Қазақтың ғылыми терминологиясын қалыптастырудағы Ахмет Байтұрсынұлының рөлі
КІРІСПЕ
Қазіргі қазақ терминологиясы өзінің даму, қалыптасу тарихында бірнеше кезеңдерден өтті. Ол кезеңдердің әрқайсысы қоғамымыздың саяси-экономикалық, тарихи-мәдени өмірінде болған өзгерістермен тығыз байланысты. Қоғам өмірінде болған ондай өзгерістер терминологиялық лексиканың қалыптасуына тікелей әсер етеді.
XX ғасырда қазақ халқының қоғамдық-саяси, рухани-мәдени өмірі елеулі өзгерістерге қаншалықты толы болса, ондай өзгерістер терминологияның, ғылым тілінің дамуына да соншалықты әсер етті, із қалдырды.
Бүгін Алаш, Алашорда десек, ХХ ғасырдың 20-30 жылдары еліне қалтқысыз қызмет еткен үркер шоқжұлдызындай бір топ қазақ зиялылары, мемлекетшіл тұлғалар, халқымыздың қайраткер ұлдары ойымызға оралады. Ел мүддесі, ұлттық мемлекеттілік үшін қажымай күресіп, аянбай еңбек еткен олардың есімдері ұзақ жылдар бойы аталмай келсе, ал қазір алаш қайраткерлері, алаш зиялылары деп айрықша құрметпен аталатын болды.
Кейінгі он-он бес жыл көлемінде Алаш мұрасы тарихшы, тілші, әдебиетші, философ және т.б. түрлі сала ғалымдары тарапынан біршама зерттеле бастады. Ұлт тарихы үшін айрықша мәні бар осы кезеңді сала мамандарының арнайы зерттеп, ғылыми еңбектер жазуының маңызы өте зор.
Қазақ тіліндегі салалық терминологияның жасалуын зерттеу, олардың жүйесі, терминологиядағы жүйелілік факторы қазіргі қазақ тілінің негізгі мәселелерінің бірі.
Қазақ терминологиясы дамуының әр кезеңінде термин жасауға, терминологияның қалыптасуына айрықша атсалысқан, оның даму бағыттарын белгілеп, ғылым ретінде өркендеуіне үлкен үлес қосқан тұлғалар, ғалымдар мен салалық мамандар болды. Еңбекте терминологияның даму тарихындағы солардың бірқатарының алатын орны, жеке үлестері, терминологияны қалыптастыруға қатысты жеке көзқарастары туралы да сөз болды. Мәселен, монографияда Ахмет Байтұрсынұлы, Елдес Омарұлы, Халел Досмұхамедұлы, Нәзір Төреқұлұлы, Мұхтар Әуезов, Қошке Кемеңгерұлы, Жүсіпбек Аймауытұлы сынды қазақ зиялыларының терминологияны дамытудағы ұстанған қағидаттары мен терминжасам тәжірибелеріне арнайы тоқталдық. Олардың атқарған істері, жазған еңбектері негізінде терминология дамуының сол кезеңінің жалпы сипатын, басты ерекшеліктерін анықтауды мақсат еттік.
Қазіргі қазақ тілінде алдыңғы буын ісін жалғастырып, терминология ісімен айналысқан Ә.Қайдар, Ө.Айтбаев, Б.Қалиев, Ш.Құрманбайұлы, А.Алдашева сияқты т.б. ғалымдардың еңбектері терминологияның өзекті мәселелерін шешуге көмектесуде. Терминдердің қоғамда өміршеңдігінің негізгі көзі - ұлттық тіл.
Кеңестік билік жүйесінде қалыптаса бастаған жанр партиялық номенклатура Күніне бір мәрте Алашорда жөнінде бір ғайбат сөз айтпаса, тамағына ас батпайындай күйге жетті деп Сұлтанбек Қожанұлы айтқандай, алаш зиялыларының тіл саласында атқарған істерін, жазған еңбектерін негізсіз қаралап, олардың қаламынан туындаған терминдерді өркениеттің қас жауындай көріп, қолданыстан аластауды айғайлап айтудан талмайтын тіл ғылымының советшіл, әсіресе белсенді өкілдері аз болған жоқ. Алаш зиялылары жасаған көптеген сәтті терминдердің қолданыстан шеттеп, олар бастаған қазақ тілінде термин жасау ісінің жалғасын таппай, ұлт тіліндегі термин шығармашылығының тоқырауға ұшырауына кеңесшіл, ортақшыл оқығандарымыздың қосқан үлесі зор болды.
Кеңестік идеология үстемдік құрып тұрған тұста алаш зиялылары мен олардың тіл саласындағы атқарған істері, ұстанған қағидаттарын, жазған еңбектерін қаралау, оларды жарыса кіналау заман ағымына бейімдеушілердің, кеңесшіл оқығандардың әдетіне айналғанын айғақтайтын деректер жеткілікті. Оған өткенге салауат деп, кешіріммен қарауға болар. Ал кеңестік идеология құрсауынан құтылғанымызға бірнеше жыл өткеннен кейін де алаш ғалымдарының түрікшілдер, пуристер деп жүрген кейбір тіл мамандары мен жас ізденушілердің пайымы еріксіз тандандырады. Жекелеген тіл мамандарының кешегі кеңестік кезеңде алаш білімпаздарына қарсы ұстанымда болған аталарының жолын ақтауға тырысудан аса алмай жүргендігі өкінішті. Тіл мүддесі, ғылыми әділеттік тұрғысынан қарай білсек, ондай олқылықтарға жол бермеген болар едік.
Алаш идеясының негізгі өзегі - ұлттық мемлекеттілік болды. Сондықтан да алаш зиялыларының бүкіл қызметі, атқарған істері ұлттық мемлекеттің іргетасын нығайтуға бағытталды. Олардың тіл саласындағы атқарған істерінен, терминологияны қалыптастыруда ұстанған қағидаттарынан да оны анық байқауға болады. Олар ұлттық мемлекеттің ғылыми-техникалық терминологиясының да ұлт тілі негізінде жасалып, қалыптасуын көздеді. Бұл бағытта мақсатты жұмыстар жүргізе отырып, қыруар шаруа бітіріп, айналасы он шақты жыл ішінде ұлттық терминологиялық қордың негізін қалайтын жүздеген терминдерді жасап, қолданысқа енгізді. Ендеше, қазақ терминологиясын кешегі кеңестік дәуірдегідей негізінен көшірінді терминдер арқылы қалыптастыру үрдісінен арылып, терминқорды ұлт тілінің негізінде жасап, жетілдіруге үлкен мән беріле бастаған қазіргі кезеңде терминологиядағы осы дәстүрдің негізін қалаған ХХ ғасыр басындағы алаш зиялыларының термин-жасам тәжірибесін жан-жақты зерттеп, олардың ісінен тағылым алудың маңызы зор.
1 АЛАШ ЗИЯЛЫЛАРЫ ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ТЕРМИНҚОР
ҚАЛЫПТАСТЫРУ МІНДЕТІ
Тілдің және оның ғылыми-техникалық терминологиясының дамуы мен қалыптасуын елдің қоғамдық-саяси, ғылыми-мәдени өмірінен бөліп қарауға болмайды. ХХ ғасыр басындағы қазақ терминологиясы туралы сөз қозғағанда да осыны ескеруге тиіспіз. 1917 жылғы 21-26 шілде аралығында өткен Бірінші жалпықазақтық съезде жалпыұлттық саяси партия құру туралы шешім бірауыздан қабылданып, оның Алаш деп аталғаны тарихтан белгілі. Алайда сол кездегі тарихи-саяси жағдайға байланысты бұл саяси ұйымның шын мәніндегі партия ретінде қалыптасып, ал Алашорда үкіметі аумақтық тұтастыққа негізделген ұлттық мемлекеттің үкіметі болып өзге елдерге ресми танылып үлгермей жатып тарих сахнасынан күштеп кетірілгені де сол кезеңнің шындығы. Алаш қайраткерлерінің антисоветтік күштердің қолдауымен өздерінің позициасын нығайтпақ болған үміті ақталмады. Колчак бар билікті өз қолына алған соң, Уақытша Сібір үкіметі 1918 жылғы 4-ші қарашада Алашорданы тарату туралы шешім шығарды. Осыдан кейін көп ұзамай Ахмет Байтұрсынұлы бастаған Алашорданың Торғай бөлімшесі, кейінірек 1919 жылдың аяғы мен 1920жылдың басына қарай оның басқа бөлімшелері де Кеңес үкіметі жағына шықты. Осы кезеңді терең зерттеген белгілі тарихшы ғалым К.Нұрпейісов Алаш партиясының құрамына әуел бастан-ақ қазақтың ғылыми және шығармашылық зиялыларының өкілдері Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов және Халел, Жаһанша Досмұхамедовтер, М.Тынышбаев, Х.Ғаббасов, Ә.Ермеков, Ш.Құдайбердиев, Ғұмар Қарашев т.б кірді [1, 98].
Ғылымның көптеген салалары бойынша қазақ тіліндегі төл оқулықтардың жазылуы және өзге тілдерден аударылуы ұлттық терминологиялық қордың қалыптасуына жол ашты. Сол кезеңге дейін термин жасаудың белгілі бір орныққан дәстүрі, басшылыққа алатын, тұрақты қағидаттары болмағандықтан, ондай күрделі міндеттерді атқару ісі - қазақ оқымыстыларының өздеріне жүктелді. Уақыттың өзі алға тартып отырған жауапты міндетті ұлт мүддесіне адал, өресі биік тұлғалар өз деңгейінде абыроймен атқара білді [2, 206].
ХХ ғасыр басында қазақ қоғамында рухани зерделі, түрлі мамандықтарды кәсіби деңгейде игерген білімді де елшіл азаматтар өсіп жетіліп, мемлекет пен ұлт мәселелерін шешуге қабілетті зиялы қауым қалыптасып еді. Қоғам өмірінің сан саласын қамтитын мәселелерді шешіп, ауқымды істерді атқаруды көздеген алаш оқығандарының айрықша мән берген мәселелерінің бірі - тіл мәселесі болды. Олар қазақ тілінің қолданыс аясын кеңейтіп, оның әліпбиін, емле ережелерін жетілдіруге, функционалдық стильдерді даралап орнықтыруға, қазақ тіліндегі түрлі әдебиеттер қорын жасауға бағытталған істерді қолға алды. Олар қазақтың ұлттық терминологиялық қорын қалыптастыруға айрықша мән берді. Бұл бағытта көп іс тындырды. Неге олар термин мәселесіне ерекше мән берді? Алаш оқығандары терминологиялық қор жасаудың маңызын өздері тікелей қолға алған ғылыми - ағартушылық қызметтерін атқару барысында сезінді. Арнаулы ұғымдардың аттарын атамай бала оқытуға, кітап жазуға, ғылым жайын сөз етуге болмайтынын да осы істі өз қолдарына алған зиялылар көзімен көрді. Олар бұл істің қазақ баласына, қазақ жұртына қажеттілігін, терминдер қорын қалыптастырмай тұрып қазақ тілінің қанат жая алмайтынын анық біле отырып қызмет етті. Сол себептен де олардың сенімі зор, атқарған істері нәтижелі болды.
Жаңа терминдер кіргізу үшін айрықша тапқырлық, талғампаздық, ғылыми ұғымдардың жүйесін, мағынасын терең түсіну қажет. Логикалық қыйсынын, ғылыми ұғымдардың жүйесіндегі өз орнын таппаса, жаңа атау сөз бір қарағанда қанша келісті, әдемі қөрінгенімен, ойдағыдай болып орнықпайды. Жаңа термин болатын сөз бір ғана жеке ұғымға сәйкес болып көрінуі өз алдына, ол сөз сол ұғымнан туындайтын, соған жалғас басқа ұғымдарға да сәйкес келіп, сол ұғымның сан алуан мағыналық қырларын да дәл көрсете алса, әсіресе ұтымды болады.
Жаңа терминдер кіргізуге, немесе қолданылып жүрген кейбір терминдерді өзгертіп, жаңалап алуға ұмтылғанда алдымен олардың ғылыми терминология жүйесінде қандай орын алатынын анықтап саралауға, ажырата білуге, әрқайсысының өзіндік өзгешелігіне орай, тиісті тұрғыдан қарап, термин болуға лайықты сөз іздеуге айрықша мән берілуі керек [21, 15].
Алайда 30-жылдарға қарай олардың бастаған іргелі ісінің жалғасын табуына жол берілмеді. Ұлт тілінде білім беріп, ұлттық терминологиялық қор қалыртастыруды көздеген алаш зиялылары түгелге дерлік тоталитарлық жүйе тарапынан құғын-сүргінге ұшырады. Оларға нақақтан-нақақ жала жабылып, халық жауы деген ауыр айып тағылды. Халқының қамын жеген адал ұлдары, қазақ тілін ғылым тілі ретінде қалтқысыз қызмет ететіндей деңгейге жеткізуді көздеген қайраткерлер, білікті мамандар ақыры сол зұлмат жылдардың құрбаны болды. Одан былайғы жерде олар бастаған істің бағыты күрт өзгертіліп, әкімшіл-әміршіл жүйенің ыңғайына көніп, мүддесін қорғауға бағытталған істер ғана ілгері басатын болды.
Ғылымы ертерек дамыған елдердің жетістіктеріне сүйене отырып, ана тілінде оқулықтар жазу барысында сол салалардағы арнаулы ұғымдарды қазақша атау қажеттілігі туындады. Сол кезге дейін тіліміздің ғылыми-техникалық прогреске икемделіп, терминжасам тәжірибесі қалыптаса қоймағанын ескерсек, бұл қажеттілікті өтеудің оңай жұмыс болмағандығын пайымдау қиын болмаса керек. Дәлірек айтқанда, қазақ зиялыларының алдына ұлт тілінде термин жасаудың тұңғыш үлгісін көрсете отырып, қазақ терминологиясын қалыптастырудың бағыт-бағдарын айқындау міндеті тұрды.
ХХ ғасырдың бас кезінен бастап 30-жылдарға дейінгі аралықтағы қазақ тіл білімінің, тілдің стильдік тармақтарының дамуы мен қалыптасуына байланысты осы кезеңді арнайы зерттеген С.Исаев, М.Айтбаев, Б.Әбілқасымов, Е.Жанпейісов, Р.Барлыбаев, Ш.Мәжітаева сияқты ғалымдардың еңбектерінен мол мәлімет алуға болады. Сондай-ақ осы кезеңде жарық көрген басылымдардың тілі мен ондағы терминдердің қолданысына байланысты да бірнеше кандидаттық диссертациялар қорғалды. Осыларды ескерер болсақ, сөз болып отырған кезеңді зертеу тілші ғалымдар назарынан тыс қалды дей алмаймыз. Алайда алаш зиялылары белсенді қызмет еткен жылдарға сәйкес келетін ХХ ғасырдың басындағы қазақ терминологиясы дамуының өзіндік ерекшеліктері мол осы кезеңі терминтанушылық тұрғыдан тұтас қамтылған. Сол себептен терминология дамуының осы кезеңінің негізгі сипатын ашып, алаш оқығандарының терминжасам тәжірибесі мен ұстанған қағидаттарына ғылыми-лингвистикалық талдау жасап, олардың терминологиялық көзқарастарын анықтау міндеті алдымызда тұр [3, 69].
0.1 Алаш зиялыларының терминқор қалыптастырудағы басты мақсаты
ХХ ғасырдың 20-жылдары термин, терминология мәселелерімен айналысқан ұлт зиялыларының термин шығармашылығы мен олардың жазған еңбектері, мақалалары, баяндамалары, түрлі жиындарда (съезд, конференция) айтқан пікірлері негізінде олардың көздеген мақсатын анықтауға болады. Бұл тұрғыдан келгенде осы кезеңді зерттеу барысында біз мынаған көз жеткіздік: Өткен ғасыр басында ғылым-білім саласында еңбек еткен алаш оқығандары терминологиялық қорды қазақ тілі негізінде жасап, ұлттық ғылым тілін қалыптастыруды мақсат етті.
Олар қазақ балалары ана тілінде білім алып, ғылымды өз тілінде игеруі қажет деп санап, оған өте үлкен мән берді. Қазақ білімпаздары аталған мақсаттарына сәйкес жұмыстар атқарды. Оның ең алдымен, ғасыр басында (20-30-жылдары) алаш оқығандарының қаламынан туындаған оқулықтар мен оқу құралдарынан анық көруге болады. А.Байтұрсынұлының - Тіл-құрал, Әліппе, Әдебиет танытқыш; Е.Омарұлының - Пішіндеме Х.Досмұхамедұлының - Жануарлар, Адамның тән тірлігі сынды оқулықтары мен оқу құралдарындағы терминдердің орта есеппен 90 пайызы қазақ тілінің төл сөздері немесе солардың негізінде жасалған жаңа атаулар болып келеді.
Сөз болып отырған кезеңде жарық көрген алғашқы терминологиялық сөздіктер де алаш зиялыларының терминқор қалыптастырудағы мақсаттарын айқындай түседі. Онда да біз Орысша-қазақша әскерлік атаулары, Пән сөздері, Атаулар сөздігі сияқты қазақ тіліндегі алғашқы терминологиялық сөздіктерді түзуде алаштықтардың ұлт тіліндегі термин шығармашылығына барынша басымдық бергенін көреміз.
Сондай-ақ алаш оқығандары өздері жазған төл оқулықтармен қатар ғылыми, танымдық және оқулық әдебиеттерді орыс тілінен аудару кезінде де оларда қолданылған терминдерді қазақша атауға, тілімізде бұрын болмаған ғылыми ұғымдардың атауларын білдіретін жаңа баламалар жасауға көп мән берді.
Жалпы терминологияны қалыптастыруға қатысты алаш оқығандарының өз арасында кейбір мәселелерге қатысты өзіндік пікірлері, жеке көзқарастары болғанмен, дәл терминқорды ұлт тілінде қалыптастыруға келгенде олар ортақ ұстаным төңірегіне топтасты. Яғни, қазақ тілінің терминологиялық лексикасының негізгі басым бөлігін ұлт тілінде жасап қалыптастыру - олардың ортақ мақсаты болды.
ХХ ғасыр басында қазақ тілінде білім беру ісі қарқынды түрде қолға алына бастағандықтан, ең алдымен мектеп оқулықтарында қолданылатын терминдерді жасау, оларды аудару (негізінен орыс тілінен) мәселесі туындады. Бұрын ұлт тілінде болмаған көптеген ұғымдардың атауларын түгелдей қазақша жасау оңайға соқпасы белгілі. Сондықтан, ондай бейтаныс, жат ұғымдардың атауларын алмастыратын ұтымды сөз, сәтті балама табылмаған жағдайда түпнұсқа тілдегі сөзді қабылдауға тура келді.
Тәуелсіздік алған 90-жылдардан кейін тілімізде араб сөздерін термин ретінде пайдалану үрдісі жаппай қарқын алып кетпесе де біршама жанданды. Әрине, қазіргі уақыттағы араб сөздерінің термин ретінде қолданысқа ене бастауын 7-9 ғасырлар мен орта ғасырлармен салыстыруға келмейді. Дәлірек айтқанда, қазіргі уақыттың үлкен ерекшелігі бар.
Ерекше назар аудартатын мәселенің бірі - алаш зиялыларының өздері түрік тілдерін терминжасамның сыртқы көзі ретінде тани отырып, термин алмасу үрдісінде пайдаланбағандығы. Бұл мәселенің лингвистикалық, тілден тыс (экстралингвистикалық) қырларына тереңірек үңілу қажет деп санаймыз. Алаш зиялыларының ХХ ғасыр басында түркі тілдестер арасында, жалпы Орта Азияда ғылымды дамытуда, саясатта көшбасшылық рөлге ұмтылғаны байқалады. Сондай-ақ алаш оқығандарының көпшілігі қазақ тілі түркі тілдерінің ішіндегі ең бай және таза сақталған тіл деп саналады. Сондықтан туысқан тілдестердің терминологиясын қалыптастыруда қазақ тілінде көбірек жүгінгені жөн деген де көзқарас болды.
Сонымен алаш зиялылары қалыптастырған терминологияны дамыту дәстүрінің үзіліп қалуына мынадай себептер негіз болды:
алаш зиялылары белгілеген терминология қағидаттары КСРО орталығы белгілеген саяси курсқа сай келмеді;
ұлттық республикалардың терминологиялық қорды әрқайсысы өздерінің тіл байлығы негізінде қалыптастыруға ұмтылған бағыты орыс тілін Кеңес Одағының мемлекеттік тіл, ұлтаралық қатынас құралы мәртебесіне ие дара тіл, кеңес халқына ортақ тіл ретінде қалыптастыру саясатына қайшы келді;
қазақ терминологиясы дамуының бағыт-бағдарын, ғылыми қағидаттарын белгілеп, ұлт тіліндегі терминжасам мәселесімен және терминологиялық жұмыстарды жүргізу ісімен тікелей айналысқан білікті ұлттық кадрлардың барлығы дерлік саяси қуғын-сүргін құрбаны болды;
алаш оқығандарының терминологиядағы дәстүрін жалғастыратын, оны қорғай алатын ұлттық ғылыми элита, зиялы қауым, тілшілер шоғыры болмады. Бірлі-жарым табандылық танытқандар, ұлтшылдардың ізбасарлары, халық жауларының жақтастары ретінде қуғындауға ұшырады. Керісінше, кеңестік тіл саясатына сәйкестендірілген бағыт кеңінен насихатталды. Оны жақтағандарға сенім артылып, жол ашылды.
Негізінен осы аталған себептер терминологиядағы алаш дәстүрінің жалғасын таппауына, алаш зиялылары атқарған істерге біржақты теріс баға беріліп, 90-жылдарға дейін олар белгілеген терминология қағидаттары елеусіз қалып келуіне негіз болды [4, 115].
1 ҚАЗАҚ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ ТЕРМИНҚОРДЫ
ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ҚОСҚАН ҮЛЕСТЕРІ
ХХ ғасыр басындағы 10-жылдардың ортасы мен 30-жылдардың басына дейінгі уақыт аралығы қазақ терминологиясы дамуының тарихындағы айрықша кезең екендігі анық. Зерттеуіміздің алғашқы тарауында ол жөнінде сөз болады. Ал енді осы кезеңнің өзіндік сипатын толық ашу - аталған мерзім аралығында еңбек еткен, терминология мәселелеріне арнап үлкенді-кішілі еңбектер жазған, терминжасам ісіне, терминологиялық жұмыстарды ұйымдастыруға араласқан авторлардың шығармашылығын зерттеу арқылы ғана жүзеге аспақ. Терминологияны қалыптастырудағы ұлт зиялыларының рөлін де олардың атқарған істері мен жазған еңбектерінсіз айқындай алмасымыз анық. Сондықтан төменде ХХ ғасыр басында қазақтың ғылым тілінің қалыптасуына, ұлттық терминологиялық қордың жасауына өзіндік үлес қосқан зиялылардың еңбектеріне жеке-жеке тоқталамыз [4,184].
2.1 Қазақтың ғылыми терминологиясын қалыптастырудағы Ахмет Байтұрсынұлының рөлі
Қазақ тіл білімінің, оның ішінде ғылыми терминологияның қалыптасуы мен дамуы туралы сөз қозғағанда, алдымен Ахмет Байтұрсынұлының есімі ойымызға оралады. Әрине, басқаша болуы да тиіс емес. Себебі - қазақтың ұлттық ғылым тілінің, терминологиялық қорының дамып, қалыптасуының тұтастай бір кезеңі ғалым еңбектерімен, оның ғылыми-педагогикалық ағартушылық және көшбасшылық-ұйымдастырушылық қызметімен тікелей байланысты. Сондықтан да қазақ терминологиясының тарихы, оның даму, қалыптасу кезеңдері туралы сөз қозғағанда Ахмет Байтұрсынұлының ғылыми шығармашылығы мен қоғамдық қызметіне жан-жақты тоқталу, оны терең зерттеу өте маңызды. ХХ ғасыр басындағы қазақ терминологиясының дамуы мен алаш зиялыларының ұлттық ғылым тілін қалыптастырудағы рөлі туралы сөзді Ахмет Байтұрсынұлынан бастайтындығымыздың себептерін нақты тілдік-тарихи деректерге негіздей отырып айта алсақ қана біз ғалым мұрасының қадіріне жетіп, оның озық ойлары мен терминжасам тәжірибесін қажетімізге жарата аламыз [5, 44].
Қазақ тілінің терминологиялық қорының қалыптасуына негіз болған басты көз ұлт тілінің өз байлығы екендігі сөзсіз. Оның бастауларын әріден, түркі тілдерінен, төл тіліміздің тармақталып дербес даму тарихымен байланыста қараған жөн. Бұл терминология тарихын диахронды зерттеу барысында зерделенетін мәселелер. Ал бүгінгі қолданыстағы арнаулы лексикамызды құрайтын жекелеген сөздердің терминдік мәнде жұмсала бастауын Абай қара сөздерінен, ХІХ ғасырдың екінші жартысында шыққан кітаптар мен осы кезеңде басылып тұрған Дала уәлаяты, Түркістан уәлаяты газеттерінің беттерінен кездестіруге болады. Ал салалық терминологияның қалыптасуы белгілі бір арнаулы саланы құрайтын ұғымдар жүйесінің тілде таңбалануы болып табылады.
Осы аталған авторлардың әрқайсысының қазақтың ғылым тілінің, салалық терминологияның қалыптасуына өзіндік үлестерін қосқандығы дау тудырмайды. Оған аттары аталған зиялылардың қазақ тілінде жазған еңбектерінде кездесетін ғылыми атаулар куә бола алады. Соған қарамастан, олардың арасынан А.Байтұрсынұлының есімін ерекше атаған орынды.
А.Байтұрсынұлы ақталғаннан бергі он бес-жиырма жыл уақыт ішінде ұлы тұлғаның соңына қалдырған еңбектері әр түрлі қырынан зерттеле бастады. Бұл істен тілші ғалымдар да шет қалмай ғалымдардың жариялаған еңбектері соның дәлелі бола алады.
А.Байтұрсынұлының қазақ терминологиясын қалыптастырудағы рөлін көрсету де оның бұл саладағы еңбектері жан-жақты қарастырылып, сондай зерттеулер нәтижелерінің негізінде тиісті қорытындылар жасалуы қажет.
А.Байтұрсынұлының қазақ терминологиясын қалыптастырудағы рөлі туралы айтпас бұрын алдымен терминология терминінің өзіне тоқтала кетудің қажеттілігі байқалып отыр. Себебі, терминология көп мағыналы термин. Тілші ғалымдар оның бес түрлі мағынасын көрсетіп жүр. Олардың ішінен терминологиялық мағыналары әбден орныққан негізгі еш мағынасын бөліп алуға болады. Біріншісі - белгілі бір ғылым саласындағы (өсімдіктану терминологиясы, химия терминологиясы т.б.) терминдердің жиынтығы, екіншісі - тілдегі бүкіл термин сөздердің (немесе көлемі белгісіз көптеген терминдердің) жиынтығы; үшіншісі - жалпы терминологиялық ілім. Яғни зерттеу нысаны логика, философия, онтология, классология, информатика, тіл білімі (оның ішінде семасиология мен номинация теориясы тұрғысынан қарастырылатын) ғылымдары тұрғысынан қарастырылатын ғылым саласы. Бұл ғылым қазір терминтану деп аталып жүр [6, 112].
А.Байтұрсынұлы - қазақ тіл білімінің терминологиясын жасаушы. Кез келген ғылымды оқып біліп, меңгеру немесе оны өзгелерге үйрету сол ғылым саласында қолданатын арнаулы ұғым атауларынсыз мүмкін емес. Қазақ тіл білімінің негізін қалаушы ғалым ретінде А.Байтұрсынұлы осы ғылым саласындағы негізгі ұғымдарды және олардың өзара байланысын анықтап, яғни қазақ тілінің табиғатын көрсететін ұғымдар жүйесін түзумен қатар, сол ғылыми ұғымдардың атауларын да жасаған.
А.Байтұрсынұлының 1912 жылы Орынборда жарық көрген Оқу құралының (қазақша әліппе) өзінен буын, дыбыс, нүкте, дауысты дыбыстар, жарты дауысты дыбыс, дәйекші, жіңішкелік белгісі, хәріп (әріп) сияқты терминдерді ұшыратуға болады. Ал 1914-1915 жылдары және одан кейінгі жылдары 1928 жылға дейін бірнеше дүркін басылып тұрған Тіл құрал оқулықтарында (қазақ тілінің сарфы) әбден қалыптасып, бүгінгі күнге дейін қолданылып жүрген және қолданыла беруге тиіс зат есім, сын есім, сан есім, еісмдік, етістік, үстеу, қосымша, жалғау, жұрнақ сияқты жүздеген терминдердің кездесетіні белгілі.
Терминделуші ұғымдарды дәл білдіретін жүздеген әдебиеттану терминдерін жасай отырып, ғалым олардың ғылыми терминге тән дифинициясын да (ғылыми анықтамасын) берген. Ол дегеніміз - ғылыми ұғымның, өзіне тән белгілерін айқын көрсетумен қатар, олардың ұғымдар жүйесіндегі алатын орнын да көрсету деген сөз. Мысалы, Айшықтың әрбір тақтасы шумақ деп аталады. Жұрттың бір ауыз өлең дейтіні шумақ болады, әр шумақта бірнеше тармақ болады. Тармақ дегеніміз - өлеңнің әрбір жолы. Тармақ ішінде бірнеше бунақ болады. Бунақ дегеніміз өлеңді айтқанда сезілетін дауыс толқынының соқпа-соқпасының арасы. Бунақ ішінде буын болады. Бұл мысалдан байқатынымыз, ғалым біріншіден, өлеңнің құрылым-құрылысын анықтаған, екіншіден, әрбір ұғымның өзіндік ерекшелігін, басты белгісін, іргелес өзге ұғымдардан айырмасын көрсететін анықтама берген. Яғни, әрбір ұғымның мазмұны мен көлемін анықтаған, үшіншіден, әр ұғымның ғылыми атауын (айшық, шумақ, тармақ, бунақ, буын) жасаған; төртіншіден, терминдердің жүйелілік ерекшілігін ескере отырып, жалпы қолданыстағы бір үлгімен жасалған сөздерді термин ретінде пайдаланған; бесіншіден, ғылыми ұғымдардың арасындағы жүйелілік құрылымдылық байланысты көрсеткен.
Ендігі атап айтуды қажет ететін мәселе - ғалымның терминжасамның тәсілдері мен жолдарын анықтап бергендігі. Яғни, А. Байтұрсынұлы қазақ тілінің сөзжасам тәсілдерін анықтап, оларды өзінің терминжасам тәжірибесінде кеңінен пайдаланған ғалым.
Терминжасам тәсілдерінің аражігі ашылып, олардың термин шығармашылығында іске қосылуы қазақ тілінің грамматикасының (сарфы) жазылуымен тікелей байланыста қарастыруды қажет етеді. Бүгінгі терминжасам тәсілдерінің өзіндік ерекшеліктері бар екендігіне қарамастан, ол негізінен қазақ тілінің сөзжасам тәсілдерінің құрамына енеді [10, 65-71].
А.Байтұрсынұлының қазақ тілінің сөзжасам тәсілдерін анықтаумен қатар, ол тәсілдерді термин жасауда пайдаланудың жарқын үлгісін көрсеткендігін оның қаламынан туындаған жүздеген терминдері дәлелдейді. Мәселен, ғалымның жұрнақ, жалғау, буын, шумақ, тармақ, рай, мүше, әдіс т.б. осылар сияқты терминдері семантикалық тәсілмен, жақша, сызықша, көсемше, есімше, дәйекші, буыншы, бастауыш, баяндауыш, анықтауыш, пысықтауыш, толықтауыш, әуреленіс, күліс, әлектеніс, әліптеме, есімдік тәрізді көптеген терминдері морфологиялық тәсілмен, ал дауыссыз дыбыс, дауысты дыбыс, қатаң дыбыс, ұяң дыбыс, түбір сөз, туынды сөз, қос сөз, қаратпа сөз, қыстырма сөз, мезгіл пысықтауыш, мекен пысықтауыш, тұрлаулы мүше, тұрлаусыз мүше, салалас сөйлем, сабақтас сөйлем сынды терминдер тобы синтаксистік тәсілмен жасалған.
Бұл аталған терминдердің кейбіреулері орыс тіліндегі терминдердің негізінде калькалану арқылы (дауысты дыбыс, дауыссыз дыбыс, қос сөз т.б.) жасалғандығы аңғарылып тұр. Бұдан ғалымның калька тәсілін де ұтымды пайдаланғанын көруге болады.
Ғалым еңбектерінен қимыл атау формасымен келетін аңдау, ауыстыру, әсірелеу, әсерлеу, байымдау, бернелеу, бүкпелеу, дамыту, кейіптеу, көріктеу, мезгеу, меңзеу, теңеу, түйдектеу сияқты әдебиеттену терминдері мен демеу, жалғау, үстеу, шылау тәрізді тіл білімі терминдерін көптеп кездестіруге болады [11,108].
Белгілі тілші ғалым Р.Сыздықованың ...жалпы мәдениетке, тарихқа қатысты әлеуметтік терминдердің де көпшілігі Байтұрсынұлы қаламынан туып, қазір авторы ұмытылып, жалпы халықтық кәнігі сөздер болып кеткендігін де айту керек - деген пікірі назар аударады [10, 200].
Терминдік ұғымдардың қайнар көзі орыс тілі болып саналады да, қалған жүздеген тілдердің бәрі тек қабылдаушы пассив тілдер болып келеді.
Ғалым термин шығармашылығында синтаксистік және морфологиялық тәсілдерді көбірек пайдаланған. Ахаң қаламынан туындаған терминдердің құрамына назар аударсақ, анық көз жеткізуге болады. А.Байтұрсынұлының лингвистикалық терминдерін жинақтап, шағын кітапша түрінде жариялаған Ш.Жалмаханов былай деп жазады: Ахаң пайдаланған терминдердің ішінде ең көп қолданылғаны күрделі тұлғалы терминдер - 245, ал дара тұлғалы терминдер - 65, оның 20-сы түбір сөзден, 45-і туынды сөзден болған.
А.Байтұрсынұлы жекелеген ғылым салаларының ғана емес, бүкіл қазақ терминологиясының қалыптасуына тікелей әсер еткен айрықша тұлға.
А.Байтұрсынұлы Тіл құрал. Орынбор, 1914,1915...
С.Қожанұлы Есептану құралы Ташкент, 1924
Ж.Кудерин Өсімдіктану Москва, 1927
Е.Омарұлы Пішіндеме (геометрия) Қызылорда
1928
Сызықша, есімше, көссемше
Жақша
Сабақша, тұқымша, қайықша, тостағанша т.б.
Текше, тікше, қиықша
Сұраулық, етістік, жалғаулық, есімдік
Құралғыштық, барабарлық, бөлінгіштік
Тұқымдық, аналық
Өлшемдік, құрылымдастық, ұқсастық
Бастауыш, баяндауыш, анықтауыш, пысықтауыш, толықтауыш
Өлшеуіш
Қаптауыш
Өлшеуіш
Оралым
Айырым, алым, бөлім
Бітім
Бұл кесте арқылы біз кейінгі оқулықтар жазған овторлардың А.Байтұрсынұлының кейбір термин жасау үлгілерін (модельдерін) қалай пайдаланғанын немесе ұлт тілінде бұрыннан бар тұлғалас сөздерді терминдік мағынада жұмсағандығы арқылы олардың арасындағы сабақтастықты көрсетуге тырыстық.
Ахаң қазақ оқығандары жасап, ресми бекіткен терминология қағидаттарын бүкіл түркі халықтарына ұсына отырып, түбі бір туыстас тілдердің терминологиялық қорының ортақтық сипатын арттыруды көздеген кең тынысты түрколог ғалым.
Ол қазақ өз баяндамасында қазақ білімпаздары жасаған қағидаттарды түркология съезіне қатысушыларға таныстыра келіп, өз ойын былай түйіндеді: Этим путем каждый из нас, разгрузив свой язык от балласта чужих слов и отчистив его от засоренности влиянием чужого языка, сделали бы доступными произведения своей печати и своей народной массе и другим тюркским народностям [11,35].
30-жылдардың аяғына қарай толық салтанат құрған сталинизм ұлт зиялысын қаусата салғанмен Алаш идеясын өлтіре алмады. Ол хрущевтік жылымық, брежневтік тоқырау тұсында да қазақ даласын елес болып шарлады - деп жазады белгілі тарихшы ғалым Х.Әбжанов.
Бұл орайда көрнекті тілші ғалым Мәулен Балақаевтың А.Байтұрсынұлының терминдері туралы мына төмендегі пікірі де тарихшы ғалым ойымен астасып жатыр. Ол былай деп жазады:
Тіл құрал кезінде алашордашылардың, ұлтшылардың кітабы болғандықтан, оны пайдалануға тыйым салынса, жаңа грамматика авторы да халық жауы атанып, кітабы қолданудан қалып қойды. Енді қайту керек?
Тірі қалғандарымыз мектептерді оқулықтармен қамтамасыз ету үшін еңбектенгенде, алдымен грамматикалық атауларды қалай атаймыз деген проблема туды. Біз бұрыннан үйреншікті болған Ахмет терминдерін қазақ тілінің, қазақша айтылған бұрынғы сөздері деп танып, солай атай бердік. Себебі басқаша жазу мүмкін емес, әдеби нормаға айналып, қалыптасып кеткен еді. Ахмет Байтұрсынов шығарған терминдер екенін білсек те, қазақ тілінің сөз байлығы деп танығанбыз [7, 56].
А.Байтұрсынұлының 125 жылдығына арналған ғылыми жинақтың жауапты редакторы, филология ғылымдарының докторы Е.Жанпейісов: Жиырмасыншы ғасырдың алғашқы қырық-отыз жылы - қазақ өркениетінің ең бір қарқынды дамыған, гүлденген тұсы. Олай дейтініміз: ұлт мәдениеті, үлкен әдебиет, қазақтық ғылым, білім де - бәрі шын мәнінде осы кезде ірге көтере бастады. Бәрінің де кейін қаз тұрып кетуіне, қалыптасуына Ахмет Байтұрсынұлы тікелей мұрындық болды. Сондықтан да осы қырық-отыз жылды қазақ өркениетінің Байтұрсынов дәуірі, Байтұрсынов ғасыры десе де болады - депті.
Дәл осы сөз болып отырған кезеңде қазақ тіл білімінің ғылым ретінде іргесі бекіп, ұлттық ғылыми терминология жасала бастады. Ахаң бастаған алаш зиялылары тарапынан алғаш рет терминологияны дамытудың бағдары белгіленді. Терминологияға қатысты айтқанда отыз-қырық жылды дей алмасақ та, жиырма жылдай уақытты, дәлірек келгенде, 1910-1930 жылдар аралығын қазақ терминологиясы дамуының Байтұрсынұлы кезеңі деуге толық негіз бар. 30-жылдардың орта тұсынан бастап, терминологияны дамытудың жаңа бағыты қарқын алды. 90-жылдарға дейін Ахаң дәстүрі жалғаспақ түгілі оның атын атауға тыйым салынғаны белгілі. Сондықтан біз қанша қаласақ та, Ахаң есімін терминологияға қатысты айтқанда дәуір, ғасыр ұғымдарымен байланысып, қолдана алмаймыз. Рас, 30-жылдары алаш зиялыларына қатысты әділетсіздік, құғын-сүргін орын алып, Ахаң ісі жалғасын тапқанда, сөз жоқ тұтас бір дәуір Байтұрсынов дәуірі, ал ХХ ғасыр Байтұрсынов ғасыры болар еді. Бірақ, олай болуын Кеңестік жүйе қалмағаны, оған жол бермегені тарихтан белгілі. Сол себепті біз қазақ терминологиясының ХХ ғасыр басындағы 10-15 жылдық мерзімді А.Байтұрсынұлы кезеңі деп атаған орынды деп санаймыз [14, 28].
Ахаң ұлт ғылымының көщбасшысы Академиялық орталықтың (Акцентр) тұңғыш төрағасы, өзге тілдерден енген терминдерді ұлт тіліне аударып, термин жасап, қазақ терминологиясын қалыптастыру үшін 1922 жылы құрылған комиссияның төрағасы ретінде ғылым тілінің даму үрдісін белгілей отырып, термин қорымыздың ұлт тілі негізінде жасалуына өлшеусіз үлес қосты.
1924 жылдың маусым айында Орынборда Қазақ ғылыми қызметкерлерінің 1-съезі болып, онда қазақ терминологиясын қалыптастырудың алғашқы қағидаттары бекітілді. Съезде терминологияны қалыптастырудың басты қағидаттарын белгілеу жөніндегі баяндаманы Елдес Омарұлы жасады. Қазақша пән сөздер тақырыпты Елдестің баяндамасы негізінде съез қаулы қабылдады.
Ондағы Ахаңның ұсынған қағидаттары мыналар: А) ең алдымен термин ретінде ұғым мағынасын толық беретін қазақ сөздерін алу. Бұл қазақ тілінің жоғарыдағылар мен төмендегілердің, дәлірек айтқанда сауаттылар мен сауатсыздардың тілі болып жіктелмесі үшін керек. Қай жерде және кім бастырып шығарса да баспа өнімдері, газет-журналдар, кітапшалар пайда әкелуі үшін, тіл қалың көпшілікке түсінікті болуға тиіс. Сонда аз ғана пайызды құрайтын сауаттылар көптеген сауатты жоқтарға қызмет көрсете алады.
Б) ондай сөздер қазақ тілінде болмаған жағдайда оларды туыстас тілдерден алу. Олай етуіміздің себебі: 1) туыстас тілдердің көптеген сөздерінің тұлғалары бірдей болмаса да олар ортақ түбірден тараған, сол себепті туыстас емес тілдердің сөздеріне қарағанда оларды түсіну жеңіл және естігенде де айтқанда да бөтен болып сезілмейді; 2) түркі халықтары қашанда өзара қарым-қатынаста болған және бола да береді, сондықтан да бір тілдің көптеген сөздері ортақ түбірден өрбімесе де өзге тілдің тұтынушыларына таныс болуы мүмкін.
В) жаппай қолданылатын әлемдік терминдер қабылдана алады, бірақ олар қазақ тілінің табиғатына сәйкес өзгертілуі керек. Оларды алмастыруға болатын қазақ сөздері болған жағдайда таңдауды қоғамның өзі жасауы үшін, екеуі де қатар алынуға тиіс. Жаппай қолданылатын деп біз араб сөздерін емес, қазіргі кең тараған европа сөздерін айтып отырмыз. Араб сөздеріне қарағанда оларға басымдық беріп отыруымыздың себебі біз қазір араб емес европа мәдениетіне ден қойып отырмыз. Европа мәдениетінің барлық жетістіктері тұтастай европа тілдерінде атала алады. Алайда кірме терминдер біздің қазақ тілінің айтылуына бағынуға тиіс, яғни оларға тілдің қалыпты артикуляциясынан бастау алатын біздің тіліміздің дыбыстық заңдылықтары үстемдік етуі үшін, (таратылуы) керек. Шет тілдерінің сөздерін өзіміздікі ету үшін, бұл міндетті түрде солай болуы қажет.
Г) қазақ тілінің табиғатына сәйкеспейтін барлық өзге тілдердің сөздері дәл қазақтың айтуына сәйкес өзгертілуі керек. Бұл дегеніміз, біріншіден, құрамында қазақ тіліне жат дыбыстары бар барлық сөздердің тиісті төл дыбыстарымызбен алмастырылады, екіншіден, кірме сөздердің жұрнақтары қазақ жұрнақтарымен алмастырылады, үшіншіден, қосарлы дыбыстардың біреуі ғана қабылданады, төртіншіден, қазақ тіліне жат қосымшалар Оренбург-Орынбор, Самара-Самар, пуховой-бөкебай т.б. сияқты тілге қажетті талап шеңберінде өзгертілуге тиіс [12, 18].
1922 жылы Қазақстанда жат сөздерді, пән атауларын қазақшаландыратын комиссия құрылған. Комиссияның құрылғаннан бергі жұмысы аз емес. Мың-мыңдаған сөздер қазақ тіліне аударылып, иә қазақ тіліне үйлестіріліп, қазақ тілі байытылды. 1924 жылғы қазақ білімпаздарының съезімен биыл Бакудегі түрік тілінің съезі біздің комиссияның жұмысын дұрыс тапты.
Барлығы 5-6 адамнан тұратын комиссия үлкен іске мұрыңдық болып, көп іс тындыра білді. Оқу комиссариатының орынбасары атап көрсеткендей сол жылдарда қазақ тілі, оның терминологиялық қоры байыды, ғылым ұлт тілінде сөйлей бастады. Қазақ тілі термин шығармашылығында пайдаланып, терминжасам тәжірибесі, дәстүрі қалыптасады. Ахаң төрағалық еткен бұл комиссия - қазақ тілінің терминологиялық қорын қалыптастырудың негізін салды, іргетасын қалады [13, 114].
Қазақ өлкесін зерттеу жөніндегі ғылыми жұмыстармен қатар, Академиялық орталықтың өткен жылдарда екінші бір маңызды жұмысы мынау болды:
а) қазақ ғылыми тілін жасау;
б) жалпы жұртқа түсінікті, саяси әдебиетті қазақ тіліне аудару.
Қазақ ғылыми-әдеби советі өткен жылдарда қазақ тілінің дәл ғылыми терминологиясын жасаумен айналысты, оны жергілікті қазақ баспасөз орындарында жариялап отыру арқылы жалпы жұрттың міндетті түрде қолдануын қадағалап отырды [17,№21].
Сонымен қорыта айтқанда, Ахмет Байтұрсынұлы ХХ ғасыр басындағы терминологиялық жұмыстардың ел ішіндегі жүргізілуіне басшылық етіп, терминалмасу мен терминологияны халықаралық (түркі тілдері арасындағы) біріздендіру жолдарын ұсынушы. Сондай-ақ ол ұлттық терминқор қалыптастыруда ұстанатын бағыт-бағдарды айқындап, қазақ терминологиясын дамытудың тұңғыш қағидаттарын белгілеуге тікелей атсалысып, осы істің басы-қасында болған аса көрнекті тілші ғалым [7,212].
2.2 Елдес Омарұлы және қазақ терминологиясын дамыту қағидаттары
ХХ ғасыр басындағы қазақ терминологиясының дамуы туралы сөз еткенде Елдес Омарұлының есімін ерекше атауға тиіспіз. Ол ұлттық ғылым тілінің дамуына, қазақ терминологиясының қалыптасуына тікелей атсалысқан, бұл салаға қатысты құнды ғылыми еңбектер жазған алаш зиялыларының бірі. Ол алғашқы күндерінен бастап Алашорда жұмысының бел ортасында жүріп, белсене қызмет еткен жетекшілер қатарында болды.
Жан-жақты білімділігімен, көп тілді білетіндігімен ерекшеленген ғалым математика, геометрия, физика, тіл білімі сияқты бірнеше саланың терминдерін жасауға белсене араласқан. 90-жылдардан кейін Е.Омарұлы еңбектерінің бірқатарын жинақтап, алғаш жариялаушылардың бірі М.Шуақаев Елдестің медицина институтында сақтаулы жеке ісінде оның медицина қызметкерлеріне арнап қазақ тілінде сөздік дайындағаны туралы анықтама бар. Сөздік күні бүгінге дейін табылмай отыр деп жазады. Бұл деректер оның медицина терминдерін жасаумен де айналысқандығынан хабардар етеді.
Елдес Омарұлы тіл маманы, ұлт тілінің үлкен жанашыры ретінде қоғамдық өмірдің өзге де салаларына қатысты жаңа сөздерді, терминдерді жасауға атсалысқан. Мәселен, Г.Әлімбекова ғалымның физика оқулығы туралы сөз еткен мақаласында Сол кездегі Министрлер Советі Председателін тұңғыш рет Кіндік үкімет төрағасы деп өзі аударып, жоғарыға арнайы ұсыныс құжатын түсіртеді деп жазады.
Елдес Омарұлы пән сөздерінің баспасөзде қолданылуына, ерекше мән берген. Ол өзінің білімпаздардың тұңғыш съезінде пән сөздері туралы жасаған баяндамасын баспасөз тіліне тоқталудан бастайды. Басылып шыққан газет, журналдарды қазақ оқи алатын болуы үшін, оның пән сөздері де қазаққа түсінікті болуы керек деп жазады ғалым.
Оның Геометрия оқулығындағы мына атаулардың барлығы да автордың қаламынан туындаған терминдер: аудан, аттас, көбкіл, шама, бет, бөлу амалы, доға, дөңгелек, жанама, жарма, жиек, екінші дәрежелі өрнек, кіші кесінді, кіші өріс, қабырға, қатар сызық, одағай сан, өсінді, ұқсастық, түбір, түзу сызық, тік бұрышты үшкіл, шаршы, тек, шеңбер, ыңғайластық, ыңғайлас пішін, ортан бөлек, қиықша, қима, көлденең, өлшемдестік, қия, саты, өрістік, тік бұрышты үшкіл, тетік, төбе, өсінді, одағай сан, ұлы өріс, сүйір бұрыш, табан, ен, сабақтас пішіндер, қостабан, еселік арасы т.б.
Ғалым тілде бұрыннан бар бірқатар бет, буын, жиек, өріс, табан, ен, төбе, түбір іспеттес сөздерді пән сөзі ретінде қолданып, оларға терминдік мағына жүктесе, енді бірқатар терминдерді жаңадан жасайды. Ондай жаңа терминдерді өзге тілдерге жүгіне бермей, қазақтың өз сөздерінен өрбітеді.
Елдес Омарұлы термин жасау кезінде жұрнақтарды дұрыс пайдалануға алғаш мән берген қазақ зиялыларының бірі. Ол сөзге жалғанғанда тұрақты мағынаны білдіретін - лық, -шы, -шыл, -лы, -сыз, -уыш, -тар сияқты жұрнақтарды тұрлаулы жұрнақтар деп, ал ондай тұрақты мағынасы жоқ - қ, -н, -ақ тәрізді жұрнақтарды тұрлаусыз жұрнақтар деп екіге бөледі.
Елдес Омарұлының тұрлаулы жұрнақ және тұрлаусыз жұрнақ терминдері Ахмет Байтұрсынұлы жасап қалыптастырған тұрлаулы мүше, тұрлаусыз мүще терминдерінің үлгісімен жасалған. Сондай-ақ жоғарыда атап көрсеткеніміздей, оның 1928 жылы Қызылордада жарық көрген Пішіндеме оқулығындағы тұрлаулы шама, тұрлаусыз шама, сабақтас пішін (сабақтас сөйлем), одағай сан (одағай сөз) терминдері де Ахаң үлгісімен жасалған атаулар.
Қазақ тілінің жұрнақтары жете тексерілген емес. Тұрлаусыз жұрнақтардың да түбір сөздің мағынасына дыбыстарына қарай, айрықша бір мәнісі болуы мүмкін, сондықтан түбірге тұрлаусыз мүше жалғанғанда аса сақ болу керек. Қазақша түбір сөзге жұрнақ жалғап жаңа сөз шығарғанда - қолдан келгенше тұрлаулы жұрнақпен шығару керек; тұрлаусыз жұрнақтарды тексеріп сырын біліп алу керек дейді ғалым.
2.3 Мұхтар Әуезов және ғылыми тілінің мәселелері
ХХ ғасырдағы қазақ терминологиясының, ғылым тілінің тарихы туралы сөз қозғағанда М.Әуезовтің есімін атамай кетуге болмайды. Өйткені ол ғасыр басынан бастап-ақ ғылым тілінің, терминологиясын маңызын терең түсініп, оны дамыту мен қалыптастыруды өзекті мәселерін арнайы сөз еткен қазақ зиялыларының бірі болып табылады. Оның бұл мәселеге арналған алғашқы мақалаларының 1917, 1918 жылдары-ақ жарық көруі соның айқын дәлелі бола алады. Ғалымның Қайсысын қолданамыз? деген мақаласы 1917 жылы Семейде шығып тұрған Сарыарқа газетінде жарияланған.
Жұрт оянып, көзін ашып, жұрттыққа бетін түзесе, күннен күнге мұқтажы табылып, көбеймек. Осы күнгі біздің көп мұқтажымыздың ішінде ең ірісі - ғылым - деп басталатын осы мақаласында ол Қазаққа келсек, мектепке арналған ретті бір кітап жоқ. Себебі, мұны ниет қылған талапкерлердің алдынан көлденең шығатын бір зор кедергі барлығы. Ол - ғылым тілі. Ғылым тіліне қазақ сөзі жетпейтіні, жететін болған күнде де, аршылып, арналмағандығы анық. Қандай тілге бай жұрт болсын, ғылым жолына түсе бастағанда тілі кемшілік қылып, қашанғы ескісін алып құрастырып, бөтен жұрттың тілін жамау қылып, неше түрлі болып аламыштанады.
Бір халықтың ғылымсыз күніндегі тілін алып, артынан ғылымды болған күндегі тілін алсақ, соңғы тілі жаңа туғандай болып өзгереді-деген пікір айтады.
Сол кезде жиырма жастағы жас Мұхтар Әуезовтің баспа бетін көрген қаламалды еңбегінің бірінен саналатын бұл шағын ғана мақаласының құндылығы - өткен ғасырдың бас кезінде-ақ ғылым тілінің мәселесін алғашқыларының бірі болып көтеруінде. Біріншіден, мақала ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазіргі қазақ терминологиясы өзінің даму, қалыптасу тарихында бірнеше кезеңдерден өтті. Ол кезеңдердің әрқайсысы қоғамымыздың саяси-экономикалық, тарихи-мәдени өмірінде болған өзгерістермен тығыз байланысты. Қоғам өмірінде болған ондай өзгерістер терминологиялық лексиканың қалыптасуына тікелей әсер етеді.
XX ғасырда қазақ халқының қоғамдық-саяси, рухани-мәдени өмірі елеулі өзгерістерге қаншалықты толы болса, ондай өзгерістер терминологияның, ғылым тілінің дамуына да соншалықты әсер етті, із қалдырды.
Бүгін Алаш, Алашорда десек, ХХ ғасырдың 20-30 жылдары еліне қалтқысыз қызмет еткен үркер шоқжұлдызындай бір топ қазақ зиялылары, мемлекетшіл тұлғалар, халқымыздың қайраткер ұлдары ойымызға оралады. Ел мүддесі, ұлттық мемлекеттілік үшін қажымай күресіп, аянбай еңбек еткен олардың есімдері ұзақ жылдар бойы аталмай келсе, ал қазір алаш қайраткерлері, алаш зиялылары деп айрықша құрметпен аталатын болды.
Кейінгі он-он бес жыл көлемінде Алаш мұрасы тарихшы, тілші, әдебиетші, философ және т.б. түрлі сала ғалымдары тарапынан біршама зерттеле бастады. Ұлт тарихы үшін айрықша мәні бар осы кезеңді сала мамандарының арнайы зерттеп, ғылыми еңбектер жазуының маңызы өте зор.
Қазақ тіліндегі салалық терминологияның жасалуын зерттеу, олардың жүйесі, терминологиядағы жүйелілік факторы қазіргі қазақ тілінің негізгі мәселелерінің бірі.
Қазақ терминологиясы дамуының әр кезеңінде термин жасауға, терминологияның қалыптасуына айрықша атсалысқан, оның даму бағыттарын белгілеп, ғылым ретінде өркендеуіне үлкен үлес қосқан тұлғалар, ғалымдар мен салалық мамандар болды. Еңбекте терминологияның даму тарихындағы солардың бірқатарының алатын орны, жеке үлестері, терминологияны қалыптастыруға қатысты жеке көзқарастары туралы да сөз болды. Мәселен, монографияда Ахмет Байтұрсынұлы, Елдес Омарұлы, Халел Досмұхамедұлы, Нәзір Төреқұлұлы, Мұхтар Әуезов, Қошке Кемеңгерұлы, Жүсіпбек Аймауытұлы сынды қазақ зиялыларының терминологияны дамытудағы ұстанған қағидаттары мен терминжасам тәжірибелеріне арнайы тоқталдық. Олардың атқарған істері, жазған еңбектері негізінде терминология дамуының сол кезеңінің жалпы сипатын, басты ерекшеліктерін анықтауды мақсат еттік.
Қазіргі қазақ тілінде алдыңғы буын ісін жалғастырып, терминология ісімен айналысқан Ә.Қайдар, Ө.Айтбаев, Б.Қалиев, Ш.Құрманбайұлы, А.Алдашева сияқты т.б. ғалымдардың еңбектері терминологияның өзекті мәселелерін шешуге көмектесуде. Терминдердің қоғамда өміршеңдігінің негізгі көзі - ұлттық тіл.
Кеңестік билік жүйесінде қалыптаса бастаған жанр партиялық номенклатура Күніне бір мәрте Алашорда жөнінде бір ғайбат сөз айтпаса, тамағына ас батпайындай күйге жетті деп Сұлтанбек Қожанұлы айтқандай, алаш зиялыларының тіл саласында атқарған істерін, жазған еңбектерін негізсіз қаралап, олардың қаламынан туындаған терминдерді өркениеттің қас жауындай көріп, қолданыстан аластауды айғайлап айтудан талмайтын тіл ғылымының советшіл, әсіресе белсенді өкілдері аз болған жоқ. Алаш зиялылары жасаған көптеген сәтті терминдердің қолданыстан шеттеп, олар бастаған қазақ тілінде термин жасау ісінің жалғасын таппай, ұлт тіліндегі термин шығармашылығының тоқырауға ұшырауына кеңесшіл, ортақшыл оқығандарымыздың қосқан үлесі зор болды.
Кеңестік идеология үстемдік құрып тұрған тұста алаш зиялылары мен олардың тіл саласындағы атқарған істері, ұстанған қағидаттарын, жазған еңбектерін қаралау, оларды жарыса кіналау заман ағымына бейімдеушілердің, кеңесшіл оқығандардың әдетіне айналғанын айғақтайтын деректер жеткілікті. Оған өткенге салауат деп, кешіріммен қарауға болар. Ал кеңестік идеология құрсауынан құтылғанымызға бірнеше жыл өткеннен кейін де алаш ғалымдарының түрікшілдер, пуристер деп жүрген кейбір тіл мамандары мен жас ізденушілердің пайымы еріксіз тандандырады. Жекелеген тіл мамандарының кешегі кеңестік кезеңде алаш білімпаздарына қарсы ұстанымда болған аталарының жолын ақтауға тырысудан аса алмай жүргендігі өкінішті. Тіл мүддесі, ғылыми әділеттік тұрғысынан қарай білсек, ондай олқылықтарға жол бермеген болар едік.
Алаш идеясының негізгі өзегі - ұлттық мемлекеттілік болды. Сондықтан да алаш зиялыларының бүкіл қызметі, атқарған істері ұлттық мемлекеттің іргетасын нығайтуға бағытталды. Олардың тіл саласындағы атқарған істерінен, терминологияны қалыптастыруда ұстанған қағидаттарынан да оны анық байқауға болады. Олар ұлттық мемлекеттің ғылыми-техникалық терминологиясының да ұлт тілі негізінде жасалып, қалыптасуын көздеді. Бұл бағытта мақсатты жұмыстар жүргізе отырып, қыруар шаруа бітіріп, айналасы он шақты жыл ішінде ұлттық терминологиялық қордың негізін қалайтын жүздеген терминдерді жасап, қолданысқа енгізді. Ендеше, қазақ терминологиясын кешегі кеңестік дәуірдегідей негізінен көшірінді терминдер арқылы қалыптастыру үрдісінен арылып, терминқорды ұлт тілінің негізінде жасап, жетілдіруге үлкен мән беріле бастаған қазіргі кезеңде терминологиядағы осы дәстүрдің негізін қалаған ХХ ғасыр басындағы алаш зиялыларының термин-жасам тәжірибесін жан-жақты зерттеп, олардың ісінен тағылым алудың маңызы зор.
1 АЛАШ ЗИЯЛЫЛАРЫ ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ ТЕРМИНҚОР
ҚАЛЫПТАСТЫРУ МІНДЕТІ
Тілдің және оның ғылыми-техникалық терминологиясының дамуы мен қалыптасуын елдің қоғамдық-саяси, ғылыми-мәдени өмірінен бөліп қарауға болмайды. ХХ ғасыр басындағы қазақ терминологиясы туралы сөз қозғағанда да осыны ескеруге тиіспіз. 1917 жылғы 21-26 шілде аралығында өткен Бірінші жалпықазақтық съезде жалпыұлттық саяси партия құру туралы шешім бірауыздан қабылданып, оның Алаш деп аталғаны тарихтан белгілі. Алайда сол кездегі тарихи-саяси жағдайға байланысты бұл саяси ұйымның шын мәніндегі партия ретінде қалыптасып, ал Алашорда үкіметі аумақтық тұтастыққа негізделген ұлттық мемлекеттің үкіметі болып өзге елдерге ресми танылып үлгермей жатып тарих сахнасынан күштеп кетірілгені де сол кезеңнің шындығы. Алаш қайраткерлерінің антисоветтік күштердің қолдауымен өздерінің позициасын нығайтпақ болған үміті ақталмады. Колчак бар билікті өз қолына алған соң, Уақытша Сібір үкіметі 1918 жылғы 4-ші қарашада Алашорданы тарату туралы шешім шығарды. Осыдан кейін көп ұзамай Ахмет Байтұрсынұлы бастаған Алашорданың Торғай бөлімшесі, кейінірек 1919 жылдың аяғы мен 1920жылдың басына қарай оның басқа бөлімшелері де Кеңес үкіметі жағына шықты. Осы кезеңді терең зерттеген белгілі тарихшы ғалым К.Нұрпейісов Алаш партиясының құрамына әуел бастан-ақ қазақтың ғылыми және шығармашылық зиялыларының өкілдері Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов және Халел, Жаһанша Досмұхамедовтер, М.Тынышбаев, Х.Ғаббасов, Ә.Ермеков, Ш.Құдайбердиев, Ғұмар Қарашев т.б кірді [1, 98].
Ғылымның көптеген салалары бойынша қазақ тіліндегі төл оқулықтардың жазылуы және өзге тілдерден аударылуы ұлттық терминологиялық қордың қалыптасуына жол ашты. Сол кезеңге дейін термин жасаудың белгілі бір орныққан дәстүрі, басшылыққа алатын, тұрақты қағидаттары болмағандықтан, ондай күрделі міндеттерді атқару ісі - қазақ оқымыстыларының өздеріне жүктелді. Уақыттың өзі алға тартып отырған жауапты міндетті ұлт мүддесіне адал, өресі биік тұлғалар өз деңгейінде абыроймен атқара білді [2, 206].
ХХ ғасыр басында қазақ қоғамында рухани зерделі, түрлі мамандықтарды кәсіби деңгейде игерген білімді де елшіл азаматтар өсіп жетіліп, мемлекет пен ұлт мәселелерін шешуге қабілетті зиялы қауым қалыптасып еді. Қоғам өмірінің сан саласын қамтитын мәселелерді шешіп, ауқымды істерді атқаруды көздеген алаш оқығандарының айрықша мән берген мәселелерінің бірі - тіл мәселесі болды. Олар қазақ тілінің қолданыс аясын кеңейтіп, оның әліпбиін, емле ережелерін жетілдіруге, функционалдық стильдерді даралап орнықтыруға, қазақ тіліндегі түрлі әдебиеттер қорын жасауға бағытталған істерді қолға алды. Олар қазақтың ұлттық терминологиялық қорын қалыптастыруға айрықша мән берді. Бұл бағытта көп іс тындырды. Неге олар термин мәселесіне ерекше мән берді? Алаш оқығандары терминологиялық қор жасаудың маңызын өздері тікелей қолға алған ғылыми - ағартушылық қызметтерін атқару барысында сезінді. Арнаулы ұғымдардың аттарын атамай бала оқытуға, кітап жазуға, ғылым жайын сөз етуге болмайтынын да осы істі өз қолдарына алған зиялылар көзімен көрді. Олар бұл істің қазақ баласына, қазақ жұртына қажеттілігін, терминдер қорын қалыптастырмай тұрып қазақ тілінің қанат жая алмайтынын анық біле отырып қызмет етті. Сол себептен де олардың сенімі зор, атқарған істері нәтижелі болды.
Жаңа терминдер кіргізу үшін айрықша тапқырлық, талғампаздық, ғылыми ұғымдардың жүйесін, мағынасын терең түсіну қажет. Логикалық қыйсынын, ғылыми ұғымдардың жүйесіндегі өз орнын таппаса, жаңа атау сөз бір қарағанда қанша келісті, әдемі қөрінгенімен, ойдағыдай болып орнықпайды. Жаңа термин болатын сөз бір ғана жеке ұғымға сәйкес болып көрінуі өз алдына, ол сөз сол ұғымнан туындайтын, соған жалғас басқа ұғымдарға да сәйкес келіп, сол ұғымның сан алуан мағыналық қырларын да дәл көрсете алса, әсіресе ұтымды болады.
Жаңа терминдер кіргізуге, немесе қолданылып жүрген кейбір терминдерді өзгертіп, жаңалап алуға ұмтылғанда алдымен олардың ғылыми терминология жүйесінде қандай орын алатынын анықтап саралауға, ажырата білуге, әрқайсысының өзіндік өзгешелігіне орай, тиісті тұрғыдан қарап, термин болуға лайықты сөз іздеуге айрықша мән берілуі керек [21, 15].
Алайда 30-жылдарға қарай олардың бастаған іргелі ісінің жалғасын табуына жол берілмеді. Ұлт тілінде білім беріп, ұлттық терминологиялық қор қалыртастыруды көздеген алаш зиялылары түгелге дерлік тоталитарлық жүйе тарапынан құғын-сүргінге ұшырады. Оларға нақақтан-нақақ жала жабылып, халық жауы деген ауыр айып тағылды. Халқының қамын жеген адал ұлдары, қазақ тілін ғылым тілі ретінде қалтқысыз қызмет ететіндей деңгейге жеткізуді көздеген қайраткерлер, білікті мамандар ақыры сол зұлмат жылдардың құрбаны болды. Одан былайғы жерде олар бастаған істің бағыты күрт өзгертіліп, әкімшіл-әміршіл жүйенің ыңғайына көніп, мүддесін қорғауға бағытталған істер ғана ілгері басатын болды.
Ғылымы ертерек дамыған елдердің жетістіктеріне сүйене отырып, ана тілінде оқулықтар жазу барысында сол салалардағы арнаулы ұғымдарды қазақша атау қажеттілігі туындады. Сол кезге дейін тіліміздің ғылыми-техникалық прогреске икемделіп, терминжасам тәжірибесі қалыптаса қоймағанын ескерсек, бұл қажеттілікті өтеудің оңай жұмыс болмағандығын пайымдау қиын болмаса керек. Дәлірек айтқанда, қазақ зиялыларының алдына ұлт тілінде термин жасаудың тұңғыш үлгісін көрсете отырып, қазақ терминологиясын қалыптастырудың бағыт-бағдарын айқындау міндеті тұрды.
ХХ ғасырдың бас кезінен бастап 30-жылдарға дейінгі аралықтағы қазақ тіл білімінің, тілдің стильдік тармақтарының дамуы мен қалыптасуына байланысты осы кезеңді арнайы зерттеген С.Исаев, М.Айтбаев, Б.Әбілқасымов, Е.Жанпейісов, Р.Барлыбаев, Ш.Мәжітаева сияқты ғалымдардың еңбектерінен мол мәлімет алуға болады. Сондай-ақ осы кезеңде жарық көрген басылымдардың тілі мен ондағы терминдердің қолданысына байланысты да бірнеше кандидаттық диссертациялар қорғалды. Осыларды ескерер болсақ, сөз болып отырған кезеңді зертеу тілші ғалымдар назарынан тыс қалды дей алмаймыз. Алайда алаш зиялылары белсенді қызмет еткен жылдарға сәйкес келетін ХХ ғасырдың басындағы қазақ терминологиясы дамуының өзіндік ерекшеліктері мол осы кезеңі терминтанушылық тұрғыдан тұтас қамтылған. Сол себептен терминология дамуының осы кезеңінің негізгі сипатын ашып, алаш оқығандарының терминжасам тәжірибесі мен ұстанған қағидаттарына ғылыми-лингвистикалық талдау жасап, олардың терминологиялық көзқарастарын анықтау міндеті алдымызда тұр [3, 69].
0.1 Алаш зиялыларының терминқор қалыптастырудағы басты мақсаты
ХХ ғасырдың 20-жылдары термин, терминология мәселелерімен айналысқан ұлт зиялыларының термин шығармашылығы мен олардың жазған еңбектері, мақалалары, баяндамалары, түрлі жиындарда (съезд, конференция) айтқан пікірлері негізінде олардың көздеген мақсатын анықтауға болады. Бұл тұрғыдан келгенде осы кезеңді зерттеу барысында біз мынаған көз жеткіздік: Өткен ғасыр басында ғылым-білім саласында еңбек еткен алаш оқығандары терминологиялық қорды қазақ тілі негізінде жасап, ұлттық ғылым тілін қалыптастыруды мақсат етті.
Олар қазақ балалары ана тілінде білім алып, ғылымды өз тілінде игеруі қажет деп санап, оған өте үлкен мән берді. Қазақ білімпаздары аталған мақсаттарына сәйкес жұмыстар атқарды. Оның ең алдымен, ғасыр басында (20-30-жылдары) алаш оқығандарының қаламынан туындаған оқулықтар мен оқу құралдарынан анық көруге болады. А.Байтұрсынұлының - Тіл-құрал, Әліппе, Әдебиет танытқыш; Е.Омарұлының - Пішіндеме Х.Досмұхамедұлының - Жануарлар, Адамның тән тірлігі сынды оқулықтары мен оқу құралдарындағы терминдердің орта есеппен 90 пайызы қазақ тілінің төл сөздері немесе солардың негізінде жасалған жаңа атаулар болып келеді.
Сөз болып отырған кезеңде жарық көрген алғашқы терминологиялық сөздіктер де алаш зиялыларының терминқор қалыптастырудағы мақсаттарын айқындай түседі. Онда да біз Орысша-қазақша әскерлік атаулары, Пән сөздері, Атаулар сөздігі сияқты қазақ тіліндегі алғашқы терминологиялық сөздіктерді түзуде алаштықтардың ұлт тіліндегі термин шығармашылығына барынша басымдық бергенін көреміз.
Сондай-ақ алаш оқығандары өздері жазған төл оқулықтармен қатар ғылыми, танымдық және оқулық әдебиеттерді орыс тілінен аудару кезінде де оларда қолданылған терминдерді қазақша атауға, тілімізде бұрын болмаған ғылыми ұғымдардың атауларын білдіретін жаңа баламалар жасауға көп мән берді.
Жалпы терминологияны қалыптастыруға қатысты алаш оқығандарының өз арасында кейбір мәселелерге қатысты өзіндік пікірлері, жеке көзқарастары болғанмен, дәл терминқорды ұлт тілінде қалыптастыруға келгенде олар ортақ ұстаным төңірегіне топтасты. Яғни, қазақ тілінің терминологиялық лексикасының негізгі басым бөлігін ұлт тілінде жасап қалыптастыру - олардың ортақ мақсаты болды.
ХХ ғасыр басында қазақ тілінде білім беру ісі қарқынды түрде қолға алына бастағандықтан, ең алдымен мектеп оқулықтарында қолданылатын терминдерді жасау, оларды аудару (негізінен орыс тілінен) мәселесі туындады. Бұрын ұлт тілінде болмаған көптеген ұғымдардың атауларын түгелдей қазақша жасау оңайға соқпасы белгілі. Сондықтан, ондай бейтаныс, жат ұғымдардың атауларын алмастыратын ұтымды сөз, сәтті балама табылмаған жағдайда түпнұсқа тілдегі сөзді қабылдауға тура келді.
Тәуелсіздік алған 90-жылдардан кейін тілімізде араб сөздерін термин ретінде пайдалану үрдісі жаппай қарқын алып кетпесе де біршама жанданды. Әрине, қазіргі уақыттағы араб сөздерінің термин ретінде қолданысқа ене бастауын 7-9 ғасырлар мен орта ғасырлармен салыстыруға келмейді. Дәлірек айтқанда, қазіргі уақыттың үлкен ерекшелігі бар.
Ерекше назар аудартатын мәселенің бірі - алаш зиялыларының өздері түрік тілдерін терминжасамның сыртқы көзі ретінде тани отырып, термин алмасу үрдісінде пайдаланбағандығы. Бұл мәселенің лингвистикалық, тілден тыс (экстралингвистикалық) қырларына тереңірек үңілу қажет деп санаймыз. Алаш зиялыларының ХХ ғасыр басында түркі тілдестер арасында, жалпы Орта Азияда ғылымды дамытуда, саясатта көшбасшылық рөлге ұмтылғаны байқалады. Сондай-ақ алаш оқығандарының көпшілігі қазақ тілі түркі тілдерінің ішіндегі ең бай және таза сақталған тіл деп саналады. Сондықтан туысқан тілдестердің терминологиясын қалыптастыруда қазақ тілінде көбірек жүгінгені жөн деген де көзқарас болды.
Сонымен алаш зиялылары қалыптастырған терминологияны дамыту дәстүрінің үзіліп қалуына мынадай себептер негіз болды:
алаш зиялылары белгілеген терминология қағидаттары КСРО орталығы белгілеген саяси курсқа сай келмеді;
ұлттық республикалардың терминологиялық қорды әрқайсысы өздерінің тіл байлығы негізінде қалыптастыруға ұмтылған бағыты орыс тілін Кеңес Одағының мемлекеттік тіл, ұлтаралық қатынас құралы мәртебесіне ие дара тіл, кеңес халқына ортақ тіл ретінде қалыптастыру саясатына қайшы келді;
қазақ терминологиясы дамуының бағыт-бағдарын, ғылыми қағидаттарын белгілеп, ұлт тіліндегі терминжасам мәселесімен және терминологиялық жұмыстарды жүргізу ісімен тікелей айналысқан білікті ұлттық кадрлардың барлығы дерлік саяси қуғын-сүргін құрбаны болды;
алаш оқығандарының терминологиядағы дәстүрін жалғастыратын, оны қорғай алатын ұлттық ғылыми элита, зиялы қауым, тілшілер шоғыры болмады. Бірлі-жарым табандылық танытқандар, ұлтшылдардың ізбасарлары, халық жауларының жақтастары ретінде қуғындауға ұшырады. Керісінше, кеңестік тіл саясатына сәйкестендірілген бағыт кеңінен насихатталды. Оны жақтағандарға сенім артылып, жол ашылды.
Негізінен осы аталған себептер терминологиядағы алаш дәстүрінің жалғасын таппауына, алаш зиялылары атқарған істерге біржақты теріс баға беріліп, 90-жылдарға дейін олар белгілеген терминология қағидаттары елеусіз қалып келуіне негіз болды [4, 115].
1 ҚАЗАҚ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ ТЕРМИНҚОРДЫ
ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ҚОСҚАН ҮЛЕСТЕРІ
ХХ ғасыр басындағы 10-жылдардың ортасы мен 30-жылдардың басына дейінгі уақыт аралығы қазақ терминологиясы дамуының тарихындағы айрықша кезең екендігі анық. Зерттеуіміздің алғашқы тарауында ол жөнінде сөз болады. Ал енді осы кезеңнің өзіндік сипатын толық ашу - аталған мерзім аралығында еңбек еткен, терминология мәселелеріне арнап үлкенді-кішілі еңбектер жазған, терминжасам ісіне, терминологиялық жұмыстарды ұйымдастыруға араласқан авторлардың шығармашылығын зерттеу арқылы ғана жүзеге аспақ. Терминологияны қалыптастырудағы ұлт зиялыларының рөлін де олардың атқарған істері мен жазған еңбектерінсіз айқындай алмасымыз анық. Сондықтан төменде ХХ ғасыр басында қазақтың ғылым тілінің қалыптасуына, ұлттық терминологиялық қордың жасауына өзіндік үлес қосқан зиялылардың еңбектеріне жеке-жеке тоқталамыз [4,184].
2.1 Қазақтың ғылыми терминологиясын қалыптастырудағы Ахмет Байтұрсынұлының рөлі
Қазақ тіл білімінің, оның ішінде ғылыми терминологияның қалыптасуы мен дамуы туралы сөз қозғағанда, алдымен Ахмет Байтұрсынұлының есімі ойымызға оралады. Әрине, басқаша болуы да тиіс емес. Себебі - қазақтың ұлттық ғылым тілінің, терминологиялық қорының дамып, қалыптасуының тұтастай бір кезеңі ғалым еңбектерімен, оның ғылыми-педагогикалық ағартушылық және көшбасшылық-ұйымдастырушылық қызметімен тікелей байланысты. Сондықтан да қазақ терминологиясының тарихы, оның даму, қалыптасу кезеңдері туралы сөз қозғағанда Ахмет Байтұрсынұлының ғылыми шығармашылығы мен қоғамдық қызметіне жан-жақты тоқталу, оны терең зерттеу өте маңызды. ХХ ғасыр басындағы қазақ терминологиясының дамуы мен алаш зиялыларының ұлттық ғылым тілін қалыптастырудағы рөлі туралы сөзді Ахмет Байтұрсынұлынан бастайтындығымыздың себептерін нақты тілдік-тарихи деректерге негіздей отырып айта алсақ қана біз ғалым мұрасының қадіріне жетіп, оның озық ойлары мен терминжасам тәжірибесін қажетімізге жарата аламыз [5, 44].
Қазақ тілінің терминологиялық қорының қалыптасуына негіз болған басты көз ұлт тілінің өз байлығы екендігі сөзсіз. Оның бастауларын әріден, түркі тілдерінен, төл тіліміздің тармақталып дербес даму тарихымен байланыста қараған жөн. Бұл терминология тарихын диахронды зерттеу барысында зерделенетін мәселелер. Ал бүгінгі қолданыстағы арнаулы лексикамызды құрайтын жекелеген сөздердің терминдік мәнде жұмсала бастауын Абай қара сөздерінен, ХІХ ғасырдың екінші жартысында шыққан кітаптар мен осы кезеңде басылып тұрған Дала уәлаяты, Түркістан уәлаяты газеттерінің беттерінен кездестіруге болады. Ал салалық терминологияның қалыптасуы белгілі бір арнаулы саланы құрайтын ұғымдар жүйесінің тілде таңбалануы болып табылады.
Осы аталған авторлардың әрқайсысының қазақтың ғылым тілінің, салалық терминологияның қалыптасуына өзіндік үлестерін қосқандығы дау тудырмайды. Оған аттары аталған зиялылардың қазақ тілінде жазған еңбектерінде кездесетін ғылыми атаулар куә бола алады. Соған қарамастан, олардың арасынан А.Байтұрсынұлының есімін ерекше атаған орынды.
А.Байтұрсынұлы ақталғаннан бергі он бес-жиырма жыл уақыт ішінде ұлы тұлғаның соңына қалдырған еңбектері әр түрлі қырынан зерттеле бастады. Бұл істен тілші ғалымдар да шет қалмай ғалымдардың жариялаған еңбектері соның дәлелі бола алады.
А.Байтұрсынұлының қазақ терминологиясын қалыптастырудағы рөлін көрсету де оның бұл саладағы еңбектері жан-жақты қарастырылып, сондай зерттеулер нәтижелерінің негізінде тиісті қорытындылар жасалуы қажет.
А.Байтұрсынұлының қазақ терминологиясын қалыптастырудағы рөлі туралы айтпас бұрын алдымен терминология терминінің өзіне тоқтала кетудің қажеттілігі байқалып отыр. Себебі, терминология көп мағыналы термин. Тілші ғалымдар оның бес түрлі мағынасын көрсетіп жүр. Олардың ішінен терминологиялық мағыналары әбден орныққан негізгі еш мағынасын бөліп алуға болады. Біріншісі - белгілі бір ғылым саласындағы (өсімдіктану терминологиясы, химия терминологиясы т.б.) терминдердің жиынтығы, екіншісі - тілдегі бүкіл термин сөздердің (немесе көлемі белгісіз көптеген терминдердің) жиынтығы; үшіншісі - жалпы терминологиялық ілім. Яғни зерттеу нысаны логика, философия, онтология, классология, информатика, тіл білімі (оның ішінде семасиология мен номинация теориясы тұрғысынан қарастырылатын) ғылымдары тұрғысынан қарастырылатын ғылым саласы. Бұл ғылым қазір терминтану деп аталып жүр [6, 112].
А.Байтұрсынұлы - қазақ тіл білімінің терминологиясын жасаушы. Кез келген ғылымды оқып біліп, меңгеру немесе оны өзгелерге үйрету сол ғылым саласында қолданатын арнаулы ұғым атауларынсыз мүмкін емес. Қазақ тіл білімінің негізін қалаушы ғалым ретінде А.Байтұрсынұлы осы ғылым саласындағы негізгі ұғымдарды және олардың өзара байланысын анықтап, яғни қазақ тілінің табиғатын көрсететін ұғымдар жүйесін түзумен қатар, сол ғылыми ұғымдардың атауларын да жасаған.
А.Байтұрсынұлының 1912 жылы Орынборда жарық көрген Оқу құралының (қазақша әліппе) өзінен буын, дыбыс, нүкте, дауысты дыбыстар, жарты дауысты дыбыс, дәйекші, жіңішкелік белгісі, хәріп (әріп) сияқты терминдерді ұшыратуға болады. Ал 1914-1915 жылдары және одан кейінгі жылдары 1928 жылға дейін бірнеше дүркін басылып тұрған Тіл құрал оқулықтарында (қазақ тілінің сарфы) әбден қалыптасып, бүгінгі күнге дейін қолданылып жүрген және қолданыла беруге тиіс зат есім, сын есім, сан есім, еісмдік, етістік, үстеу, қосымша, жалғау, жұрнақ сияқты жүздеген терминдердің кездесетіні белгілі.
Терминделуші ұғымдарды дәл білдіретін жүздеген әдебиеттану терминдерін жасай отырып, ғалым олардың ғылыми терминге тән дифинициясын да (ғылыми анықтамасын) берген. Ол дегеніміз - ғылыми ұғымның, өзіне тән белгілерін айқын көрсетумен қатар, олардың ұғымдар жүйесіндегі алатын орнын да көрсету деген сөз. Мысалы, Айшықтың әрбір тақтасы шумақ деп аталады. Жұрттың бір ауыз өлең дейтіні шумақ болады, әр шумақта бірнеше тармақ болады. Тармақ дегеніміз - өлеңнің әрбір жолы. Тармақ ішінде бірнеше бунақ болады. Бунақ дегеніміз өлеңді айтқанда сезілетін дауыс толқынының соқпа-соқпасының арасы. Бунақ ішінде буын болады. Бұл мысалдан байқатынымыз, ғалым біріншіден, өлеңнің құрылым-құрылысын анықтаған, екіншіден, әрбір ұғымның өзіндік ерекшелігін, басты белгісін, іргелес өзге ұғымдардан айырмасын көрсететін анықтама берген. Яғни, әрбір ұғымның мазмұны мен көлемін анықтаған, үшіншіден, әр ұғымның ғылыми атауын (айшық, шумақ, тармақ, бунақ, буын) жасаған; төртіншіден, терминдердің жүйелілік ерекшілігін ескере отырып, жалпы қолданыстағы бір үлгімен жасалған сөздерді термин ретінде пайдаланған; бесіншіден, ғылыми ұғымдардың арасындағы жүйелілік құрылымдылық байланысты көрсеткен.
Ендігі атап айтуды қажет ететін мәселе - ғалымның терминжасамның тәсілдері мен жолдарын анықтап бергендігі. Яғни, А. Байтұрсынұлы қазақ тілінің сөзжасам тәсілдерін анықтап, оларды өзінің терминжасам тәжірибесінде кеңінен пайдаланған ғалым.
Терминжасам тәсілдерінің аражігі ашылып, олардың термин шығармашылығында іске қосылуы қазақ тілінің грамматикасының (сарфы) жазылуымен тікелей байланыста қарастыруды қажет етеді. Бүгінгі терминжасам тәсілдерінің өзіндік ерекшеліктері бар екендігіне қарамастан, ол негізінен қазақ тілінің сөзжасам тәсілдерінің құрамына енеді [10, 65-71].
А.Байтұрсынұлының қазақ тілінің сөзжасам тәсілдерін анықтаумен қатар, ол тәсілдерді термин жасауда пайдаланудың жарқын үлгісін көрсеткендігін оның қаламынан туындаған жүздеген терминдері дәлелдейді. Мәселен, ғалымның жұрнақ, жалғау, буын, шумақ, тармақ, рай, мүше, әдіс т.б. осылар сияқты терминдері семантикалық тәсілмен, жақша, сызықша, көсемше, есімше, дәйекші, буыншы, бастауыш, баяндауыш, анықтауыш, пысықтауыш, толықтауыш, әуреленіс, күліс, әлектеніс, әліптеме, есімдік тәрізді көптеген терминдері морфологиялық тәсілмен, ал дауыссыз дыбыс, дауысты дыбыс, қатаң дыбыс, ұяң дыбыс, түбір сөз, туынды сөз, қос сөз, қаратпа сөз, қыстырма сөз, мезгіл пысықтауыш, мекен пысықтауыш, тұрлаулы мүше, тұрлаусыз мүше, салалас сөйлем, сабақтас сөйлем сынды терминдер тобы синтаксистік тәсілмен жасалған.
Бұл аталған терминдердің кейбіреулері орыс тіліндегі терминдердің негізінде калькалану арқылы (дауысты дыбыс, дауыссыз дыбыс, қос сөз т.б.) жасалғандығы аңғарылып тұр. Бұдан ғалымның калька тәсілін де ұтымды пайдаланғанын көруге болады.
Ғалым еңбектерінен қимыл атау формасымен келетін аңдау, ауыстыру, әсірелеу, әсерлеу, байымдау, бернелеу, бүкпелеу, дамыту, кейіптеу, көріктеу, мезгеу, меңзеу, теңеу, түйдектеу сияқты әдебиеттену терминдері мен демеу, жалғау, үстеу, шылау тәрізді тіл білімі терминдерін көптеп кездестіруге болады [11,108].
Белгілі тілші ғалым Р.Сыздықованың ...жалпы мәдениетке, тарихқа қатысты әлеуметтік терминдердің де көпшілігі Байтұрсынұлы қаламынан туып, қазір авторы ұмытылып, жалпы халықтық кәнігі сөздер болып кеткендігін де айту керек - деген пікірі назар аударады [10, 200].
Терминдік ұғымдардың қайнар көзі орыс тілі болып саналады да, қалған жүздеген тілдердің бәрі тек қабылдаушы пассив тілдер болып келеді.
Ғалым термин шығармашылығында синтаксистік және морфологиялық тәсілдерді көбірек пайдаланған. Ахаң қаламынан туындаған терминдердің құрамына назар аударсақ, анық көз жеткізуге болады. А.Байтұрсынұлының лингвистикалық терминдерін жинақтап, шағын кітапша түрінде жариялаған Ш.Жалмаханов былай деп жазады: Ахаң пайдаланған терминдердің ішінде ең көп қолданылғаны күрделі тұлғалы терминдер - 245, ал дара тұлғалы терминдер - 65, оның 20-сы түбір сөзден, 45-і туынды сөзден болған.
А.Байтұрсынұлы жекелеген ғылым салаларының ғана емес, бүкіл қазақ терминологиясының қалыптасуына тікелей әсер еткен айрықша тұлға.
А.Байтұрсынұлы Тіл құрал. Орынбор, 1914,1915...
С.Қожанұлы Есептану құралы Ташкент, 1924
Ж.Кудерин Өсімдіктану Москва, 1927
Е.Омарұлы Пішіндеме (геометрия) Қызылорда
1928
Сызықша, есімше, көссемше
Жақша
Сабақша, тұқымша, қайықша, тостағанша т.б.
Текше, тікше, қиықша
Сұраулық, етістік, жалғаулық, есімдік
Құралғыштық, барабарлық, бөлінгіштік
Тұқымдық, аналық
Өлшемдік, құрылымдастық, ұқсастық
Бастауыш, баяндауыш, анықтауыш, пысықтауыш, толықтауыш
Өлшеуіш
Қаптауыш
Өлшеуіш
Оралым
Айырым, алым, бөлім
Бітім
Бұл кесте арқылы біз кейінгі оқулықтар жазған овторлардың А.Байтұрсынұлының кейбір термин жасау үлгілерін (модельдерін) қалай пайдаланғанын немесе ұлт тілінде бұрыннан бар тұлғалас сөздерді терминдік мағынада жұмсағандығы арқылы олардың арасындағы сабақтастықты көрсетуге тырыстық.
Ахаң қазақ оқығандары жасап, ресми бекіткен терминология қағидаттарын бүкіл түркі халықтарына ұсына отырып, түбі бір туыстас тілдердің терминологиялық қорының ортақтық сипатын арттыруды көздеген кең тынысты түрколог ғалым.
Ол қазақ өз баяндамасында қазақ білімпаздары жасаған қағидаттарды түркология съезіне қатысушыларға таныстыра келіп, өз ойын былай түйіндеді: Этим путем каждый из нас, разгрузив свой язык от балласта чужих слов и отчистив его от засоренности влиянием чужого языка, сделали бы доступными произведения своей печати и своей народной массе и другим тюркским народностям [11,35].
30-жылдардың аяғына қарай толық салтанат құрған сталинизм ұлт зиялысын қаусата салғанмен Алаш идеясын өлтіре алмады. Ол хрущевтік жылымық, брежневтік тоқырау тұсында да қазақ даласын елес болып шарлады - деп жазады белгілі тарихшы ғалым Х.Әбжанов.
Бұл орайда көрнекті тілші ғалым Мәулен Балақаевтың А.Байтұрсынұлының терминдері туралы мына төмендегі пікірі де тарихшы ғалым ойымен астасып жатыр. Ол былай деп жазады:
Тіл құрал кезінде алашордашылардың, ұлтшылардың кітабы болғандықтан, оны пайдалануға тыйым салынса, жаңа грамматика авторы да халық жауы атанып, кітабы қолданудан қалып қойды. Енді қайту керек?
Тірі қалғандарымыз мектептерді оқулықтармен қамтамасыз ету үшін еңбектенгенде, алдымен грамматикалық атауларды қалай атаймыз деген проблема туды. Біз бұрыннан үйреншікті болған Ахмет терминдерін қазақ тілінің, қазақша айтылған бұрынғы сөздері деп танып, солай атай бердік. Себебі басқаша жазу мүмкін емес, әдеби нормаға айналып, қалыптасып кеткен еді. Ахмет Байтұрсынов шығарған терминдер екенін білсек те, қазақ тілінің сөз байлығы деп танығанбыз [7, 56].
А.Байтұрсынұлының 125 жылдығына арналған ғылыми жинақтың жауапты редакторы, филология ғылымдарының докторы Е.Жанпейісов: Жиырмасыншы ғасырдың алғашқы қырық-отыз жылы - қазақ өркениетінің ең бір қарқынды дамыған, гүлденген тұсы. Олай дейтініміз: ұлт мәдениеті, үлкен әдебиет, қазақтық ғылым, білім де - бәрі шын мәнінде осы кезде ірге көтере бастады. Бәрінің де кейін қаз тұрып кетуіне, қалыптасуына Ахмет Байтұрсынұлы тікелей мұрындық болды. Сондықтан да осы қырық-отыз жылды қазақ өркениетінің Байтұрсынов дәуірі, Байтұрсынов ғасыры десе де болады - депті.
Дәл осы сөз болып отырған кезеңде қазақ тіл білімінің ғылым ретінде іргесі бекіп, ұлттық ғылыми терминология жасала бастады. Ахаң бастаған алаш зиялылары тарапынан алғаш рет терминологияны дамытудың бағдары белгіленді. Терминологияға қатысты айтқанда отыз-қырық жылды дей алмасақ та, жиырма жылдай уақытты, дәлірек келгенде, 1910-1930 жылдар аралығын қазақ терминологиясы дамуының Байтұрсынұлы кезеңі деуге толық негіз бар. 30-жылдардың орта тұсынан бастап, терминологияны дамытудың жаңа бағыты қарқын алды. 90-жылдарға дейін Ахаң дәстүрі жалғаспақ түгілі оның атын атауға тыйым салынғаны белгілі. Сондықтан біз қанша қаласақ та, Ахаң есімін терминологияға қатысты айтқанда дәуір, ғасыр ұғымдарымен байланысып, қолдана алмаймыз. Рас, 30-жылдары алаш зиялыларына қатысты әділетсіздік, құғын-сүргін орын алып, Ахаң ісі жалғасын тапқанда, сөз жоқ тұтас бір дәуір Байтұрсынов дәуірі, ал ХХ ғасыр Байтұрсынов ғасыры болар еді. Бірақ, олай болуын Кеңестік жүйе қалмағаны, оған жол бермегені тарихтан белгілі. Сол себепті біз қазақ терминологиясының ХХ ғасыр басындағы 10-15 жылдық мерзімді А.Байтұрсынұлы кезеңі деп атаған орынды деп санаймыз [14, 28].
Ахаң ұлт ғылымының көщбасшысы Академиялық орталықтың (Акцентр) тұңғыш төрағасы, өзге тілдерден енген терминдерді ұлт тіліне аударып, термин жасап, қазақ терминологиясын қалыптастыру үшін 1922 жылы құрылған комиссияның төрағасы ретінде ғылым тілінің даму үрдісін белгілей отырып, термин қорымыздың ұлт тілі негізінде жасалуына өлшеусіз үлес қосты.
1924 жылдың маусым айында Орынборда Қазақ ғылыми қызметкерлерінің 1-съезі болып, онда қазақ терминологиясын қалыптастырудың алғашқы қағидаттары бекітілді. Съезде терминологияны қалыптастырудың басты қағидаттарын белгілеу жөніндегі баяндаманы Елдес Омарұлы жасады. Қазақша пән сөздер тақырыпты Елдестің баяндамасы негізінде съез қаулы қабылдады.
Ондағы Ахаңның ұсынған қағидаттары мыналар: А) ең алдымен термин ретінде ұғым мағынасын толық беретін қазақ сөздерін алу. Бұл қазақ тілінің жоғарыдағылар мен төмендегілердің, дәлірек айтқанда сауаттылар мен сауатсыздардың тілі болып жіктелмесі үшін керек. Қай жерде және кім бастырып шығарса да баспа өнімдері, газет-журналдар, кітапшалар пайда әкелуі үшін, тіл қалың көпшілікке түсінікті болуға тиіс. Сонда аз ғана пайызды құрайтын сауаттылар көптеген сауатты жоқтарға қызмет көрсете алады.
Б) ондай сөздер қазақ тілінде болмаған жағдайда оларды туыстас тілдерден алу. Олай етуіміздің себебі: 1) туыстас тілдердің көптеген сөздерінің тұлғалары бірдей болмаса да олар ортақ түбірден тараған, сол себепті туыстас емес тілдердің сөздеріне қарағанда оларды түсіну жеңіл және естігенде де айтқанда да бөтен болып сезілмейді; 2) түркі халықтары қашанда өзара қарым-қатынаста болған және бола да береді, сондықтан да бір тілдің көптеген сөздері ортақ түбірден өрбімесе де өзге тілдің тұтынушыларына таныс болуы мүмкін.
В) жаппай қолданылатын әлемдік терминдер қабылдана алады, бірақ олар қазақ тілінің табиғатына сәйкес өзгертілуі керек. Оларды алмастыруға болатын қазақ сөздері болған жағдайда таңдауды қоғамның өзі жасауы үшін, екеуі де қатар алынуға тиіс. Жаппай қолданылатын деп біз араб сөздерін емес, қазіргі кең тараған европа сөздерін айтып отырмыз. Араб сөздеріне қарағанда оларға басымдық беріп отыруымыздың себебі біз қазір араб емес европа мәдениетіне ден қойып отырмыз. Европа мәдениетінің барлық жетістіктері тұтастай европа тілдерінде атала алады. Алайда кірме терминдер біздің қазақ тілінің айтылуына бағынуға тиіс, яғни оларға тілдің қалыпты артикуляциясынан бастау алатын біздің тіліміздің дыбыстық заңдылықтары үстемдік етуі үшін, (таратылуы) керек. Шет тілдерінің сөздерін өзіміздікі ету үшін, бұл міндетті түрде солай болуы қажет.
Г) қазақ тілінің табиғатына сәйкеспейтін барлық өзге тілдердің сөздері дәл қазақтың айтуына сәйкес өзгертілуі керек. Бұл дегеніміз, біріншіден, құрамында қазақ тіліне жат дыбыстары бар барлық сөздердің тиісті төл дыбыстарымызбен алмастырылады, екіншіден, кірме сөздердің жұрнақтары қазақ жұрнақтарымен алмастырылады, үшіншіден, қосарлы дыбыстардың біреуі ғана қабылданады, төртіншіден, қазақ тіліне жат қосымшалар Оренбург-Орынбор, Самара-Самар, пуховой-бөкебай т.б. сияқты тілге қажетті талап шеңберінде өзгертілуге тиіс [12, 18].
1922 жылы Қазақстанда жат сөздерді, пән атауларын қазақшаландыратын комиссия құрылған. Комиссияның құрылғаннан бергі жұмысы аз емес. Мың-мыңдаған сөздер қазақ тіліне аударылып, иә қазақ тіліне үйлестіріліп, қазақ тілі байытылды. 1924 жылғы қазақ білімпаздарының съезімен биыл Бакудегі түрік тілінің съезі біздің комиссияның жұмысын дұрыс тапты.
Барлығы 5-6 адамнан тұратын комиссия үлкен іске мұрыңдық болып, көп іс тындыра білді. Оқу комиссариатының орынбасары атап көрсеткендей сол жылдарда қазақ тілі, оның терминологиялық қоры байыды, ғылым ұлт тілінде сөйлей бастады. Қазақ тілі термин шығармашылығында пайдаланып, терминжасам тәжірибесі, дәстүрі қалыптасады. Ахаң төрағалық еткен бұл комиссия - қазақ тілінің терминологиялық қорын қалыптастырудың негізін салды, іргетасын қалады [13, 114].
Қазақ өлкесін зерттеу жөніндегі ғылыми жұмыстармен қатар, Академиялық орталықтың өткен жылдарда екінші бір маңызды жұмысы мынау болды:
а) қазақ ғылыми тілін жасау;
б) жалпы жұртқа түсінікті, саяси әдебиетті қазақ тіліне аудару.
Қазақ ғылыми-әдеби советі өткен жылдарда қазақ тілінің дәл ғылыми терминологиясын жасаумен айналысты, оны жергілікті қазақ баспасөз орындарында жариялап отыру арқылы жалпы жұрттың міндетті түрде қолдануын қадағалап отырды [17,№21].
Сонымен қорыта айтқанда, Ахмет Байтұрсынұлы ХХ ғасыр басындағы терминологиялық жұмыстардың ел ішіндегі жүргізілуіне басшылық етіп, терминалмасу мен терминологияны халықаралық (түркі тілдері арасындағы) біріздендіру жолдарын ұсынушы. Сондай-ақ ол ұлттық терминқор қалыптастыруда ұстанатын бағыт-бағдарды айқындап, қазақ терминологиясын дамытудың тұңғыш қағидаттарын белгілеуге тікелей атсалысып, осы істің басы-қасында болған аса көрнекті тілші ғалым [7,212].
2.2 Елдес Омарұлы және қазақ терминологиясын дамыту қағидаттары
ХХ ғасыр басындағы қазақ терминологиясының дамуы туралы сөз еткенде Елдес Омарұлының есімін ерекше атауға тиіспіз. Ол ұлттық ғылым тілінің дамуына, қазақ терминологиясының қалыптасуына тікелей атсалысқан, бұл салаға қатысты құнды ғылыми еңбектер жазған алаш зиялыларының бірі. Ол алғашқы күндерінен бастап Алашорда жұмысының бел ортасында жүріп, белсене қызмет еткен жетекшілер қатарында болды.
Жан-жақты білімділігімен, көп тілді білетіндігімен ерекшеленген ғалым математика, геометрия, физика, тіл білімі сияқты бірнеше саланың терминдерін жасауға белсене араласқан. 90-жылдардан кейін Е.Омарұлы еңбектерінің бірқатарын жинақтап, алғаш жариялаушылардың бірі М.Шуақаев Елдестің медицина институтында сақтаулы жеке ісінде оның медицина қызметкерлеріне арнап қазақ тілінде сөздік дайындағаны туралы анықтама бар. Сөздік күні бүгінге дейін табылмай отыр деп жазады. Бұл деректер оның медицина терминдерін жасаумен де айналысқандығынан хабардар етеді.
Елдес Омарұлы тіл маманы, ұлт тілінің үлкен жанашыры ретінде қоғамдық өмірдің өзге де салаларына қатысты жаңа сөздерді, терминдерді жасауға атсалысқан. Мәселен, Г.Әлімбекова ғалымның физика оқулығы туралы сөз еткен мақаласында Сол кездегі Министрлер Советі Председателін тұңғыш рет Кіндік үкімет төрағасы деп өзі аударып, жоғарыға арнайы ұсыныс құжатын түсіртеді деп жазады.
Елдес Омарұлы пән сөздерінің баспасөзде қолданылуына, ерекше мән берген. Ол өзінің білімпаздардың тұңғыш съезінде пән сөздері туралы жасаған баяндамасын баспасөз тіліне тоқталудан бастайды. Басылып шыққан газет, журналдарды қазақ оқи алатын болуы үшін, оның пән сөздері де қазаққа түсінікті болуы керек деп жазады ғалым.
Оның Геометрия оқулығындағы мына атаулардың барлығы да автордың қаламынан туындаған терминдер: аудан, аттас, көбкіл, шама, бет, бөлу амалы, доға, дөңгелек, жанама, жарма, жиек, екінші дәрежелі өрнек, кіші кесінді, кіші өріс, қабырға, қатар сызық, одағай сан, өсінді, ұқсастық, түбір, түзу сызық, тік бұрышты үшкіл, шаршы, тек, шеңбер, ыңғайластық, ыңғайлас пішін, ортан бөлек, қиықша, қима, көлденең, өлшемдестік, қия, саты, өрістік, тік бұрышты үшкіл, тетік, төбе, өсінді, одағай сан, ұлы өріс, сүйір бұрыш, табан, ен, сабақтас пішіндер, қостабан, еселік арасы т.б.
Ғалым тілде бұрыннан бар бірқатар бет, буын, жиек, өріс, табан, ен, төбе, түбір іспеттес сөздерді пән сөзі ретінде қолданып, оларға терминдік мағына жүктесе, енді бірқатар терминдерді жаңадан жасайды. Ондай жаңа терминдерді өзге тілдерге жүгіне бермей, қазақтың өз сөздерінен өрбітеді.
Елдес Омарұлы термин жасау кезінде жұрнақтарды дұрыс пайдалануға алғаш мән берген қазақ зиялыларының бірі. Ол сөзге жалғанғанда тұрақты мағынаны білдіретін - лық, -шы, -шыл, -лы, -сыз, -уыш, -тар сияқты жұрнақтарды тұрлаулы жұрнақтар деп, ал ондай тұрақты мағынасы жоқ - қ, -н, -ақ тәрізді жұрнақтарды тұрлаусыз жұрнақтар деп екіге бөледі.
Елдес Омарұлының тұрлаулы жұрнақ және тұрлаусыз жұрнақ терминдері Ахмет Байтұрсынұлы жасап қалыптастырған тұрлаулы мүше, тұрлаусыз мүще терминдерінің үлгісімен жасалған. Сондай-ақ жоғарыда атап көрсеткеніміздей, оның 1928 жылы Қызылордада жарық көрген Пішіндеме оқулығындағы тұрлаулы шама, тұрлаусыз шама, сабақтас пішін (сабақтас сөйлем), одағай сан (одағай сөз) терминдері де Ахаң үлгісімен жасалған атаулар.
Қазақ тілінің жұрнақтары жете тексерілген емес. Тұрлаусыз жұрнақтардың да түбір сөздің мағынасына дыбыстарына қарай, айрықша бір мәнісі болуы мүмкін, сондықтан түбірге тұрлаусыз мүше жалғанғанда аса сақ болу керек. Қазақша түбір сөзге жұрнақ жалғап жаңа сөз шығарғанда - қолдан келгенше тұрлаулы жұрнақпен шығару керек; тұрлаусыз жұрнақтарды тексеріп сырын біліп алу керек дейді ғалым.
2.3 Мұхтар Әуезов және ғылыми тілінің мәселелері
ХХ ғасырдағы қазақ терминологиясының, ғылым тілінің тарихы туралы сөз қозғағанда М.Әуезовтің есімін атамай кетуге болмайды. Өйткені ол ғасыр басынан бастап-ақ ғылым тілінің, терминологиясын маңызын терең түсініп, оны дамыту мен қалыптастыруды өзекті мәселерін арнайы сөз еткен қазақ зиялыларының бірі болып табылады. Оның бұл мәселеге арналған алғашқы мақалаларының 1917, 1918 жылдары-ақ жарық көруі соның айқын дәлелі бола алады. Ғалымның Қайсысын қолданамыз? деген мақаласы 1917 жылы Семейде шығып тұрған Сарыарқа газетінде жарияланған.
Жұрт оянып, көзін ашып, жұрттыққа бетін түзесе, күннен күнге мұқтажы табылып, көбеймек. Осы күнгі біздің көп мұқтажымыздың ішінде ең ірісі - ғылым - деп басталатын осы мақаласында ол Қазаққа келсек, мектепке арналған ретті бір кітап жоқ. Себебі, мұны ниет қылған талапкерлердің алдынан көлденең шығатын бір зор кедергі барлығы. Ол - ғылым тілі. Ғылым тіліне қазақ сөзі жетпейтіні, жететін болған күнде де, аршылып, арналмағандығы анық. Қандай тілге бай жұрт болсын, ғылым жолына түсе бастағанда тілі кемшілік қылып, қашанғы ескісін алып құрастырып, бөтен жұрттың тілін жамау қылып, неше түрлі болып аламыштанады.
Бір халықтың ғылымсыз күніндегі тілін алып, артынан ғылымды болған күндегі тілін алсақ, соңғы тілі жаңа туғандай болып өзгереді-деген пікір айтады.
Сол кезде жиырма жастағы жас Мұхтар Әуезовтің баспа бетін көрген қаламалды еңбегінің бірінен саналатын бұл шағын ғана мақаласының құндылығы - өткен ғасырдың бас кезінде-ақ ғылым тілінің мәселесін алғашқыларының бірі болып көтеруінде. Біріншіден, мақала ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz