Кісі өлтіру қылмыстарының жалпы сипаттамасы
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Ержанова Б.
Тақырыбы: Бұзақылық ниетпен адам өлтіру қылмыстық құқықтық сипаттамасы және саралау мәселелері.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Мамандығы 5В03100- Құқықтану
Алматы 2013
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Қорғауға жіберілді
_____ _________ 2013 ж.
қылмыстық құқық, қылмыстық іс жүргізу
және криминалистика
кафедра меңгерушісі
з.ғ.д.,профессор______ Джансараева Р.Е
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: : Бұзақылық ниетпен адам өлтіру қылмыстық құқықтық сипаттамасы және саралау мәселелері.
Орындаған: 3 курс студенті__________________Ержанова Б.
(сырттай бөлім)
Ғылыми жетекші: з.ғ.к.,
Доцент __________________ Бисенова М.Қ.
Норма бақылаушы:
оқытушы __________________.Базилова А.А.
Алматы 2013
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Бұзақылық ниетпен адам өлтіру қылмыстық құқықтық сипаттамасы және саралау мәселелері
Тақырыптың өзектілігі. Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айра алмайды. Сондықтанда заңдар мен нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы оның жасаған қылмысына қарай анықталады.
Әркімнің өмір сүруге құқығы бар және адамның құқықтары мен бостандықтары бұзылған жағдайда заңды түрде қорғалады. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға қақысы жоқ.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы - адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. Әлемнің ең дамыған құқықтық мемлекеттеріндегідей Қазақстан Республикасында да адам құқықтары мен бостандықтарына мемлекет мүдделері алдында басымдық берілген. Қазақстанның мұндай демократиялық бағытты таңдауы қоғамдағы құндылықтарды бағалауға әкеліп отыр. Адам және оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары қазіргі кездегі Қазақстан қоғамының ең басты құндылығы, қазынасы, байлығы.
Дипломдық жұмыстың пәнi және нысаны.
Жұмыстың нысаны кісі өлтіру оның ішінде бұзақылық ниетпен адам өлтіру қылмыстарының қылмыстық-құқықтық аспектiлерi болып табылады.
Жұмыстың пәнін кісі өлтіру қылмыстарының жалпы сипаттамасы, жеңілдетілген мән-жайлар бойынша кісі өлтірудің нысандары, жеке адамға қарсы қылмыстарды саралау барсында қылмыс құрамының түсінігі мен түрлері, жеке адамға қарсы қылмыстардың дәрежеленген түрлері, адам өміріне қарсы қылмыстар жасалған кезде қылмыстық жауаптылыққа тарту барсында шешілетін мәселелері, адам өміріне қарсы қылмыстарға қолданылатын қылмыстық жазалар ерекшеліктері құрайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi.
Жұмыста кісі өлтіру қылмыстарының қылмыстық-құқықтық аспектiлерiн реттеудi, жеке адамға қарсы қылмыстарды саралау барысында қылмыс құрамының түсінігі мен түрлері, жеке адамға қарсы қылмыстардың дәрежеленген түрлері, адам өміріне қарсы қылмыстар жасалған кезде қылмыстық жауаптылыққа тарту барсында шешілетін мәселелерін зерттей отырып, кісі өлтіру қылмыстарының қылмыстық-құқықтық талдау жасауды мақсат етiп қояды.
Аталған мақсатқа жету үшiн зерттеу барысында төмендегiдей мiндеттердi шешу көзделедi:
- кісі өлтіру қылмыстарының жалпы сипаттамасы, жеңілдетілген мән-жайлар бойынша кісі өлтірудің нысандары айқындау;
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 АДАМ ӨМІРІНЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
0.1 Кісі өлтіру қылмыстарының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
0.2 Жеңілдетілген мән-жайлар бойынша кісі өлтірудің нысандары ... ... ... ... ... 20
1 БҰЗАҚЫЛЫҚ НИЕТПЕН АДАМ ӨЛТІРУ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫН САРАРАЛАУ БАРЫСЫНДА ҚЫЛМЫС ҚҰРАМДАРЫНЫҢ МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...27
2.1 Бұзақылық ниетпен адам өлтіруге қарсы қылмыстарды саралау барсында қылмыс құрамының түсінігі мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Бұзақылық ниетпен адам өлтіруге қылмыстардың жекелеген түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2 БҰЗАҚЫЛЫҚ НИЕТПЕН АДАМ ӨЛТІРУ ГЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРЫНА ҚАТЫСТЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
3.1 Бұзақылық ниетпен адам өлтіруге қарсы қылмыстар жасалған кезде қылмыстық жауаптылыққа тарту барсында шешілетін мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
3.2 Бұзақылық ниетпен адам өлтіруге қарсы қылмыстарға қолданылатын қылмыстық жазалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айра алмайды. Сондықтанда заңдар мен нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы оның жасаған қылмысына қарай анықталады.
Әркімнің өмір сүруге құқығы бар және адамның құқықтары мен бостандықтары бұзылған жағдайда заңды түрде қорғалады. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға қақысы жоқ.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы - адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. Әлемнің ең дамыған құқықтық мемлекеттеріндегідей Қазақстан Республикасында да адам құқықтары мен бостандықтарына мемлекет мүдделері алдында басымдық берілген. Қазақстанның мұндай демократиялық бағытты таңдауы қоғамдағы құндылықтарды бағалауға әкеліп отыр. Адам және оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары қазіргі кездегі Қазақстан қоғамының ең басты құндылығы, қазынасы, байлығы.
Қоғамдық ортада адамның жеке басына қарсы қылмыстар кең тарауда. Қазіргі таңда, бұрынғы жылдарға қарағанда жеке басқа қол сұғушылық, соған байланысты адам өлтіру, адам өлтіру, соз ауруын жұқтыру, ұрып - соғу, науқасқа көмек көрсетпеу, заңсыз аборт жасау, зорлау сияқты, адамның өмірімен денсаулығана төнетін қауіп - қатерлер саны көбейіп кетті. Осы орайда Қазақстан Республикасының азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қорғау Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығына, сондай - ақ нормативтік актілеріне сәйкес, Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі 1998 жылдың 1 - қантарынан бастап заңды күшіне енді.
Қылмыстық заң адам өмірі мен оның құқықтары мен бостандықтарын қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауға үлкен мән беріп отыр. Оны 1997 жылғы 16 шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінде 1959 жылғы Қазақ ССР Қылмыстық кодексінің Ерекше бөліміне қарағанда жеке тұлғаға қарсы қылмыстардың өзге қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға қол сұғатын қылмыстардың ішінде бірінші болып орналасуынан және жеке тұлғаға қарсы қылмыстар жасағаны үшін қылмыстық жазалардың өзге қылмыстар жасағаны үшін қылмыстық жазаларға қарағанда ауырлығынан көруге болады.
Адамның өміріне және денсаулығына, жыныстық тазалығына, бостандығына, ар намысы мен қадір қасиетіне қастандық жасауға бағытталған қауіпті іс - әректтер жеке адамға қарсы қылмыстар деп танылады. Бұл текті қылмыстар жасалынғанда адамға елеулі зиян келеді не оның өміріне, денсаулығына, заңды құқықтарымен бостандығына қауіп төнеді. Зерттеліп отырған ғылыми мәселе Қазақстан Республикасында арнайы зерттеу объектісі болған емес. Бұл тақырып қылмыстық құқық теориясында көптен бері түбегейлі шешімін таппай келе жатқан өзекті мәселе.
„Жеке адамға қарсы қылмыстар " қоғамда ерекше орын болып отыр. Бір адамның қылмыс жасауы арқылы бірнеше адамның құқықтары бұзылады. Ал, бұл жалғыз адамның басына байланысты мәселе болғанымен мемлекеттің болашақ ұрпағына үлкен әсерін тигізетіні рас.
Тақырыптың зерттелген дәрежесі.
Еліміз егемендік алғаннан кейін, бұл мәселеге байланысты А.Н. Ағыбаев, Е.І. Қайыржанов, 3.0. Ашитов, Б.Ж. Жүнісов, Г.Р. Рустемова, А.А. Исаев, Н.А. Абдиров, Н.О. Даулетбеков, Е.А. Оңғарбаев, Ж.С. Нәрікбаев, Е.О. Алауханов, Б.Х. Төлеубекова, Д.С. Чукмайтов, И.И. Рогов, Р.Т. Нұртаев, А.Х. Миндагулов, Д.Б. Бүғыбай, Р.Н. Юрченко, С.С. Молдабаев ғылыми еңбектерінде ерекше мән берді.
Жұмысты зерттеу барысында қазақстандық ғалымдардың және де ресейлік ғалым-заңгерлердің еңбектері қолданылды. Мысалы, Ю.М. Антонян, Г.Н. Борзенков, С.В. Бородин, А.Ф. Кистяковский, И.Я.Козаченко, В.П. Котов, В.Н. Кудрявцев, Н.Ф. Кузнецова, Р.И. Михеев, А.В. Наумов, В.С. Орлов, А.А. Пионтковский, А.И. Рарог, О.Д-Ситковская, Н.С. Таганцев, А.И. Чучаев, М.Д. Шаргородский, С.Н. Шишков және т.б. ғалымдар осы бағытта зерттеу жүргізді. Бірақ олардың еңбектері ғылыми зерттеудің біржақтылығына заңдық немесе өзге де саласына байланысты шектелген.
Дипломдық жұмыстың пәнi және нысаны.
Жұмыстың нысаны кісі өлтіру қылмыстарының қылмыстық-құқықтық аспектiлерi болып табылады.
Жұмыстың пәнін кісі өлтіру қылмыстарының жалпы сипаттамасы, жеңілдетілген мән-жайлар бойынша кісі өлтірудің нысандары, жеке адамға қарсы қылмыстарды саралау барсында қылмыс құрамының түсінігі мен түрлері, жеке адамға қарсы қылмыстардың дәрежеленген түрлері, адам өміріне қарсы қылмыстар жасалған кезде қылмыстық жауаптылыққа тарту барсында шешілетін мәселелері, адам өміріне қарсы қылмыстарға қолданылатын қылмыстық жазалар ерекшеліктері құрайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi.
Жұмыста кісі өлтіру қылмыстарының қылмыстық-құқықтық аспектiлерiн реттеудi, жеке адамға қарсы қылмыстарды саралау барысында қылмыс құрамының түсінігі мен түрлері, жеке адамға қарсы қылмыстардың дәрежеленген түрлері, адам өміріне қарсы қылмыстар жасалған кезде қылмыстық жауаптылыққа тарту барсында шешілетін мәселелерін зерттей отырып, кісі өлтіру қылмыстарының қылмыстық-құқықтық талдау жасауды мақсат етiп қояды.
Аталған мақсатқа жету үшiн зерттеу барысында төмендегiдей мiндеттердi шешу көзделедi:
- кісі өлтіру қылмыстарының жалпы сипаттамасы, жеңілдетілген мән-жайлар бойынша кісі өлтірудің нысандары айқындау;
- жеке адамға қарсы қылмыстарды саралау барсында қылмыс құрамының түсінігі мен түрлері, жеке адамға қарсы қылмыстардың жекеленген түрлерін зерттеу; адам өміріне қарсы қылмыстар жасалған кезде қылмыстық жауаптылыққа тарту барсында шешілетін мәселелері, адам өміріне қарсы қылмыстарға қолданылатын қылмыстық жазалар ерекшеліктерін талдау.
Жұмыстың жаңалығы.
Кісі өлтіру қылмыстарының жалпы сипаттамасы, жеңілдетілген мән-жайлар бойынша кісі өлтірудің нысандары қылмыстық құқығы қалыптары мен заңи әдебиеттерге сүйене отырып, Кісі өлтіру қылмыстарының қылмыстық-құқықтық мәселелері теориялық және тәжiрибелiк тұрғыда айқындауға тырыстық.
Дипломдық жұмыс нәтижелерінің тәжiрибелiк құндылығы және теориялық маңыздылығы.
Жұмыста кісі өлтіру қылмыстарының қылмыстық-құқықтық сипаттамасы, жеке адамға қарсы қылмыстарды саралау барысында қылмыс құрамының түсінігі мен түрлері, жеке адамға қарсы қылмыстардың дәрежеленген түрлері, адам өміріне қарсы қылмыстар жасалған кезде қылмыстық жауаптылыққа тарту барысында шешілетін мәселелері қылмыстық құқығындағы жан-жақты зерттеуді қажет етеді. Кісі өлтіру қылмыстарының жауапкершілік аясындағы қатынастарды шешуде тәжірибені қолдану жазалардың негізін анықтауға көмектеседі.
Сондықтан, Қазақстан Республикасындағы қылмыстық құқықтағы кісі өлтіру қылмыстарының қылмыстық-құқықтық сипаттамасы, жеке адамға қарсы қылмыстарды саралау барысында қылмыс құрамының түсінігі мен түрлері дұрыс бағалауға және тиісті құқықтық негіздерін қалыптастыруға негіз болады.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік құндылығы екі аспектіде жүзеге асыруға болады. Біріншіден, жұмыстың нәтижесi мен қорытындысы Қазақстан Республикасының мемлекеттiк органдары қылмыстық құқық заң актiлерiнiң жобасын жасауда, қабылдауда және жүзеге асыруда қолдануға болады.
Екіншіден, кісі өлтіру қылмыстарының қылмыстық-құқықтық сипаттамасы теориялық тұрғыда жан-жақты зерттеліп отыр, сондықтан республикамыздың жоғарғы оқу орындарында қылмыстық құқығы пәні бойынша дәріс және семинар сабақтарын жүргізуде әдістемелік материалдар ретінде пайдаланылады. Жұмыстың негiзгi ережелерi "Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы" пәнiнен дәрiс және семинар сабақтарын жүргiзуде қолдануға болады және курстық жұмыс жазуға негiз болады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері.
Танымдық жалпы ғылыми диалектикалық әдісі негізінде зерттелген кісі өлтіру қылмыстарының қылмыстық-құқықтық сипаттамасы туралы ойлар жұмыстың әдістемелік негізі болды. Дипломдық жұмысты жазу барысында автор жеке-ғылыми әдістерді: талдау мен синтез әдістерін, тарихи, формалды-логикалық, жүйелі-құрылымдық және жүйелі-функционалдық әдістерді, статистика мен жинақтау әдістерін кеңінен қолданған. Әрекеттегі отандық Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексін, қылмыстық заңнаманы, құқық қолдану тәжірибесін зерделеу салыстырмалы-құқықтық әдіс арқылы жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізін А.Н. Ағыбаев, Е.І. Қайыржанов, 3.0. Ашитов, Б.Ж. Жүнісов, Г.Р. Рустемова, А.А. Исаев, Н.А. Абдиров, Н.О. Даулетбеков, Е.А. Оңғарбаев, Ж.С. Нәрікбаев, Е.О. Алауханов, Б.Х. Төлеубекова, Д.С. Чукмайтов, И.И. Рогов, Р.Т. Нұртаев, А.Х. Миндагулов, Д.Б. Бүғыбай, Р.Н. Юрченко, С.С. Молдабаев және т.б. заңгер-ғалымдардың еңбегі құрады.
1 АДАМ ӨМІРІНЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН ТҮРЛЕРІ
2.1 Кісі өлтіру қылмыстарының жалпы сипаттамасы
Қоғамдық ортада адамның жеке өміріне қарсы қылмыстар кең тарауда. Қазiргi таңда, бұрынғы жылдарға қарағанда жеке адамға қол сұғушылық, соған байланысты адам өлтiру, адам өлтiру, соз ауруын жұқтыру, ұрып - соғу , науқасқа көмек көрсетпеу, заңсыз аборт жасау, зорлау сияқты, адамның өмiрiмен денсаулығана төнетiн қауiп - қатерлер саны көбейiп кеттi. Осы орайда Қазақстан Республикасының азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қорғау Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығына сәйкес, Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексi 1998 жылдың 1 - қантарынан бастап заңды күшiне ендi.
Адам құқықтары мен бостандықтары әркiмге тумысынан жазылған, олар абсолюттi деп танылады, олардан ешкiм айра алмайды. Сондықтанда заңдар мен нормативтiк құқықтық актiлердiң мазмұны мен қолданылуы оның жасаған қылмысына қарай анықталады[1,3 б.].
Әркiмнiң өмiр сүруге құқығы бар және адамның құқықтары мен бостандықтары бұзылған жағдайда заңды түрде қорғалады. Ешкiмнiң өз бетiнше адам өмiрiн қиюға қақысы жоқ[2, 53 б.].
Өлiм жазасы тек, ерекше ауыр қылмыс жасағаны үшiн ең ауыр жаза ретiнде есептеледi. Осындай әрекеттердiң көбею себебiнен „Адамның жеке басына қарсы қылмыстар " қоғамда ерекше орын болып отыр. Бiр адамның қылмыс жасауы арқылы бiрнеше адамның құқықтары бұзылады. Ал, бұл жалғыз адамның басына байланысты мәселе болғанымен мемлекеттiң болашақ ұрпағына үлкен әсерiн тигiзетiнi рас.
Қазiргi таңда ақпараттық-бұқаралық техналогияның дамуына байланысты әртүрлi бейне фильмдердiң көрсетiлуiне байланысты кәмелетке толмаған жасөспiрiмдердiң де қылмысы үлкен орын алуда. Сонымен қатар бұрын бiздiң елiмiзде болмаған түрлi аурулар қатары күннен күнге өршiп, тiптi өлiмге дейiн апарып жатыр.
Адамның және азаматтың құқықтарымен бостандықтары конституциялық құрлысты қорғау, қоғамдық тәртiптi, адамның құқықтарымен бостандықтарын, халықтың денсаулығымен имандылығын сақтау мақсатына қажеттi шамада ғана және тек заң актiлерiмен шектеледi.
Адамның және азаматтың құқықтарымен бостандықтары конституциялық құрлысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтарымен бостандықтарын, халықтың денсаулығымен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және тек заң актілерімен шектеледі.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 - бабы адам, оның өмiрi құқықтары мен бостандығы ең жоғары құндылықтар деп жариялайды[2,4 б.]. Бұрынғы Қаз ССР Қылмыстық Кодексiне қарағанда бұл Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексiнiң Жеке адамға қарсы қылмыстар Қылмыстық Кодекстiң ерекше бөлiмiнен содан басталады.
Адамның өміріне және денсаулығына, жыныстық тазалығына, бостандығына, ар намысы мен қадір қасиетіне қастандық жасауға бағытталған қауіпті іс - әректтер жеке адамға қарсы қылмыстар деп танылады. Бұл қылмыстар жасалынғанда адамға елеулі зиян келеді не оның өміріне, денсаулығына, заңды құқықтарымен бостандығына қауіп төнеді.
Осындай қылмыстардың топтық обьектiсi - адамның жеке басы, ал тiкелей обьектiсi - оның өмiрi, денсаулығы, ар - намысы қадыр қасиеттi[3, 62 б.].
Жаңағы қылмыстың тiкелей обьектiсiне байланысты бұл тарауды мынандай топтарға бөлуге болады: қылмыстық кодексiнiң 96 - 102 баптарында өмiрге қарсы қылмытар туралы көрсетiлген. Денсаулыққа қарсы қылмыстар қылмыстық кодекстiң 103 - 111 - 114 - 116 баптарында көзделген өмiрге және денсаулыққа қауiп төндiретiн қылмыстар Қылмыстық кодекстiң 112 - 113 - 117 - 119 баптарында көрсетiлген. Адамның жыныстық тазалығына және жыныстық бостандығына қарсы қылмыстар, қылмыстық кодекстің 120 - 124 баптарында көрсетiлген. Қылмытық кодексiнде 125 - 128 баптарында адамның және азаматтың жеке басының бостандығына қарсы қылмыстар көрсетiлген. Адамның және азаматтың ар намысы қадыр қасиетiне қарсы қылмыстар қылмыстық кодексiнiң 129 - 130 баптарында көрсетiлген.
Қазақстан Республикасында қазiр қолданып жүрген қылмыстық кодексi бойынша кісінің өмiріне қарсы қылмыстар мыналар жатады:
Адам өлтiру қылмыстық кодексi 96 бабында; жаңа тұған сәбидi анасының өлтiруi бұл қылмыстың кодексiнiң 97 бабында; жан күйзелiсi жағдайында болған адам өлтiруге қылмыстық кодексiнiң 98 бабында; қажеттi қорғаныс шегiнiң шығу кезiнде жасалған кiсi өлтiру қылмыстық кодексi 99 бабында; қылмыс жасаған адамды ұстау үшiн қажеттi шаралардан шығу кезiнде жасалған кiсi өлтiру қылмыстық кодексi 100 бабында; абайсызда кiсi өлтiру 101 бабында; өзiн өзi өлтiруге дейiн жеткiзу қылмыстық кодекстiң 102 бабында байланысты. Кесте № 1.
Сонымен өмiрге қарсы бағытталған осы қылмыстар соңғы екеуiнен басқасы адам өлтiру мен байланысты осы адам өлтiру жеке адамға қарсы қылмыстың ең ауыры қылмыстық кодесiнiң 96 бабының 1-бөлiгi, адам өлтiру дегенiмiз: басқа адамға құқыққа қарсы қасақана қаза келтiруде анықтама бередi.Адам өлтiру обьектiсi - адамның өмiрi , ол адамның азамматтығына, ұлттына және нәсiлiне, шыққан тегiне жасына, әлеуметтiк жағдайына, немен айналысатына байланысты денсаулық ахуалына, бiлiмiне байланысты емес. Қылмыстық заң жәбiрлеушiнiң еркiне қарсы адамға қаза келтiруде, оның келiсiмiмен қаза келтiрудi де бiрдей дәрежеде адам өлтiруге жатқызады[3,62 б.].
Жәбiренушiнiң кiм екндiгiн бiлмей қалу қасақана адам өлтiргендiк үшiн жауаптылыққа әсер етпейдi. Жаңағы өмiрге қастандық жасау объектiсiнiң бар жоғы туралы мәселенi шешу үшiн оның бастапқы және ақырғы кезендерiн анықтау қажет. Медицинада, ана құрсағында адам пайда болған кезден бастап өмiр басталды деп есептейдi. Бiрақ қылмыстық заң ғылымында көптеген ғалымдар өмiр адам туылғаннан кейiн басталады деген пiкiр айтқан. Физиологиялық тууға дейiн баланы өлтiрiп түсiру, егер оған медициналық негiзi болмаса, криминалды абортқа жатады. Қылмыстық заңда адамның өлген кезi деп биологиялық өлiмдi, яғни ми қабы клеткаларының бiр жолы ыдырауы нәтижесiнде ми қызметiнiң толық тоқтаған кезiн айтады.
Биологиялық өлiмнен басқа клиникалық өлiм деген түсiнiк бар, бұл жағдайда адамның жүрегi тоқтап қалады. Мұндай жағдайда өмiрдi қайта қалпына келтiру мүмкiндiгi бар. Жүрек тоқтағанан кейiн бас миының қабы 4 - 7 минут өткен соң өледi, бұл жағдайда тiрiлту мүмкiн емес. Адамға клиникалық өлiм келтiрiлсе, бiрақ ол адамның жүрегi кейiн соғып қалпына келсе, мұндай iс әрекет өлтiруге оқталғандық болып сараланады. Сонымен қатар , клиникалық өлiм жағдайындағы адамға қастандық жасауды өлтiру деп санауға болады .
Кісі өлтiру, ол басқа адамның өмiрiн жою. өзiн - өзi өлтiру немесе өзiн-өзi өлтiруге оқталу қылмыс болып табылмайды. Жаңағы өлген адамды тiрi екен деп қателесiп жаңағы өлi адамға қастандық жасау өлтiруге оқталғандық болып саналады, объектiден қателесу жәбiрленушi өлген кезден бастап адам өлтiру аяқталған қылмыс деп танылады, ал өлiмнiң бiрден болғандығы немесе бiрқатар уақыт өткен соң болғандығы маңызды емес[4, 62 б.].
Қылмыстың объективтiк жағы: Адам өлтiру әректпенде, әрекетсiздiкпен де жасалуы мүмкiн. Адам өмiрiмен күш қолданып жарақаттау, тұншықтыру уландыру, тағы басқа, психикалық ықпал жасапта қорқытып үрейлендiрiп, жалған жала жабу, осыдан айыруға болады. Әрекетсiздiк жолымен адам өлтiру дегенiмiз - өлiмге араша тұратын адамның өз мiндетiн орындамау нәтижесiнде жәбiрленушiнiң қайтыс болуы өлтiру тәсiлдерi әртүрлi кейбiр жағдайларда тәсiл адам өлтiрудiң сараланған түрiн құрайды[5,9 б.].
Қылмыстық кодекстiң 96 - бабы 2 - бөлiгiнiң Д және Е тармақтары ол көбiне жаза тағайындалғанда ескерiледi.Қылмыс нәтижесiнiң кездейсоқ емес,айыпты әрекетiнiң зардабы болуы мiндеттi шарт. Адам өлтiру заңсыз жолмен басқа адамға өлiм келтiру адам заңды жолмен өлтiрiлсе, ондай әрекет адам өлтiру ретiнде қарастырылады. Ондай әрекеттерге өлiм жазасына келтiрiлген адам өлтiру жатады. Қылмыстың субъективтiк жағы кiнәнiң қасақана жасалуымен сипатталады. Республиканың жаңа қылмыстық кодексi бойынша абайсызда адам өлiмiне алып келген iс - әрекет адам өлтiруге жатпайды, адам өмiрiне қарсы жасалған басқа қылмыстарға жатады.
Адам өлтiрудiң субъектiсi: Қылмыстық кодекестiң 96-бабы-жасы 14 - толған есi дұрыс адам жатады. Адам өмiрiне қарсы бағытталған басқа қылмыстар үшiн жауаптылық 16 жастан басталады. Сот практикасы адам өлтiрудiң бұл түрiне төбелестiң және жан-жалдың, өш алу, қызғану сезiмдерiнiң нәтижесiнде, сондай - ақ жәбiрленушiнiң өтiнiшi бойынша оған жаны ашып жасаған iс - әрекеттi жатқызады. Адам өлтiрудiң 50% - ден астамы Қылмыстық кодекстiң 96 - бабының 1 - бөлiмi бойынша сараланады, сондықтан оның неғұрлым жиi кездесетiн түрлерiне тоқталып кетейiк. Өзара жанжал нәтижесiнде адам өлтiру. Бұл жағдайда өлтiрудi мақсат тұтқан ниет алдын ала болмайды. Жанжал себебi әртүрлi болады, қызғаныш, ренiш тағы басқа сияқты. Бiрақ жанжал кезiнде адам өлтiру барлық уақытта бiрдей 96 - бабтың 1 - бөлiгiнде көзделген қылмыстың құрамын белгiлейдi.
Адам өлiмi абайсызда, қажеттi қорғаныс шегiнен асқандықтан да болуы мүмкiн. Екi немесе одан да көп адам өлтiру сияқты сараланатын мән-жайларда да орын алуы мүмкiн төбелес немесе жанжал кезiнде адам өлтiру, егер онда қылмыстық кодекстiң 96-бабының 2-бөлiгiнде көрсетiлген ауырлатушы мән-жайлар болмаса, төбелеске немесе жанжалға кiм ұйытқы болғандығына қарамастан, қылмыс жай адам өлтiру деп сараланады.
Қызғаныштан адам өлтiру бiреудiң махаббатына немесе берiлгендiгiне басқа бiреудiң күдiк келлтiруi. Қызғаныштан адам өлтiруiдiң қоғамға қауiптiлiгi өзiнiң мазмұны жағынан,жай адам өлтiрудiң құрамын бередi. Қызғаныштан адам өлтiру кейбiр жағдайларда, мысалы жәбiрленушi көзге шөп салғанының үстiнен түсу жан күйзелiс кезiнде жасалады. Қылмыстық кодекстiң 96 - бабының 2 - бөлiгi көзделген адам өлтiру қоғамға қауiптiрек қылмыстар қатарына жатқызылған осы үшiн қатақырақ жаза қарастырылған .
Қылмыс субъектiсi бойынша ұйымдасқан топ жүзеге асырған адам өлiмi Ж тармағында: Қылмыстық кодекстiң 97 - 100 бабтарында көзделген iс-әрекеттерден басқадай бұрын адам өлтiрген адамның осы қылмысты жасауы. Егер адам өлтiру Қылмыстық кодекстiң 96 - бабының 2 - бөлiгiнiң екi немесе одан көп тармақтарында көзделген ауырлататын мән - жайларда жасалса, әр тармақ үшiн жеке жаза тағайындалмайтындығына қарамастан қылмыс барлық тармақ бойынша саралану тиiс[6, 42-45 б.].
Айыптының ниетi бiрнеше адамды өлтiруге бағытталып, бiрақ ол бiр адамды өлтiрiп екiншi адамға қастандық жасаса бұл аяқталған қылмыс ретiнде - екi немесе одан да көп адамды өлтiргендiк деп қарастырмайды, себебi қылмыс субъектiсiне еркiне байланысты емес мән - жайлар бойынша оның бiрнеше адамды өлтiру ойы жүзеге аспай қалғандығы.
Ал қылмыскердiң бiр адамды өлтiру және қандай кезекпен орындалғандығы қылмысты саралауға әсер етпейдi , егер екi немесе одан да көп адамды өлтiру әр уақытта болып бұл әрекеттер айыпкердiң бiр жолғы ойымен жүзеге асырылмаса, онда бұл қылмыстар Қылмыстық кодекстiң 96 - бабы екiншi адамға қастандық жасау әрекеттерiнi 2 - бөлiгiнiң Н тармағы бойынша бiрнеше рет адам өлтiру ретiнде сараланады.
Егер екi немесе одан да көп адамды өлтiру көптеген адамдарды өмiрiне қауiптi тәсiлiмен жасалса, бұл iс-әрекеттi Қылмыстық кодекстiң 96 - бабы 2 - бөлiгiнiң А және Е тармақтары бойынша саралану керек. Айыптының әрекетiн осы көрсетiлген тармақ бойынша саралау үшiн, адам өлтiру сол жәбiрленушiнiң қызметтiк мiндетi немесе қоғамдық не кәсiби борышты атқарумен байланысты жүзеге асыру тиiс.
Қызметтiк борышының жүзеге асыру дегенiмiз: адамның мемлекеттiк немесе басқа кәсiпорында, мекемеде жұмыс iстемейтiндiгiне қарамастан өз мiндетiне жататын әрекеттер жасауы. Қоғамдық борышты атқару дегенiмiз: кез - келген азаматтың өзiне жүктелген әлеуметтiк мiндеттi орындау. Сонымен, адамды ұрлауды негiзге алатын болсақ адамды кепiлге алу оқиғаларының, дәрменсiз жағдайдағы адамға қастандық жасау фактiсiне қоғамдық басқа көзбен қарауы адам өлтiрудiң саралаушы нышандары ретiнде сануаға негiз болады.
Адамның дәрменсiз жағдайы дегенiмiз: адамның физиологиялық немесе басқа да себептермен, әлi жас қартайған ауру, кемiс: соқыр және тағы басқа, қылмыскерге жөндi қарсылық көрсете алмауы. Адам өлтiрудiң бұл түрiне ұйықтап жатқан немесе қатты мас адамды, сондай-ақ басқа бiр себептермен есiнен танған адамдарды өлтiру де жатады. Бұл жағдайда жәбiрленушiнiң дәрменсiз екендiгi айыптығы белгіліт болуға тиiс[7, 102 б.].
Жәбiрленушiнiң дәрменсiз жағдайы айыпкердiң әрекетiнiң салдарынан да, орынсыз да болуы мүмкiн. Ұрланған немесе кепiлге алынған адамды өлтiрудiң осы қарастырылған нышанмен ұқсастығы бар, сондықтан олар қылмыстық кодекстiң 96-бабтың екiншi бөлiгiнiң бiршi тармағына бiрiктiрiлген, мұндай адамды өлтiру қылмыстық кодекстiң 96-бабтың 2-бөлiгiнiң В тармағы бойынша және 125-бап немесе 234-бап бойынша сараланады. ҚК 96-баптың 2-бөлiгiнiн осы карастырылып отырған тармағы қолданылғанда, жәбiрленушiнiң ұрланган кезде немесе бiрнеше уақыт өткеннен кейiн қаза болғандығы ескерiлмейдi. ҚК 96- баптың екiншi В тармағы ұрланған немесе кепiлге алынған адамның өлтiргендiгiн ғана емес, сонымен қатар адамды ұрлауға немесе кепiлге алуға байланысты басқа адамдардың өлтiргендiгi қамтиды, мысал кепiлдi босатуға тырысқан немесе ұрлауға кедергi келтiрген адамды өлтiру. Жүктi екендiгi айыпкерге белгiлi әйелдi өлтiру ҚК 96-баптың 2-бөлiмiнiң Г тармағы.
Бұл қылмыс үшiн жауаптылықтың қатаң болу себептерi мұндай жағдайда тек әйелдi ғана өлтiрiп коймайды, бойына жан бiткен, бiрақ әлi өмiрге келмеген ұрпақты да өлтiредi.
Бұл тармақты қолданудың бiрден-бiр шарты әйелдiң жүктi екендiгiн айыпты бiлуге тиiс.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 1994 жылғы 23 желтоқсандағы азаматтардың өмiрiмен денсаулығына жасалған қастандық үшiн жауаптылықты реттейтiн заңдарды соттардың қолдану туралы, қаулыда былай белгiленген: өлтiрген кезде әйелдiң жүктi екенiн айыптының бiлуi жеткiлiктi, бұл жағдайда iштегi баланың қанша айылық екендiгi, оның қалай өсiп келе жатқандығы, әйелдiң тиiстi дәрiгерлiк мекемеде өзiнiң жүктiлiгiн тiркеткен, тiркетпегендiгi атқармайды.
Айыпты адам әйелдiң жүктiлiгiн сырт пошымына, әйелдiң өз сөзiнен немесе медициналық құжаттармен танысу арқылы бiле алады. Ол қалай болғанда да жүктiлiк анық белгiлi болуға тиiс. Әйелдiң жүктi екендiгiн бiлмеген адам бұл тармақ бойынша жауапқа тартылмайды және де, қылмысты осы тармақпен саралау үшiн iштегi баланың әйелге қастандық жасау нәтижесiнде одан бұрын өлгендiгiнiң заңдық маңызы жоқ[8. 34 б.].
Жүктi әйелдi өлтiргенде айыптыда жәбiрленушiнiң қатысты тiкелей ниетте, жанама ниетте болуы мүмкiн. Өлтiру себептерi әртүрлi болғанымен, олардың қылмысты саралауға ықпалы болмайды. Мысалы айта кететiн болсақ жүктi әйелдi қызғаныштан өлтiрген адам Қылмыстық кодекстiң 96-баптың Г тармағы бойынша жауапқа тартылады. Осы 96-баптың 2-бөлiгiнiң Д тармағы бойынша аса қатыгездiкпен адам өлтiрудi қарастыратын болсақ, жәбiрленушiнi аса қатыгездiкпен адам өлтiру дегенiмiз-айыптының айуандық әрекеттерге, адамгершiлiк шегiнен шығуы.
Аса қатыгездiктi мынадай мән-жайлар сипаттайды: өлтiру тәсiлi, жәбiрленушiнiң денесiне көптеген жарақат салу, көму, ас-су бермеу, уландырып, қинау, қышқылмен күйдiру тағы басқа сол сияқты, өлтiрер алдында немесе өлтiргенде садистiк қылық көрсету; қинау, зорлау, жанын күйзелту.
Жәбiрленушiнiң жақындарының көзiнше өлтiру, оларды күйзелту. Аса қатыгездiктi нысандары болу үшiн айыпкер өлтiрер алдында немесе өлтiрiп жатқан кезде жәбiрленушiнi қинайды, жанын күйзелтедi, не алдын ала әдейi қинап өлтiредi. Қинап өлтiру бұл аса қатыгездiктiң белгiсi ,ол әрекеттi Қылмыстық кодекстiң 96-бабы 2-бөлiгiнiң Д тармағымен саралауға негiз болады.
Сонымен қатар, бұл қаулыда жәбiрленушiнi оның жақындарының көз алдында өлтiру де аса қатыкездiке жатқызылған . Себебi, айыпкер өз әрекетiмен жәбiрленушiнiң жақыңдарына күйзелiс тудырады, олардын жанын ауыртады.
Осындай жағдайда айыпкердiң субъективтiк қатынасы жәбiрленушiнi өлтiруге ғана емес, оның өлтiрiлуiне айғақ болған жақындарын да күйзелтуге бағытталған тiкелей ниетпен айқындалады. Жақын адамдарға тек туыстық қатынастағы адамдар ғана емес, басқадай қарым-қатынастар арқылы жақындасқан адамдар да жатады, некеге отырмаған ерлi зайыптылар, әлi үйленбеген қалындықпен күйеу бала, асырап алғандар, қамқорына алғандар тағы басқалары сияқты. Аса қатыгездiкпен өлтiргенде, айыпкер өзiнiң iс-әрекетiнде асақатыгездiк сипат бар екендiгiн түсiнуге, соны қалауға немесе оған саналы түрде жол беруге тиiс. Жоғарыда айтылғандай, аса қатыгездiк тек обьективтiк әрекеттермен ғана емес сонымен қатар айыпкердiң психикалық қатынасымен де сипаталады[9. 68 б.].
Аса қатыгездiк жасаудың себептерi әр түрлi болады: кек, қызғаныш ,бас пайда, тағы басқа ,олар қылмысты Қылмыстық кодекстiң 96-бабының 2-бөлiгiнiң Ә тармағы бойынша саралауға әсер етпейдi. Адам өлтiрудiң бұл түрiнде айыпкердiң нақты бiр адмды өлтiруге тiкелей ниет болғандығы. Басқа адмдарды өлтiру немесе олардың денсаулығына зақым келтiру жанама ниет болып саналады. Егер көптеген адамдардың өмiрiне қауiптi тәсiлмен бiр адамды өлтiру көптеген адамның өлiмiне алып келсе, айыпкердiң әрекетiн Қылмыстық кодекстiң 96-бабының 2-бөлiгiнiң А, Е тармағы және Қылмыстық кодекстiң деңсаулыққа зақым келтiргендiк үшiн жауаптылық көзделген тиiстi бабы бойынша сараланады.
Адамды өлтiрудi адамдар тобы немесе ұйымдасқан тобтын жүзеге асыруы. ҚК 31-бабына сәйкес, бiр немесе бiрнеше қылмыс жасау үшiн күнi бұрын бiрiккен топ адамдардың тұрақты тобы ұйымдасқан топ деп саналады.Адам өлтiрудiң бұл түрi қоғам үшiн өте қауiптi. Сонғы жылдары Қазақстанның құқық қорғау органдары өте жақсы қаруланған. Бес аспап қылмыстық құрамалармен күресуде, олардың кейбiреулерiнiң билiктi орындарда отырған өз адамдары бар. Ондай бандаға Алматыны неше жыл жайлаған, бiрнеше ауыр қылмыстар жасап, үш адам өлтiрген Можаев тобын жатқызуға болады.
Пайда табу мақсатымен, сол сияқты жалданып не қарақшылықпен, қорқытып алушылықпен не бандитизiммен ұштасқан адам өлтiру Қылмыстық Кодекстiң 96- бабының 2-бөлiмiнiң З тармағы. Материалдық пайданы заңсыз жолмен алу мақсатында адам өлтiру-пайда табу мақсатында адам өлтiру деп саналады,оған бәсекелестi жою, мүлiктiк құқықтарды иемдену, материалдық шығындардан құтылу, сондай-ақ жалданып, яғни тапсырыспен адам өлтiргенi үшiн ақы алу.
Көздеген пайданы адамды өлтiргеннен кейiн алу мiндеттi емес , ең бастысы қастандық жасаған кезде бас пайданы көздегендiк анықталуы тиiс.
Адам өлтiрудiң мұндай түрiне жәбiрленушiнi, оның жоғары лауазымды қызметiн алу үшiн өлтiруде жатады[10. 78 б.].
Бұл құрамның мiндеттi элементi - пайда табудың себеп болуы. Е. М Өсербековтың анықтамасы бойынша,пайда табу - кез келген жолмен материалдық пайда табуға ұмтылу. Пайда табу мақсатында адам өлтiрудiң тәсiлдерi әрқилы: белсендi әрекет жасап тiкелей шабуыл жасаудан уландыруға дейiн немесе ешқандай әрекет жасамай өлтiруге дейiн болады.
Егер қасақана өлтiрудiң себебi пайда табу болмаса, онда жәбiрленушi өлгеннен кейiн оның мүлкiн иемденуге бағытталған айыпкердiң әрекетiн Қылмыстық кодекстiң бөтеннiң меншiгiне қарсы қылмыс үшiн жауаптылық көзделген бабы бойынша, ал адам өлтiрудi саралаушы нышандарына қарай Қылмыстық кодекстiң 96-бабының 1-бөлiгi бойынша немесе 2-бөлiгiнiң тиiстi тармақтары бойынша саралау керек.
Мысалы айтқанда борышты төлемегенi үшiн жәбiрленушiнi өлтiргенде айыпты адам бұл қылмысты пайда табу үшiн жасады деп қарастыруға болмайды, себебi мұндай жолмен борыштың қайтпайтының немесе материалдық пайда түспейтiнiн айыпкер бiледi .
Мұнда адам өлтiрудiң негiзiнде пайда табу емес, өш алу жатыр, сондықтан оны ҚК 96-бабының 2-бөлiгiнiң З тармағымен саралау дұрыс емес.
Мұндай жағдайда саралау ҚК 96-бабының 1-бөлiгi бойынша және ҚК 327-бабы бойынша жасалынады. Жалданып адам өлтiруге тән ерекшелiк және оның мiндеттi нышаны сол, бұл қылмысқа қатысушылар өзара рөл бөлiседi . Тапсырушы қылмысты ұйымдастырушы немесе қылмысқа айдап салушы болады. Бұл жағдайда қылмыс жасауға тек эканомикалық қана емес , саяси да себептер ұйытқы болады . Басты мақсат бәсекелестiң көзiн жою . Қылмыстық мақсатты ақыға орындайтын адам орындаушы болып саналады.
Сонымен тапсырыспен адам өлтiрудiң ұйымдатырушысы немесе оған айдап салушы , өзiнде пайда табу ниет болмаса да, пайда табу мақсатында адам өлтiруге қатысушылар болып саналады. Мысалы, олардың әрекетiне қызғаныш, кек тағы басқа себеп болуы мумкiн. Қылмысты орындаушының әрекетiнде пайда табу ниетiнiң болғандығы мiндеттi түрде анықталуға тиiс. Егер тапсырыс бойынша адам өлтiргенде орындаушы бас пайданы көздемесе, онда басқа бiр себептер болса ,аяушылық, жаны ашығандық , бұл жағдайда тапсырыс берушi мен орындаушының iс-әрекетiн ҚК 96-бабы 3-бөлiгiнiң З тармағы бойынша саралауға болмайды.
Мысалы айта кетсек әйел өзiнiң көнiлдесiне күйеуiн өлтiртедi, себебi күйеуi оны ылғй ұрып соғады.
Қарақшылықпен, қорқытып алушылықпен немесе бандитизммен ұштасқан адам өлтiрушiлiк: қосымша дәрежелеудi қажет етпейдi. Меншiктi қорғау кезiнде адам меншiктi ұрлау, тонау немесе қорқытып алу кезiнде ,қылмыс үстiнде ұсталса не меншiкке қарсы қылмыс жасалғаннан кейiн бiрнеше уақыт өткен соң адам өлтiрушiлiк болса, ол өш алу мақсатында адам өлтiрушiлiк болса , ол өш алу мақсатында адам өлтiргендiк болып қарастырылады[11. 50 б.].
Бұзақылық ниетпен жасалған қылмысты мақсатты анықтау қиын. Көбiне мұндай қылмыстар ешқандай себепсiз жасалынады. Бұзақылыққа барған адамдардың басым көпшiлiгi 90%-ке дейiн сол кезде мас күйде болған . Бiрақ мас күйде болу бұзақылық ниетпен адам өлтiруге дәлел бола алмайды.
Қоғамдық тәртiптi өрескел бұзу сияқты бұзақылықтың негiзгi нышаны болмаса да, басқаның өмiрiн заңды бұза отырып қию, бұзақылық ниетпен адам өлтiру болып сараланбайды. Жәбiрленушi бастаған жан-жалдың, төбелестiң нәтижесiнде ол өзi өлсе, бұл жағдайда да қылмыс бұзақылық ниетпен адам өлтiргендiкке жатпайды.
Сот тергеу практикасында кездесетiн ерекше қиыншылық - бұзақылық ниетпен адам өлтiрудi жауаптылық ҚК 96-бабының 1 бөлiгiнде қарастырылған төбелес кезiндегi адам өлтiруден ажырату. Мұндай жағдайларда қылмыстық iстегi мән жайларды мұқият тексеру керек: төбелестi кiм шығарған, онда адам өлтiру мақсаты болдыма, сондай-ақ айыпкер әрекетiнiң субъективтiк жағын мұқият талдау қажет. Қоғамдық орында, басқа адамдардың көзiнше қызғаныш, өш алу себептермен немесе басқадай өзара жеке қатынастан туындайтын себептермен өлтiру, бұзақылық ниетпен адам өлтiру ретiнде қарастырылуы тиiс емес.
Атылатын қаруды, газ қаруын, пышақ, кастет немесе басқадай суық қару не басқалардың өмiрiне, деңсаулығына нақты қауiп төндiретiн өзге заттарды қолдану ,егер айыпкердiң адам өлтiруге ниет болмаса ҚК 257-бабының 3-бөлiгi бойынша саралануға жатады. Басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды жеңiлдету мақсатымен жасалған, сол сияқты зорлауға немесе жыныстық қатынас сипатындағы күш қолдану әрекеттерiмен ұштасқан адам өлтiру. ҚК 96-бабының 2-бөлiгi К тармағында адам өлтiрудiң өзiнше бөлек екi түрi үшiн жауаптылық көзделген: басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды жеңiлдету мақсатында адам өлтiру; зорлауға немесе жыныстық қатынас сипатындағы күш қолдану әрекеттерiмен ұштасқан адам өлтiру[12. 39 б.].
Қылмыстың бiрiншi түрi бойынша жауапкершiлiк бұрын жасалған қылмысты жасыру немесе айыпкер өзiнiң алдында жасалатын қылмысын женiлдету мақсатында адам өлтiрудi айыпкер сол бастапқы ойластырған қылмысын жасағанға дейiн немесе қылмысты жасау барысында жүзеге асырады. Егер кiнәлi қылмыс жасауды жеңiлдету немесе жасалған қылмысты жасыру мақсатында өзiнiң қоғамдық немесе қызметтiк борышын өтеп жүрген адамды қасақана өлтiрсе, онда оның iс-әрекетi ҚК 96-бабының 2 бөлiгi Б және К тармақтары бойынша сараланады.
Әйел зорлаумен ұштасқан қасақана адам өлтiру дегенiмiз - кiнәлiнiң әйелдi зорлау кезiнде немесе соған ниет қылған кезде жәбiрленушiнiң қарсылығын жаншып немесе садистiк сезiммен оны өлтiру.
Мұндай әрекеттер Қылмыстық кодекстiң 96-бабының 2-бөлiгi К тармағы және 120-баптың немесе 121-баптың тиiстi бөлiгi бойынша саралануға тиiс,себебi бұл жағдайда кiнәлi екi объектiге қастандық жасайды-жәбiрленушiнiң өмiрiне және оның жыныстық бостандығына-ол екеуi өзiнше екi бөлек әрекет қылмыстың бұл түрiнiң құрбандары жәбiрленушiнiң өзi де,оған көмектесуге әрекет жасаған басқа адамдар да болуы мүмкiн. Қылмыстық кодекстiң 96-бабының 2-бөлiгнiң К тармағы бойынша саралау үшiн адам өлтiрудiң зорлау кезiнде немесе сол үшiн күш қолданып әрекет жасау кезiнде немесе сондай әрекеттерден кейiн iле-шала болғандығын анықтау қажет. Зорлағаннан кейiн немесе жыныстық қатынас жасау мақсатында күш қолданғаннан кейiн сол қылмыстың iзiн жасыру үшiн жәбiрленушiнiң белгiлi бiр уақыт өткен соң өлтiрген адамның iс-әрекетiн, сол қылмыстың жасалу мән-жайына Қылмыстық кодекстiң 96-121 бабтар бойынша саралау керек.
Өлтiрген және зорланған бiр адам немесе әртүрлi адам болуы мүмкiн. Мысалы айтсақ әйелдi топтасып зорлағанда,солардың бiреуi оны өлтiредi. Жаңағы адам Қылмыстық кодекстiң 96-бабы 2-бөлiгi бойынша, ал басқалары Қылмыстық кодекстiң 120-бабы бойынша жауапталады.
Жыныстық қатынаспен байланысты адам өлтiруге баратын маньяктар қоғам үшiн өте қауiптi.Олар бiрiне-бiрi ұқсас коптеген қылмысқа барады.
Бұл жерде адам өлтiргiш маньяк Қалиевтi айта кетуге болады. 1979 жылдың қаңтар айынан 1980 жылдың желтоқсан айы аралығында жыныстық қатынасқа байланысты 8-шi әйелдi айуандықпен өлтiрген, ал 9-сын өзiмен бiрге қызметтес басқа қасақана жасалған қылмыстың iзiн жасыру үшiн абайсызда өлтiргендiк. Таныстары да,көршiлерi де оның бойынан оғаш қылық көрсететiндей мiнез байқамаған,әйелдерге ұнайтын болған. Ал, бiрақ, оның шындығында кiм екендiгiн тергеу барысындағы сөзiнен байқауға болады, Жұмабаевамен, оның өз келiсiмiмен, әрқилы жыныс қатынасын жасадым. Оған онша көңiлiм толмады. Сондықтан оны ұра бастадым. Маған әйелдердi ұрған ұнайды, олардың түрi өзгередi, жанына батқан тыжырынады. Жыныстық қатынас жасап жатып мен Жұмабаеваны тұншықтырдым. Сол қораның iшiнде оның өлi денесiн мүше-мүше қылып бөлiп, бөшкеге салып тұздадым. Сол етпен тамақтандым.
Қылмыстың субъективтiк жағы тiкелей немесе жанама ниетпен сипатталады. Зорлаған кезде жәбiрленушiнi абайсызда өлтiру Қылмыстық кодекстiң 120-бабы 3-бөлiгiнiң А тармағы бойынша сараланады.
Әлеуметтiк, ұлттық, нәсiлдiк, дiни өшпендiлiк немесе араздық не қанды кек себебi бойынша адам өлтiру Қылмыстық кодекстiң 96 -бабы 2-бөлiгiнiң Л тармағы. Қазақстан азаматтарының конститутциялық құқықтарын сақтаудың кепiлдiктерiнiң бiр ұлттық, нәсiлдiк, дiни өшпендiлiк немесе араздық себептерi бойынша жасалған қылмыстық iс-әрекеттер үшiн жауаптылықтың күшейгендiгi.
Мұндай себептермен адам өлтiргенде кiнәлi белгiлi бiр ұлтқа,нәсiлге,қандай да бiр дiнге немесе конфессияға жатқандықтан жәбiрленушiнiң толыққанды адам еместiгiн көрсеткiсi келедi. Екiншi жағынан өз ұлтының, нәсiлiнiң немесе дiни конфессисиясының ерекшелiгiн көрсетедi. Қылмыстық мақсатқа әр түрлi iс - әрекеттер жатады: ұлтаралық өшпендiлiктi өршiтуден бастап дiндi ұстамағандық үшiн кек алуға дейiн. Кiнәлi жәбiрленушiнi оның басқа ұлтқа, нәсiлге жатқандығы немесе өзге дiндi ұстағаны үшiн өлтiредi. Қымыстық кодекстiң 96-баптың 2 -бөлiгiнiң Л тармағы бойынша аита кететiн болсақ[13. 49 б.].
Жәбiрленушiнiң мүшелерiн немесе тiлiн пайдалану мақсатында жасалған адамды өлтiру.
Медицина саласындағы ғылыми - техникалық прогрестiң нәтижесiнде бiр адамның мүшелерiмен тiнiн басқа адамға отырғызу, донорлық материалдарға сұраным көбейдi, олардың құны да жоғары.
Бұл жағдайда адамның мүшелерi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Ержанова Б.
Тақырыбы: Бұзақылық ниетпен адам өлтіру қылмыстық құқықтық сипаттамасы және саралау мәселелері.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Мамандығы 5В03100- Құқықтану
Алматы 2013
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Қорғауға жіберілді
_____ _________ 2013 ж.
қылмыстық құқық, қылмыстық іс жүргізу
және криминалистика
кафедра меңгерушісі
з.ғ.д.,профессор______ Джансараева Р.Е
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: : Бұзақылық ниетпен адам өлтіру қылмыстық құқықтық сипаттамасы және саралау мәселелері.
Орындаған: 3 курс студенті__________________Ержанова Б.
(сырттай бөлім)
Ғылыми жетекші: з.ғ.к.,
Доцент __________________ Бисенова М.Қ.
Норма бақылаушы:
оқытушы __________________.Базилова А.А.
Алматы 2013
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Бұзақылық ниетпен адам өлтіру қылмыстық құқықтық сипаттамасы және саралау мәселелері
Тақырыптың өзектілігі. Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айра алмайды. Сондықтанда заңдар мен нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы оның жасаған қылмысына қарай анықталады.
Әркімнің өмір сүруге құқығы бар және адамның құқықтары мен бостандықтары бұзылған жағдайда заңды түрде қорғалады. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға қақысы жоқ.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы - адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. Әлемнің ең дамыған құқықтық мемлекеттеріндегідей Қазақстан Республикасында да адам құқықтары мен бостандықтарына мемлекет мүдделері алдында басымдық берілген. Қазақстанның мұндай демократиялық бағытты таңдауы қоғамдағы құндылықтарды бағалауға әкеліп отыр. Адам және оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары қазіргі кездегі Қазақстан қоғамының ең басты құндылығы, қазынасы, байлығы.
Дипломдық жұмыстың пәнi және нысаны.
Жұмыстың нысаны кісі өлтіру оның ішінде бұзақылық ниетпен адам өлтіру қылмыстарының қылмыстық-құқықтық аспектiлерi болып табылады.
Жұмыстың пәнін кісі өлтіру қылмыстарының жалпы сипаттамасы, жеңілдетілген мән-жайлар бойынша кісі өлтірудің нысандары, жеке адамға қарсы қылмыстарды саралау барсында қылмыс құрамының түсінігі мен түрлері, жеке адамға қарсы қылмыстардың дәрежеленген түрлері, адам өміріне қарсы қылмыстар жасалған кезде қылмыстық жауаптылыққа тарту барсында шешілетін мәселелері, адам өміріне қарсы қылмыстарға қолданылатын қылмыстық жазалар ерекшеліктері құрайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi.
Жұмыста кісі өлтіру қылмыстарының қылмыстық-құқықтық аспектiлерiн реттеудi, жеке адамға қарсы қылмыстарды саралау барысында қылмыс құрамының түсінігі мен түрлері, жеке адамға қарсы қылмыстардың дәрежеленген түрлері, адам өміріне қарсы қылмыстар жасалған кезде қылмыстық жауаптылыққа тарту барсында шешілетін мәселелерін зерттей отырып, кісі өлтіру қылмыстарының қылмыстық-құқықтық талдау жасауды мақсат етiп қояды.
Аталған мақсатқа жету үшiн зерттеу барысында төмендегiдей мiндеттердi шешу көзделедi:
- кісі өлтіру қылмыстарының жалпы сипаттамасы, жеңілдетілген мән-жайлар бойынша кісі өлтірудің нысандары айқындау;
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 АДАМ ӨМІРІНЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
0.1 Кісі өлтіру қылмыстарының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
0.2 Жеңілдетілген мән-жайлар бойынша кісі өлтірудің нысандары ... ... ... ... ... 20
1 БҰЗАҚЫЛЫҚ НИЕТПЕН АДАМ ӨЛТІРУ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫН САРАРАЛАУ БАРЫСЫНДА ҚЫЛМЫС ҚҰРАМДАРЫНЫҢ МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...27
2.1 Бұзақылық ниетпен адам өлтіруге қарсы қылмыстарды саралау барсында қылмыс құрамының түсінігі мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Бұзақылық ниетпен адам өлтіруге қылмыстардың жекелеген түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2 БҰЗАҚЫЛЫҚ НИЕТПЕН АДАМ ӨЛТІРУ ГЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРЫНА ҚАТЫСТЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
3.1 Бұзақылық ниетпен адам өлтіруге қарсы қылмыстар жасалған кезде қылмыстық жауаптылыққа тарту барсында шешілетін мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
3.2 Бұзақылық ниетпен адам өлтіруге қарсы қылмыстарға қолданылатын қылмыстық жазалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айра алмайды. Сондықтанда заңдар мен нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы оның жасаған қылмысына қарай анықталады.
Әркімнің өмір сүруге құқығы бар және адамның құқықтары мен бостандықтары бұзылған жағдайда заңды түрде қорғалады. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға қақысы жоқ.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы - адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. Әлемнің ең дамыған құқықтық мемлекеттеріндегідей Қазақстан Республикасында да адам құқықтары мен бостандықтарына мемлекет мүдделері алдында басымдық берілген. Қазақстанның мұндай демократиялық бағытты таңдауы қоғамдағы құндылықтарды бағалауға әкеліп отыр. Адам және оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары қазіргі кездегі Қазақстан қоғамының ең басты құндылығы, қазынасы, байлығы.
Қоғамдық ортада адамның жеке басына қарсы қылмыстар кең тарауда. Қазіргі таңда, бұрынғы жылдарға қарағанда жеке басқа қол сұғушылық, соған байланысты адам өлтіру, адам өлтіру, соз ауруын жұқтыру, ұрып - соғу, науқасқа көмек көрсетпеу, заңсыз аборт жасау, зорлау сияқты, адамның өмірімен денсаулығана төнетін қауіп - қатерлер саны көбейіп кетті. Осы орайда Қазақстан Республикасының азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қорғау Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығына, сондай - ақ нормативтік актілеріне сәйкес, Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі 1998 жылдың 1 - қантарынан бастап заңды күшіне енді.
Қылмыстық заң адам өмірі мен оның құқықтары мен бостандықтарын қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауға үлкен мән беріп отыр. Оны 1997 жылғы 16 шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінде 1959 жылғы Қазақ ССР Қылмыстық кодексінің Ерекше бөліміне қарағанда жеке тұлғаға қарсы қылмыстардың өзге қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарға қол сұғатын қылмыстардың ішінде бірінші болып орналасуынан және жеке тұлғаға қарсы қылмыстар жасағаны үшін қылмыстық жазалардың өзге қылмыстар жасағаны үшін қылмыстық жазаларға қарағанда ауырлығынан көруге болады.
Адамның өміріне және денсаулығына, жыныстық тазалығына, бостандығына, ар намысы мен қадір қасиетіне қастандық жасауға бағытталған қауіпті іс - әректтер жеке адамға қарсы қылмыстар деп танылады. Бұл текті қылмыстар жасалынғанда адамға елеулі зиян келеді не оның өміріне, денсаулығына, заңды құқықтарымен бостандығына қауіп төнеді. Зерттеліп отырған ғылыми мәселе Қазақстан Республикасында арнайы зерттеу объектісі болған емес. Бұл тақырып қылмыстық құқық теориясында көптен бері түбегейлі шешімін таппай келе жатқан өзекті мәселе.
„Жеке адамға қарсы қылмыстар " қоғамда ерекше орын болып отыр. Бір адамның қылмыс жасауы арқылы бірнеше адамның құқықтары бұзылады. Ал, бұл жалғыз адамның басына байланысты мәселе болғанымен мемлекеттің болашақ ұрпағына үлкен әсерін тигізетіні рас.
Тақырыптың зерттелген дәрежесі.
Еліміз егемендік алғаннан кейін, бұл мәселеге байланысты А.Н. Ағыбаев, Е.І. Қайыржанов, 3.0. Ашитов, Б.Ж. Жүнісов, Г.Р. Рустемова, А.А. Исаев, Н.А. Абдиров, Н.О. Даулетбеков, Е.А. Оңғарбаев, Ж.С. Нәрікбаев, Е.О. Алауханов, Б.Х. Төлеубекова, Д.С. Чукмайтов, И.И. Рогов, Р.Т. Нұртаев, А.Х. Миндагулов, Д.Б. Бүғыбай, Р.Н. Юрченко, С.С. Молдабаев ғылыми еңбектерінде ерекше мән берді.
Жұмысты зерттеу барысында қазақстандық ғалымдардың және де ресейлік ғалым-заңгерлердің еңбектері қолданылды. Мысалы, Ю.М. Антонян, Г.Н. Борзенков, С.В. Бородин, А.Ф. Кистяковский, И.Я.Козаченко, В.П. Котов, В.Н. Кудрявцев, Н.Ф. Кузнецова, Р.И. Михеев, А.В. Наумов, В.С. Орлов, А.А. Пионтковский, А.И. Рарог, О.Д-Ситковская, Н.С. Таганцев, А.И. Чучаев, М.Д. Шаргородский, С.Н. Шишков және т.б. ғалымдар осы бағытта зерттеу жүргізді. Бірақ олардың еңбектері ғылыми зерттеудің біржақтылығына заңдық немесе өзге де саласына байланысты шектелген.
Дипломдық жұмыстың пәнi және нысаны.
Жұмыстың нысаны кісі өлтіру қылмыстарының қылмыстық-құқықтық аспектiлерi болып табылады.
Жұмыстың пәнін кісі өлтіру қылмыстарының жалпы сипаттамасы, жеңілдетілген мән-жайлар бойынша кісі өлтірудің нысандары, жеке адамға қарсы қылмыстарды саралау барсында қылмыс құрамының түсінігі мен түрлері, жеке адамға қарсы қылмыстардың дәрежеленген түрлері, адам өміріне қарсы қылмыстар жасалған кезде қылмыстық жауаптылыққа тарту барсында шешілетін мәселелері, адам өміріне қарсы қылмыстарға қолданылатын қылмыстық жазалар ерекшеліктері құрайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi.
Жұмыста кісі өлтіру қылмыстарының қылмыстық-құқықтық аспектiлерiн реттеудi, жеке адамға қарсы қылмыстарды саралау барысында қылмыс құрамының түсінігі мен түрлері, жеке адамға қарсы қылмыстардың дәрежеленген түрлері, адам өміріне қарсы қылмыстар жасалған кезде қылмыстық жауаптылыққа тарту барсында шешілетін мәселелерін зерттей отырып, кісі өлтіру қылмыстарының қылмыстық-құқықтық талдау жасауды мақсат етiп қояды.
Аталған мақсатқа жету үшiн зерттеу барысында төмендегiдей мiндеттердi шешу көзделедi:
- кісі өлтіру қылмыстарының жалпы сипаттамасы, жеңілдетілген мән-жайлар бойынша кісі өлтірудің нысандары айқындау;
- жеке адамға қарсы қылмыстарды саралау барсында қылмыс құрамының түсінігі мен түрлері, жеке адамға қарсы қылмыстардың жекеленген түрлерін зерттеу; адам өміріне қарсы қылмыстар жасалған кезде қылмыстық жауаптылыққа тарту барсында шешілетін мәселелері, адам өміріне қарсы қылмыстарға қолданылатын қылмыстық жазалар ерекшеліктерін талдау.
Жұмыстың жаңалығы.
Кісі өлтіру қылмыстарының жалпы сипаттамасы, жеңілдетілген мән-жайлар бойынша кісі өлтірудің нысандары қылмыстық құқығы қалыптары мен заңи әдебиеттерге сүйене отырып, Кісі өлтіру қылмыстарының қылмыстық-құқықтық мәселелері теориялық және тәжiрибелiк тұрғыда айқындауға тырыстық.
Дипломдық жұмыс нәтижелерінің тәжiрибелiк құндылығы және теориялық маңыздылығы.
Жұмыста кісі өлтіру қылмыстарының қылмыстық-құқықтық сипаттамасы, жеке адамға қарсы қылмыстарды саралау барысында қылмыс құрамының түсінігі мен түрлері, жеке адамға қарсы қылмыстардың дәрежеленген түрлері, адам өміріне қарсы қылмыстар жасалған кезде қылмыстық жауаптылыққа тарту барысында шешілетін мәселелері қылмыстық құқығындағы жан-жақты зерттеуді қажет етеді. Кісі өлтіру қылмыстарының жауапкершілік аясындағы қатынастарды шешуде тәжірибені қолдану жазалардың негізін анықтауға көмектеседі.
Сондықтан, Қазақстан Республикасындағы қылмыстық құқықтағы кісі өлтіру қылмыстарының қылмыстық-құқықтық сипаттамасы, жеке адамға қарсы қылмыстарды саралау барысында қылмыс құрамының түсінігі мен түрлері дұрыс бағалауға және тиісті құқықтық негіздерін қалыптастыруға негіз болады.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік құндылығы екі аспектіде жүзеге асыруға болады. Біріншіден, жұмыстың нәтижесi мен қорытындысы Қазақстан Республикасының мемлекеттiк органдары қылмыстық құқық заң актiлерiнiң жобасын жасауда, қабылдауда және жүзеге асыруда қолдануға болады.
Екіншіден, кісі өлтіру қылмыстарының қылмыстық-құқықтық сипаттамасы теориялық тұрғыда жан-жақты зерттеліп отыр, сондықтан республикамыздың жоғарғы оқу орындарында қылмыстық құқығы пәні бойынша дәріс және семинар сабақтарын жүргізуде әдістемелік материалдар ретінде пайдаланылады. Жұмыстың негiзгi ережелерi "Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы" пәнiнен дәрiс және семинар сабақтарын жүргiзуде қолдануға болады және курстық жұмыс жазуға негiз болады.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері.
Танымдық жалпы ғылыми диалектикалық әдісі негізінде зерттелген кісі өлтіру қылмыстарының қылмыстық-құқықтық сипаттамасы туралы ойлар жұмыстың әдістемелік негізі болды. Дипломдық жұмысты жазу барысында автор жеке-ғылыми әдістерді: талдау мен синтез әдістерін, тарихи, формалды-логикалық, жүйелі-құрылымдық және жүйелі-функционалдық әдістерді, статистика мен жинақтау әдістерін кеңінен қолданған. Әрекеттегі отандық Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексін, қылмыстық заңнаманы, құқық қолдану тәжірибесін зерделеу салыстырмалы-құқықтық әдіс арқылы жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізін А.Н. Ағыбаев, Е.І. Қайыржанов, 3.0. Ашитов, Б.Ж. Жүнісов, Г.Р. Рустемова, А.А. Исаев, Н.А. Абдиров, Н.О. Даулетбеков, Е.А. Оңғарбаев, Ж.С. Нәрікбаев, Е.О. Алауханов, Б.Х. Төлеубекова, Д.С. Чукмайтов, И.И. Рогов, Р.Т. Нұртаев, А.Х. Миндагулов, Д.Б. Бүғыбай, Р.Н. Юрченко, С.С. Молдабаев және т.б. заңгер-ғалымдардың еңбегі құрады.
1 АДАМ ӨМІРІНЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН ТҮРЛЕРІ
2.1 Кісі өлтіру қылмыстарының жалпы сипаттамасы
Қоғамдық ортада адамның жеке өміріне қарсы қылмыстар кең тарауда. Қазiргi таңда, бұрынғы жылдарға қарағанда жеке адамға қол сұғушылық, соған байланысты адам өлтiру, адам өлтiру, соз ауруын жұқтыру, ұрып - соғу , науқасқа көмек көрсетпеу, заңсыз аборт жасау, зорлау сияқты, адамның өмiрiмен денсаулығана төнетiн қауiп - қатерлер саны көбейiп кеттi. Осы орайда Қазақстан Республикасының азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қорғау Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығына сәйкес, Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексi 1998 жылдың 1 - қантарынан бастап заңды күшiне ендi.
Адам құқықтары мен бостандықтары әркiмге тумысынан жазылған, олар абсолюттi деп танылады, олардан ешкiм айра алмайды. Сондықтанда заңдар мен нормативтiк құқықтық актiлердiң мазмұны мен қолданылуы оның жасаған қылмысына қарай анықталады[1,3 б.].
Әркiмнiң өмiр сүруге құқығы бар және адамның құқықтары мен бостандықтары бұзылған жағдайда заңды түрде қорғалады. Ешкiмнiң өз бетiнше адам өмiрiн қиюға қақысы жоқ[2, 53 б.].
Өлiм жазасы тек, ерекше ауыр қылмыс жасағаны үшiн ең ауыр жаза ретiнде есептеледi. Осындай әрекеттердiң көбею себебiнен „Адамның жеке басына қарсы қылмыстар " қоғамда ерекше орын болып отыр. Бiр адамның қылмыс жасауы арқылы бiрнеше адамның құқықтары бұзылады. Ал, бұл жалғыз адамның басына байланысты мәселе болғанымен мемлекеттiң болашақ ұрпағына үлкен әсерiн тигiзетiнi рас.
Қазiргi таңда ақпараттық-бұқаралық техналогияның дамуына байланысты әртүрлi бейне фильмдердiң көрсетiлуiне байланысты кәмелетке толмаған жасөспiрiмдердiң де қылмысы үлкен орын алуда. Сонымен қатар бұрын бiздiң елiмiзде болмаған түрлi аурулар қатары күннен күнге өршiп, тiптi өлiмге дейiн апарып жатыр.
Адамның және азаматтың құқықтарымен бостандықтары конституциялық құрлысты қорғау, қоғамдық тәртiптi, адамның құқықтарымен бостандықтарын, халықтың денсаулығымен имандылығын сақтау мақсатына қажеттi шамада ғана және тек заң актiлерiмен шектеледi.
Адамның және азаматтың құқықтарымен бостандықтары конституциялық құрлысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтарымен бостандықтарын, халықтың денсаулығымен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және тек заң актілерімен шектеледі.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 - бабы адам, оның өмiрi құқықтары мен бостандығы ең жоғары құндылықтар деп жариялайды[2,4 б.]. Бұрынғы Қаз ССР Қылмыстық Кодексiне қарағанда бұл Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексiнiң Жеке адамға қарсы қылмыстар Қылмыстық Кодекстiң ерекше бөлiмiнен содан басталады.
Адамның өміріне және денсаулығына, жыныстық тазалығына, бостандығына, ар намысы мен қадір қасиетіне қастандық жасауға бағытталған қауіпті іс - әректтер жеке адамға қарсы қылмыстар деп танылады. Бұл қылмыстар жасалынғанда адамға елеулі зиян келеді не оның өміріне, денсаулығына, заңды құқықтарымен бостандығына қауіп төнеді.
Осындай қылмыстардың топтық обьектiсi - адамның жеке басы, ал тiкелей обьектiсi - оның өмiрi, денсаулығы, ар - намысы қадыр қасиеттi[3, 62 б.].
Жаңағы қылмыстың тiкелей обьектiсiне байланысты бұл тарауды мынандай топтарға бөлуге болады: қылмыстық кодексiнiң 96 - 102 баптарында өмiрге қарсы қылмытар туралы көрсетiлген. Денсаулыққа қарсы қылмыстар қылмыстық кодекстiң 103 - 111 - 114 - 116 баптарында көзделген өмiрге және денсаулыққа қауiп төндiретiн қылмыстар Қылмыстық кодекстiң 112 - 113 - 117 - 119 баптарында көрсетiлген. Адамның жыныстық тазалығына және жыныстық бостандығына қарсы қылмыстар, қылмыстық кодекстің 120 - 124 баптарында көрсетiлген. Қылмытық кодексiнде 125 - 128 баптарында адамның және азаматтың жеке басының бостандығына қарсы қылмыстар көрсетiлген. Адамның және азаматтың ар намысы қадыр қасиетiне қарсы қылмыстар қылмыстық кодексiнiң 129 - 130 баптарында көрсетiлген.
Қазақстан Республикасында қазiр қолданып жүрген қылмыстық кодексi бойынша кісінің өмiріне қарсы қылмыстар мыналар жатады:
Адам өлтiру қылмыстық кодексi 96 бабында; жаңа тұған сәбидi анасының өлтiруi бұл қылмыстың кодексiнiң 97 бабында; жан күйзелiсi жағдайында болған адам өлтiруге қылмыстық кодексiнiң 98 бабында; қажеттi қорғаныс шегiнiң шығу кезiнде жасалған кiсi өлтiру қылмыстық кодексi 99 бабында; қылмыс жасаған адамды ұстау үшiн қажеттi шаралардан шығу кезiнде жасалған кiсi өлтiру қылмыстық кодексi 100 бабында; абайсызда кiсi өлтiру 101 бабында; өзiн өзi өлтiруге дейiн жеткiзу қылмыстық кодекстiң 102 бабында байланысты. Кесте № 1.
Сонымен өмiрге қарсы бағытталған осы қылмыстар соңғы екеуiнен басқасы адам өлтiру мен байланысты осы адам өлтiру жеке адамға қарсы қылмыстың ең ауыры қылмыстық кодесiнiң 96 бабының 1-бөлiгi, адам өлтiру дегенiмiз: басқа адамға құқыққа қарсы қасақана қаза келтiруде анықтама бередi.Адам өлтiру обьектiсi - адамның өмiрi , ол адамның азамматтығына, ұлттына және нәсiлiне, шыққан тегiне жасына, әлеуметтiк жағдайына, немен айналысатына байланысты денсаулық ахуалына, бiлiмiне байланысты емес. Қылмыстық заң жәбiрлеушiнiң еркiне қарсы адамға қаза келтiруде, оның келiсiмiмен қаза келтiрудi де бiрдей дәрежеде адам өлтiруге жатқызады[3,62 б.].
Жәбiренушiнiң кiм екндiгiн бiлмей қалу қасақана адам өлтiргендiк үшiн жауаптылыққа әсер етпейдi. Жаңағы өмiрге қастандық жасау объектiсiнiң бар жоғы туралы мәселенi шешу үшiн оның бастапқы және ақырғы кезендерiн анықтау қажет. Медицинада, ана құрсағында адам пайда болған кезден бастап өмiр басталды деп есептейдi. Бiрақ қылмыстық заң ғылымында көптеген ғалымдар өмiр адам туылғаннан кейiн басталады деген пiкiр айтқан. Физиологиялық тууға дейiн баланы өлтiрiп түсiру, егер оған медициналық негiзi болмаса, криминалды абортқа жатады. Қылмыстық заңда адамның өлген кезi деп биологиялық өлiмдi, яғни ми қабы клеткаларының бiр жолы ыдырауы нәтижесiнде ми қызметiнiң толық тоқтаған кезiн айтады.
Биологиялық өлiмнен басқа клиникалық өлiм деген түсiнiк бар, бұл жағдайда адамның жүрегi тоқтап қалады. Мұндай жағдайда өмiрдi қайта қалпына келтiру мүмкiндiгi бар. Жүрек тоқтағанан кейiн бас миының қабы 4 - 7 минут өткен соң өледi, бұл жағдайда тiрiлту мүмкiн емес. Адамға клиникалық өлiм келтiрiлсе, бiрақ ол адамның жүрегi кейiн соғып қалпына келсе, мұндай iс әрекет өлтiруге оқталғандық болып сараланады. Сонымен қатар , клиникалық өлiм жағдайындағы адамға қастандық жасауды өлтiру деп санауға болады .
Кісі өлтiру, ол басқа адамның өмiрiн жою. өзiн - өзi өлтiру немесе өзiн-өзi өлтiруге оқталу қылмыс болып табылмайды. Жаңағы өлген адамды тiрi екен деп қателесiп жаңағы өлi адамға қастандық жасау өлтiруге оқталғандық болып саналады, объектiден қателесу жәбiрленушi өлген кезден бастап адам өлтiру аяқталған қылмыс деп танылады, ал өлiмнiң бiрден болғандығы немесе бiрқатар уақыт өткен соң болғандығы маңызды емес[4, 62 б.].
Қылмыстың объективтiк жағы: Адам өлтiру әректпенде, әрекетсiздiкпен де жасалуы мүмкiн. Адам өмiрiмен күш қолданып жарақаттау, тұншықтыру уландыру, тағы басқа, психикалық ықпал жасапта қорқытып үрейлендiрiп, жалған жала жабу, осыдан айыруға болады. Әрекетсiздiк жолымен адам өлтiру дегенiмiз - өлiмге араша тұратын адамның өз мiндетiн орындамау нәтижесiнде жәбiрленушiнiң қайтыс болуы өлтiру тәсiлдерi әртүрлi кейбiр жағдайларда тәсiл адам өлтiрудiң сараланған түрiн құрайды[5,9 б.].
Қылмыстық кодекстiң 96 - бабы 2 - бөлiгiнiң Д және Е тармақтары ол көбiне жаза тағайындалғанда ескерiледi.Қылмыс нәтижесiнiң кездейсоқ емес,айыпты әрекетiнiң зардабы болуы мiндеттi шарт. Адам өлтiру заңсыз жолмен басқа адамға өлiм келтiру адам заңды жолмен өлтiрiлсе, ондай әрекет адам өлтiру ретiнде қарастырылады. Ондай әрекеттерге өлiм жазасына келтiрiлген адам өлтiру жатады. Қылмыстың субъективтiк жағы кiнәнiң қасақана жасалуымен сипатталады. Республиканың жаңа қылмыстық кодексi бойынша абайсызда адам өлiмiне алып келген iс - әрекет адам өлтiруге жатпайды, адам өмiрiне қарсы жасалған басқа қылмыстарға жатады.
Адам өлтiрудiң субъектiсi: Қылмыстық кодекестiң 96-бабы-жасы 14 - толған есi дұрыс адам жатады. Адам өмiрiне қарсы бағытталған басқа қылмыстар үшiн жауаптылық 16 жастан басталады. Сот практикасы адам өлтiрудiң бұл түрiне төбелестiң және жан-жалдың, өш алу, қызғану сезiмдерiнiң нәтижесiнде, сондай - ақ жәбiрленушiнiң өтiнiшi бойынша оған жаны ашып жасаған iс - әрекеттi жатқызады. Адам өлтiрудiң 50% - ден астамы Қылмыстық кодекстiң 96 - бабының 1 - бөлiмi бойынша сараланады, сондықтан оның неғұрлым жиi кездесетiн түрлерiне тоқталып кетейiк. Өзара жанжал нәтижесiнде адам өлтiру. Бұл жағдайда өлтiрудi мақсат тұтқан ниет алдын ала болмайды. Жанжал себебi әртүрлi болады, қызғаныш, ренiш тағы басқа сияқты. Бiрақ жанжал кезiнде адам өлтiру барлық уақытта бiрдей 96 - бабтың 1 - бөлiгiнде көзделген қылмыстың құрамын белгiлейдi.
Адам өлiмi абайсызда, қажеттi қорғаныс шегiнен асқандықтан да болуы мүмкiн. Екi немесе одан да көп адам өлтiру сияқты сараланатын мән-жайларда да орын алуы мүмкiн төбелес немесе жанжал кезiнде адам өлтiру, егер онда қылмыстық кодекстiң 96-бабының 2-бөлiгiнде көрсетiлген ауырлатушы мән-жайлар болмаса, төбелеске немесе жанжалға кiм ұйытқы болғандығына қарамастан, қылмыс жай адам өлтiру деп сараланады.
Қызғаныштан адам өлтiру бiреудiң махаббатына немесе берiлгендiгiне басқа бiреудiң күдiк келлтiруi. Қызғаныштан адам өлтiруiдiң қоғамға қауiптiлiгi өзiнiң мазмұны жағынан,жай адам өлтiрудiң құрамын бередi. Қызғаныштан адам өлтiру кейбiр жағдайларда, мысалы жәбiрленушi көзге шөп салғанының үстiнен түсу жан күйзелiс кезiнде жасалады. Қылмыстық кодекстiң 96 - бабының 2 - бөлiгi көзделген адам өлтiру қоғамға қауiптiрек қылмыстар қатарына жатқызылған осы үшiн қатақырақ жаза қарастырылған .
Қылмыс субъектiсi бойынша ұйымдасқан топ жүзеге асырған адам өлiмi Ж тармағында: Қылмыстық кодекстiң 97 - 100 бабтарында көзделген iс-әрекеттерден басқадай бұрын адам өлтiрген адамның осы қылмысты жасауы. Егер адам өлтiру Қылмыстық кодекстiң 96 - бабының 2 - бөлiгiнiң екi немесе одан көп тармақтарында көзделген ауырлататын мән - жайларда жасалса, әр тармақ үшiн жеке жаза тағайындалмайтындығына қарамастан қылмыс барлық тармақ бойынша саралану тиiс[6, 42-45 б.].
Айыптының ниетi бiрнеше адамды өлтiруге бағытталып, бiрақ ол бiр адамды өлтiрiп екiншi адамға қастандық жасаса бұл аяқталған қылмыс ретiнде - екi немесе одан да көп адамды өлтiргендiк деп қарастырмайды, себебi қылмыс субъектiсiне еркiне байланысты емес мән - жайлар бойынша оның бiрнеше адамды өлтiру ойы жүзеге аспай қалғандығы.
Ал қылмыскердiң бiр адамды өлтiру және қандай кезекпен орындалғандығы қылмысты саралауға әсер етпейдi , егер екi немесе одан да көп адамды өлтiру әр уақытта болып бұл әрекеттер айыпкердiң бiр жолғы ойымен жүзеге асырылмаса, онда бұл қылмыстар Қылмыстық кодекстiң 96 - бабы екiншi адамға қастандық жасау әрекеттерiнi 2 - бөлiгiнiң Н тармағы бойынша бiрнеше рет адам өлтiру ретiнде сараланады.
Егер екi немесе одан да көп адамды өлтiру көптеген адамдарды өмiрiне қауiптi тәсiлiмен жасалса, бұл iс-әрекеттi Қылмыстық кодекстiң 96 - бабы 2 - бөлiгiнiң А және Е тармақтары бойынша саралану керек. Айыптының әрекетiн осы көрсетiлген тармақ бойынша саралау үшiн, адам өлтiру сол жәбiрленушiнiң қызметтiк мiндетi немесе қоғамдық не кәсiби борышты атқарумен байланысты жүзеге асыру тиiс.
Қызметтiк борышының жүзеге асыру дегенiмiз: адамның мемлекеттiк немесе басқа кәсiпорында, мекемеде жұмыс iстемейтiндiгiне қарамастан өз мiндетiне жататын әрекеттер жасауы. Қоғамдық борышты атқару дегенiмiз: кез - келген азаматтың өзiне жүктелген әлеуметтiк мiндеттi орындау. Сонымен, адамды ұрлауды негiзге алатын болсақ адамды кепiлге алу оқиғаларының, дәрменсiз жағдайдағы адамға қастандық жасау фактiсiне қоғамдық басқа көзбен қарауы адам өлтiрудiң саралаушы нышандары ретiнде сануаға негiз болады.
Адамның дәрменсiз жағдайы дегенiмiз: адамның физиологиялық немесе басқа да себептермен, әлi жас қартайған ауру, кемiс: соқыр және тағы басқа, қылмыскерге жөндi қарсылық көрсете алмауы. Адам өлтiрудiң бұл түрiне ұйықтап жатқан немесе қатты мас адамды, сондай-ақ басқа бiр себептермен есiнен танған адамдарды өлтiру де жатады. Бұл жағдайда жәбiрленушiнiң дәрменсiз екендiгi айыптығы белгіліт болуға тиiс[7, 102 б.].
Жәбiрленушiнiң дәрменсiз жағдайы айыпкердiң әрекетiнiң салдарынан да, орынсыз да болуы мүмкiн. Ұрланған немесе кепiлге алынған адамды өлтiрудiң осы қарастырылған нышанмен ұқсастығы бар, сондықтан олар қылмыстық кодекстiң 96-бабтың екiншi бөлiгiнiң бiршi тармағына бiрiктiрiлген, мұндай адамды өлтiру қылмыстық кодекстiң 96-бабтың 2-бөлiгiнiң В тармағы бойынша және 125-бап немесе 234-бап бойынша сараланады. ҚК 96-баптың 2-бөлiгiнiн осы карастырылып отырған тармағы қолданылғанда, жәбiрленушiнiң ұрланган кезде немесе бiрнеше уақыт өткеннен кейiн қаза болғандығы ескерiлмейдi. ҚК 96- баптың екiншi В тармағы ұрланған немесе кепiлге алынған адамның өлтiргендiгiн ғана емес, сонымен қатар адамды ұрлауға немесе кепiлге алуға байланысты басқа адамдардың өлтiргендiгi қамтиды, мысал кепiлдi босатуға тырысқан немесе ұрлауға кедергi келтiрген адамды өлтiру. Жүктi екендiгi айыпкерге белгiлi әйелдi өлтiру ҚК 96-баптың 2-бөлiмiнiң Г тармағы.
Бұл қылмыс үшiн жауаптылықтың қатаң болу себептерi мұндай жағдайда тек әйелдi ғана өлтiрiп коймайды, бойына жан бiткен, бiрақ әлi өмiрге келмеген ұрпақты да өлтiредi.
Бұл тармақты қолданудың бiрден-бiр шарты әйелдiң жүктi екендiгiн айыпты бiлуге тиiс.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 1994 жылғы 23 желтоқсандағы азаматтардың өмiрiмен денсаулығына жасалған қастандық үшiн жауаптылықты реттейтiн заңдарды соттардың қолдану туралы, қаулыда былай белгiленген: өлтiрген кезде әйелдiң жүктi екенiн айыптының бiлуi жеткiлiктi, бұл жағдайда iштегi баланың қанша айылық екендiгi, оның қалай өсiп келе жатқандығы, әйелдiң тиiстi дәрiгерлiк мекемеде өзiнiң жүктiлiгiн тiркеткен, тiркетпегендiгi атқармайды.
Айыпты адам әйелдiң жүктiлiгiн сырт пошымына, әйелдiң өз сөзiнен немесе медициналық құжаттармен танысу арқылы бiле алады. Ол қалай болғанда да жүктiлiк анық белгiлi болуға тиiс. Әйелдiң жүктi екендiгiн бiлмеген адам бұл тармақ бойынша жауапқа тартылмайды және де, қылмысты осы тармақпен саралау үшiн iштегi баланың әйелге қастандық жасау нәтижесiнде одан бұрын өлгендiгiнiң заңдық маңызы жоқ[8. 34 б.].
Жүктi әйелдi өлтiргенде айыптыда жәбiрленушiнiң қатысты тiкелей ниетте, жанама ниетте болуы мүмкiн. Өлтiру себептерi әртүрлi болғанымен, олардың қылмысты саралауға ықпалы болмайды. Мысалы айта кететiн болсақ жүктi әйелдi қызғаныштан өлтiрген адам Қылмыстық кодекстiң 96-баптың Г тармағы бойынша жауапқа тартылады. Осы 96-баптың 2-бөлiгiнiң Д тармағы бойынша аса қатыгездiкпен адам өлтiрудi қарастыратын болсақ, жәбiрленушiнi аса қатыгездiкпен адам өлтiру дегенiмiз-айыптының айуандық әрекеттерге, адамгершiлiк шегiнен шығуы.
Аса қатыгездiктi мынадай мән-жайлар сипаттайды: өлтiру тәсiлi, жәбiрленушiнiң денесiне көптеген жарақат салу, көму, ас-су бермеу, уландырып, қинау, қышқылмен күйдiру тағы басқа сол сияқты, өлтiрер алдында немесе өлтiргенде садистiк қылық көрсету; қинау, зорлау, жанын күйзелту.
Жәбiрленушiнiң жақындарының көзiнше өлтiру, оларды күйзелту. Аса қатыгездiктi нысандары болу үшiн айыпкер өлтiрер алдында немесе өлтiрiп жатқан кезде жәбiрленушiнi қинайды, жанын күйзелтедi, не алдын ала әдейi қинап өлтiредi. Қинап өлтiру бұл аса қатыгездiктiң белгiсi ,ол әрекеттi Қылмыстық кодекстiң 96-бабы 2-бөлiгiнiң Д тармағымен саралауға негiз болады.
Сонымен қатар, бұл қаулыда жәбiрленушiнi оның жақындарының көз алдында өлтiру де аса қатыкездiке жатқызылған . Себебi, айыпкер өз әрекетiмен жәбiрленушiнiң жақыңдарына күйзелiс тудырады, олардын жанын ауыртады.
Осындай жағдайда айыпкердiң субъективтiк қатынасы жәбiрленушiнi өлтiруге ғана емес, оның өлтiрiлуiне айғақ болған жақындарын да күйзелтуге бағытталған тiкелей ниетпен айқындалады. Жақын адамдарға тек туыстық қатынастағы адамдар ғана емес, басқадай қарым-қатынастар арқылы жақындасқан адамдар да жатады, некеге отырмаған ерлi зайыптылар, әлi үйленбеген қалындықпен күйеу бала, асырап алғандар, қамқорына алғандар тағы басқалары сияқты. Аса қатыгездiкпен өлтiргенде, айыпкер өзiнiң iс-әрекетiнде асақатыгездiк сипат бар екендiгiн түсiнуге, соны қалауға немесе оған саналы түрде жол беруге тиiс. Жоғарыда айтылғандай, аса қатыгездiк тек обьективтiк әрекеттермен ғана емес сонымен қатар айыпкердiң психикалық қатынасымен де сипаталады[9. 68 б.].
Аса қатыгездiк жасаудың себептерi әр түрлi болады: кек, қызғаныш ,бас пайда, тағы басқа ,олар қылмысты Қылмыстық кодекстiң 96-бабының 2-бөлiгiнiң Ә тармағы бойынша саралауға әсер етпейдi. Адам өлтiрудiң бұл түрiнде айыпкердiң нақты бiр адмды өлтiруге тiкелей ниет болғандығы. Басқа адмдарды өлтiру немесе олардың денсаулығына зақым келтiру жанама ниет болып саналады. Егер көптеген адамдардың өмiрiне қауiптi тәсiлмен бiр адамды өлтiру көптеген адамның өлiмiне алып келсе, айыпкердiң әрекетiн Қылмыстық кодекстiң 96-бабының 2-бөлiгiнiң А, Е тармағы және Қылмыстық кодекстiң деңсаулыққа зақым келтiргендiк үшiн жауаптылық көзделген тиiстi бабы бойынша сараланады.
Адамды өлтiрудi адамдар тобы немесе ұйымдасқан тобтын жүзеге асыруы. ҚК 31-бабына сәйкес, бiр немесе бiрнеше қылмыс жасау үшiн күнi бұрын бiрiккен топ адамдардың тұрақты тобы ұйымдасқан топ деп саналады.Адам өлтiрудiң бұл түрi қоғам үшiн өте қауiптi. Сонғы жылдары Қазақстанның құқық қорғау органдары өте жақсы қаруланған. Бес аспап қылмыстық құрамалармен күресуде, олардың кейбiреулерiнiң билiктi орындарда отырған өз адамдары бар. Ондай бандаға Алматыны неше жыл жайлаған, бiрнеше ауыр қылмыстар жасап, үш адам өлтiрген Можаев тобын жатқызуға болады.
Пайда табу мақсатымен, сол сияқты жалданып не қарақшылықпен, қорқытып алушылықпен не бандитизiммен ұштасқан адам өлтiру Қылмыстық Кодекстiң 96- бабының 2-бөлiмiнiң З тармағы. Материалдық пайданы заңсыз жолмен алу мақсатында адам өлтiру-пайда табу мақсатында адам өлтiру деп саналады,оған бәсекелестi жою, мүлiктiк құқықтарды иемдену, материалдық шығындардан құтылу, сондай-ақ жалданып, яғни тапсырыспен адам өлтiргенi үшiн ақы алу.
Көздеген пайданы адамды өлтiргеннен кейiн алу мiндеттi емес , ең бастысы қастандық жасаған кезде бас пайданы көздегендiк анықталуы тиiс.
Адам өлтiрудiң мұндай түрiне жәбiрленушiнi, оның жоғары лауазымды қызметiн алу үшiн өлтiруде жатады[10. 78 б.].
Бұл құрамның мiндеттi элементi - пайда табудың себеп болуы. Е. М Өсербековтың анықтамасы бойынша,пайда табу - кез келген жолмен материалдық пайда табуға ұмтылу. Пайда табу мақсатында адам өлтiрудiң тәсiлдерi әрқилы: белсендi әрекет жасап тiкелей шабуыл жасаудан уландыруға дейiн немесе ешқандай әрекет жасамай өлтiруге дейiн болады.
Егер қасақана өлтiрудiң себебi пайда табу болмаса, онда жәбiрленушi өлгеннен кейiн оның мүлкiн иемденуге бағытталған айыпкердiң әрекетiн Қылмыстық кодекстiң бөтеннiң меншiгiне қарсы қылмыс үшiн жауаптылық көзделген бабы бойынша, ал адам өлтiрудi саралаушы нышандарына қарай Қылмыстық кодекстiң 96-бабының 1-бөлiгi бойынша немесе 2-бөлiгiнiң тиiстi тармақтары бойынша саралау керек.
Мысалы айтқанда борышты төлемегенi үшiн жәбiрленушiнi өлтiргенде айыпты адам бұл қылмысты пайда табу үшiн жасады деп қарастыруға болмайды, себебi мұндай жолмен борыштың қайтпайтының немесе материалдық пайда түспейтiнiн айыпкер бiледi .
Мұнда адам өлтiрудiң негiзiнде пайда табу емес, өш алу жатыр, сондықтан оны ҚК 96-бабының 2-бөлiгiнiң З тармағымен саралау дұрыс емес.
Мұндай жағдайда саралау ҚК 96-бабының 1-бөлiгi бойынша және ҚК 327-бабы бойынша жасалынады. Жалданып адам өлтiруге тән ерекшелiк және оның мiндеттi нышаны сол, бұл қылмысқа қатысушылар өзара рөл бөлiседi . Тапсырушы қылмысты ұйымдастырушы немесе қылмысқа айдап салушы болады. Бұл жағдайда қылмыс жасауға тек эканомикалық қана емес , саяси да себептер ұйытқы болады . Басты мақсат бәсекелестiң көзiн жою . Қылмыстық мақсатты ақыға орындайтын адам орындаушы болып саналады.
Сонымен тапсырыспен адам өлтiрудiң ұйымдатырушысы немесе оған айдап салушы , өзiнде пайда табу ниет болмаса да, пайда табу мақсатында адам өлтiруге қатысушылар болып саналады. Мысалы, олардың әрекетiне қызғаныш, кек тағы басқа себеп болуы мумкiн. Қылмысты орындаушының әрекетiнде пайда табу ниетiнiң болғандығы мiндеттi түрде анықталуға тиiс. Егер тапсырыс бойынша адам өлтiргенде орындаушы бас пайданы көздемесе, онда басқа бiр себептер болса ,аяушылық, жаны ашығандық , бұл жағдайда тапсырыс берушi мен орындаушының iс-әрекетiн ҚК 96-бабы 3-бөлiгiнiң З тармағы бойынша саралауға болмайды.
Мысалы айта кетсек әйел өзiнiң көнiлдесiне күйеуiн өлтiртедi, себебi күйеуi оны ылғй ұрып соғады.
Қарақшылықпен, қорқытып алушылықпен немесе бандитизммен ұштасқан адам өлтiрушiлiк: қосымша дәрежелеудi қажет етпейдi. Меншiктi қорғау кезiнде адам меншiктi ұрлау, тонау немесе қорқытып алу кезiнде ,қылмыс үстiнде ұсталса не меншiкке қарсы қылмыс жасалғаннан кейiн бiрнеше уақыт өткен соң адам өлтiрушiлiк болса, ол өш алу мақсатында адам өлтiрушiлiк болса , ол өш алу мақсатында адам өлтiргендiк болып қарастырылады[11. 50 б.].
Бұзақылық ниетпен жасалған қылмысты мақсатты анықтау қиын. Көбiне мұндай қылмыстар ешқандай себепсiз жасалынады. Бұзақылыққа барған адамдардың басым көпшiлiгi 90%-ке дейiн сол кезде мас күйде болған . Бiрақ мас күйде болу бұзақылық ниетпен адам өлтiруге дәлел бола алмайды.
Қоғамдық тәртiптi өрескел бұзу сияқты бұзақылықтың негiзгi нышаны болмаса да, басқаның өмiрiн заңды бұза отырып қию, бұзақылық ниетпен адам өлтiру болып сараланбайды. Жәбiрленушi бастаған жан-жалдың, төбелестiң нәтижесiнде ол өзi өлсе, бұл жағдайда да қылмыс бұзақылық ниетпен адам өлтiргендiкке жатпайды.
Сот тергеу практикасында кездесетiн ерекше қиыншылық - бұзақылық ниетпен адам өлтiрудi жауаптылық ҚК 96-бабының 1 бөлiгiнде қарастырылған төбелес кезiндегi адам өлтiруден ажырату. Мұндай жағдайларда қылмыстық iстегi мән жайларды мұқият тексеру керек: төбелестi кiм шығарған, онда адам өлтiру мақсаты болдыма, сондай-ақ айыпкер әрекетiнiң субъективтiк жағын мұқият талдау қажет. Қоғамдық орында, басқа адамдардың көзiнше қызғаныш, өш алу себептермен немесе басқадай өзара жеке қатынастан туындайтын себептермен өлтiру, бұзақылық ниетпен адам өлтiру ретiнде қарастырылуы тиiс емес.
Атылатын қаруды, газ қаруын, пышақ, кастет немесе басқадай суық қару не басқалардың өмiрiне, деңсаулығына нақты қауiп төндiретiн өзге заттарды қолдану ,егер айыпкердiң адам өлтiруге ниет болмаса ҚК 257-бабының 3-бөлiгi бойынша саралануға жатады. Басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды жеңiлдету мақсатымен жасалған, сол сияқты зорлауға немесе жыныстық қатынас сипатындағы күш қолдану әрекеттерiмен ұштасқан адам өлтiру. ҚК 96-бабының 2-бөлiгi К тармағында адам өлтiрудiң өзiнше бөлек екi түрi үшiн жауаптылық көзделген: басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды жеңiлдету мақсатында адам өлтiру; зорлауға немесе жыныстық қатынас сипатындағы күш қолдану әрекеттерiмен ұштасқан адам өлтiру[12. 39 б.].
Қылмыстың бiрiншi түрi бойынша жауапкершiлiк бұрын жасалған қылмысты жасыру немесе айыпкер өзiнiң алдында жасалатын қылмысын женiлдету мақсатында адам өлтiрудi айыпкер сол бастапқы ойластырған қылмысын жасағанға дейiн немесе қылмысты жасау барысында жүзеге асырады. Егер кiнәлi қылмыс жасауды жеңiлдету немесе жасалған қылмысты жасыру мақсатында өзiнiң қоғамдық немесе қызметтiк борышын өтеп жүрген адамды қасақана өлтiрсе, онда оның iс-әрекетi ҚК 96-бабының 2 бөлiгi Б және К тармақтары бойынша сараланады.
Әйел зорлаумен ұштасқан қасақана адам өлтiру дегенiмiз - кiнәлiнiң әйелдi зорлау кезiнде немесе соған ниет қылған кезде жәбiрленушiнiң қарсылығын жаншып немесе садистiк сезiммен оны өлтiру.
Мұндай әрекеттер Қылмыстық кодекстiң 96-бабының 2-бөлiгi К тармағы және 120-баптың немесе 121-баптың тиiстi бөлiгi бойынша саралануға тиiс,себебi бұл жағдайда кiнәлi екi объектiге қастандық жасайды-жәбiрленушiнiң өмiрiне және оның жыныстық бостандығына-ол екеуi өзiнше екi бөлек әрекет қылмыстың бұл түрiнiң құрбандары жәбiрленушiнiң өзi де,оған көмектесуге әрекет жасаған басқа адамдар да болуы мүмкiн. Қылмыстық кодекстiң 96-бабының 2-бөлiгнiң К тармағы бойынша саралау үшiн адам өлтiрудiң зорлау кезiнде немесе сол үшiн күш қолданып әрекет жасау кезiнде немесе сондай әрекеттерден кейiн iле-шала болғандығын анықтау қажет. Зорлағаннан кейiн немесе жыныстық қатынас жасау мақсатында күш қолданғаннан кейiн сол қылмыстың iзiн жасыру үшiн жәбiрленушiнiң белгiлi бiр уақыт өткен соң өлтiрген адамның iс-әрекетiн, сол қылмыстың жасалу мән-жайына Қылмыстық кодекстiң 96-121 бабтар бойынша саралау керек.
Өлтiрген және зорланған бiр адам немесе әртүрлi адам болуы мүмкiн. Мысалы айтсақ әйелдi топтасып зорлағанда,солардың бiреуi оны өлтiредi. Жаңағы адам Қылмыстық кодекстiң 96-бабы 2-бөлiгi бойынша, ал басқалары Қылмыстық кодекстiң 120-бабы бойынша жауапталады.
Жыныстық қатынаспен байланысты адам өлтiруге баратын маньяктар қоғам үшiн өте қауiптi.Олар бiрiне-бiрi ұқсас коптеген қылмысқа барады.
Бұл жерде адам өлтiргiш маньяк Қалиевтi айта кетуге болады. 1979 жылдың қаңтар айынан 1980 жылдың желтоқсан айы аралығында жыныстық қатынасқа байланысты 8-шi әйелдi айуандықпен өлтiрген, ал 9-сын өзiмен бiрге қызметтес басқа қасақана жасалған қылмыстың iзiн жасыру үшiн абайсызда өлтiргендiк. Таныстары да,көршiлерi де оның бойынан оғаш қылық көрсететiндей мiнез байқамаған,әйелдерге ұнайтын болған. Ал, бiрақ, оның шындығында кiм екендiгiн тергеу барысындағы сөзiнен байқауға болады, Жұмабаевамен, оның өз келiсiмiмен, әрқилы жыныс қатынасын жасадым. Оған онша көңiлiм толмады. Сондықтан оны ұра бастадым. Маған әйелдердi ұрған ұнайды, олардың түрi өзгередi, жанына батқан тыжырынады. Жыныстық қатынас жасап жатып мен Жұмабаеваны тұншықтырдым. Сол қораның iшiнде оның өлi денесiн мүше-мүше қылып бөлiп, бөшкеге салып тұздадым. Сол етпен тамақтандым.
Қылмыстың субъективтiк жағы тiкелей немесе жанама ниетпен сипатталады. Зорлаған кезде жәбiрленушiнi абайсызда өлтiру Қылмыстық кодекстiң 120-бабы 3-бөлiгiнiң А тармағы бойынша сараланады.
Әлеуметтiк, ұлттық, нәсiлдiк, дiни өшпендiлiк немесе араздық не қанды кек себебi бойынша адам өлтiру Қылмыстық кодекстiң 96 -бабы 2-бөлiгiнiң Л тармағы. Қазақстан азаматтарының конститутциялық құқықтарын сақтаудың кепiлдiктерiнiң бiр ұлттық, нәсiлдiк, дiни өшпендiлiк немесе араздық себептерi бойынша жасалған қылмыстық iс-әрекеттер үшiн жауаптылықтың күшейгендiгi.
Мұндай себептермен адам өлтiргенде кiнәлi белгiлi бiр ұлтқа,нәсiлге,қандай да бiр дiнге немесе конфессияға жатқандықтан жәбiрленушiнiң толыққанды адам еместiгiн көрсеткiсi келедi. Екiншi жағынан өз ұлтының, нәсiлiнiң немесе дiни конфессисиясының ерекшелiгiн көрсетедi. Қылмыстық мақсатқа әр түрлi iс - әрекеттер жатады: ұлтаралық өшпендiлiктi өршiтуден бастап дiндi ұстамағандық үшiн кек алуға дейiн. Кiнәлi жәбiрленушiнi оның басқа ұлтқа, нәсiлге жатқандығы немесе өзге дiндi ұстағаны үшiн өлтiредi. Қымыстық кодекстiң 96-баптың 2 -бөлiгiнiң Л тармағы бойынша аита кететiн болсақ[13. 49 б.].
Жәбiрленушiнiң мүшелерiн немесе тiлiн пайдалану мақсатында жасалған адамды өлтiру.
Медицина саласындағы ғылыми - техникалық прогрестiң нәтижесiнде бiр адамның мүшелерiмен тiнiн басқа адамға отырғызу, донорлық материалдарға сұраным көбейдi, олардың құны да жоғары.
Бұл жағдайда адамның мүшелерi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz