ме, кіші халықтың тілі ме - оның дұрыс сөйлеу нормасы болады. Дұрыс сөйлеудің мұндай үлгісі барлық адамға бірдей керекті, күнделікті өмірде жиі қолданылатын қажеттілік.
Әдеби тілде сөздерді дұрыс жазу мәселесі қандай маңызды орын алса, сөзді дұрыс айта білу де сондай маңызды орын алады. Орфография мен орфоэпияның атқаратын қызметі жағынан бір-бірінен басқаша болғанмен, көздейтін мақсаттары жағынан бір-бірінен қашық емес. Екеуі - бір заттың екі жағы. Демек, әдеби тіліміздегі сөздерді қатесіз, сауатты жазуға қандай маңыз берілсе, сөйлеу мәдениетіне де сондай маңыз беріледі. Әйткенмен орфография мен орфоэпияның бір-бірінен ерекшелігі де жоқ емес. Әрбір ұлттың я халықтың әдеби тіліндегі сөздерді, сөз тізбектерін әр түрлі жазбай, біркелкі, бірыңғай етіп жазу ережелерінің жиынтығы, әдетте, орфография деп аталатыны мәлім. Мәселен, шекара, Талдықорған, Жаңаарқа. Әрине, орфография ережелері құрастырылып, жетілдіріліп, олар жұртшылықтың талқысына салынып тиянақталған ереже ретінде бекігеннен кейін ғана заңды норма болып есептеледі. Демек, орфография ережелері әркімнің өзгерткісі келсе, өзгерте салатын ісі емес, ол - мемлекеттік маңызы бар мәселе. Әдеби тілдің емлелік нормасы болатыны сияқты, оның стильдік нормасы да, дыбысталу заңдылығы да болады. Әдеби тіліміздегі сөздердің айтылуы бір күнде я бір жылда қалыптасатын нәрсе емес, оның да даму, қалыптасу кезеңі бар. Қазақ жерінің кең-байтағына қарамай, оның тілі - бір тұтас тіл. Тіліміздегі сөздердің қазіргі кездегі айтылуы әуелгі кездегі айтылуынан алшақ кеткен жоқ, сол қалпында айтылады. Дегенмен жалпы халық тілінің айтылуында дыбыстық синтаксистік жағынан ауытқушылық болады. Ол ауытқушылық тілдің емлелік нормасы мен айтылу нормасына нұқсан келтіре алмайды. Тек жеке адамның не кейбір жергілікті аудандардың сөйлеу тіліндегі ерекшелік ретінде ғана айтылады. Сол сияқты, жазушылар шығармаларында жергілікті ерекшелікті кейіпкерлеріне айтқызу арқылы сол шығарманың халыққа түсінікті және өзіндік ерекшелігі болуын көздейді. Ел-елдің мәдениет тарихында ана тілі ерекше орын алады. Ана тілінде дұрыс, сауатты жаза білу мен дұрыс, мәдениетті сөйлей білу дегеннің өзін әркім әр түрлі түсінеді.
Дұрыс сөйлей білу мәселесімен жас баланың тілінің шығып, сөйлей бастағанынан-ақ шұғалданған жөн. Жас бала сөйлеуді айналадағы адамдардың, ата-анасы мен жанұядағы басқа адамдардың сөйлеу тіліне еліктеу арқылы үйренеді, үйрену арқылы сөйлеу тілі қалыптасады. Дұрыс сөйлей білу мәдениетінің нағыз толық қалыптасу кезеңі баланың қай түрде, қандай әдістер арқылы бақылау жүргізу әр мұғалімнің шеберлігіне, тіл дамыту, әдебиеттік оқу сабақтарының дұрыс жолға қоя білуіне тікелей байланысты. Бағдарлама бойынша көрсетілген сабақтарда ғана дұрыс сөйлей білуге көңіл бөліп қоймай, сыныпта өтілетін басқа сабақтарда да дұрыс сөйлеу мәдениетінің қажеттілігін еске алып, оқушының сөйлеу тілінің дұрыстығын қадағалап, орайы келген жерде, дер кезінде, түзетіп отырған жөн.[3, 6]
Мектеп оқушыларының сөйлеу мәдениетінің дұрыс қалыптасуына ұстаздар мен жоғары курс студенттері іс-тәжірибеден өту барысында көп көңіл бөлуі қажет. Әдетте, педагогтық іс-тәжірибе кезінде практиканттар оқушыладың сөйлеу тілінде кеткен қатені түземейді де, ол қатеге мән де бермейді. Ол дұрыс емес. Мұғалімдермен қатар практиканттар да оқушылардың тілінде кездескен жергілікті ерекшелікке тән сөздерді дер кезінде байқап, дұрыс сөйлеуге дағдыландырулары қажет.
Білімнің негізі бастауыш мектеп пен орта мектептерде беріледі. Бала жас кезінде айналадағы құбылысқа еліктегіш, байқағыш болады. Сондықтан бастауыш сыныптарда ана тілі мен әдебиеттік оқу пәнінің дұрыс өтілуі оқушының келешекте дұрыс сөйлеу мәдениетінің қалыптасуына өзінің әсерін тигізбей қоймайды. Ана тілінде дұрыс сөйлей білу тек көпшілік алдында сөйленетін шешендік сөзге байланысты емес, ол оқушылардың, студенттердің және көпшіліктің күнделікті өмірге байланысты қолданылатын қажеттілігі арқылы да іске асады. Сөйлеушінің дұрыс сөйлеу мәдениетінің қалай қалыптасқандығын байқау қиын емес. Мәселен, біреудің салтанатты жиналыста, митингтерде, радио арқылы сөйлеген сөзінің саяси жағынан дұрыс, идеясы жағынан тереңдігіне қарамастан, кейде жұрттың (тыңдаушының) құлағына сүйкімсіз, жағымсыз болып естілуі мүмкін, себебі ол лектордың өзінің сөйлеу тіліне мән бермей, интонациялық, орфоэпиялық заңдылықты бұзып сөйлегендігінен болады, сондықтан жұрт қанағаттанбайды, селсоқ тыңдайды.
Ірі педагог Н. К. Крупская шешен сөзінің тыңдаушыға тигізетін әсері жайында былай дейді: Әрине, әңгіме дауысты жасанды түрде көтеріп, жасанды түрде бәсеңсітіп сөйлеуде емес, қолды орынсыз шошаңдатып, әрлі-берлі сермегенде емес, сондай-ақ мінбе жанында ерсілі-қарсылы жүруде емес, жұмысшылар мен шаруалар сөйлеген сөздің де, көрсетілген қимылдардың да, дауыс әуенінің де айтылатын ой-пікірмен, білдіретін ішкі сезіммен сәйкес келуін талап етеді. Яғни, сөйлеуші сөзінде түрліше қимылдар жасау, сөзді әр түрлі дауыс әуенімен айту, айтайын деген ойын қалың көпшілікке толық жеткізуге жәрдемін ғана тигізеді.
Басқа тілді үйренуде есту сезімінің атқаратын қызметі өте зор. Сөздің айтуда дұрыс екендігін не теріс екендігі есту сезімі арқылы белгіленеді, сөйтіп ойда тиянақталады. Ойда сақтаудың, есту сезімінің жетілдірудің бірнеше жолдары бар. Соның бірі - сол тілде сөйлейтін халықтың арасында болудың, грампластинкаға жазылған сөздерді тыңдаудың қандай маңызды ролі бар екені туралы, Л. В. Щерба және Н. К. Крупскаяның айтқан пікірлеріне сүйенуге болады.
Басқа системалы тілді үйрену, білу үшін мұнан басқа да әр түрлі әдістер болады. Тілді тек сөздің екпіні қойылған сөздіктер мен грамматикаларды оқу арқылы үйреніп қоймай, сол тілде сөйлейтін халық арасында болу арқылы да үйренеді. Көркем сөз шеберлерінің орындауында берілген түрлі хабарларды тыңдау, тақпақ жаттау, прозалық шығармалардан оқу сияқты жұмыстардың сөйлеу мәдениетінің қалыптасуына тигізетін игілікті әрекетін әрқашан да естен шығармау керек.
Міне, осы тұрғыдан алып қарағанда, дұрыс сөйлеу мәдениеті жайында, яғни орфоэпия жайында, зерттеу жұмыстарын жүргізудің маңызы бар екендігі өзінен-өзі түсінікті. Демек, социалистік қоғамда дұрыс сөйлеу - мәдениеттіліктің басты белгілерінің бірі. Әдеби тіл - халықты мәдениеттендірудің ең басты құралы. Әдеби тілдің өсуін, даму жолдарын ғылыми жолға қою - ұлт мәдениетін дамыту. Сондықтан дұрыс сөйлеудің нормасын зерттеп, әдеби тіліміздегі кейбір сөздердің айтылуында болатын түрлі ерекшеліктерді түсіндіру, дұрыс шешу - маңызды мәселе. [3, 8]
Жазу жұмысында орфографиялық заңдылық пен орфоэпиялық заңдылықты дұрыс қолданбасақ, дұрыс сөйлеу нормасы мен дұрыс жазу нормасының арасында ешбір негіз болмай, сөздің айтылуы мен жазылуының арасындағы айырашылықты білмей, жазуда көпеген қате жіберген болар едік. Мысалы, Орта жастан асқанмен, Ұлбергеннің көзінің өткір нұры тайған жоқ еді (С. Мұқанов). Енді осы сөйлемді орфографиялық ережені еске алмай, орфоэпиясы бойынша жазсақ, Орта жастан асқаммен, Ұлбергеннің көзүнүң өткүр нұрұ тайған жоғет болып сөйлемде бірнеше емлелік қате кеткен болар еді.
Әдеби тілдің жазу нормасы мен сөйлеу нормасын жете білмегендіктен, мектеп оқушыларының диктанттарында түрлі орфографиялық қателер кездеседі. Кей жағдайда оқушылар сөйлемдегі сөздерді естілуі бойынша жазып, жазуда қолданылмайтын орфографиялық принциптерді мүлдем ескермейді. Мысалы: Айбек ойыншыққа көп үйір емес еді, ере қуған, сүйенеді, оның бақытына қарай деген сөйлем мен сөздерді естілуінше үйуремесет, ереғуған, сүйенед, онұң бақытнағарай деп қате жазады. Бұл сөздердегі қателер тек орфоэпиялық заңдылықты білмегендіктен кеткен.
Әрине, тіліміздегі сөздердің айтылуы мен жазылуы арасында ерекшелік болады. Бұл мәселені стиль мен жанрға және қара сөз бен поэзияға байланысты шешкен дұрыс. Демек, өлеңнің әрбір жолының буын санына байланысты кейбір сөздер толық та, ықшамдалып та айтылатын орны болады. Мысалы: ақын Сәбит Дөнентаевтың бір өлеңінде:
Ақылсыз ем анамды айқын көрмеген,
Аузым жарып ақ көкірегін ембеген.
Арманда едім, елсіз едім, жас едім,
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz