Тілдік норманың қалыптануы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология, әдебиеттану және әлем тілдері факультеті
Қазақ тіл білімі кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Қазақ тіліндегі тілдік норманың
ортологиялық сипаты
Орындаған:
4-курс студенті ___________________ *** .
Ғылыми жетекшi:
филол.ғыл.канд., доцент _________________ ***
Норма бақылаушы:
филол.ғыл.канд., доцент _______________ Әміров Ә.Ж.
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді:
филол.ғ.к., доцент _____________ Ақымбек С.Ш.
(қолы, күні)
Алматы, 2015
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының тақырыбы: Қазақ тіліндегі тілдік норманың ортологиялық сипаты
Диплом жұмысының көлемі:
Пайдаланылған әдебиеттер саны:
Тірек сөздер: тіл білімі, тілдік норма, сөз мәдениеті, тіл мәдениеті, орфография, орфоэпия, т.б.
Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақ тіліндегі тілдік норманың ерекшеліктеріне тоқтала отырып, сөздерді, сөз тіркестері мен сөйлемдерді дұрыс пайдалануды түсіндіру. Осы мақсатқа жету үшін жұмыста мынадай мәселелер қарастырылды.
- кейбір сөздерге жалғанған орынсыз қосымшаларға тоқталап, түсіндіру;
сөз мәдениеті мен тіл мәдениетінің ара-жігін ажырату;
тілдік норманың қазақ тіл біліміндегі маңыздылығы мен түрлеріне шолу;
тіліміздегі емле қиындықтарына тоқталу.
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы: Жұмыс барысында тіл мәдениеті мен сөз мәдениеті басты назарға алынып, әдеби нормаға түскен сөздер, тіліміздегі қосымшалар мен емле мәселесі қарастырылды.
Диплом жұмысында қолданылған әдістер: салыстыру, түсіндіру, жинақтау, қорыту әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының теориялық-әдіснамалық негізі: Бітіру жұмысында қазақ тіл білімінде Н. Уәлиұлы, Р.Сыздық, Н.Оралбаева, С.Бизақов, М.Балақаев еңбектеріндегі тұжырымдар басшылыққа алынды.
ГЛОССАРИЙ
Узус (лат usus) -- әдеби тілдеғідей норма емес, бір тілде сөйлейтін адамдардын басым копшіліғі кабылдаған сөйлеу үлгісі, сөз колданудағы әдет, дағды. Әдеби нормалар эр дәуір талабына сай үрдіс ретінде өзгеріп отыруы мүмкін, ал Узус тұракты, оны халык үнемі колданады. Узус тілдік дәстүрмен ұштасып жатыр. Узус контекстерде не жеке адамдардың тілінде кездесетін, уакытша колданылатын сөз формаларына карама-карсы кұрылыс
Тосын сөздер, окказионал сөздер (лат. occasionalis - кездейсок) -- орыс. окказионализмы -- мағыналары көпшіліктін қолдануына сәйкеспейтін, әдетте контекстеғана кездесетін, тілде орнықпаған сөздер.
Алогизм -- (көне грекше: а -- бей және гр. logos -- ақыл) --
Таным процесіндегі логиканың рөлін теріске шығаратын, логикалыққа қарсылықты білдіретін термин.[1]
Ғылыми дәлелдерді мойындамай, ескермей, таным құралы ретінде сезімді, интуицияны дәріптейтін ағым. Философия саласындағы Алогизм ағымының көрнекті өкілдері ретінде Қожа Ахмет Йасауи, А.Шопенгауэр, Ф.Ницше, А.Бергсон, Ф.Шиллер, Н.Лосский т.б. атауға болады. Ал, мағыналық жағынан паралогизм (кері ойлау) ұғымына жақын. Таным процесіндегі және ойды әсерлі жеткізу құралы ретіндегі бұл әдіс Шығыс философиясында жиі қолданылған.[2]
Көркем әдебиеттегі біріне-бірі логикалық қисыны жағынан кереғар, қарама-қайшы ұғымдарды әдейі жақындатып, жалғастыру арқылы ойды айрықша әсерлі етіп жеткізетін стильдік тәсіл. Мысалы, Мағжан "Тірілдім" деген өлеңінде: "Жаспен жасып, оймен азып-тозып ем. Өліп едім, бүгін тағы тірілдім", -- дейді. Осы өлеңінің аяғында тағы: "Өлген жерден бүгін мәңгі тірілдім", -- деп қайталайды.
Варианттылық ( орыс. вариантность ) ( лат. varians - өзгеретін ) - тілдің әр түрлі жағдайда қолданылуына және әлеуметтік, территориялық сипатына байланысты анықталатын түрлері мен өзгерістері.
Инвариант (лат. invarians,ілік тұлғада invariants өзгермейтін) -- тіл бірліктерінің нақты нұсқаларынан[1] (варианттарынан) дерексізденген тіл жүйесіндегі абстракты элемент.
Дублет дегенiмiз -- мағыналық тепе-теңдiктегi екi не одан да көп лексикалық варианттар (көрпежұрқан). Дублеттер -- түбiрi, тұлғасы әр басқа сөздер. Көптеген дублеттiң артық сыңарлары жергiлiктi ерекшелiкке жатады {көршiқошна, сымшалбар, әкпiшкүйенте).
Фонема (грек, рһопета дыбыс) -- сөздер мен морфемаларды бір-бірінен мағына және форма жағынан ажыратуға көмектесетін тілдін дыбыстык жүйесіндегі негізгі типтік бірлік, ягни дыбыс типі.
Аллографа - нақты манифестациялық графеманың бір түрі (графикалық нұсқа). Ағылынша с мен qu жазба фонемада [к]-ны бейнелейтін графеманың аллографы; орыса мен я жазу фонемасында [а]-ны бейнелейтін графеманың аллографы.
Орфография (грек orfhos - дұрыс, gropho - жазамын) - сөздерді дұрыс жазу ережелерінің жиынтығы және оны қарастыратын тіл білімінің бір саласы. Орфография дыбыстарды (фонемаларды) әріппен таңбалауды, сөздерді, оның бөлшектерін бірге, бөлек немесе дефис арқылы жазуды, бас әріптердің қолданылуын, тасымал тәртібін белгілейді. Орфография емле мағынасында да қолданылып, тыныс белгілерінің қойылу тәртібін де көрсетеді.
Орфоэпия (гр. 'orthos' - дұрыс, epos - сөз, сөйлеу) - сөздер мен сөз тіркестерінің дұрыс айтылу ережелерінің жиынтығы. Тілдегі сөздердің айтылуы мен жазылуы бірдей бола бермейді. Қазақ тілінің дыбыс үндестігіне сәйкес көптеген сөздер орфография нормадан ауытқып айтылады. Мысалы, құлұн, өнөр, түңгү, Амаңгелді, көг гүл, айталады, ағиық, т.б. Сөздерді дұрыс айту нормалары дыбыс үндестігіне, яғни ілгерінді, кейінді, тоғыспалы ықпал заңдылықтарына негізделеді.
Метатеза (гр. metathesіs - ауыстыру) - сөзде дыбыстың не буынның орын ауыстыруы. Ол тарихи метатеза (өкпе - өпке, қақпан - қапқан), кірме сөздердегіметатеза (құтпан - құптан), диалект (жергілікті тіл ерекшеліктерінде кездесетін) метатеза (дария - дайра, қолбақ - қолғап) деп бөлінеді.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 Тілдік норма. тіл мәдениеті
2.1 Тілдік норманың қалыптануы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2.2 Норма және варианттылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2 сөз мәдениеті
2.1 Сөздердің дұрыс қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.2 Қазақ тілі емлесіндегі қиындықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 8
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..50
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда ең басты мәселелердің бірегейі - қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесін көтеру, барлық қаракөз бауырларымыздың өз ана тілінде сөйлеуіне қол жеткізу. Тек тіл үйренуде ұмыт болып бара жатқан шаруа бала бақша, үй, мектеп, жоғары оқу орындарында ұл-қыздарымызды тілдік қоры бай қазақ тілінде сөйлеу мәдениетіне үйрету. Содан, үйде де, көшеде де, қоғамдық орындарда да бірқатар жастарымыздың бір-бірімен қарым-қатынас жасағанында, әңгімелескенінде қалай болса солай сөйлейтіні, қазақ тілінің қадір-қасиетін түсінбейтіні байқалады. Олай болса, шешендік өнер, сөйлеу мәдениеті, ауызша, жазбаша сөйлеу - әдептіліктің биік шыңы. Өмір, тіршілік адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасауын қажет етеді. Олардың түсінісудегі негізгі құралы - тіл. Әр адам дұрыс сөйлей білуі, сөйлесу мәдениетін меңгеріп, оны өз бойында қалыптастыра білуі тиіс. Қарым-қатынас адамдардың отбасымен, өскен, араласқан ортасымен, елімен, жерімен, дәстүрі, мәдениет қазынасымен етене әрі жанды байланысы. Қарым-қатынаста адамдардың жан дүниесі, өмір тіршілігіндегі бейнесі көрінеді. Әдеп - сөйлесудегі, пікірлесудегі мәдениет тірегі. Мәдениет - адамдардың рухани және материалдық, білімдарлық пен сезімталдық қасиеттер аңғарылатын белгілерінің жиынтығы. Мәдениеттің туы - тіл, ол адамзаттың мұратымен астасып, сол ұлтпен бірге пайда болып, дамып отырады. Өз тарихын, ұлттық дәстүрін, туған жерін, тілін қадірлей білген адам ғана мәдениетті болады. Сөз мәдениеті - сөзді орынды қолданып, қиюластырып, үндестіріп айта білу, емле мен тыныс белгілері ережелерін дұрыс сақтау, тілдің ғасырлар бойы сақталып келген көркемдігі мен тарихын, әсемдігін сақтай білу. Сөйлеу, тілдік амалдар, тіл мәдениеті туралы сөз етсек, адамның тіл амалдарын пайдалану арқылы пікірін, ойын білдіруін - сөйлеу деп атайды. Сөйлеуге адамның анатомиялық мүшелері қатысады, алайда ол адамның психикалық қабілетіне, қоғамдық тәжірибесіне тығыз байланысты. Сөйлеу үшін жасалған тілдік амалдар ұзақ уақыт бойы адамдардың пікір алысу тәжірибесі негізінде қалыптасты. Тілдік амалдар - сөз тудыру, сөйлем құрау ережелері. Олар - көпшілікке ортақ, объективті категориялар. Соның нәтижесінде тіл - жұрттың бәріне бірдей түсінікті қатынас құралы. Сөйлеудің әр коммуникативтік жағдайына сәйкес ыңғайланған стилі болады. Тіл мәдениеті - тіл білімінің әдеби тілінің нормасы мен оның дамуын, сөйлеу тілімен қарым-қатынасын зерттейді. Тіл мәдениетінің тілдің басқа салаларынан айырмашылығы оның күнделікті өмірде тілдің қолдану, жазу, сөйлеу мәдениетімен жақсы қарым-қатынаста болуы.
Диплом жұмысының өзектілігі. Тіл - адам баласын қазіргі прогреске жеткізген ұлы да бірегей туынды. Осы себептерден де сөйлеу мәдениетіне жетілу, тілді дұрыс та, тиімді және шебер де тартымды пайдалана білу талабы көне замандардың өзінде-ақ басталған.
Адамдар өздерінің өмірлік серігі, бүкіл тіршіліктің құралы, рухани өмірінің айнасы - тіліне, оның тағдырына бейтарап қарамаған, оны қызғыштай қорып мәпелеген. Қоғамның мәдени дәрежесін көтеру бағытындағы әрбір қадам, алдымен, тіл мәдениетін, жазу, сөйлеу шеберлігін дұрыс жолға қою, оны үздіксіз жетілдіре беру талабынан басталып отырған.
Байырғы замандардан пайда болған алғашқы грамматикалық топшылауларды өнертабысы, грамматикалық өнер деп атау, грамматиканы сөйлеу, жазу өнерін үйрететін ілім деп анықтау, тілді шебер қолдануға, шешендікке үйрететін риторика, стилистика деп аталатын ғылымдардың пайда болуы айтылғандарды дәлелдесе керек.
Тіл тазалығына, сөйлеу шеберлігіне қазақ халқы ерекше мән берген. Ғылым-білім дегендерден алыс жүрген замандардың өзінде де тіл өнерін - өнердің өнері, Өнер алды - қызыл тіл деп бағалаған. Асылы, жақсы сөзді жанына азық ете білген, атқан оққа тоқталмаса да жүйелі сөзге бас иген, орнын тапқан екі ауыз сөзді ер құнымен теңестірген бір халық болса, ол қазақ халқы болар. Тіл ұстартқан халқымыз тіл өнерін мәпелеп отырып, сол қадірлісінің қадірін түсіретін, оған жауапсыз қарайтын, сөз мәнісін білмейтін көз жұмбайлыққа да жирене қарап, солардың атына да ащы, өткір сын айтқан. Мәселен: Байлауы жоқ шешеннен, үндемеген есті артық; аузына келгенді сөйлеу - ақымақтың ісі, алдына келгенін жеу - айуанның ісі, өсекшінің тілі қышып тұрады; іріген ауыздан - шіріген сөз шығады; Жақсы сөйлесе - аузынан гүл төгіледі, Жаман сөйлесе аузынан жын төгіледі - деген мақалдар осындайларға айтылса керек. Сондықтан да бауыздамай қан шығаратын, мірдің оғындай өткір ащы мысқылдарды тіл бұзушыларға, сөз жүйесін білмейтін бәтуәсіз адамдарға айта білген.
Халқымыздың бағзы заманнан келе жатқан осындай жақсы дәстүрі бұл күндері қайтадан жалғасын тауып (егеменді ел болғаннан кейін), ғылыми негізде дамытылып келеді.
Жаңадан тіл мәдениеті, сөйлеу мәдениеті деген күрделі ұғым-түсініктер пайда болды, кейін оның арнасы кеңейіп, өзіндік бір мақсаты бар жеке ғылымға айналды. Сөз мәдениеті дегеніміз мағыналық өрісі кең дүние. Тіл жеке сөздерден тұрса да, оның әрбір сөзінде тура, ауыспалы, қосымша мағынасы болады (омоним, синоним, метафора). Мысалы: Ақындар сөз деп, поэзияны ұғынса, ұлы Абай ... сөз түзелді, тыңдаушы сен де түзел деп, сөз деген ұғымды жаңа сападағы поэзияға байланысты қолданады. Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы деп, жүректен шығатын әрбір ойды бейнелі де көркем, қысқа да нұсқа бір негізі - поэзияда екендігін нақты мысалдармен айқындап береді. Сөз деп - жеке адамның ой-пікірін де, сонымен қатар идеясын да айтады.
Сөзге байланысты мынадай да тіркестер бар: отты сөз, жылы сөз, жүйелі сөз, орынсыз сөз, жаман сөз, т.б. Бұлардың қайсысы болсын, сөйлеуші адамның ішкі жан дүниесін қандай мақсатпен қозғалысқа түсетіндігінен хабар береді десек, артық айтқандық емес.
Қысқасы, санай берсек, сөздің беретін ұғымы өте кең. Сондықтан сөз мәдениеті дегенді - сөйлеу мәдениеті, тіл мәдениеті деп те айта береміз. Сөз - тілдің қолданыстағы көрінісі болса, тіл мәдениеті тілдің жеке элементтерін, тұлға-тәсілдерін, оның тәжірибе елегінен өтіп қалыптасқан, қоғам тарапынан қабылданған заңдылықтарына сәйкес дұрыс пайдалану туралы білім саласы. Сөз мәдениеті - тілдің фонетиканың нормаларын бұлжытпай сақтау ғана емес, айтайын деген ойымызды тыңдаушыға жүрекке жылы тиетін, айналасы теп-тегіс жұмыр келген, әсерлі ұғымды дәл жеткізу жайын қамтиды.
Халқымыздың қазіргі мәдени-рухани жағдайын, ана тілімізді, салт-дәстүрімізді байытуға байланысты баспасөз бетінде неше түрлі мәселелер көтеріліп жатады. Сондай мәселелердің бірі - халқымыздың мәдени өмірінің тұтқасы болып келе жатқан мол мұрасы, ел байлығы - тілін байытқан үстіне байыта, толықтыра, көркейте түсу. Ішкі мүмкіншіліктерімізді аша білгенде ғана мәдениетіміздің өркен жаяры сөзсіз. Сонда тіл мәдениеті туралы ішкі ойымызды тағы да жинақтауға болады. Тіл мәдениеті дегеніміз - сөздерді дұрыс қолданудың емле мен белгілері ережелерін сақтап, сауатты жазу, оның ғасырлар бойы сұрыпталып келген, сөз зергерлері оюлап берген көркемдігі мен әсем өрнегін орнымен қолдану сияқты амал-әрекеттерді қамтиды. Тіл мәдениеті - тілдік нормаларының, тіл тәсілдерінің жетіп, ширап даму дәрежесі. Тіл мәдениеті негізінен сөзді орынды қолдану деген ұғымды білдіреді. Сөйлеу коммуникативтік қызмет атқарумен қатар, адамның ішкі өмірінің рухани байлығын жарыққа шығарып, жан сарайын танытады.
Зерттеудің нысаны. Қазақ тіліндегі өнімсіз, өнімсіз қосымшалар, әдеби нормаға түскен сөздер.
Зерттеу пәні. Қазіргі қазақ тіліндегі тілдік норма.
Диплом жұмысының теориялық-әдіснамалық негізі: Бітіру жұмысында қазақ тіл білімінде Н. Уәлиұлы, Р.Сыздық, Н.Оралбаева, С.Бизақов, М.Балақаев еңбектеріндегі тұжырымдар басшылыққа алынды.
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақ тіліндегі тілдік норманың ерекшеліктеріне тоқтала отырып, сөздерді, сөз тіркестері мен сөйлемдерді дұрыс пайдалануды түсіндіру. Осы мақсатқа жету үшін жұмыста мынадай мәселелер қарастырылды.
- кейбір сөздерге жалғанған орынсыз қосымшаларға тоқталап, түсіндіру;
сөз мәдениеті мен тіл мәдениетінің ара-жігін ажырату;
тілдік норманың қазақ тіл біліміндегі маңыздылығы мен түрлеріне шолу;
тіліміздегі емле қиындықтарына тоқталу.
Диплом жұмысының әдістері: Жұмыстың орындалуында салыстыру, түсіндіру, жинақтау, қорыту әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.Тілдік норма. Тіл мәдениеті
5.1. Тілдік норманың қалыптануы
Қазақтың бүгінгі ұлттық жазба әдеби тілінің әлеуметтік қызмет өрісі кеңейе түсті, функционалдық стильдері сараланып, әрқайсысы өзінің белгілерімен айқындалды, қоғамға қызмет етуінің ауызша да, жазбаша да түрі жанданды. Қазақ тілінің мемлекеттік тіл статусына ие болуы ұлттық сананы тәрбиелеуде, ұлттық намысты қорғауда, ұлттық мәдениетті көтеруде үлкен мәні бар факторға айналды. Осылардың баршасы тілдің өзіне әлеумет назарын аудартып, оның дұрыс, жемісті қызмет етуіне қойылатын талаптарды күшейтті. Солардың бірі - тіл мәдениеті деген білім-ғылым тармағы дүниеге келді.
Тіл мәдениеті - әдеби тілдің нормасы мен оның дамуын, сөйлеу тілімен қарым-қатынасын зерттейтін тіл білімінің саласы. Тіл мәдениетінің тіл білімінің басқа салаларынан айырмашылығы - оның күнделікті өмірде тілді қолдану, жазу, сөйлеу мәдениетімен тығыз байланыста болатындығында. Тіл мәдениеті дегеніміз - коммуникативтік қарым-қатынас кезінде тілдік тәсілдерді дұрыс ұйымдастырып, белгілі бір тәртіппен жүйелі қолдану.
Тіл мәдениеті тілдік норманың 3 түрін қамтиды:
1. тілдік норма (лексикалық, сөзжасамдық, грамматикалық, дыбысталу нормасы);
2. этика - сөз нормалары (сөйлеу этикасының ережелері);
3. коммуникативті норма (сөйлеу қарым-қатынасының тиімділік қағидалары).
Тіл мәдениеті
Коммуникатив-тік норма
Тілдік норма
Этика - сөз нормалары
сөйлеу қарым-қатынасының тиімділік қағидалары
сөйлеу
этикасының ережелері
лексикалық, сөзжасамдық, грамматикалық, дыбысталу нормасы
Тіл мәдениетінің ең өзекті мәселесі - тілдік норма. Тіл білімінің тармағы болып саналатын тіл мәдениеті көптеген ғылыми-практикалық проблемаларды қамтиды. Ол тек тілдің қолданысындағы ағаттықтары мен жазудағы қателерді тауып, көрсетіп отыруды ғана көздемейді. Тіл қолданысындағы қателерді көрсету үшін олардың дұрыс болуға тиіс базасын тану қажет, демек, тілдік жүйені, ол жүйеге сай қалыптасқан нормаларды айқындап алуы шарт. Сондай-ақ тіл тіршілігінде сөздер ғана емес, дыбыстар, ол дыбыстардың айтылу сазы дегендердің мәні зор, бүгінгі тілдердің қызметі жазумен қоян-қолтық астарласып жатыр, бұл күндк тіл жазусыз қызмет ете алмайды, сондықтан да емле мәселесі де тіл мәдениетін, яғни жазуда да дұрыстықты, жүйелілікті, қолайлылықты талап етуі заңды.
Тіл мәдениетінің өзегі - норма туралы ұғым. Норма тілдің жүйесі мен құрылымына иек артады. Тілдік жүйе дегеніміз тілде бар үлгілердің, қолданыс типтерінің белгілі бір тәртіппен келуі, ал тілдік құрылым дегеніміз осы жүйенің іске асқан материалдық мүмкіндіктері. Тіл элементтері: дыбыс, сөз, сөйлем қолданыста тілдік құрылымға иек артады, ал тілдік құрылым тілдік жүйеге негізделеді. Орыс тіл білімпаздары бұл ретте үш сатыны атайды, біріншісі - тілдік мүмкіндіктер жүйесі, екіншіт сатыда осы жүйенің материалдық көрінісі, тілдің құрылымы, үшінші сатыда - сол материалдың қолданысы.
Тіл мәдениеті - қазақ тіл білімінің зерттеу нысандарының ішінде кейінірек қолға алынған саласының бірі. Бұл слаланың өзге нысандардан айырмасы - оның күнделікті өмірден, тілді қолдану тәжірибесімен тікелей ұштасып жататындығында. Сондықтан тіл мәдениетін ғылыми-практикалық тұрғыдан сөз етуде зерттеу жұмыстарына динамикалық-тарихи қырынан келуден гөрі, статикалық тұрғыдан қарастыру бірінші кезекте тұрады, яғни тіл мәдениетінің қалыптасу тарихы, әр кезеңдердегі сипаты дегеннен гөрі, дәл бүгінгі жай-күйі, проблемалары, даму бағыты, болашағы деген мәселелерге алдымен көңіл аударылады. Мұны тіл қолданысының өзі сұрайды, бұл бүгінгі әлеуметтік сұраныс.
Тіл мәдениетінің өзге салалардан кешірек, кейінірек қолға алынуының объективті себептері бар. Тілдегі мәдениет дегенді әңгіме ету тілдік норманың, яғни қолданыс заңдылықтарының қалыптасып, едәуір тұрақталған әдеби тілдің болуына, оның жазбаша да, ауызша да түрін қалың жұртшылық тұтас пайдалана бастаған кезіне тікелей байланысты. Әсіресе көркем әдебиет пен баспасөздің, радио мен телевидениенің, ұлт театры мен киносының дамыған кезінде тіл мәдениетіне, яғни тілді дұрыс, әдемі қолдануға, жазу сауаттылығына ерекше азар аударылады. Сондықтан мәдениетін талап ететін құбылыстың өзі әбден күшіне енгенше, тіл түралы ғылым-танымның бұл тармағының кешендеп қолға алынуы заңды да түсінікті.
Тіл мәдениетін зерттеушілер, әсіресе орыс тіл мамандары, бұл проблема жазба әдеби тіл кезеңінің сұранысы дегенді айтады. Мұның да қисыны бар. Тіл мәдениетінің өзегі тілдік нормалардың қалыптасуында, біршама тұрақталуында, заңдастырылып хатқа түсуінде жатса, бұлар бүгінгі ұлттық жазба тілдердің қам-қарекеттері.
Тіл мәдениеті, ең алдымен, әдеби норма дегенге тікелей қатысты. Жалпы тіл білімінде бршама қалыптасқан тұжырымдарға иек артсақ, тіл мәдениеті дегеніміз - тілдік нормаларды, оның ішінде әдеби тіл нормаларын дұрыс сақтау әрекеті болып табылады. Кейбір зерттеушілер бұл салаға кеңірек міндет артып, тілдің көріктеу құралдарын, яғни стилистикалық заңдылықтарды дұрыс пайдалануды да сөз мәдениетінің объектісі деп таниды.
Сөйтіп тіл мәдениеті дегеніміз - сөздерді дұрыс, орнымен қолдану (лексикалық), дұрыс құрастыру (синтаксистік), дұрыс қиюластыру (морфологиялық), дұрыс дыбыстау (орфоэпиялық), сауатты жазу (орфографиялық), тілді әсерлі етіп жұмсау (стилистикалық) нормаларын ұстану, орнықтыру, жетілдіру. Осылардың брін қосып, тіл мәдениеті деген ғылыми-таным саласын ортология деп атаушылық бар, яғни ортология - сөздің (тілдің) дұрыстығы туралы ілім.
Тіл мәденитеі атқаратын міндеттердің бірі - қай қолданыс бұл күнде норма болып табылады, қайсысы - жоқ деген мәселелерді түбегейлі зерттеу. Өйткені тілдің мәдениетін танытатын шарт - тек жоғарыда салалап көрсетілген нормаларды ұстанып қана қою емес, ол нормалардың өздерінің дұрыстығын, сындарлылығын тап басып тану және дұрыс деп қабылдау.
Тілдік норманың өзі дұрыс деп бағалануы үшін ол тілдің құрылымдық заңдылықтарына сай келуі керек.
Тіл мәдениеті атты білім-ғылым саласының діттейтін міндеттерінің бірі - жалпы тілдік, құрылымдық нормаларды айқындау, әдеби тілдік бүгінгі нормаларды бөлек көрсету, олардың сақталу және бұзылу сәттерін қадағалау, қысқасы, бұл саладағы жұмыстарды ғылыми негізде жүргізу. Субъективтік пікірлерлің кейбіреулерін, сөз жоқ, ескеріп отыру қажет, бірақ тіл тәжірибесіндері реттеуші әрекеттерді жеке ғалымдардың немесе өзге де белгілі жазушы, журналистердің беделіне қарай жүргізбей, ғылыми теориялардың негізінде, яғни ол нормалар қазақ тілінің құрылымдық заңдылықтарына сай келетін-келмейтіндігіне, жүйелік қатарын түзетін-түзбейтіндігіне қарай дәлелдеп барып реттеп отыру қажет. Демек, алдымызда қазақ тіл мәдениетінің ғылыми базасын жасау міндеті тұр. Ол үшін, біздіңше, бірінші кезектегі ізденістеріміз бен ұсыныстарымыз нысанға алуды қажет етеді:
Бірінші. Лексикалық нормаларды таныту, яғни сөз қолданыс регламентациясында әр алуан варианттылық проблемасын шешу. Варианттылық, яғни жарыспа қатарлар - сөз мәдениетінің басты мәселесі. Тіл дамуының әр кезеңінде әр түрлі салада, әр түрлі дәрежеде және әр қилы сипатта жарыспалылықтың орын алуы - табиғи құбылыс. Онсыз бірде-бір тіл өмір сүрмейді. Егер жарыспалылық құбылыс болмаса, тілдің нормалану процесі де жүрмес еді, тіл мәдениеті үшін күрес те күн тәртібінде тұрмас еді. Варианттылық тек лексикалық қана емес, қазақ тілінің қазіргі даму сатысында әр алуан лексика-семантикалық, ішінара грамматикалық, әсіресе синтаксистік, орфографиялық орфоэпиялық, стильдік вариант қатарлары бар. Жарыспалылық құбылысын танытуда әдеби бірліктер мен жергілікті сөздерді, арготизмдер мен жаргонизмдерді ажыратып алу қажет. Осы ізденістің барысында қазақ жазба әдеби тіліндегі диалектизмдердің лексикалық, стильдік статусы айқындалады.
Норма регламентациясына келгенде жасанды тұлғалардың да, оның ішінде тек аффиксация амалымен ғана емес, сөздерді біріктіру тәсілімен де жасау әлдеқайда жандана түскеніне назар аудару және оларды реттеу - тіл мәдениеті бойынша жүргізілетін шаралардың бірі және жауаптысы.
Екінші. Тіл мәдениеті міндеттерінің ішінде кезек күттірмес маңызды шаруа орфоэпияға, яғни сөйлеу актісінде сөздерді дұрыс дыбыстай білуге қатысты. Бұл орайда орфоэпия нормаларына жазудың тигізетін ықпалын айрықша ескеруге тура келеді. Бұл күнде орфоэпия нормаларының жазудың құлдығына ұшырау қаупі бар. Дәлірек айтсақ, бір жағынан, орфоэпия ережелерінің нормалану процесінің әлсіздігінен, екінші жағынан, жазу дәстүріміздің күшті дамуы салдарынан сөздер қалай жазылса, солай оқу салты етек алып бара жатқаны да, сөз басындағы о,е дыбыстарын айтуда орыс тілінің әсері байқалатындығы да тіл мәдениетіне назар аударушыларды алаңдатады.
Үшінші. Радио, теледидар және баспасөз сияқты бұқаралық ақпарат құралдарының тіліне арнайы көңіл аудару да тіл мәдениеті шаруаларыныңбірінен саналады. Бұқаралық ақпарат құралдарының тілі дегенде, олардың сөз таңдап жұмсау әрекеттерінен бастап, орфографиялық, орфоэпиялық нормаларды дұрыс қолдануларына назар аударылады. Бұлар өзгелерден екі есе көп жүк арқалайды: бірі - күнделікті газет-журналдар, сахна өнерпаздары, радио мен теледидар қызметкерлері тіл мәдениеті проблемаларын көтеру, тілдік нормаларды берік сақтау сияқты мәселерді өздерінің тікелей насихаттауы, түсіндіруі, пікірталастар ұйымдастыруы болса, екіншісі - сахна мен радио, теледидар қызметкерлері орфоэпиялық нормаларды қалың көпшілікке үйретуші ұстаз болуға міндетті, ал баспасөз қалың оқырман қауымының тілін ұстартып, жазу сауаттылығын көтеруге мейлінше зор қызмет етуге міндетті.
Тіл мәдениеті - екі салада қолданылатын термин: біір - осы тіркес білдіріп тұрған жалпы мағынада, атап айтсақ, әдеби тілді жазбаша және ауызша қолданғанда оның лексикалық, грамматикалық, орфоэпиялық, стильдік нормаларын сақтау; екіншісі - бұл терминмен тіл білімінің бір тармағы аталады, ол - тілді қатына құралы мен ұлттық мәдениеттің қаруы ретінде дамыта түсу үшін, оның нормалануын ғылыми негізде зерттейтін саласы. Тіл мәдениетін жалпы мағынада әңгімелегенде, алдымен оның қолданыстағы нормаларын сөз дұрыстығы, яғни тіл бірліктерін дұрыс жұмсау және әсерлі, әсем етіп жұмсау деп бөліп қарастырылады. Тілдік нормаларды тек дұрыс қолданып қана қоймай, тіл құралдарын эстетикалық тұрғыдан да әсерлі етіп жұмсай білу адамның жалпы кісілік мәдениетін, ой-парасатының дәрежесін, тілге деген ықылас-құрметін танытады.
Тіл мәдениеті дегенді ғылым тармағы ретінде сөз еткенде әңгіме тіл мәдениеті проблемаларын теориялық негіздерге сүйеніп зерттеу болып табылады. Демек, тіл мәдениеті - грамматикалық және практикалық іс-қарекеттерді қажет ететін сала, яғни ғылымның тәжірибемен тығыз ұштасып жататын тармағы. Тілдің қолданылу барысындағы көріністер мен құбылыстар оларды ғылыми тұрғыдан талдап-танытуды талап етсе, ғылыми түйіндер мен тұжырымдар қолданыс заңдылықтарын дәлелдеуге, дұрыс-бұрыстығын негіздеуге мүмкіндік береді. Тегі, тіл мәдениеті саласындағы практикалық іс-әрекеттер ғылыми негіздемелерден біраз бұрын жүріп жатады да, жеке бір құбылыс ретінде әлеумет назарына ілінуі оны ғылыми негізде зерттей бастаған кезбен тұтас келеді.
Тіл мәдениеті теориясының ең бастысы - тілдік норманы тану, талдау, зерттеуге қатысты. Тіл білімінің тіл мәдениеті тармағы нормативтік грамматикамен, нормативтік фонетикамен және нормативтік стилистикамен ұштасып жатады, яғни қазіргі күнде норма деп танылған грамматикалық, фонетикалық заңдылықтар мен олардың қолданыстағы көрінісінің ұштастығы және сәйкестігі тілдік норма болып табылады.
Тіл мәдениеті теорияларының ішіне ұлттық әдеби тілге, көркес әдебиет тіліне қатысты ізденістер мен тұжырымдар да кіреді. Тіл мәдениетінің үлкен мәнге ие болып, қоғамның мәдени өмірінен орын алуы тіл дамуының барлық кезеңінде бірдей, біркелкі болмайды. Зерттеушілер дұрыс танығандай, тіл мәдениеті ұлттық жазба тілдің едәуір қалыптаса бастаған кезінде күн тәртібіне қойылды. Ұлттық тіл біршама дамыған кезеңдерінде де тіл мәдениеті проблемалары көтеріліп, көпшілік назарын өзіне аударатын тұстары да болады, ол - қоғамның әлеуметтік, саяси, мәдени тіршілігінде ірі өзгерістер, толқулар пайда болған тұсқа тура келді. Мұндай өзгерістерді әр түрлі революциялық дүмпулер, демократиялық қозғалыстың бел алуы, соғыстар, техниканың күрт дамуы сияқтылар туғызады.
Тілдік норманы сөз ету үшін бұл саланың терминдеріне назар аударсақ. Алдымен, норма, нормалану (нормализация) және кодификация терминдерін білдіретін ұғымдар жөнінде түсінік берелік. Норма - негізінен тілдің өзі ұсынған тәртіп, нормалану - сол тәртіптерді тілдің өзінің қалыптастыруы. Тілдің нормалану мен ол нормаларлың кодификациясы бір әрекет емес, соңғысы тіл процестеріне адамдардың араласуы, яғни тілдік нормаларды реттеу, сұрыптау, дұрысын бекіту, қалыптанғандарын хатқа тіркеу сияқты іс-әрекетті білдіреді. Кодификация - әдеби тілдің дамуына әлеумет тарапынан ықпал жасау.
Тіл мәдениеті, норма дегендерге қатысты бар терминдердің және бірі - узус. Орыс тіл білімінде узус - қолданылып кеткен тілдік бірліктер деген түсініктеме береді, узустың қарама-қарсысында оккозионалдық бірліктер, яғни әдеттегі мағынадан бөлек, тек сол контексте келтірілген мағынада жұмсалған сөздер тұрады. Узус пен оккозионализмдер - оппозитивтік дүниелер. Сірә, дұрыс қолданыстағы бірлікті узус дейтін болсақ, оның нормативтік бірлік дегеннен қандай айырмасы болады. Сондықтан біз узус деп тілдік жүйеге қарсы келгенмен, тілдік дағдыға айналған қолданысты атағанды дұрыс деп санаймыз.бұған зерттеуші Н.Уәлиев жақсы мысалдар келтіреді. Мысалы қазақ тілінің жүйесі бойынша ер (атқа салатын) деген зат есімнен етістік тудырғанда ерле болуға тиіс, бірақ қолданыста ертте тұлғасы жиірек кездеседі, сол сияқты қозы сөзінен етістік қозылады деп жасалуы керек, бірақ қазақ тілінде қоздады түрі қолданылады. Ал біздің байқауымызша бұл күнде туды-туылды деген жарыспа қатардың қолданыстары пікір таласын тудырып келеді. Пәленше пәлен жылы туды деп айтылып келген сөйлемді туылды деп жазу активтеніп барады. Егер тілдік жүйеге сәйкестікті қуаласақ, туылды тұлғасы дұрыс: туатын-ана, туылатын-бала. Туылу - ырықсыз етіс. Бірақ қолданыста туды тұлғасының орнығуы - узустық көрініс. Узустық тұлғаның тілден берік орын алғандығы сондай, ол - туған-туысқан (туылған-туысқан дейдің орнына), туған ағасы (бірге туылған ағасы емес), туған жері (туылған жері деудің орнына), туып-өсу (туылып-өсу емес) сияқты қолданыстарды қалыптастырған.
Узустық құбылыс мақал-мәтелдерде тіпті көбірек кездеседі. Мысалы ішкен асын жерге қояды деген мәтелде мағыналық алогизм сезіледі, бұл мәтел есі-дерті сонда болды, соншама қызықты деген мағынаны береді, ондайда ішкен (ішіп болған) асты емес, енді ішейін деп отырған асын жерге қоюы (ұмытуы, ескермеуі) керек қой, бірақ мәтел дәл осы тұлғада (ішкен асын) қалыптасқан. Бұл да узустық құбылыс.
Тегінде узус пен норманы айырып қараған жөн. Нормативтік бірліктер де қолданылып кеткендер, олай болса узус дегеніміз әдеттегі тілдік жүйеге негізделген норма емес, тілдік дағды, тіпті узустың бір айырым белгісі - оның тілдік жүйеге қайшы келетіндігі деп танимыз.
Узустық қолданыстың барлығы бірдей белгілі бір жүйе түзетін бірліктер болып шықпайды. Айталық, әйел адамдарды азаматша, мұғалима, комсомолка, төрайым деп женский родқа көшіріп бөлек атаушылық бар. Бұл, бір жағынан, орыс тілінің ықпалы болса, екіншіден, араб тілінен енген мұғалима сияқтв кейбір сөздердің, әсіресе адам аттарының жынысқа қарай ажыратылатын үлгісі (Ғазиз - Ғазиза, Латип - Латипа, Фарид - Фарида), үшіншіден, қазақ тілінің өзінде аға-апа, әке-шеше, апа-жезде, аға-қарындас сияқты лексикалық коррелятивтер әсер еткен болар, бірақ соңғылар морфологиялық емес, лексикалық қатарлар. Дегенмен бұл қазақ тілінің жүйесі мен құрылымына қайшы қолданыстар: қазақ тілінде рол категориясы жоқ: ақын десек ол ер адам да, әйел адам да болады, егер міндетті түрде әйел адам екенін атау керек болса, ақын қыз, ақын әйел, ақын апа деп аналитикалық жолмен атаймыз.
Тұтас алғанда тілдік норамалар, әсіресе жазба сөз нормалары мүлде өзгрмейтін, консервіленген құбылыс емес. Уақыт өткен сайын тілдің өзі сияқты, оның әр алуан тұстарындағы нормалары да өзгеріп отырады, бірақ бұл өзгерістер түбегейлі емес, яғни тілдің барлық нормасы түн-тамырымен өзгермейді, жеке сәттері өзгереді және олардың өзі бір сәттік, кенет болатын өзгеріс емес, ұзақ уақытты алатын қозғалыс болады.
Әдеби тілдің нормативтік базаларын анықтаудың да мәні зор. Өзге тілдер сияқты қазақ тілінің нормаларының негізі - жалпы халыөтық сөйлеу тілі. Тілдік нормалар сол тілдің құрылымдық жүйесінен шығады, яғни тілдік жүйеге сай құрылымдық тәртібі - тілдің табиғи нормаларын түзеді. Бұл нормаларды ұрпақтан-ұрпаққа ұластырып отыратын комулятивтік қызметі ауызша сөйлеу тілі, ауыз әдебиеті, жазу пайда болған кезеңдерден бастап жазба үлгілер атқарады.
Тіл дамуының кейінгі кезеңдерінде тілді пайдаланушылардың, зерттеушілердіңғ негізінен ғалымдардың өздері реттеп, көрсеткен, хатқа тіркеп, тұрақтандырған нормалары да болады. Сан жағынан, тұрақтылығы тұрғысынан дұрыстығы жөнінен, әрине, табиғи нормалар басым болады, олар өзгеріске көп түспейді. Жаңадан ұсынылатын нормалардың дұрыс-бұрыстығын табиғи тіл нормаларының параметрімен өлшеп танимыз, яғни тілдік жүйеге сәйкес келу-келмеуіне қарап, таңдаймыз.
Бүгінгі таңда қазақ тілін зерттеушілердің де, ана тілінің дұрыс дамуына мүдделі қалың жұртшылықтың да тілге, тіл мәдениетіне, нормаларына қатысты назарын аударып отырған мәселелер мынадай:
1) Тілдің графикалық құралы, яғни ең қолайлы, қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне сай келетін әліпби таңдау, бұл проблема қазақ жұртшылығының жазу таңбасын өзгертіп, кириллицадан латынға көшу саясаты көтерілген кезеңде туып отыр;
2) Емле мәселелері, қазіргі қолданылып отырған жазуымыз бойынша түзілген емлеміздің қырнайтын, толықтыратын, ықшамдайтын тұстары барына назар аудару және қазіргі емле қағидаларының негізінде латын жазуына сәйкестендіріп жасалатын емле ережелерін дұрыс түзу;
3) Жазудың тілдік нормаларды қолдануға және оларды қалыптастыруға қатысты оң және қолайсыз сәттері, яғни орфографиялық нормалар мен орфоэпиялық заңдылықтардың бір-біріне қайшы тұстары, оларды реттеу жолдары;
4) Ғылыми және басқа да терминология жайы; төл тілдік және кірме терминдердің арасалмағы; термин жасау принциптерін тұрақтандыру; кірме терминдердің тұлғалануы;
5) лексикалық қазынанаы байыта түсу мақсатын жалау етіп, қазіргі қазақ тілін әдеби нормадан тысқары тұратын элементтерді, оның ішінде әсіресе жеогілікті сөздерді ешбір уәжсіз қолданудан сақтандыру, көне, сирек сөздердің де қолданысына қатаң қарау, олардың мағынасын дәл біліп, орнымен жұмсауды, көпшілкке түсініктілігін талап ету;
6) Тіл мәдениетін, тілдік нормаларды насихаттайтын, түсіндіретін, үйрететін ғылыми-практикалық, анықтамалық құралдардың өте аздығы, барлығының араларына 5-10 жыл салып келесі басылымдары әрең жарық көретіндігі;
7) Мектептер мен жоғарғы оқу орындарының оқу кестесінде тіл мәдениетіне арналған сағаттардың не жоқтығы, не жеткіліксіздігі.
Бұл - жалпы түрде алынған проблемалар, олардың сыртында жеке мәселелерге қатысты танымдық та, ғылыми да, практикалық та іс-қарекеттер тұрғанын айтуға болады.
Тіл мәдениетіне тілдің құрылымдық жүйесіндегі орфоэпикалық, пунктуациялық, лексикалық-грамматикалық, синтаксистік нормалар қамтылып, олардың коммуникативтік эстетикалық қызметі толық айқындалған жағдайда стилистикалық норма жүзеге асады. Стилистикалық норма сөйлеушінің тілдік сөйлеу тәртібін қалыптастырады. Сөз мәдениеті көркем сөйлеуде, ғылыми-көпшілік немесе ресми ортада, тіпті ауызекі сөйлеу стилінде тілдің барлық салаларымен тамырлас келеді. Сөйлеу мәдениеті топ алдында мәдениетті сөйлеу, оның алғышарттарын, әдіс-тәсілін танып білу, озық үлгілерін меңгерудің жолдарын, нақты қасиеттерін ұғыну сияқты мәселелермен тығыз байланысты.
Қазіргі уақыт талабына сай әлемдік тіл білімінде Тіл мәдениеті сөйлеудің тиімділік теориясы деп аталып, әсер ету мен әрекеттестік бағытында зерттелуде.
Қазақ тілінің сөз мәдениетін көтеру - ұлттық мүдде талаптарының бірі. Қазақ Тіл мәдениетінің үлкен бір саласы - сөйлеу мәдениеті, оны жоғары деңгейге көтерудің басты заңдылығы - дұрыс айту нормасы. Жазу және сөйлеу мәдениетінің қазақ әдеби тілін қалыптастырудағы орны және оның орфографиялық ережелерді жүйелеу мәселелерімен байланысы қазақ тіл білімінде жан-жақты зерттеліп келеді. Сөйлеу мәдениетін ұлттық мүдде ретінде тану; сөз мәдениетіне әлеуметтік көзқарасты қалыптастыру, сөз мәдениетін әлеуметтік ғылымдар мен ұлттық мәдениеттің ең басты тірегі ретінде бағалау, сөз мәдениетін ұлт мәдениетімен қатар насихаттау, лингвистикалық болжау орталықтарын ашу, сөз мәдениетіне қарама-қарсы құбылыс - лингвистикалық экологияны жеке сала ретінде қарастыру, әсем жеткізу ұстанымдары негізінде сөз мәдениетін жетілдіру, т.б. мәселелерді дұрыс жолға қою негізінде Тіл мәдениеті дамиды.
Тілдік норма деп тану үшін оған қойылатын шарттар болуы керек. Бұл щарттарды норма дегенді көтеріп тұратын тағандар десек те болар.
Шарттардың бірі - норма сол тілдің табиғи, құрылымдық өзіндік заңдылықтарына сәйкес болуы керек, яғни тілдің грамматикалық құрылысының, сөз қолданысының, сөз жасамының, мағына құбылтуының, сөз сазының табиғи заңдарына қайшы келмейтін тұлға-тәсілдер норма болып саналады. Мысалы бұл күнде жанданған бірқатар жұрнақтар арқылы жасалған сөздердің норма болып танылуы - осы модельдің тілдік жүйеде бұрыннан бар екендігіне қатысты. Айталық, адамның қызмет түрін, кәсібін, мамандығын білдіруде - шы жұрнағы тек қазақ, араб, парсы сөздерінен емес, орыс тілінен енген сөздерден де жаңа тұлғалар жасайды: тракторшы, комбайншы, футболшы дегендерді былай қойғанда, бұл күнде гипнозшы, парламентші, газетші сияқты ондаған туынды сөздердің еркін жасалуына жалпы тілдік модель негіз болған, яғни бұл сөздерді қазақ тілі табиғатын бұзбайтын нормадағы тұлғалар деп табу керек.
Тілдік нормаға сай келмейтін грамматикалық, орфоэпиялық, сөзжасамдық құбылыстардың орын алу себептері де әр үрлі болып келеді. Олардың басым көпшіліг өзге тілдің әсерінен пайда болатынын байқаймыз. Айталық, көптік жалғауының жалғанбайтын жерде келтірілуі - орыс тілінің, әсіресе, орыс тілінен аударылған үлгілердің әсері десе болады. Ал оқырман, сатарман, аларман, оралман деген жаңа сөздердің жасалуына қамшы болған қазақ тіліне күні кеше ғана - XIX ғасырдың II жартысында жүйені бұзып пайда болған атарман, шабарман сияқты бірді-екілі қолданыстар сияқты. Дегенмен бұл екі сөздің жағымсыз мәндік семасы кейінгі оқырман, көрермендерде сақталмайды. Демек, бұзылған жүйе әрі қарай бұзыла түскен. Мұндай негізі осал, яғни тілдік құрылымына сәйкеспейтін нормалар кодификацияланбай, бірақ жарыса қолданылып жүре берулері әбден ықтимал. Тілдің табиғатынан шығып кететін нормалартілдік бүкіл жүйені қамтымайды, жеке тұстарының ғана шырқын бұзады. Сондықтан норманың басты белгісі - тілдің құрылымдық табиғи заңдылықтарына сәйкес келіп отыруы деген қағида әрдайым күшін сақтайды.
Норманың екінші шарты - тілдің қатынас құралы ретінде қалың жұртшылықтың әрдайым қолданысында болатындығы, яғни әлеумет дұрыс деп тауып, көпшілік болып әрдайым қолданып отыратын сөздер, грамматикалық тұлға-тәсілдер, сауатты жазу, сөзді дұрыс дыбыстау үлгілері норма болып табылады. Бұл жерде нормалық құлысы тілдің өмір сүру кезеңіне байланнысты қаралады. Мысалы, қазіргі әдеби тіліміздің нормалары - осы кезеңде қолданылатындары. Айталық, бұл күнде көпшілік жалпы әйел, одан соң біреудің жұбайы, жары деген мағынаны білдіру үшін адамды жынысқа бөлгендегі атауы ретінде әйел сөзін қолданады, бұл - осы күнгі әдеби норма, оның қатын деген синонимі белгілі бір стильдік реңкпен ғана жұмсалатын әдеби емес сөз. Ал қатын сөзі күні кешеге дейін, Абайдың өзінде әдеби норма болған, яғни бұдан 60-70 жыл бұрын қазақ жұртшылығы қатын сөзінен тұрпайылық көрмеген. Қазіргі қазақ әдеби тілінде біреудің әйелі, қосағы, жұбайы мағынасы үшін де, жалпы ұрғашы әйел заты ұғымы үшін де жаппай, кең қолданыстағы сөз - әйел, демек, бұл - әдеби норма.
Жаппай қолданыс дегенді жиі, актив қолданыс дегенмен шатастырмаған жөн. Сирек қолднылатын сөздер де әдеби нормадағы элементтер болуы мүмкін. Айталық, көнерген сөздер, кейбір экспрессивті поэтизмдер, тар аумақтық кәсіби сөздер сияқтылар сирек жұмсалады, олардың өзге эквиваленттері болмайды, сондықтан реті келіп жұмсала қалса, барлық жұрттың аузына түсетін, яғни жаппай қолданылатын тілдік элементтер болып саналады.
Әдеби тілдің әлеуметтік қызмет өрісінің бірі - шаршы топ алдында сөйлеу бел алған кезде, оның ішінде теледидар мен радио, театр мен жалпы сахна өнерінің түрлері қарқынды жұмыс істей бастаған тұстарда сөйлеу актісінде сөздерді қиюластырып, үндестіріп, сазды етіп айтылуына үлкен мән беріледі.
Норма деп танудың үшінші шарты - оның әлеуметтік қолдау табуы, яғни қалың жұршылықтың белгілі бір сөздің, тіркестің, грамматикалық тұлғаның, жаңадан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология, әдебиеттану және әлем тілдері факультеті
Қазақ тіл білімі кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Қазақ тіліндегі тілдік норманың
ортологиялық сипаты
Орындаған:
4-курс студенті ___________________ *** .
Ғылыми жетекшi:
филол.ғыл.канд., доцент _________________ ***
Норма бақылаушы:
филол.ғыл.канд., доцент _______________ Әміров Ә.Ж.
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді:
филол.ғ.к., доцент _____________ Ақымбек С.Ш.
(қолы, күні)
Алматы, 2015
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының тақырыбы: Қазақ тіліндегі тілдік норманың ортологиялық сипаты
Диплом жұмысының көлемі:
Пайдаланылған әдебиеттер саны:
Тірек сөздер: тіл білімі, тілдік норма, сөз мәдениеті, тіл мәдениеті, орфография, орфоэпия, т.б.
Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақ тіліндегі тілдік норманың ерекшеліктеріне тоқтала отырып, сөздерді, сөз тіркестері мен сөйлемдерді дұрыс пайдалануды түсіндіру. Осы мақсатқа жету үшін жұмыста мынадай мәселелер қарастырылды.
- кейбір сөздерге жалғанған орынсыз қосымшаларға тоқталап, түсіндіру;
сөз мәдениеті мен тіл мәдениетінің ара-жігін ажырату;
тілдік норманың қазақ тіл біліміндегі маңыздылығы мен түрлеріне шолу;
тіліміздегі емле қиындықтарына тоқталу.
Диплом жұмысының жалпы сипаттамасы: Жұмыс барысында тіл мәдениеті мен сөз мәдениеті басты назарға алынып, әдеби нормаға түскен сөздер, тіліміздегі қосымшалар мен емле мәселесі қарастырылды.
Диплом жұмысында қолданылған әдістер: салыстыру, түсіндіру, жинақтау, қорыту әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының теориялық-әдіснамалық негізі: Бітіру жұмысында қазақ тіл білімінде Н. Уәлиұлы, Р.Сыздық, Н.Оралбаева, С.Бизақов, М.Балақаев еңбектеріндегі тұжырымдар басшылыққа алынды.
ГЛОССАРИЙ
Узус (лат usus) -- әдеби тілдеғідей норма емес, бір тілде сөйлейтін адамдардын басым копшіліғі кабылдаған сөйлеу үлгісі, сөз колданудағы әдет, дағды. Әдеби нормалар эр дәуір талабына сай үрдіс ретінде өзгеріп отыруы мүмкін, ал Узус тұракты, оны халык үнемі колданады. Узус тілдік дәстүрмен ұштасып жатыр. Узус контекстерде не жеке адамдардың тілінде кездесетін, уакытша колданылатын сөз формаларына карама-карсы кұрылыс
Тосын сөздер, окказионал сөздер (лат. occasionalis - кездейсок) -- орыс. окказионализмы -- мағыналары көпшіліктін қолдануына сәйкеспейтін, әдетте контекстеғана кездесетін, тілде орнықпаған сөздер.
Алогизм -- (көне грекше: а -- бей және гр. logos -- ақыл) --
Таным процесіндегі логиканың рөлін теріске шығаратын, логикалыққа қарсылықты білдіретін термин.[1]
Ғылыми дәлелдерді мойындамай, ескермей, таным құралы ретінде сезімді, интуицияны дәріптейтін ағым. Философия саласындағы Алогизм ағымының көрнекті өкілдері ретінде Қожа Ахмет Йасауи, А.Шопенгауэр, Ф.Ницше, А.Бергсон, Ф.Шиллер, Н.Лосский т.б. атауға болады. Ал, мағыналық жағынан паралогизм (кері ойлау) ұғымына жақын. Таным процесіндегі және ойды әсерлі жеткізу құралы ретіндегі бұл әдіс Шығыс философиясында жиі қолданылған.[2]
Көркем әдебиеттегі біріне-бірі логикалық қисыны жағынан кереғар, қарама-қайшы ұғымдарды әдейі жақындатып, жалғастыру арқылы ойды айрықша әсерлі етіп жеткізетін стильдік тәсіл. Мысалы, Мағжан "Тірілдім" деген өлеңінде: "Жаспен жасып, оймен азып-тозып ем. Өліп едім, бүгін тағы тірілдім", -- дейді. Осы өлеңінің аяғында тағы: "Өлген жерден бүгін мәңгі тірілдім", -- деп қайталайды.
Варианттылық ( орыс. вариантность ) ( лат. varians - өзгеретін ) - тілдің әр түрлі жағдайда қолданылуына және әлеуметтік, территориялық сипатына байланысты анықталатын түрлері мен өзгерістері.
Инвариант (лат. invarians,ілік тұлғада invariants өзгермейтін) -- тіл бірліктерінің нақты нұсқаларынан[1] (варианттарынан) дерексізденген тіл жүйесіндегі абстракты элемент.
Дублет дегенiмiз -- мағыналық тепе-теңдiктегi екi не одан да көп лексикалық варианттар (көрпежұрқан). Дублеттер -- түбiрi, тұлғасы әр басқа сөздер. Көптеген дублеттiң артық сыңарлары жергiлiктi ерекшелiкке жатады {көршiқошна, сымшалбар, әкпiшкүйенте).
Фонема (грек, рһопета дыбыс) -- сөздер мен морфемаларды бір-бірінен мағына және форма жағынан ажыратуға көмектесетін тілдін дыбыстык жүйесіндегі негізгі типтік бірлік, ягни дыбыс типі.
Аллографа - нақты манифестациялық графеманың бір түрі (графикалық нұсқа). Ағылынша с мен qu жазба фонемада [к]-ны бейнелейтін графеманың аллографы; орыса мен я жазу фонемасында [а]-ны бейнелейтін графеманың аллографы.
Орфография (грек orfhos - дұрыс, gropho - жазамын) - сөздерді дұрыс жазу ережелерінің жиынтығы және оны қарастыратын тіл білімінің бір саласы. Орфография дыбыстарды (фонемаларды) әріппен таңбалауды, сөздерді, оның бөлшектерін бірге, бөлек немесе дефис арқылы жазуды, бас әріптердің қолданылуын, тасымал тәртібін белгілейді. Орфография емле мағынасында да қолданылып, тыныс белгілерінің қойылу тәртібін де көрсетеді.
Орфоэпия (гр. 'orthos' - дұрыс, epos - сөз, сөйлеу) - сөздер мен сөз тіркестерінің дұрыс айтылу ережелерінің жиынтығы. Тілдегі сөздердің айтылуы мен жазылуы бірдей бола бермейді. Қазақ тілінің дыбыс үндестігіне сәйкес көптеген сөздер орфография нормадан ауытқып айтылады. Мысалы, құлұн, өнөр, түңгү, Амаңгелді, көг гүл, айталады, ағиық, т.б. Сөздерді дұрыс айту нормалары дыбыс үндестігіне, яғни ілгерінді, кейінді, тоғыспалы ықпал заңдылықтарына негізделеді.
Метатеза (гр. metathesіs - ауыстыру) - сөзде дыбыстың не буынның орын ауыстыруы. Ол тарихи метатеза (өкпе - өпке, қақпан - қапқан), кірме сөздердегіметатеза (құтпан - құптан), диалект (жергілікті тіл ерекшеліктерінде кездесетін) метатеза (дария - дайра, қолбақ - қолғап) деп бөлінеді.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 Тілдік норма. тіл мәдениеті
2.1 Тілдік норманың қалыптануы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2.2 Норма және варианттылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2 сөз мәдениеті
2.1 Сөздердің дұрыс қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.2 Қазақ тілі емлесіндегі қиындықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 8
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..50
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда ең басты мәселелердің бірегейі - қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесін көтеру, барлық қаракөз бауырларымыздың өз ана тілінде сөйлеуіне қол жеткізу. Тек тіл үйренуде ұмыт болып бара жатқан шаруа бала бақша, үй, мектеп, жоғары оқу орындарында ұл-қыздарымызды тілдік қоры бай қазақ тілінде сөйлеу мәдениетіне үйрету. Содан, үйде де, көшеде де, қоғамдық орындарда да бірқатар жастарымыздың бір-бірімен қарым-қатынас жасағанында, әңгімелескенінде қалай болса солай сөйлейтіні, қазақ тілінің қадір-қасиетін түсінбейтіні байқалады. Олай болса, шешендік өнер, сөйлеу мәдениеті, ауызша, жазбаша сөйлеу - әдептіліктің биік шыңы. Өмір, тіршілік адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасауын қажет етеді. Олардың түсінісудегі негізгі құралы - тіл. Әр адам дұрыс сөйлей білуі, сөйлесу мәдениетін меңгеріп, оны өз бойында қалыптастыра білуі тиіс. Қарым-қатынас адамдардың отбасымен, өскен, араласқан ортасымен, елімен, жерімен, дәстүрі, мәдениет қазынасымен етене әрі жанды байланысы. Қарым-қатынаста адамдардың жан дүниесі, өмір тіршілігіндегі бейнесі көрінеді. Әдеп - сөйлесудегі, пікірлесудегі мәдениет тірегі. Мәдениет - адамдардың рухани және материалдық, білімдарлық пен сезімталдық қасиеттер аңғарылатын белгілерінің жиынтығы. Мәдениеттің туы - тіл, ол адамзаттың мұратымен астасып, сол ұлтпен бірге пайда болып, дамып отырады. Өз тарихын, ұлттық дәстүрін, туған жерін, тілін қадірлей білген адам ғана мәдениетті болады. Сөз мәдениеті - сөзді орынды қолданып, қиюластырып, үндестіріп айта білу, емле мен тыныс белгілері ережелерін дұрыс сақтау, тілдің ғасырлар бойы сақталып келген көркемдігі мен тарихын, әсемдігін сақтай білу. Сөйлеу, тілдік амалдар, тіл мәдениеті туралы сөз етсек, адамның тіл амалдарын пайдалану арқылы пікірін, ойын білдіруін - сөйлеу деп атайды. Сөйлеуге адамның анатомиялық мүшелері қатысады, алайда ол адамның психикалық қабілетіне, қоғамдық тәжірибесіне тығыз байланысты. Сөйлеу үшін жасалған тілдік амалдар ұзақ уақыт бойы адамдардың пікір алысу тәжірибесі негізінде қалыптасты. Тілдік амалдар - сөз тудыру, сөйлем құрау ережелері. Олар - көпшілікке ортақ, объективті категориялар. Соның нәтижесінде тіл - жұрттың бәріне бірдей түсінікті қатынас құралы. Сөйлеудің әр коммуникативтік жағдайына сәйкес ыңғайланған стилі болады. Тіл мәдениеті - тіл білімінің әдеби тілінің нормасы мен оның дамуын, сөйлеу тілімен қарым-қатынасын зерттейді. Тіл мәдениетінің тілдің басқа салаларынан айырмашылығы оның күнделікті өмірде тілдің қолдану, жазу, сөйлеу мәдениетімен жақсы қарым-қатынаста болуы.
Диплом жұмысының өзектілігі. Тіл - адам баласын қазіргі прогреске жеткізген ұлы да бірегей туынды. Осы себептерден де сөйлеу мәдениетіне жетілу, тілді дұрыс та, тиімді және шебер де тартымды пайдалана білу талабы көне замандардың өзінде-ақ басталған.
Адамдар өздерінің өмірлік серігі, бүкіл тіршіліктің құралы, рухани өмірінің айнасы - тіліне, оның тағдырына бейтарап қарамаған, оны қызғыштай қорып мәпелеген. Қоғамның мәдени дәрежесін көтеру бағытындағы әрбір қадам, алдымен, тіл мәдениетін, жазу, сөйлеу шеберлігін дұрыс жолға қою, оны үздіксіз жетілдіре беру талабынан басталып отырған.
Байырғы замандардан пайда болған алғашқы грамматикалық топшылауларды өнертабысы, грамматикалық өнер деп атау, грамматиканы сөйлеу, жазу өнерін үйрететін ілім деп анықтау, тілді шебер қолдануға, шешендікке үйрететін риторика, стилистика деп аталатын ғылымдардың пайда болуы айтылғандарды дәлелдесе керек.
Тіл тазалығына, сөйлеу шеберлігіне қазақ халқы ерекше мән берген. Ғылым-білім дегендерден алыс жүрген замандардың өзінде де тіл өнерін - өнердің өнері, Өнер алды - қызыл тіл деп бағалаған. Асылы, жақсы сөзді жанына азық ете білген, атқан оққа тоқталмаса да жүйелі сөзге бас иген, орнын тапқан екі ауыз сөзді ер құнымен теңестірген бір халық болса, ол қазақ халқы болар. Тіл ұстартқан халқымыз тіл өнерін мәпелеп отырып, сол қадірлісінің қадірін түсіретін, оған жауапсыз қарайтын, сөз мәнісін білмейтін көз жұмбайлыққа да жирене қарап, солардың атына да ащы, өткір сын айтқан. Мәселен: Байлауы жоқ шешеннен, үндемеген есті артық; аузына келгенді сөйлеу - ақымақтың ісі, алдына келгенін жеу - айуанның ісі, өсекшінің тілі қышып тұрады; іріген ауыздан - шіріген сөз шығады; Жақсы сөйлесе - аузынан гүл төгіледі, Жаман сөйлесе аузынан жын төгіледі - деген мақалдар осындайларға айтылса керек. Сондықтан да бауыздамай қан шығаратын, мірдің оғындай өткір ащы мысқылдарды тіл бұзушыларға, сөз жүйесін білмейтін бәтуәсіз адамдарға айта білген.
Халқымыздың бағзы заманнан келе жатқан осындай жақсы дәстүрі бұл күндері қайтадан жалғасын тауып (егеменді ел болғаннан кейін), ғылыми негізде дамытылып келеді.
Жаңадан тіл мәдениеті, сөйлеу мәдениеті деген күрделі ұғым-түсініктер пайда болды, кейін оның арнасы кеңейіп, өзіндік бір мақсаты бар жеке ғылымға айналды. Сөз мәдениеті дегеніміз мағыналық өрісі кең дүние. Тіл жеке сөздерден тұрса да, оның әрбір сөзінде тура, ауыспалы, қосымша мағынасы болады (омоним, синоним, метафора). Мысалы: Ақындар сөз деп, поэзияны ұғынса, ұлы Абай ... сөз түзелді, тыңдаушы сен де түзел деп, сөз деген ұғымды жаңа сападағы поэзияға байланысты қолданады. Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы деп, жүректен шығатын әрбір ойды бейнелі де көркем, қысқа да нұсқа бір негізі - поэзияда екендігін нақты мысалдармен айқындап береді. Сөз деп - жеке адамның ой-пікірін де, сонымен қатар идеясын да айтады.
Сөзге байланысты мынадай да тіркестер бар: отты сөз, жылы сөз, жүйелі сөз, орынсыз сөз, жаман сөз, т.б. Бұлардың қайсысы болсын, сөйлеуші адамның ішкі жан дүниесін қандай мақсатпен қозғалысқа түсетіндігінен хабар береді десек, артық айтқандық емес.
Қысқасы, санай берсек, сөздің беретін ұғымы өте кең. Сондықтан сөз мәдениеті дегенді - сөйлеу мәдениеті, тіл мәдениеті деп те айта береміз. Сөз - тілдің қолданыстағы көрінісі болса, тіл мәдениеті тілдің жеке элементтерін, тұлға-тәсілдерін, оның тәжірибе елегінен өтіп қалыптасқан, қоғам тарапынан қабылданған заңдылықтарына сәйкес дұрыс пайдалану туралы білім саласы. Сөз мәдениеті - тілдің фонетиканың нормаларын бұлжытпай сақтау ғана емес, айтайын деген ойымызды тыңдаушыға жүрекке жылы тиетін, айналасы теп-тегіс жұмыр келген, әсерлі ұғымды дәл жеткізу жайын қамтиды.
Халқымыздың қазіргі мәдени-рухани жағдайын, ана тілімізді, салт-дәстүрімізді байытуға байланысты баспасөз бетінде неше түрлі мәселелер көтеріліп жатады. Сондай мәселелердің бірі - халқымыздың мәдени өмірінің тұтқасы болып келе жатқан мол мұрасы, ел байлығы - тілін байытқан үстіне байыта, толықтыра, көркейте түсу. Ішкі мүмкіншіліктерімізді аша білгенде ғана мәдениетіміздің өркен жаяры сөзсіз. Сонда тіл мәдениеті туралы ішкі ойымызды тағы да жинақтауға болады. Тіл мәдениеті дегеніміз - сөздерді дұрыс қолданудың емле мен белгілері ережелерін сақтап, сауатты жазу, оның ғасырлар бойы сұрыпталып келген, сөз зергерлері оюлап берген көркемдігі мен әсем өрнегін орнымен қолдану сияқты амал-әрекеттерді қамтиды. Тіл мәдениеті - тілдік нормаларының, тіл тәсілдерінің жетіп, ширап даму дәрежесі. Тіл мәдениеті негізінен сөзді орынды қолдану деген ұғымды білдіреді. Сөйлеу коммуникативтік қызмет атқарумен қатар, адамның ішкі өмірінің рухани байлығын жарыққа шығарып, жан сарайын танытады.
Зерттеудің нысаны. Қазақ тіліндегі өнімсіз, өнімсіз қосымшалар, әдеби нормаға түскен сөздер.
Зерттеу пәні. Қазіргі қазақ тіліндегі тілдік норма.
Диплом жұмысының теориялық-әдіснамалық негізі: Бітіру жұмысында қазақ тіл білімінде Н. Уәлиұлы, Р.Сыздық, Н.Оралбаева, С.Бизақов, М.Балақаев еңбектеріндегі тұжырымдар басшылыққа алынды.
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақ тіліндегі тілдік норманың ерекшеліктеріне тоқтала отырып, сөздерді, сөз тіркестері мен сөйлемдерді дұрыс пайдалануды түсіндіру. Осы мақсатқа жету үшін жұмыста мынадай мәселелер қарастырылды.
- кейбір сөздерге жалғанған орынсыз қосымшаларға тоқталап, түсіндіру;
сөз мәдениеті мен тіл мәдениетінің ара-жігін ажырату;
тілдік норманың қазақ тіл біліміндегі маңыздылығы мен түрлеріне шолу;
тіліміздегі емле қиындықтарына тоқталу.
Диплом жұмысының әдістері: Жұмыстың орындалуында салыстыру, түсіндіру, жинақтау, қорыту әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.Тілдік норма. Тіл мәдениеті
5.1. Тілдік норманың қалыптануы
Қазақтың бүгінгі ұлттық жазба әдеби тілінің әлеуметтік қызмет өрісі кеңейе түсті, функционалдық стильдері сараланып, әрқайсысы өзінің белгілерімен айқындалды, қоғамға қызмет етуінің ауызша да, жазбаша да түрі жанданды. Қазақ тілінің мемлекеттік тіл статусына ие болуы ұлттық сананы тәрбиелеуде, ұлттық намысты қорғауда, ұлттық мәдениетті көтеруде үлкен мәні бар факторға айналды. Осылардың баршасы тілдің өзіне әлеумет назарын аудартып, оның дұрыс, жемісті қызмет етуіне қойылатын талаптарды күшейтті. Солардың бірі - тіл мәдениеті деген білім-ғылым тармағы дүниеге келді.
Тіл мәдениеті - әдеби тілдің нормасы мен оның дамуын, сөйлеу тілімен қарым-қатынасын зерттейтін тіл білімінің саласы. Тіл мәдениетінің тіл білімінің басқа салаларынан айырмашылығы - оның күнделікті өмірде тілді қолдану, жазу, сөйлеу мәдениетімен тығыз байланыста болатындығында. Тіл мәдениеті дегеніміз - коммуникативтік қарым-қатынас кезінде тілдік тәсілдерді дұрыс ұйымдастырып, белгілі бір тәртіппен жүйелі қолдану.
Тіл мәдениеті тілдік норманың 3 түрін қамтиды:
1. тілдік норма (лексикалық, сөзжасамдық, грамматикалық, дыбысталу нормасы);
2. этика - сөз нормалары (сөйлеу этикасының ережелері);
3. коммуникативті норма (сөйлеу қарым-қатынасының тиімділік қағидалары).
Тіл мәдениеті
Коммуникатив-тік норма
Тілдік норма
Этика - сөз нормалары
сөйлеу қарым-қатынасының тиімділік қағидалары
сөйлеу
этикасының ережелері
лексикалық, сөзжасамдық, грамматикалық, дыбысталу нормасы
Тіл мәдениетінің ең өзекті мәселесі - тілдік норма. Тіл білімінің тармағы болып саналатын тіл мәдениеті көптеген ғылыми-практикалық проблемаларды қамтиды. Ол тек тілдің қолданысындағы ағаттықтары мен жазудағы қателерді тауып, көрсетіп отыруды ғана көздемейді. Тіл қолданысындағы қателерді көрсету үшін олардың дұрыс болуға тиіс базасын тану қажет, демек, тілдік жүйені, ол жүйеге сай қалыптасқан нормаларды айқындап алуы шарт. Сондай-ақ тіл тіршілігінде сөздер ғана емес, дыбыстар, ол дыбыстардың айтылу сазы дегендердің мәні зор, бүгінгі тілдердің қызметі жазумен қоян-қолтық астарласып жатыр, бұл күндк тіл жазусыз қызмет ете алмайды, сондықтан да емле мәселесі де тіл мәдениетін, яғни жазуда да дұрыстықты, жүйелілікті, қолайлылықты талап етуі заңды.
Тіл мәдениетінің өзегі - норма туралы ұғым. Норма тілдің жүйесі мен құрылымына иек артады. Тілдік жүйе дегеніміз тілде бар үлгілердің, қолданыс типтерінің белгілі бір тәртіппен келуі, ал тілдік құрылым дегеніміз осы жүйенің іске асқан материалдық мүмкіндіктері. Тіл элементтері: дыбыс, сөз, сөйлем қолданыста тілдік құрылымға иек артады, ал тілдік құрылым тілдік жүйеге негізделеді. Орыс тіл білімпаздары бұл ретте үш сатыны атайды, біріншісі - тілдік мүмкіндіктер жүйесі, екіншіт сатыда осы жүйенің материалдық көрінісі, тілдің құрылымы, үшінші сатыда - сол материалдың қолданысы.
Тіл мәдениеті - қазақ тіл білімінің зерттеу нысандарының ішінде кейінірек қолға алынған саласының бірі. Бұл слаланың өзге нысандардан айырмасы - оның күнделікті өмірден, тілді қолдану тәжірибесімен тікелей ұштасып жататындығында. Сондықтан тіл мәдениетін ғылыми-практикалық тұрғыдан сөз етуде зерттеу жұмыстарына динамикалық-тарихи қырынан келуден гөрі, статикалық тұрғыдан қарастыру бірінші кезекте тұрады, яғни тіл мәдениетінің қалыптасу тарихы, әр кезеңдердегі сипаты дегеннен гөрі, дәл бүгінгі жай-күйі, проблемалары, даму бағыты, болашағы деген мәселелерге алдымен көңіл аударылады. Мұны тіл қолданысының өзі сұрайды, бұл бүгінгі әлеуметтік сұраныс.
Тіл мәдениетінің өзге салалардан кешірек, кейінірек қолға алынуының объективті себептері бар. Тілдегі мәдениет дегенді әңгіме ету тілдік норманың, яғни қолданыс заңдылықтарының қалыптасып, едәуір тұрақталған әдеби тілдің болуына, оның жазбаша да, ауызша да түрін қалың жұртшылық тұтас пайдалана бастаған кезіне тікелей байланысты. Әсіресе көркем әдебиет пен баспасөздің, радио мен телевидениенің, ұлт театры мен киносының дамыған кезінде тіл мәдениетіне, яғни тілді дұрыс, әдемі қолдануға, жазу сауаттылығына ерекше азар аударылады. Сондықтан мәдениетін талап ететін құбылыстың өзі әбден күшіне енгенше, тіл түралы ғылым-танымның бұл тармағының кешендеп қолға алынуы заңды да түсінікті.
Тіл мәдениетін зерттеушілер, әсіресе орыс тіл мамандары, бұл проблема жазба әдеби тіл кезеңінің сұранысы дегенді айтады. Мұның да қисыны бар. Тіл мәдениетінің өзегі тілдік нормалардың қалыптасуында, біршама тұрақталуында, заңдастырылып хатқа түсуінде жатса, бұлар бүгінгі ұлттық жазба тілдердің қам-қарекеттері.
Тіл мәдениеті, ең алдымен, әдеби норма дегенге тікелей қатысты. Жалпы тіл білімінде бршама қалыптасқан тұжырымдарға иек артсақ, тіл мәдениеті дегеніміз - тілдік нормаларды, оның ішінде әдеби тіл нормаларын дұрыс сақтау әрекеті болып табылады. Кейбір зерттеушілер бұл салаға кеңірек міндет артып, тілдің көріктеу құралдарын, яғни стилистикалық заңдылықтарды дұрыс пайдалануды да сөз мәдениетінің объектісі деп таниды.
Сөйтіп тіл мәдениеті дегеніміз - сөздерді дұрыс, орнымен қолдану (лексикалық), дұрыс құрастыру (синтаксистік), дұрыс қиюластыру (морфологиялық), дұрыс дыбыстау (орфоэпиялық), сауатты жазу (орфографиялық), тілді әсерлі етіп жұмсау (стилистикалық) нормаларын ұстану, орнықтыру, жетілдіру. Осылардың брін қосып, тіл мәдениеті деген ғылыми-таным саласын ортология деп атаушылық бар, яғни ортология - сөздің (тілдің) дұрыстығы туралы ілім.
Тіл мәденитеі атқаратын міндеттердің бірі - қай қолданыс бұл күнде норма болып табылады, қайсысы - жоқ деген мәселелерді түбегейлі зерттеу. Өйткені тілдің мәдениетін танытатын шарт - тек жоғарыда салалап көрсетілген нормаларды ұстанып қана қою емес, ол нормалардың өздерінің дұрыстығын, сындарлылығын тап басып тану және дұрыс деп қабылдау.
Тілдік норманың өзі дұрыс деп бағалануы үшін ол тілдің құрылымдық заңдылықтарына сай келуі керек.
Тіл мәдениеті атты білім-ғылым саласының діттейтін міндеттерінің бірі - жалпы тілдік, құрылымдық нормаларды айқындау, әдеби тілдік бүгінгі нормаларды бөлек көрсету, олардың сақталу және бұзылу сәттерін қадағалау, қысқасы, бұл саладағы жұмыстарды ғылыми негізде жүргізу. Субъективтік пікірлерлің кейбіреулерін, сөз жоқ, ескеріп отыру қажет, бірақ тіл тәжірибесіндері реттеуші әрекеттерді жеке ғалымдардың немесе өзге де белгілі жазушы, журналистердің беделіне қарай жүргізбей, ғылыми теориялардың негізінде, яғни ол нормалар қазақ тілінің құрылымдық заңдылықтарына сай келетін-келмейтіндігіне, жүйелік қатарын түзетін-түзбейтіндігіне қарай дәлелдеп барып реттеп отыру қажет. Демек, алдымызда қазақ тіл мәдениетінің ғылыми базасын жасау міндеті тұр. Ол үшін, біздіңше, бірінші кезектегі ізденістеріміз бен ұсыныстарымыз нысанға алуды қажет етеді:
Бірінші. Лексикалық нормаларды таныту, яғни сөз қолданыс регламентациясында әр алуан варианттылық проблемасын шешу. Варианттылық, яғни жарыспа қатарлар - сөз мәдениетінің басты мәселесі. Тіл дамуының әр кезеңінде әр түрлі салада, әр түрлі дәрежеде және әр қилы сипатта жарыспалылықтың орын алуы - табиғи құбылыс. Онсыз бірде-бір тіл өмір сүрмейді. Егер жарыспалылық құбылыс болмаса, тілдің нормалану процесі де жүрмес еді, тіл мәдениеті үшін күрес те күн тәртібінде тұрмас еді. Варианттылық тек лексикалық қана емес, қазақ тілінің қазіргі даму сатысында әр алуан лексика-семантикалық, ішінара грамматикалық, әсіресе синтаксистік, орфографиялық орфоэпиялық, стильдік вариант қатарлары бар. Жарыспалылық құбылысын танытуда әдеби бірліктер мен жергілікті сөздерді, арготизмдер мен жаргонизмдерді ажыратып алу қажет. Осы ізденістің барысында қазақ жазба әдеби тіліндегі диалектизмдердің лексикалық, стильдік статусы айқындалады.
Норма регламентациясына келгенде жасанды тұлғалардың да, оның ішінде тек аффиксация амалымен ғана емес, сөздерді біріктіру тәсілімен де жасау әлдеқайда жандана түскеніне назар аудару және оларды реттеу - тіл мәдениеті бойынша жүргізілетін шаралардың бірі және жауаптысы.
Екінші. Тіл мәдениеті міндеттерінің ішінде кезек күттірмес маңызды шаруа орфоэпияға, яғни сөйлеу актісінде сөздерді дұрыс дыбыстай білуге қатысты. Бұл орайда орфоэпия нормаларына жазудың тигізетін ықпалын айрықша ескеруге тура келеді. Бұл күнде орфоэпия нормаларының жазудың құлдығына ұшырау қаупі бар. Дәлірек айтсақ, бір жағынан, орфоэпия ережелерінің нормалану процесінің әлсіздігінен, екінші жағынан, жазу дәстүріміздің күшті дамуы салдарынан сөздер қалай жазылса, солай оқу салты етек алып бара жатқаны да, сөз басындағы о,е дыбыстарын айтуда орыс тілінің әсері байқалатындығы да тіл мәдениетіне назар аударушыларды алаңдатады.
Үшінші. Радио, теледидар және баспасөз сияқты бұқаралық ақпарат құралдарының тіліне арнайы көңіл аудару да тіл мәдениеті шаруаларыныңбірінен саналады. Бұқаралық ақпарат құралдарының тілі дегенде, олардың сөз таңдап жұмсау әрекеттерінен бастап, орфографиялық, орфоэпиялық нормаларды дұрыс қолдануларына назар аударылады. Бұлар өзгелерден екі есе көп жүк арқалайды: бірі - күнделікті газет-журналдар, сахна өнерпаздары, радио мен теледидар қызметкерлері тіл мәдениеті проблемаларын көтеру, тілдік нормаларды берік сақтау сияқты мәселерді өздерінің тікелей насихаттауы, түсіндіруі, пікірталастар ұйымдастыруы болса, екіншісі - сахна мен радио, теледидар қызметкерлері орфоэпиялық нормаларды қалың көпшілікке үйретуші ұстаз болуға міндетті, ал баспасөз қалың оқырман қауымының тілін ұстартып, жазу сауаттылығын көтеруге мейлінше зор қызмет етуге міндетті.
Тіл мәдениеті - екі салада қолданылатын термин: біір - осы тіркес білдіріп тұрған жалпы мағынада, атап айтсақ, әдеби тілді жазбаша және ауызша қолданғанда оның лексикалық, грамматикалық, орфоэпиялық, стильдік нормаларын сақтау; екіншісі - бұл терминмен тіл білімінің бір тармағы аталады, ол - тілді қатына құралы мен ұлттық мәдениеттің қаруы ретінде дамыта түсу үшін, оның нормалануын ғылыми негізде зерттейтін саласы. Тіл мәдениетін жалпы мағынада әңгімелегенде, алдымен оның қолданыстағы нормаларын сөз дұрыстығы, яғни тіл бірліктерін дұрыс жұмсау және әсерлі, әсем етіп жұмсау деп бөліп қарастырылады. Тілдік нормаларды тек дұрыс қолданып қана қоймай, тіл құралдарын эстетикалық тұрғыдан да әсерлі етіп жұмсай білу адамның жалпы кісілік мәдениетін, ой-парасатының дәрежесін, тілге деген ықылас-құрметін танытады.
Тіл мәдениеті дегенді ғылым тармағы ретінде сөз еткенде әңгіме тіл мәдениеті проблемаларын теориялық негіздерге сүйеніп зерттеу болып табылады. Демек, тіл мәдениеті - грамматикалық және практикалық іс-қарекеттерді қажет ететін сала, яғни ғылымның тәжірибемен тығыз ұштасып жататын тармағы. Тілдің қолданылу барысындағы көріністер мен құбылыстар оларды ғылыми тұрғыдан талдап-танытуды талап етсе, ғылыми түйіндер мен тұжырымдар қолданыс заңдылықтарын дәлелдеуге, дұрыс-бұрыстығын негіздеуге мүмкіндік береді. Тегі, тіл мәдениеті саласындағы практикалық іс-әрекеттер ғылыми негіздемелерден біраз бұрын жүріп жатады да, жеке бір құбылыс ретінде әлеумет назарына ілінуі оны ғылыми негізде зерттей бастаған кезбен тұтас келеді.
Тіл мәдениеті теориясының ең бастысы - тілдік норманы тану, талдау, зерттеуге қатысты. Тіл білімінің тіл мәдениеті тармағы нормативтік грамматикамен, нормативтік фонетикамен және нормативтік стилистикамен ұштасып жатады, яғни қазіргі күнде норма деп танылған грамматикалық, фонетикалық заңдылықтар мен олардың қолданыстағы көрінісінің ұштастығы және сәйкестігі тілдік норма болып табылады.
Тіл мәдениеті теорияларының ішіне ұлттық әдеби тілге, көркес әдебиет тіліне қатысты ізденістер мен тұжырымдар да кіреді. Тіл мәдениетінің үлкен мәнге ие болып, қоғамның мәдени өмірінен орын алуы тіл дамуының барлық кезеңінде бірдей, біркелкі болмайды. Зерттеушілер дұрыс танығандай, тіл мәдениеті ұлттық жазба тілдің едәуір қалыптаса бастаған кезінде күн тәртібіне қойылды. Ұлттық тіл біршама дамыған кезеңдерінде де тіл мәдениеті проблемалары көтеріліп, көпшілік назарын өзіне аударатын тұстары да болады, ол - қоғамның әлеуметтік, саяси, мәдени тіршілігінде ірі өзгерістер, толқулар пайда болған тұсқа тура келді. Мұндай өзгерістерді әр түрлі революциялық дүмпулер, демократиялық қозғалыстың бел алуы, соғыстар, техниканың күрт дамуы сияқтылар туғызады.
Тілдік норманы сөз ету үшін бұл саланың терминдеріне назар аударсақ. Алдымен, норма, нормалану (нормализация) және кодификация терминдерін білдіретін ұғымдар жөнінде түсінік берелік. Норма - негізінен тілдің өзі ұсынған тәртіп, нормалану - сол тәртіптерді тілдің өзінің қалыптастыруы. Тілдің нормалану мен ол нормаларлың кодификациясы бір әрекет емес, соңғысы тіл процестеріне адамдардың араласуы, яғни тілдік нормаларды реттеу, сұрыптау, дұрысын бекіту, қалыптанғандарын хатқа тіркеу сияқты іс-әрекетті білдіреді. Кодификация - әдеби тілдің дамуына әлеумет тарапынан ықпал жасау.
Тіл мәдениеті, норма дегендерге қатысты бар терминдердің және бірі - узус. Орыс тіл білімінде узус - қолданылып кеткен тілдік бірліктер деген түсініктеме береді, узустың қарама-қарсысында оккозионалдық бірліктер, яғни әдеттегі мағынадан бөлек, тек сол контексте келтірілген мағынада жұмсалған сөздер тұрады. Узус пен оккозионализмдер - оппозитивтік дүниелер. Сірә, дұрыс қолданыстағы бірлікті узус дейтін болсақ, оның нормативтік бірлік дегеннен қандай айырмасы болады. Сондықтан біз узус деп тілдік жүйеге қарсы келгенмен, тілдік дағдыға айналған қолданысты атағанды дұрыс деп санаймыз.бұған зерттеуші Н.Уәлиев жақсы мысалдар келтіреді. Мысалы қазақ тілінің жүйесі бойынша ер (атқа салатын) деген зат есімнен етістік тудырғанда ерле болуға тиіс, бірақ қолданыста ертте тұлғасы жиірек кездеседі, сол сияқты қозы сөзінен етістік қозылады деп жасалуы керек, бірақ қазақ тілінде қоздады түрі қолданылады. Ал біздің байқауымызша бұл күнде туды-туылды деген жарыспа қатардың қолданыстары пікір таласын тудырып келеді. Пәленше пәлен жылы туды деп айтылып келген сөйлемді туылды деп жазу активтеніп барады. Егер тілдік жүйеге сәйкестікті қуаласақ, туылды тұлғасы дұрыс: туатын-ана, туылатын-бала. Туылу - ырықсыз етіс. Бірақ қолданыста туды тұлғасының орнығуы - узустық көрініс. Узустық тұлғаның тілден берік орын алғандығы сондай, ол - туған-туысқан (туылған-туысқан дейдің орнына), туған ағасы (бірге туылған ағасы емес), туған жері (туылған жері деудің орнына), туып-өсу (туылып-өсу емес) сияқты қолданыстарды қалыптастырған.
Узустық құбылыс мақал-мәтелдерде тіпті көбірек кездеседі. Мысалы ішкен асын жерге қояды деген мәтелде мағыналық алогизм сезіледі, бұл мәтел есі-дерті сонда болды, соншама қызықты деген мағынаны береді, ондайда ішкен (ішіп болған) асты емес, енді ішейін деп отырған асын жерге қоюы (ұмытуы, ескермеуі) керек қой, бірақ мәтел дәл осы тұлғада (ішкен асын) қалыптасқан. Бұл да узустық құбылыс.
Тегінде узус пен норманы айырып қараған жөн. Нормативтік бірліктер де қолданылып кеткендер, олай болса узус дегеніміз әдеттегі тілдік жүйеге негізделген норма емес, тілдік дағды, тіпті узустың бір айырым белгісі - оның тілдік жүйеге қайшы келетіндігі деп танимыз.
Узустық қолданыстың барлығы бірдей белгілі бір жүйе түзетін бірліктер болып шықпайды. Айталық, әйел адамдарды азаматша, мұғалима, комсомолка, төрайым деп женский родқа көшіріп бөлек атаушылық бар. Бұл, бір жағынан, орыс тілінің ықпалы болса, екіншіден, араб тілінен енген мұғалима сияқтв кейбір сөздердің, әсіресе адам аттарының жынысқа қарай ажыратылатын үлгісі (Ғазиз - Ғазиза, Латип - Латипа, Фарид - Фарида), үшіншіден, қазақ тілінің өзінде аға-апа, әке-шеше, апа-жезде, аға-қарындас сияқты лексикалық коррелятивтер әсер еткен болар, бірақ соңғылар морфологиялық емес, лексикалық қатарлар. Дегенмен бұл қазақ тілінің жүйесі мен құрылымына қайшы қолданыстар: қазақ тілінде рол категориясы жоқ: ақын десек ол ер адам да, әйел адам да болады, егер міндетті түрде әйел адам екенін атау керек болса, ақын қыз, ақын әйел, ақын апа деп аналитикалық жолмен атаймыз.
Тұтас алғанда тілдік норамалар, әсіресе жазба сөз нормалары мүлде өзгрмейтін, консервіленген құбылыс емес. Уақыт өткен сайын тілдің өзі сияқты, оның әр алуан тұстарындағы нормалары да өзгеріп отырады, бірақ бұл өзгерістер түбегейлі емес, яғни тілдің барлық нормасы түн-тамырымен өзгермейді, жеке сәттері өзгереді және олардың өзі бір сәттік, кенет болатын өзгеріс емес, ұзақ уақытты алатын қозғалыс болады.
Әдеби тілдің нормативтік базаларын анықтаудың да мәні зор. Өзге тілдер сияқты қазақ тілінің нормаларының негізі - жалпы халыөтық сөйлеу тілі. Тілдік нормалар сол тілдің құрылымдық жүйесінен шығады, яғни тілдік жүйеге сай құрылымдық тәртібі - тілдің табиғи нормаларын түзеді. Бұл нормаларды ұрпақтан-ұрпаққа ұластырып отыратын комулятивтік қызметі ауызша сөйлеу тілі, ауыз әдебиеті, жазу пайда болған кезеңдерден бастап жазба үлгілер атқарады.
Тіл дамуының кейінгі кезеңдерінде тілді пайдаланушылардың, зерттеушілердіңғ негізінен ғалымдардың өздері реттеп, көрсеткен, хатқа тіркеп, тұрақтандырған нормалары да болады. Сан жағынан, тұрақтылығы тұрғысынан дұрыстығы жөнінен, әрине, табиғи нормалар басым болады, олар өзгеріске көп түспейді. Жаңадан ұсынылатын нормалардың дұрыс-бұрыстығын табиғи тіл нормаларының параметрімен өлшеп танимыз, яғни тілдік жүйеге сәйкес келу-келмеуіне қарап, таңдаймыз.
Бүгінгі таңда қазақ тілін зерттеушілердің де, ана тілінің дұрыс дамуына мүдделі қалың жұртшылықтың да тілге, тіл мәдениетіне, нормаларына қатысты назарын аударып отырған мәселелер мынадай:
1) Тілдің графикалық құралы, яғни ең қолайлы, қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне сай келетін әліпби таңдау, бұл проблема қазақ жұртшылығының жазу таңбасын өзгертіп, кириллицадан латынға көшу саясаты көтерілген кезеңде туып отыр;
2) Емле мәселелері, қазіргі қолданылып отырған жазуымыз бойынша түзілген емлеміздің қырнайтын, толықтыратын, ықшамдайтын тұстары барына назар аудару және қазіргі емле қағидаларының негізінде латын жазуына сәйкестендіріп жасалатын емле ережелерін дұрыс түзу;
3) Жазудың тілдік нормаларды қолдануға және оларды қалыптастыруға қатысты оң және қолайсыз сәттері, яғни орфографиялық нормалар мен орфоэпиялық заңдылықтардың бір-біріне қайшы тұстары, оларды реттеу жолдары;
4) Ғылыми және басқа да терминология жайы; төл тілдік және кірме терминдердің арасалмағы; термин жасау принциптерін тұрақтандыру; кірме терминдердің тұлғалануы;
5) лексикалық қазынанаы байыта түсу мақсатын жалау етіп, қазіргі қазақ тілін әдеби нормадан тысқары тұратын элементтерді, оның ішінде әсіресе жеогілікті сөздерді ешбір уәжсіз қолданудан сақтандыру, көне, сирек сөздердің де қолданысына қатаң қарау, олардың мағынасын дәл біліп, орнымен жұмсауды, көпшілкке түсініктілігін талап ету;
6) Тіл мәдениетін, тілдік нормаларды насихаттайтын, түсіндіретін, үйрететін ғылыми-практикалық, анықтамалық құралдардың өте аздығы, барлығының араларына 5-10 жыл салып келесі басылымдары әрең жарық көретіндігі;
7) Мектептер мен жоғарғы оқу орындарының оқу кестесінде тіл мәдениетіне арналған сағаттардың не жоқтығы, не жеткіліксіздігі.
Бұл - жалпы түрде алынған проблемалар, олардың сыртында жеке мәселелерге қатысты танымдық та, ғылыми да, практикалық та іс-қарекеттер тұрғанын айтуға болады.
Тіл мәдениетіне тілдің құрылымдық жүйесіндегі орфоэпикалық, пунктуациялық, лексикалық-грамматикалық, синтаксистік нормалар қамтылып, олардың коммуникативтік эстетикалық қызметі толық айқындалған жағдайда стилистикалық норма жүзеге асады. Стилистикалық норма сөйлеушінің тілдік сөйлеу тәртібін қалыптастырады. Сөз мәдениеті көркем сөйлеуде, ғылыми-көпшілік немесе ресми ортада, тіпті ауызекі сөйлеу стилінде тілдің барлық салаларымен тамырлас келеді. Сөйлеу мәдениеті топ алдында мәдениетті сөйлеу, оның алғышарттарын, әдіс-тәсілін танып білу, озық үлгілерін меңгерудің жолдарын, нақты қасиеттерін ұғыну сияқты мәселелермен тығыз байланысты.
Қазіргі уақыт талабына сай әлемдік тіл білімінде Тіл мәдениеті сөйлеудің тиімділік теориясы деп аталып, әсер ету мен әрекеттестік бағытында зерттелуде.
Қазақ тілінің сөз мәдениетін көтеру - ұлттық мүдде талаптарының бірі. Қазақ Тіл мәдениетінің үлкен бір саласы - сөйлеу мәдениеті, оны жоғары деңгейге көтерудің басты заңдылығы - дұрыс айту нормасы. Жазу және сөйлеу мәдениетінің қазақ әдеби тілін қалыптастырудағы орны және оның орфографиялық ережелерді жүйелеу мәселелерімен байланысы қазақ тіл білімінде жан-жақты зерттеліп келеді. Сөйлеу мәдениетін ұлттық мүдде ретінде тану; сөз мәдениетіне әлеуметтік көзқарасты қалыптастыру, сөз мәдениетін әлеуметтік ғылымдар мен ұлттық мәдениеттің ең басты тірегі ретінде бағалау, сөз мәдениетін ұлт мәдениетімен қатар насихаттау, лингвистикалық болжау орталықтарын ашу, сөз мәдениетіне қарама-қарсы құбылыс - лингвистикалық экологияны жеке сала ретінде қарастыру, әсем жеткізу ұстанымдары негізінде сөз мәдениетін жетілдіру, т.б. мәселелерді дұрыс жолға қою негізінде Тіл мәдениеті дамиды.
Тілдік норма деп тану үшін оған қойылатын шарттар болуы керек. Бұл щарттарды норма дегенді көтеріп тұратын тағандар десек те болар.
Шарттардың бірі - норма сол тілдің табиғи, құрылымдық өзіндік заңдылықтарына сәйкес болуы керек, яғни тілдің грамматикалық құрылысының, сөз қолданысының, сөз жасамының, мағына құбылтуының, сөз сазының табиғи заңдарына қайшы келмейтін тұлға-тәсілдер норма болып саналады. Мысалы бұл күнде жанданған бірқатар жұрнақтар арқылы жасалған сөздердің норма болып танылуы - осы модельдің тілдік жүйеде бұрыннан бар екендігіне қатысты. Айталық, адамның қызмет түрін, кәсібін, мамандығын білдіруде - шы жұрнағы тек қазақ, араб, парсы сөздерінен емес, орыс тілінен енген сөздерден де жаңа тұлғалар жасайды: тракторшы, комбайншы, футболшы дегендерді былай қойғанда, бұл күнде гипнозшы, парламентші, газетші сияқты ондаған туынды сөздердің еркін жасалуына жалпы тілдік модель негіз болған, яғни бұл сөздерді қазақ тілі табиғатын бұзбайтын нормадағы тұлғалар деп табу керек.
Тілдік нормаға сай келмейтін грамматикалық, орфоэпиялық, сөзжасамдық құбылыстардың орын алу себептері де әр үрлі болып келеді. Олардың басым көпшіліг өзге тілдің әсерінен пайда болатынын байқаймыз. Айталық, көптік жалғауының жалғанбайтын жерде келтірілуі - орыс тілінің, әсіресе, орыс тілінен аударылған үлгілердің әсері десе болады. Ал оқырман, сатарман, аларман, оралман деген жаңа сөздердің жасалуына қамшы болған қазақ тіліне күні кеше ғана - XIX ғасырдың II жартысында жүйені бұзып пайда болған атарман, шабарман сияқты бірді-екілі қолданыстар сияқты. Дегенмен бұл екі сөздің жағымсыз мәндік семасы кейінгі оқырман, көрермендерде сақталмайды. Демек, бұзылған жүйе әрі қарай бұзыла түскен. Мұндай негізі осал, яғни тілдік құрылымына сәйкеспейтін нормалар кодификацияланбай, бірақ жарыса қолданылып жүре берулері әбден ықтимал. Тілдің табиғатынан шығып кететін нормалартілдік бүкіл жүйені қамтымайды, жеке тұстарының ғана шырқын бұзады. Сондықтан норманың басты белгісі - тілдің құрылымдық табиғи заңдылықтарына сәйкес келіп отыруы деген қағида әрдайым күшін сақтайды.
Норманың екінші шарты - тілдің қатынас құралы ретінде қалың жұртшылықтың әрдайым қолданысында болатындығы, яғни әлеумет дұрыс деп тауып, көпшілік болып әрдайым қолданып отыратын сөздер, грамматикалық тұлға-тәсілдер, сауатты жазу, сөзді дұрыс дыбыстау үлгілері норма болып табылады. Бұл жерде нормалық құлысы тілдің өмір сүру кезеңіне байланнысты қаралады. Мысалы, қазіргі әдеби тіліміздің нормалары - осы кезеңде қолданылатындары. Айталық, бұл күнде көпшілік жалпы әйел, одан соң біреудің жұбайы, жары деген мағынаны білдіру үшін адамды жынысқа бөлгендегі атауы ретінде әйел сөзін қолданады, бұл - осы күнгі әдеби норма, оның қатын деген синонимі белгілі бір стильдік реңкпен ғана жұмсалатын әдеби емес сөз. Ал қатын сөзі күні кешеге дейін, Абайдың өзінде әдеби норма болған, яғни бұдан 60-70 жыл бұрын қазақ жұртшылығы қатын сөзінен тұрпайылық көрмеген. Қазіргі қазақ әдеби тілінде біреудің әйелі, қосағы, жұбайы мағынасы үшін де, жалпы ұрғашы әйел заты ұғымы үшін де жаппай, кең қолданыстағы сөз - әйел, демек, бұл - әдеби норма.
Жаппай қолданыс дегенді жиі, актив қолданыс дегенмен шатастырмаған жөн. Сирек қолднылатын сөздер де әдеби нормадағы элементтер болуы мүмкін. Айталық, көнерген сөздер, кейбір экспрессивті поэтизмдер, тар аумақтық кәсіби сөздер сияқтылар сирек жұмсалады, олардың өзге эквиваленттері болмайды, сондықтан реті келіп жұмсала қалса, барлық жұрттың аузына түсетін, яғни жаппай қолданылатын тілдік элементтер болып саналады.
Әдеби тілдің әлеуметтік қызмет өрісінің бірі - шаршы топ алдында сөйлеу бел алған кезде, оның ішінде теледидар мен радио, театр мен жалпы сахна өнерінің түрлері қарқынды жұмыс істей бастаған тұстарда сөйлеу актісінде сөздерді қиюластырып, үндестіріп, сазды етіп айтылуына үлкен мән беріледі.
Норма деп танудың үшінші шарты - оның әлеуметтік қолдау табуы, яғни қалың жұршылықтың белгілі бір сөздің, тіркестің, грамматикалық тұлғаның, жаңадан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz