Хұндар айбынды жауынгерлер
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.Зерттеу жұмысында қазіргі тарихнамада көшпелі саяси құрылымның сабақтастығы мен трансформациясы жан-жақты зерттеліп,кешенді түрде талданылады.
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз егемендігін алғаннан бері Қазақстанның геосаяси жағдайы күрт өзгерген кезде тарихымызды зерттеу саласында үлкен бетбұрыстар болды. Әсіресе, бүгінгі күні Қазақстан Республикасы өзінің жиырма төрт жылдығын атап отырған уақытта қазақ халқының рухани өрлеуі мен тарихи санасының қалыптасуы заманында өзінің көршілес және алыс халықтармен және мемлекеттермен ғасырлар бойындағы болған қарым-қатынастары мен байланыстарына деген қызығушылығы едәуір артып отыр.Қазіргі уақытта қазақ халқы ұлттық жаңғыруға, егемен мемлекет ретінде қалыптасуға бағыт ұстап отырған шақта тарихымызды қайта ой елегінен өткізу арқылы жан-жақты зерделеу және Отанымыздың өзіндік төл тарихын зерттеу негізгі мәселелер қатарында екені белгілі.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан бастап белгілі отандық тарихшылар бұрын зерттелмеген айтуға тыйым салынған көкейкесті мәселелерді көтеріп, халқымыздың әлі де өз деңгейінде жан-жақты зерттеліп, ұлттық тұрғыда тиісті бағасын алмаған маңызды мәселелерді талқылады.
XVII ғ. аяғы - XVIII ғ. басында Қазақ халқының Ресейдің отарлауына душар болып едәуір саяси, экономикалық және рухани дағдарыстарды басынан кешірді. Қазақ даласында хандық жүйені жою арқылы тәуелсіздігіне тоқтау қойылды. Әсіресе, XX ғ. бірінші жартысында тоталитарлық кеңес үкіметі жылдары төл тарихын зерттеу мүмкіндігінен айрып, тілі, салты мен ата-дәстүрін ұмыт қалдырту арқылы мәңгі отарлықты көздеген Мәскеу қазақ зиялылары мен әлауқаттыларын репрессиялар мен қудалаулға ұшыратып, елі емес, жеріне қызыққан большевиктік саясат бүкіл қазақ халқын геноцидке ұшыратуы оның тарихындағы теңдесі жоқ үлкен қасіретті кезеңдердің бірі болып тарихқа жазылды. Осы жылдары халқымыздың жартысына жуығы қырылып, қалғаны жаппай орыстандыру саясатын бастан кешіріп, рухани тоқыраулыққа әкеліп соқтырса, екінші жағынан тарихымызды бұрмалау арқылы ұлттық сананың орнына интернационализм, халықтар достығын бүркемеленіп құлдық сананы енгізуінің зардаптарының ауырлығы бүгінгі таңда едәуір сезілуде. Осыншама қасіретті көрген халық үшін тәуелсіздіктің орны мен мазмұны ерекше биік. Отарлық пен тоталитаризм жүйесі тарихымызды шынайылық тұрғысынан зерттеу ісінде төл зерттеушілерімізге жол бермеумен қоса, өзінің отарлық саясатына сәйкес оны барынша бұрмалап және сол бұрмаланған күйінде ғылыми айналымға енгізуі бүгінгі таңдағы халқымыздың басына түскен ең үлкен рухани зардаптарының бірі болып табылады.
Қазақ тарихы бір кезде әрбір өркениет тарихына қарай құлшына жүйіткіген отырықшы саналылардың зеріккенде шығаратын ойыншығы іспетті болды.Егер бетбұрыс болмағанда Орта азия түземіндегі сахара сахынасына қойылған державалық драмалар өзінің трагедиялық көріністерін немен тәмамдайтыны белгілі еді.
Осы кесапатты жағдаяттардан кейін тарихта анықталмаған кейбір мәселелерге жауап іздеуге тура келді.Сондай мәселелердің біріқазіргі тарихнамада көшпелі саяси құрылымның сабақтастығы ментрансформациясы болып отыр.
Өткенімізді сараламай болашағымызды болжау қиын. Елдігіміз бен мемлекетіміздің бүгіні мен болашағын оның ішкі саяси бағытымен қоса, әлемдік қауымдастықтың басқа мүшелерімен қарым-қатынастарының қандай деңгей мен сапада болуы белгілейді. Тарихымызды зерттеу ісінің ғылыми, әлеуметтік қоғамдық және ұлттық-танымдық қызметтерімен қоса, бүгінгі күнгі қазіргі тарихнамада көшпелі саяси құрылымның сабақтастығы арқылы ашып көрсетудегі маңызы өте зор.
Осыған қарамастан бұл мәселенің әліде толық шешілмеген тұстары баршылық.Мәселен,қазіргі тарихнамада көшпелі саяси құрылымның сабақтастығы туралы мағұлматтар болғанымен, әліде толық әрі жан-жақты зерттеуді қажет етеді деп есептйміз. Сонан да болар,көшпенділер тарихы көршілерінің шежірелеріне түскенде керісінше солардың мүдделеріне,көз қарастарына орай әдейі бұрмаланып,керісінше жазылып жүрді.Мұндай бұратана халықтың тарихын бұрмалаушылықты ескере отырып,керектісін керексізінен,ақиқатты ауытқушылықтан екшеп алу-зерттеушілердің зердесінде әрдайым сақталуы ләзім.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.Жұмыстың басты мақсаты қазіргі тарихнамада көшпелі саяси құрылымның сабақтастығы жан-жақты талдау жасап,обьективті баға беру.
Алға қойылған мақсатты орындау үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
-Тарихи зерттеулерде әскери - саяси жүйенің ұйымдасу принциптері және ерекшеліктеріне шолу:
-Көшпелілердің әскери өнері және саяси құрылымының сабақтастығы және байланысына обьективті баға беру:
-Көшпелі қоғамдардың әлеуметтік стратификациясы мен саяси ұйымдастыру мәселелерін жан-жанқты зерттеу:
-Көшпелі қоғамында саяси-әлеуметтік өзгерістерін зерттеудің бағыттары мен үрдістері кешенді түрде талдау:
Зерттеу жұмысының негізгі дерек көздері.Көшпелілердің ұзақ тарихын анықтайтын әртүрлі тілде жазылған тарихи деректер баршылық.Солардың бірі қытайдың деректері болып табылады.Өйткені Қытай байырғы өркениетті мемлекеттердің бірі болғандықтан,оның жазу мәдениеті ерте дамыған және жазба дерек көздері жүйелі түрде сақталған.Қытайдың ресми жылнамалық хронологиялық деректерінде және бейресми жазбаларында мәліметтер көптеп кездеседі.Бірінші,қытайдың ресми және бейресми дерек көздері.Екінші қытайда сақталған соғды,түркі,ұйғыр жазбалары.Үшінші археологиялық материялдар.Сонмен қатар жылнамалар мен тарихи деректер қатарын толықтыратын деректер тобына ауыз әдебиеті мен аңыз әңгімелер жатады.
Көптеген көне шежірелер мен тарихи жылнамалар мен қоса көшпелілер туралы нақты мағұлмат беретін деректердің қатарына Әбілғазының Түрік шежіресі жатады.
Түркі тектес халықтарға кеңінен танылған Қорқыт ата кітабында да көшпелі халықтардың ертедегі тұрмыс-салт, діни наным сенімдері айтылады.
Диуани лұғат-ат-түрік дерегінде көшпелі тайпалардың тізбесін келтірді.Махмуд Қащқари, Марвази көшпелілер тайпасы жөнінде ғана дерек келтірген.
Нұзхат әл-муштак шығармасында көшпелілердің әскері көп болғаны және олардың өз жерлерін кеңейту барысында жүргізген шапқыншылық жорықтары туралы айтылады.
ІХ ғасырдағы араб авторы Әл-Яқұбидің "көшпелілер бірнеше халықтар мен мемлекетке бөлінеді. Соның ішінде қарлықтар, тоғыз оғыздар, қимақтар және оғыздар бар. Көшпелілер әр тайпасы жеке мемлекет және бірімен бірі соғысып тұрады".
10 ғасырдың басында Ибн әл-Факихпен бір мезгілде Ибн Русте көп томдық энциклопедиялық шығарма жазды. Бұл еңбектің аймақтардың тарихи-географиялық сипаттамасы жазылған бір ғана томы сақталған. Ибн Рустенің түрлі саяхатшылар мен географтардың шығармаларының негізінде көшпелілердің тайпалары туралы жазған. Китаб әл-алақ ән-насифа (Қымбат алқа туралы кітап) атгы еңбегінің көшпелілердің халықтары тарихы үшін үлкен маңызы бар.
Бұл жайды археологиялық ескерткіштермен, ежелгі грек, парсы, қытай жазба деректері де растап отыр. Соған қарамастан ХХ ғасырдың бас кезіне дейін Батыс қоғамында көшпенділерде таптық жүйе болмады, демек көшпенділер қоғамы мемлекет дәрежесіне жетпеді деген отаршылдық пиғылдағы, жансақ, ешбір ғылыми тұрғыдан дәлелденбеген, сыңаржақ пікірде болды. Мұндай пікірлер ол кезде отаршыл-империалистік саясат жүргізіп отырғандардың мүдделеріне сай келді. Соған қарамастан көшпенділердің мемлекеттері туралы алғашқы тарихи еңбектер ХVІІІ ғасырдан жазыла бастады. Бұл еңбектерде, содан кейін ХІХ ғасырда аталған тақырыпта жарық көрген көптеген еңбектерде көшпенділерде мемлекет болғандығын мойындады, бірақ мемлекеттің құрылуын олар жаулап алушылықпен тікелей байланыстырды. Олардың ойларынша көшпенділер қоғамы мемлекет дәрежесіне өз ішінен пісіп жеткен жоқ, тек отырықшы елдерді жаулап алған соң, мемлекеттік құрылысты отырықшылардан үйренді деген қате пікірде болды. Көп жағдайда олардың ондай пікірде болуларына, көшпенділер қоғамында сақталып қалған рулық қатынастар себеп болды. Қазақстан аумағына экспедициямен келген патша өкіметінің шенеуніктері: Киргиз-кайцактар ( яғни қазақтар) жартылай жабайы көшпенді халық. Олар жартылай алғашқы қауымдық құрылыста өмір сүреді, әлі күнге дейін оларда рулық қатынастар үстемдігі сақталып қалған,- деп айтса, ал ұлы державалық пиғылдағы тарихшылар Қазақтарда мемлекет те, хандық та еш уақытта болған жоқ, хан деген сөз ру-тайпа бірлестіктерінің басшыларына берілді, сондықтан да қазақтарда бір мезгілде хандар көп болады, дей келе Ресейдің бұл аумақты жаулап алуы, өлкенің қоғамдық-экономикалық тұрғыдан ілгері дамуын қамтамасыз етті,- деген қорытынды жасады. Әрине мұндай қорытындыға келгенде, олар ешбір ғылыми әдіске сүйенбеді. Кеңестік дәуірде ертедегі Қазақстан аумағындағы мемлекеттер туралы тарихи еңбектер екі түрлі болды. Бірінші түрі: Көшпелілерде мемлекет қалыптасып үлгерген жоқ, олар шаруашылық қауым денгейінде өмір сүрді. Жерге жекеменшік болмағандықтан, таптық қоғам құра алмады. Оның үстіне көшпелі мал шаруашылығымен айналысатындар үшін бір орталыққа бағынған мемлекеттік құрылымнан көрі, шашыраңқы қауымдастық түрінде өмір сүру тиімді болды,- деген жоғарыда айтылғандай еуроцентристік бағытта болды. Екіншісі, жан-жақты тарихи деректермен бірге археологиялық зерттеулерге сүйенген түрі: Қазақстан аумағында мемлекеттік құрылымдар б.з.б. І мыңжылдықта шаруашылықтың бөлініс кезінде пайда болды дегендер болды. Мұндай пікірді А.Н.Бернштам, В.В. Бартольд, Л.Н.Гумилев сияқты т.б. беделді ғалымдар айтты.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.Қазіргі Қазақстан тарихында мемлекеттілік мәселесі өзекті. Өйткені осыған дейін қазақ даласында өмір сүрген мемлекеттердің тарихын зерделеу біз үшін маңызды болып табылады. Мемлекеттілік мәселесін зерттегенде тәуелсіз сана мен еркін ой, сол халықтың өзі жазған тарихи деректері маңызды. Қазақ даласында кем дегенде мемлекеттіліктің 2,5 мың жылдық тарихы бар. Бізге тәуелсіздік өзінен-өзі келген жоқ, оның бастауы мен сабақтастығы ғасырдан-ғасырға, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келеді. Еуразия даласының ұлы көшпелі мемлекеттері өз кезегінде тіршілігін тоқтатқанмен, артына өшпестей мұра қалдырып отырған. Бұл дала мемлекеттерінің заңы еді. Сақтар, ғұндар, түрктер, қыпшақтар, кейінгі қазақ хандығы осы жүйемен өмір сүрген. Тарихта дала заңы бойынша алғашқы көшпелілер мемлекетін құрған ғұндар болатын.Көшпелілердің мемлекеті жөнінде осы уақытқа дейін зерттелген еңбектер аз емес. Олар құрған мемлекеттің территориясы үлкен, оған әртүрлі ру-тайпалар кірді. Бірақта, осы уақытқа дейін зерттеушілердің арасында көшпелілердің мемлекеті, саяси тарихы,териториясы туралы бір тоқтамға келген пікір жоқ. Бұл тақырыптағы негізгі зерттеулерді батыс, орыс ғалымдары біршама зерттеген. Осы тақырыпқа байланысты қазақ ғалымдарының зерттеулері аз, әрі жүйелі қарастырылмаған, нақты ұстанымдар жоқ. Олардың құрған мемлекеттің құрылымы мен қоғамдық жүйесі, әскери-соғыс өнері тақырыбында зерттелінген отандық еңбектер жоқ емес. Ресейлік шығыстанушылар Н.Аристов, В.Радлов көшпенділер мемлекетінің құрылуын көбінесе тайпа көсемдерінің рөлімен тікелей байланыстырады [28, 5].
Көшпелілер туралы жазылған еңбектің бірі Рене Груссенің Империя Степейкітабы. Мұнда көшпелілер мемлекеті жөнінде жалпы шолу жасаған [29.9].
В.Бартольд, В.Владимирцов және Л.Гумилев бастаған әйгілі ғалымдар көшпенділердің қалыптасуының шынайы көзін далалықтар өмірінің ішкі себептерінен іздестіре бастайды. Нәтижесінде, олар: Көшпенділер мемлекеттілікті ешкімнен тартып алған жоқ. Көшпенділер үшін мемлекеттілік қоғам дамуының ішкі сұраныстарынан туды. Көшпенділердің отырықшы көршілерімен терезесі тең қатынаста болып, өзін сақтап қалу жолындағы күресі мен қоғамның ішкі қатынастарын реттеу қажеттілігі олардың мемлекетін тудырды, - деген қорытындыға келді [28, 15].
Кеңестік кезеңде көшпелілер жөнінде терең зерттеген белгілі ғалым-түрктанушы Л. Гумилев еді. Ғалымның Хұндар, Хұндар Қытайда атты ғылыми еңбектері көшпелілер тақырыбы бойынша терең зерттелген, көлемді алғашқы еңбектердің бірі болып табылады. Мұнда көшпелі тайпа Ғұндардың тарих сахнасына шығуы, көрші мемлекеттермен қарым-қатынастары, қоғамдық құрылысы, қытай империяларымен байланысы жан-жақты қарастырылған. Сол кездің өзінде Л. Гумилев алғашқылардың бірі болып көшпелілердің теңдессіз өркениетін өз зерттеулерінде атап өтеді. Ол былай дейді: б.з.дейінгі І-ші мыңжылдықта хұндардың көшпелішаруашылығы, олардың отырықшы көршілерінің шаруашылығына қарағанда, әлдеқайда жоғары дәрежеде ұйымдастырылған еді деп жазады. Ғалымның пассионарлық теориясы бойынша ол ғұндарда Мөде шаньюйдің кезінде серпіліс болғанын айтады. Л. Гумилев ғұн мемлекетінің ішкі құрылымы туралы былай деп пайымдайды Әдетте көшпелі мемлекеттерді тайпалар одағы немесе әскери тәртіпке бағынатын орда-адамдар нөпірі ретінде қарайды. Хұндар жәйіне келсек, бұл екі түсінік те дұрыс емес. Хұндар руларға бөлінетін бірден-бір тайпа болған. Тайпалар одағынан оның айырмашылығы осы [31, 85].
Бірақта ғалымның пікірінше шаньюйдің қолында толық билік болмаған, оны ірі рулардың ақсүйектері шектеп отырған деп санайды. А.Хазанов өзінің Кочевники и внешний мир атты еңбегінде көшпелілер мемлекетінің пайда болуы біріншіден көрші отырықшы халықтарды жаулап, бағындыру арқылы болатынын жазады. Ол көшпелілер мемлекетін бірнеше сатыға бөліп көрсетеді [32, 25].
Батыс және орыс ғалымдарының еңбектерін оқып отырып байқағанымыз, олардың көбісі көшпелілердің пайда болуын сыртқы факторлардан іздейді. А.Хазанов сияқты ғалымдар көшпелі мемлекеттің ішкі өзіндік ерекшеліктері, құндылықтары, қарым-қатынастары туралы түсінбеген болуы керек.Н.Крадин Империя Хунну атты еңбегінде көшпелі империяны былай сипаттайды, әскери-сатылы принцип бойынша ұйымдастырылған көшпелі қоғам ретінде үлкен кеңістікте орналасқан және сыртқы әлемді иелену арқылы қажетті малшаруашылығы емес шикізатты алып отырған. Бұл еңбекте ғұн мемлекетінің құрылуы, экономикалық жағдайы, қоғамдық құрылысы, сыртқы қарым-қатынастары жазылған [33, 3].
Е.Кычанов өзінің Кочевые государства от гуннов до маньчжуров деген монографиясында Қытаймен көрші бола отырып, көшпелі мемлекеттер іштей даму нәтижесінде өзінің басқару механизмін, алғашқы мемлекеттіліктің түрі дамығандығын көрсетуге тырысады. Әсіресе, мұндай көшпелі мемлекет түрлерінде жүзжылдықтар бойы сабақтастық болады. Басқарудың әскери-әкімшілік түріндегі органдардың билікті орталықтандырудың қажеттігі, мемлекеттік культтің нысанасы ретіндегі Аспанмен байланысын көрсетуге болатынын айтады [34, 3].
Қазақ ғалымдарының ішінде көшпелілер тарихын жан-жақты қарастырған ғалым-тарихшы Қ. Салғараұлы. жалпы көшпелілер тарихы жөнінде жаңа өзіндік көзқараспен, тың пікірлерді ғылыми ортаға салады. Бұрыннан қалыптасқан еуроорталықтық кереғар ұстанымдардың бет-пердесін ашып, оны өзіндік болмыспен зерттеуге тырысады. Ғалымның Ұлы Қағанат деген көлемді еңбегінде өзекті мәселелерді көтереді. Олардың ішінде көшпелілердің тайпалық құрамы және мемлекеттік билік тармақтары, хан сөзін жан -жақты қарастырып түсініктеме береді [35, 410].
Кейінгі қытай тарихшыларынан Цэянь Бао-Цзан бастаған ғалымдар Орта Азия халықтарының тариихына байланысты қытай мемлекетінің көне тарихын жиыстырып,бөлек кітаптар сериясын бастырған,Оларға ғылыми түсініктеме жазып, ғұндар тарихын бір жүйеге келтіруге талпынған.
Жапонияның Г.Ути бастаған ғалымдарының Атүстіндегі халықтар тарихы деген еңбегінде ғұндар туралы тарауда қытай ғалымдарының түсінітемелерін толықтыруды көздеген.Ал жапония ғалымы К.Сиратори Орта Азияның ертедегі көшпелілер тарихын,оның шығу тегін, қытай жылнамалары, батыс, шығыс ғалымдарының еңбегімен салыстыра зерттеудің нәтижесінде (1902-жылы бастырған көшпелілер тілі туралы еңбегінде) көшпелілердің тайпаларының шығу ткгін түркі тектес халықтарға жатқызса,беріректе жазған (көшпелілер қай халыққа жатады, көшпелілердің шығу тегі еңбектерінде көшпелі тайпалар моңғолдардың арғы тегі болуға тиіс деген екі ұшты болжамаға келген.[8;5б].
Сөйтіп, соңғы жүз жылда ғұндар нәсілі мен бүгінгі мұрагерлері туралы талас толастаған жоқ.Сондықтан бұл салада ғалымдар арасында бөлек зерттеу жүйесі қалыптасты.Дүние жүзі тарихшыларынан А.Резмюза, Ю.Клапрот, Ф.Миллер, Жирар-де-Риал, В.В.Радлов, Н.А.Аристов, Ф.Хирт, И.Блейер, В.А.Панао, Л.Нидерле, Е.Паркер, Ф.Шварц, А.Н.Бернштам, Ю.А.Зуев өз еңбектерін ұсынды.В.А.Панов көшпелілерде көптеген тайпалар моңғолдардың ғана бабалары болуға тиіс деп болжам айтқан ғалымдарды сынап:Тіпті моңңғол деген ондай ел ұлыстық сатыға көтерілген жоқ деп тұжырымдай келе, көшпелілерде тайпалардығ басым бөлігін түркі тектес халықтардың арғы тегіне жатқызған.Ал Паллас, Б.Бергман, М.Шмиде, И.Бэр, Л.Я.Бичурин, К.Неймон,Х.Ховрос көшпелі тайпалар моңғол тектес халық деп дәлелдеді.Бұлардың еңбектерінде ғылми деректер аз болғандықтан оларды әлем тарихшылары әлі мойындай қойған жоқ.[6;15б].
Зертеу жұмысының теориялық- методологиялық негіздері:Зерттеуде тарихи еңбектерді жан-жақты обьективті түрде диалектикалық тәсілдермен етен байланыстығы тарихилықтың, обьективтіліктің, ғылыми принциптерінің негізінде оқып -үйрену,талдау басшылыққа алынды.Зерттеу барысында нақты- тарихи, салыстырмалы тарихи, талдау,жинақтау және қорыту әдістері, сондай-ақ логикалық, статистикалық әдістері қолданылды.
Зерттеудің хронологиялық кезеңі: Зерттеу жұмысымыз III-XVIIғ.ғ аралығын қамтиды.
Зерттеу жұмысының нысаны:Қазіргі тарихнамада көшпелі саяси құрылымның сабақтастығы мен трансформациясы.
Зерттеу жұмысының пәні:Қазіргі тарихнамада көшпелі саяси құрылымның сабақтастығы мен трансформациясымәселесін обьективті түрде саралап, ұлттық мүдде тұрғысынан талдау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Зерттеуде қойылған мақсаты мен міндеттерімен, осы күнге дейін айтарлықтай зерттелмеген жаңа материалдармен, сонымен қатар отандық тарихи ғылымда арнайы зерттеу пәні болмаған тақырыпты қоюмен тікелей байланысты.Қазіргі тарихнамада көшпелі саяси құрылымның сабақтастығы мен трансформациясы жан-жақты талдау жұмыстың ғылыми жаңалығы болып табылады.
Зерттеудің қолданбалы маңызы: Зерттеу жұмысы жаңаша көзқараспен зерттелген еңбектердің қатарын толықтыра түседі.Зерттеу жұмысындағы тұжырымдар мен қорытындыларды ғылыми еңбектерде, тарих сабақтарында және жоғары оқу орындарында оқылатын арнаулы курстарда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы:Кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебтеттер тізімінен тұрады.Диплом жұмысының көлемі 62 бетті құрайды.
I.ТАРАУ.Көшпелі мемлекеттердің қалыптасу үрдісін заманауи еңбектерде зерттеу мәселелері.
1.1Тарихи зерттеулерде әскери - саяси жүйенің ұйымдасу принциптері және ерекшеліктері
Әскери өнердің дамуында сак жауынгерлерінің үлкен орны бар. Олардың соғыс жүргізу өнері мындаған жылдар бойы жаулары мен достарының назарын аударып келді, әрі ежелгі құл иеленуші мемлекеттердің әскери өнерінін дамуы-на өзіндік әсерін тигізді. Ежелгі әскери теоретиктер сақтар-дың әскери өнерін зерттей келе, олардьщ ерекшеліктерін көрсетті және пайдалануға кеңес берді. Сақтардың негізгі қаруы садақ пен ұзын найза бодды. Сақ садақтары екі серіппелі бөліктен тұрды: сыммен жалғастыры-ла тартылған қос мүйізу Геродот айтқаңдай^сақтар садақты кеудесіне емес, иығыиа қойып атқан, олар оң иыққа да, сол иықка да қойып ата беретін болған. Сақ жауынгері -- ол атты садақшы. Авдиевтің айтуынша, оның күші - "жебеде, қорамсақта және боддыруды білмейтін жүйрік атга". Садақ пен найзадан басқа, сақтарда қысқа қылыш және арқан болды.Сақтардың қорғаныс құралдары қалқан, сауыт, бас киім болды. Қалқан шағын гана болды, теріден жасалды. Сауыт ал-ғашында мыстан, кейіннен темірден жасадды, денеге тиіп тұрды, бірақ жауынгердің қимыл-қозғалысына кедергі жасамады.Сақ өскерлері жеке-жеке топтан (рулық топ) тұрды.Бірнеше отряд тосқауыл жасау үшін алдыға жіберілді және бұларды кодцау үшін қосымша куш жұмсалды. Негізгі мақсат майданның тұтастығын бұзу болды. Ұрыс шебін атты әскер құрады, жаяу соғысқан жоқ.Сақтар, негізінен, өз жауын күшпен емес, айламен алды. Соғыс, әдетте, күтпеген жерден шабуыл жасау түрінде баста-лып отырды. Тұтқиылдан шабуыл жасап, жауының есін жи-ғызбастан арғы жағына өте шығуға ұмтылды немесе өтірік шегініп, қапыда қарсы шабуыл жасады. Соғыс табысты өткен жағдайда, сақтар жауын толық талқандағанша қуалап, толық жойып жіберуге ұмтылды. Ал жеңіліске ұшыраған жағдайда, айқасты өздерінің пайдасына шешілгенше жалғастыра берді. .[1;55б].
Сақтарда үнемі жайылым жетіспеді. Олардың күшін әлсіреткен ең басты нөрсе тайпалар арасындағы қақтығыстар болды.Б.з.д. VI ғасырдың II жартысывда Иран жеріндегі парсы мемлекеті жаулап алу соғыстарын жүргізді. Парсы патшасы Кир Кіші Азияны жаулап алғаннан кейін Окс (Әмударйя) және Яқсарт (Сырдария) өзендерінің арасын мекендейтін сақ тайпаларына (массагеттерге) басып кірді. Томирис патша басқарған массагеттерге аса күшті жаумен соғысуға тура келді. Сақ жауынгерінің де күші әлсіз емес-ті. Сақ әскерлері тез қимылдайтын епті, соғыс ісінің үздік шеберлері болатын. Олардың ең басты ерекшелігі әрі артықшылығы - олар қыр-сырын жақсы білетін өз жерлерінде соғысты.
Сақтардың соғыс жүргізу әдісінің де өзіндік ерекшелігі болды. Сақтар әскерді өзара келісімге келіп отыратын екі топка бөлді: бірінші отряд соғысқан жауға қарсы майданға шыққанда, екіншісі жау тылында немесе жау шегінген жағ-дайда соққы беруге дайын тұрды.Сақтар бұл әдісті ескі грек-рим авторлары атаған "кіші соғыстарда" кеңінен пайдаланды. Олар кедергілер жасады, алдап түсірді, күндіз де, түнде де тұтқиылдан шабуыл жасап, тез жоқ боп кетіп отырды. Күтпеген ұсақ шабуылдармен жау әскерлерін үнемі үрейлендірді, алайда өздері ешқашан ұстат-пады. .[2;56б].
Сакгардың соғыс өнеріне сипаттама бере отырып, Геродот былай деп жазды: "Олардың жеріне басып кірген жаудың еш-қайсысы қашып құтыла алмайды. Егер олар ашык соғысуды өздері қаламаса, ешкім оларды қуып жете де алмайды, себебі оларда қала да, бекініс те жоқ. Алайда олар өз баспаналарын өздерімен бірге ала журеді өрі олардың барлығы да ат үстінде садакты жақсы ататын мергендер. Азықты олар жерден емес, мал өсіруден табады. Осындай жағдайда олар қалай жеңімпаз болмасын"Геродот олардың қыс айларында мұз үстінде де шабуыл жасағандығын айтады. Ертедегі авторлар сақтардың тарихи рөлін жақсы түсінген.Юстин скиф қаһармандығының ұлылығы мен маңызды-лығына жете мән бере отырып, "сақ тарихының даңқы олар-дың әміршілдігінен де жоғары тұрды" деген баға берді.Демек, түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқы-ның әскери тарихын, оның ежелгі мәдениетін зерттегенде, жоғарыдағы сүбелі арналарға соқпауға болмайды. .[2;57б].
Қорыта келгенде, сақтар одағы өздері мекендеген жерінде б.з.д. II ғасырға дейін өмір сүрді. Содан соң сақ тайпалары-ның одағы ыдырап, бүгінгі түркі тектес басқа тайпаларға сіңісіп кетті.
Солтүстік Қара теңіз аумақтары сарматтардың мекендеген жері бола тұра олардың тарихында маңызды рөл атқарды . Сарматтар біздің заманымызға дейін IIғ қара теңіз жағалауына келіп, тез жетекші этникалық және саяси күшке айналды. Енді сарматтар одан әрі әлеуметтік-саяси жағдайын жақсартып іргелес жерлер мен халықтарды айтарлықтай өз билеуінде ұстады.Солтүстік Қара теңіз жағалауында сармат дәуірінің этно-саяси жағдайы өте күрделі болды.IIIғасырдың ортасында сарматтар көрші Готтар мен этно-саяси бірлестікке түсіп олардың мәдениеті Черняховского мәдениетіне үлес қосты.Сарматтардың көршілері варварлық тайпалар мен солтүстік қара теңіз жағалалауында Оливия және Херсенос мемлекеттерімен қатар Боспор хандығы болды.Сарматтардың батысқа келуі Рим империясының ашуына тиіп,Сарматтар енді Рим империясының басты жауына айналды.[1, 16-17б]
Сарамттардың материялдық мәдениетіне кейінгі сарматтардың қару-жарақ кешені скифтерге өте ұқсас болған.Көне скифтердің молаларында сарматтардың қару-жарағы басы иілген сақиналы қылыштабылған. Сарматтардың ескерткіштерінде сақтардың жауынгерлерінің соғысу тәсілін сарматтар да қайталаған.
Б.з.б IIIғасырдың бірінші жартысында Сарматтар Готтармен қарым-қатынас жолына түсті.Жаңа қару-жарақ түрлерін готтардан үйренді. Скифтарға дейінгі соғыс және Сарматтардың соғысы солтүстік қара теңіз жағалауында қару-жарақ түрінің далалық дәстүрі қалыптасты. Б.з.б IIIғасырдың ортасында кейінгі сарматтардың ескерткіштерінде готтардың қару-жарағы жиі табылды.Жарылғыштар,қорғаныс щиттар, және ауыр қылыштар. Ольвидің жаулап алу мәліметтерінде домалақ басты екі қанжардың сарматтардың қаруы болғандығын атап өткен.Дион Христом 95жылы Ольвия қаласындағы Каллистратың қолында ұзын қылыш, ол сарматтардың қылышы болатын деп анықтама берген болатын.[2, 50б]
Сарматтар қоғамында әскери-саяси жағдай жоғарғы дәрежеде ұйымдастырылды.Қандай көшпелі қоғамда болмасын әр ержүрек үлкен ер азаматтар әскер құрамында маңызды рөл атқарды.Сарматтардың әскери-өнері туралы басты деректер ежелгі авторлардың жазбалары және археологиялық деректер.Бұл деректерден алнған мәліметтер бірін-бірі толықтырушы және бір-біріне ұқсас болып келеді.Археологиялық деректер сарматтардың қару-жарақ түрлерін қандай болғандығын көрсетіп берді. Қылыш,қанжар,садақ,садақ оғынан қорғайтын қалқандар,жарылғыштар, шлемдар
Ерте сармат дәуірі б.з.б II-Iғ: Солтүстік қара теңіз жағадауында 74 сармат ескерткіші қазіргі таңда анықталып зерттелген болатын. М.Б.Шукин зерттеу нәтижесіне қарағанда киім-кешек түрлерімен қару-жарақ түрлерін толықтырды.Дротиктер,темірден жасалған садақ пен жебе, және бағалы шлемдар да сарматтарда қару-жарақ түрлерінің бірі болды.Сарматтарда ең қызықтысы қару-жарақ түрлерінің табылуына байланысты молалардың бөлінуі.Винаградное тұрағындағы обалардан қару-жарақ түрлерінің екі түрі бірге табылған садақ және қопарғыш құрал.Александровск Сергеевка тұрақтарынан атқыш құралдар табылған.Ерте Сармат дәуірінде Сарматтар Орал жеріне дейін жаулап, ол жерден табылған қару-жарақтар Сарматтардың солтүстік қара теңіз жағалауында қолданған қару-жарағы деп тұжырымдауға болады.Б.з.б II-Iғасырларда сарматтар соғыста басты қару ретінде қылыш және садақты қолданды.М.Г.Мошковой сарматтардың прохров мәдениетінен қылыштын көп табылғандығын дәлелдеді.Сақ мемлекетінде де сарматтарда да ең мықты және басты қару ұзын қылыш болған.Қорғаныс қару-жарақ түріне бағалы шлемдарды жатқызды.Себебі шлемдар садақ оғынан,қылыштан,қанжардан келетін соққылардан қорғады.Б.Ф.Железчикова зерттеулерінде ерте сармат дәуірінде табылған қару-жарақ түрлерін 91,4 пайызын еркектер қолданды. 2,4пайыз қару-жарақты әйелдер де қолданғандығы кездеседі.Б.з.б II-I ғасырларда солтүстік қара теңіз жағалаулары үшін соғыстар болды.Осы уақытта Сарматтар суық мінездерін танытып,көшпелілердің арасында әскери мемлекеттіліктің негізін қалады.[3,78-79б]
Орта сармат кезеңі б.д I-IIғасырдың ортасы.Сарматтардың үлкен ескерткіштерінің 800-ден астамы кездеседі.Қару-жарақ түрінен қысқасапты қылыштарды кеңінен қолданған.Ұзын қылыштардың да батыстық түрлері табылған.Корнелий Тациттің баяндауы бойынша сарматтар ұзын қшылыш түрлерін пайдаланып соғыс кезінде екі қолымен бірге ұстаған.Осы уақыттары қылыштар мен қанжарлар басқа қару-жарақ түрлерінен қарағанда 78,7пайызды құраған.Бұл дегеніміз сарматтардағы қылыш пен қанжардың көп пайдаланғандығын көрсетеді.Қорғаныс қару-жарақ түрлері мен снарядтар аздап кездеседі.Басты назар аударатын мәселе Сарматтардың қару-жарақ түрлері Азиялықтардың қолданған қару-жарағына өте ұқсас келеді. Қар теңіз жағалауындағы Битак моласынан Ғұндардың қылыштары мен садақ пен жебелері табылған.Яғни қара теңіз жағалауына Ғұндардың келуіне байланысты Сарматтар да олардың қару-жарақтарын қолданған.[4,103б]
Кейінгі сармат кезеңі б.з.бII-IVғасырлар.Кейінгі сармат дәуірінде қару-жарақ түрлері өзгеріске ұшырады.Молалардың 84пайызынан қылыштар мен қанжарлар табылды.Бұл кезеңде сарматтардың ең негізгі қаруы ұзын қылыш болды.Қылыштарының ұзындығы 100см-ге дейін жеткен.Қорғаныс қару-жарақ түрлерінен шиттер бірен-саран кездеседі.Сармат жауынгерлерінің молалары Инкерман өзені жағасында көптеп кездеседі,және жауынгерлердің қолданған қару-жарағын өздерімен бірге көмген.
Сарматтардың жауынгерлерінің құрамы ежелден ақ еркектер құрды.Оларды жауынгер халық деп атап соғыс кезінде бәрі бірдей ұрысқа ұйымшылдықпен қатысты.Жауынгерлер маңызды рөл атқарды.Оларда жеңіл қаруланған әскерлер де болды.Сарматтар темір дәуірінде қару-жарақ түрлері мен соғыс тәсілдерін жақсы меңгерді. Сарматтардың өміріндегі жылдам ұрысашу соғысудың басты тәсілдерінің жетік меңгерген түрі болды. Сарматтарда жылдам шабуылдау кезінде жауынгерлердің санының көп болуы талап етілді,және қару-жарақ түрлерінен салмағы ауыр қарулар қолданылды.Мысалға қанжарлар,қалқандар, және 100см болатын ұзын қылыштар пайдаланылды.[5,25б]
Анткиалық авторлардың ішінде Гипократтың айтуынша Сарматтардың қоғамында әйелдер де соңысқа белсене араласты. Жауларына садақатып, снаряд қолданып, тіпті қылышты да пайдаланған. Пампония Мелый сарматтардың әйелдерін соғысу тәсіліне түсіндірме беріп, олар темір қару-жарақтарды қолданбады,жауларына қарсы атқа мініп арқан лақтырып жауларына қарсы төтеп беріп отырған.Сарматтардың халқының саны көп болмаған.Орал тауларында сарматтар дәуірінде әйелдердің молаларынан қару-жарақ түрлерінің 8,3пайызы табылып,олар ерте сармат кезеңіне жатқызылды.Ал орта сармат кезеңінде мүлдем әйелдердің молаларынан қару-жарақ кездеспеген.Сарматтар қоғамында еркектер көші-қонудың жағдайын қамдап жүргенде, әйелдер қолдарына қару алып,өздері өмір сүріп отырған жерлерді жаудан қорғауға тура келді.Сармат әйелдері әскери жаттығуларға қатысқан.Гипократтың айтуынша сарматт әйелдері жауының қатарынан 3-адамды өлтірмейінше жауынгерлер қатарына қоспаған,және соғысқа қатыстырылмаған.Сарматтарда ашық соғыс түрлері аз кездеседі.Тациттің айтуы бойынша Сарматтар соғыс кезінде садақшыларға үлкен жауапкершілік артқан,жауларына қарсы алдыңғы қатарда садақшылар тобы соғысты бастаушы болған.
Хұн мемлекетінің құрылымы да қатал иерархиялы болды.Б.з.д. V -- IV ғасырларда жун (хүн) тайпасының әскери демократиясынан өсіп шыққан хүн державасы көршілес тайпа одактарымен жөне қытай патшалығымен соғыста әбден шыңдалды. Мұндай мемлекет тек әскери әкімшілік принциппен ұйымдастырылған, орталықтандырылған империяда ғана болуы мүмкін.
Қатал билік жүргізген елбасын "тәңірқұты" деп атаған. Ол "Аспан мен Жерден жаралған, Күн мен Айға теңестіріп қойылған ұлы хұн - Тәңір деген арнайы лауазымға ие болған. Оны "Көк ұлы" деп те атаған. Оның билігі мынадай міндеттер мен функциялардан көрінеді:
а) мемлекеттің барлық аумағы мен басқару міндеті, осы аумақты қорғау функциясы;
ә) соғыс және бейбітшілік шартын жариялау міндеті мен әскерге жетекшілік ету функциясы;
б) мемлекеттің барлық қарулы күштеріне жұмсалатын шығынды өз қолына жұмылдыру және сыртқы саяси бағытты анықтау функциясы;
в) қарамағындағы әрбір адамның өмірі мен өліміне жауап-тылық міндеті.
Әскери өнері жаганан оларды нағыз жауынгер халық деуге тұрарлық. Соғысты алыстан, арнайы жасалған ұшы өткір жебе мен мықты садақ арқылы жүргізеді. Қоян-қолтық шайқаста олардай ешкім қылышпен шебер соғыса алмайды. Жа-уының кашып құтылуына мүмкіндік бермес үшін, олар арқан мен тұзақ алып жүреді, сол арқылы ұстап алады" (20: 24 -- 25-беттер).
(Аммиан Марцелин еңбегінен кысқаша ұзінді)Хұндар б.з.д. III -- II ғасырларда Орта Азияны мекендеген көшпелі халық. Біздің дәуіріміздің I ғасырынан бастап хұндар Батысқа жылжи бастайды. IV ғасырда хұндар Доннан Карпатқа дейінгі аумақты иечденіп, түркі және тағы басқа тайпаларды өздеріне қосып алды.Аммиан Марцелин - біздің дәуіріміздің IV ғасырындағы Рим тарихшысы. Оның тарихи жазбалары Шығыс Еуропаға кеңінен таралып, хұндар туралы маңызды деректер қалдыр-ған.
1. Хұн тайпаларының дене мүшелерінің тұрқы: серіппедей қат-ты, мойындары жуан, бұлшық еттері шыққан, тығыз әрі толық, өрі керемет, өрі корқынышты көрінеді.
2. Олар ұрысқа түскенде ештеңені аямай, жан-жаққа тарап өрі керемет қатты дауыс шығарып айқайлайды. Олар ешқашан ұрыс алаңын тастамай, қорқынышты өлім әкеле отырып соғысады. Жау бекіністеріне, лагерьлеріне шабуыл жасаған кездегі олардың жылдамдықтарына көз ілеспейді.
3. Хұндар айбынды жауынгерлер. Олар садақпен,. сүйекті үшкірлеп қару жасап соғысады. Егер жақындап кетсе, қолдарымен де ұрады, қылышпен де соғысады. Ал егер өздері соққыдан бүктетіліп жатса да, жауларын аттарына қондырмау немесе аттарға мініп қашып кетпес үшін, олардың мойнына арқан лактырады.
4. Бұл халық жаулап алу үшін жабайы кекшілдікпен өршелене жылжи отырып, ертедегі массагеттер мен аландар жеріне дейін жетті.
5. Истр (Дунай) езені Азияны Еуропадан бөліп тұрған Танаид өзені маңымен, яғни савроматгардың[2] түсымен ағып өтеді. Бұл өзен-нен кейінгі өлшеусіз кең, созылып жатқан скиф шелін аландар мекендейді.
6. Хүидардын жасы және жынысы жағынан соғысқа жарамайтындар үй шаруасымен айналысады. Ал жастар, жас кезінен бастап жалан аяқ жүріп, тынымсыз жаттыгулар жасап, нөтижесінде айбын-ды жауынгерлерге айналады.
7. Олар басқа адамдар сияқты тату, тыныш өмірден, ұрыстар мен қорқыныштардан рақат табады. Хұндарда кім ұрыс даласында өлсе, сол бақытты саналған. Ал, табиғи еліммен, қартайып өлген адамды олар корқақтар деп есептеп, қаталдыкпен мазаққа айналдырған, яғни жазалаған. Олар адам елтіргендігіне қатты мақтанады. Мақта-натындары соншалық, өздерінің ұрыска мінетін аттарына өлтірген жауының бас терісін сылып алып, байлап жұрген.
8. Олардың қүлдар туралы тіпті де үғымы жоқ, өйткені олар бәрі бір тектен ақсүйектер. Ал кім соғыста көп кезге түссе, соны бастық етіп сайлаған"..[4;32б].
Ұлы далада түркі мемлекетінің, түркі тілінің қалыптасу дәуірінен дерек беретін Кұлтегін ескерткішінде былай деп жазылады: "Әлемнің көгінде аспан, төменінде қоңыр жер пайда болғанда, осы екеуінің арасында адам баласы жаратыл-ды. Адамзат баласының үстінен менің бабаларым Бумын қаған мен Истеми қаған билік жүргізді. Таққа отырған олар өз мемлекетін қорғап, Түрюі заңдарын шығарып, оны бекітті".Мұнда дүниенің төрт бұрышын түгел өзіне табындырған алғашқы түркі қағандары билік құрған уақытымен байланыс-ты суреттеледі.Н.А.Аристов "Түркілердің бастапқы шығу тегі мен олар-дың ата жұрты туралы" деген мәселеде: "Түркілердің негізгі үлкен тайпалары алғашында Алтайды мекендеген. Алтайдағы жер-су аттары көне түркі халық аңыздарына енуі бұған дәлел бола алады. Ежелгі түркі мемлекеті хұндар империясы болып есептеледі", - дейді. .[3;41б].
Орхон жазбалары бұған дәлел. Жекелеген түркі халықтары мен олардың тіршілік еткен мекені туралы толығырақ мәліметті біз ІХ-Х ғасырлардағы араб географиясынагн кездестіреміз.Қытай жазбалары бойынша шекарадан тыс жатқан кершілерінің бәрін тітіркентеді.Қытай жылнамасында көрсетілген көне түркілердің мемлекеттік заңы негізгі ірі-ірі бес баптан тұрған:
1-бап. Көтеріліс жасап, бұлік шығарған кісілерге өлім жазасы кесілсін (мемлекеттің бүтіндігін сақтау талабынан туған).
2-бап. Түркі бүдун (жұртының) мүддесін сатып, елге опасыздық еткендер өлім жазасына кесілсін.
3-бап. Қағанат ішівде жазықсыз кісіні өлтіргендер өлім жазасына кесілсін.
4-бап. Сәйгүлік атты ұрлаған кісіге өлім жазасы бұйырыл-сын. (Ат -- қоғамның соғыс күші.)
5-бап. Үрланған бағалы мүлік үшін он есе артық айып төленсін.
Аз уақыт ішінде Түркі қағандығы мемлекеттің жеңісін сыртқы жаудан қорғай алатын тұрақты әскер құрды. Әскерге белгілі тәртіп бойынша ханның аға-інілері, балалары мұрагерлік жолмен басшылық етті. Қытайдың қазіргі солтүстік-шығысындағы өлкелерінен бастап Қара теңізге дейінгі ұлан-байтақ өңірде Түркі қағандығы құрылып, басқа-ру ордасы Орхон өзенінің бойына орналасады. Монғолияны, Орта Азияны мекендеген туркі тілдес тайпалар мен ұлыстар Түркі қағандығына бағынады.Мемлекет, негізінен, ру-тайпа жіктері бойынша басқарылды. Осы он ірі тайпаның әрқайсысының басқарушысы болды, оны "шад" деп атады. Он тайпа "оң қанат" және "сол қанат" деп екіге бөлінді. "Сол қанатқа" дулулардың бес тайпасы, "Оң қанатқа" көшпелілердің бес тайпасы кірді. Қағандықтың негізгі күші басқару жүйесі мен армиясы болды. Түркілер темір өндіруден жалпы әлемдік тарих сахнасына шықты.691 жылы таққа Елтеріс маркүмның інісі Қапаған (Моч-жо) қаған (691 -- 716) отырып, Шығыс Түркі қағандығы әске-ри, саяси дамуы жағынан шарықтап өсті: Солтүстік Қытай ар-миясына қарсы бірнеше шабуылдар жасады, қидандарды талқ-андады (696 -- 697), Туваны женді. Енисейлік қырғыздарды ба-ғындырды (709-710). Қапаған бүкіл Орталық Азияны билеуге қол жеткізді. Түркілердің қытай әскерін жеңуі шамамен 702 жылы болған. Қытайлар тұтқындарды сатып алмағаны үшін жа-залау жорығы 703 жөне 704 жылдары, қытайлықтармен жаңа шайқас 706 жылы болды. Сол жолы Ча-ча сенгупаның 80 мың-дық әскері талқандалған. Шатчжачунидің түркілерден жеңілісі 707 жылы, түркілердің батысқа жорықтары 709-713 жылдары болған.Шығыс Түрік қағандығы кезінде түркі әскерінің даңқы асып, қағандық өзінің шырқау биігіне көтерілді: Елтеріс (Құтлығ), Мочжо (Қапаған), Могилян (Білге) кағандар кезінде қуатты мем-лекет болды. Білге қаған қайтыс болғаннан соң түркі тайпалары-ның арасында қағандыққа талас басталды. .[4;70б].
Шыңғыс хан әскерінде монғолдар -- қара татарлар аз бол-ды, көпшілік отрядтар бағындырылған халықтар арасынан құрылды. Жоғарыда көрсетілгендей, Шыңғыс ханның айту-ынша, алғашында оған 13 мың қара татар отбасы (үйі) бағы-нып, мың адам жинап берген болатын. Кейіннен 20 жылдың ішінде монғолдар жеті жүз жиырма елді өзіне бағындырды. Солардың көпшілігі түрік тайпалары -- найман, қоңырат, ұйғыр т.б. Монғол әскерінің саны бір жүз мыңнан асып түсті.Монголдардың күші жөніндегі неғұрлым нақты деректерді XIV ғасырдың бас кезінде өмір сүрген парсы тарихшысы Рашид ад-Дин қаддырған. Ол Иранды билеген хулагидтердің уәзірі болды да, бізге жетпеген монғол мәліметтерін пайдаланды. Ол Иран хандарының қазынасында сақталған "Алтын дафтар" ("Алтын дәптер") деректеріне сүйенеді. Оның мөліметі бойын-ша, Шыңғькхханның өлер алдында (1227 ж.) 129 мың жауынгері болған[1]. Бұл цифр 1240 жылы шыққан монғол эпосына қосымша дәлелденеді. Онда 1206 жылы Шыңғыс ханның 95 мың әскері болды деп көрсетілген[2]. Бұл мәліметтер күмән келтірмейді, өйткені екеуінде әр мындықтар мыңбасының атымен қоса берілген. Ол туралы монғолдың "Құпия шежіресінің" 202, 203-тармақтарында: "Ел-жұртты ұйымдастырысқан ежелгі ер дос-тарды туыс-ноен етіп, қажымай күш жұмсаған қайырымды жолдастарды мындық ноены болғызып, уәлі сөзімді айтайын" деп жарлық етеді. Мындық ноендарын тағайындаған өмірі:
1. Меңлік атай. 2. Боорчи. 3. Мухулай Гоуан. 4. Илугай. 6. Жорчидай. 7. Хунан. 8. Хубилай. 9. Зэлмэ. 10. Тугэ. 11. Дэгэй. 12. Толун. 13. Үнгур.. 14. Чулгэдэй. 15. Борохул. 16. Шигиху-туг. 17. Хучу. 18. Хөхөчу. 19. Хоргасун. 20. Усун. 21. Хуйлдар. 22. Шилугөй. 23. Жидай. 24. Тахай. 25. Цагаан гуа. 26. Алаг. 27. Сорхон-шара. 28. Булуган. 29. Харачар. 30. Хөхөчес. 31. Сүйхэту. 32. Ная. 33. Жунсу. 34. Хучхур. 35. Бала. 36. Оранар-тай. 37. Дайр. 38. Мугэ. 39. Бужир. 40. Мүнгүүр. 41. Долоо-дой. 42. Бөрөн. 43. Худус. 44. Марал. 45. Жибгэ. 46. Юрүхан. 47. Хөхө. 48. Зэвэ. 49. Удутай. 50. Бала-Чэрби. 51. Хэтэ. 52. Сүбээдэй. 53. Мөнх. 54. Халжа. 55. Хурчахус. 56. Гэуги. 57. Бадай. 58. Хишилиг. 59. Хэтэй. 60. Чаурхай. 61. Хкнгиран. 62. Тогоон-төмөр. 63. Мэгэту. 64. Хадаан. 65. Мороха. 66. До-рибөхө. 67. Идухадай. 68. Ширахул. 69. Дауна. 70. Дамачи. 71. Хауран. 72. Алчи..73. Тобсаха. 74. Тунхуйдай. 75. Тобуха. 76. Ажинай. 77. Түйдхэр. 78. Сачуур. 79. Жидэр. 80. Олар күйеу. 81. Хингиадай бұқа күйеу. 82. Хурил. 83. Ашиң күйеу. 84. Ха-лай күйеу. 85. Чигу күйеу. 86, 87, 88. Алчи күйеу, үш мың ' қоңырат. 89, 90. Буту күйеу, мың ихирэс. 91,92,93, 94, 95. Он-гуудтық Алхушдигит хури күйеу, бес .мыңдық онгууд, орман жұртының сыртында,'Монғолдың мындық ноендарын Чингис хаған тағайындағанда мындық ноендар 95 кісі болды. .[4;75б].
Чингис хаган күйеулерімен қоса осы 95 мындық ноенды тағайындады.Плано Карпинидің айтуынша, монғол армиясының 23 бөлігі Шыңғыс ханға бағынған халықтардың ер-азаматтары болған[2]. Шамамен Шыңғыс хан армиясында 129 мың адам бо-лады. Бұл әскер Шыңғыс ханның ұлдары мен немерелеріне мұра болып қалды, оньщ ішінде оның басым бөлігі (101 мың адам) кіші ұлы Төленің иелігінде қалдырылды. 1236 жылы ба-сталған Батыс жорығына Шың^ыстың 13 үрпағы қатысты, олар барлық төрт ұлыстан келді.^Каргаловтың есебі бойынша, оған қосымша Рашид-ад-Диннің есебі бойынша, бұл хандар-дың 40 -- 45 мың адамы бблған[3], оньщ ішінде 20 -- 25 мыңы Тәленің ұлысынан. Бұған қоса қытай тарихшысы Юань-шидің айтуынша, қолбасы Сүбедей 1224 жылы Руське жаса-ған жорықтан қайтқаннан кейін "меркіттерден, наймандар-дан, керейлерден, хангиндер (қаңлылар) мен қыпшақтардан ерекше корпус құруды ұсынып, бұл ұсынысын Шыңғыс хан мақұлдаған. .[5;63б].
Шыңғыс ханның жорығына бағындырған немесе өз еркімен бағынған халыктар да қатысты. Мысалы, Қытайды, Тибетті жаулап алуға 30 мындық ұйғыр отряды қатысты, бірақ біз тұтастай бір халықгың Шыңғыс хан жорығына қатысқаны туралы мысал білмейміз.
Сонымен, түріктер Шыңғыс ханның негізгі әскерінің бір бөлігі болған. Бұған қоса бағындырылған елдерден қосымша жасақтар құрылған. Бұл пікірді Юань-шидің деректері де жоққа шығармайды, Сүбедейдің жасағына алынған меркіт, керей, наймандар жергілікті түріктер болған. Бағынған ха-лықтар монғол армиясын толықтырып отырған. Соғыс кезінде қолға түскен тұтқындар мен бейбіт тұрғымдарды мон-ғолдар'өздерінің алдарына салып, шайқасқа кіргізіп отырған. Бұған қоса вассалдар мен одақтастар әскері де пайдаланыл-ған. Бұл тактиканы Қытай мен Русьтегі, Кіші Азия мен Германиядағы шайқастар женінде жазылған деректер растап отыр.Монғол тайпаларының коғамдық даму ерекшелігіне қарай, монғол соғыс өнерінің өзіндіқ сипаты болды. .[5;63б].
Монғол тайпалары екі үлкен топқа жіктелді: орман тайпа-лары немесе аншылар, дала тайпалары немесе мал өсірушілер. Аңшылар Байкал көлі жағалауында, Енисейдің жоғарғы жағы мен Ертіс бойында өмір сүрсе, малшы монғол-дар Байқалдың онтүстігіндегі таулы жайылымдардан Алтай тауының батыс сілемдеріне дейінгі аралықтағы жазық дала-ларда көшіп жүрді. Малшы-көшпенді тайпалардың саны мол болды, олар орта ғасыр тарихында маңызды рөл атқарды. Мо-нғолдың "асыл сөздерінде" олар өздерін "киіз үйдегілер ұрпағы" деп атады.ХІ-ХІІІ ғасырларда монғолдардың негізгі кәсібі аңшылық пен мал шаруашылығы болды. "Олардың малы өте көп: түйе, сиыр, кой, ешкі және жылқы. Олардың малының көптігі сонша, біздің ойымызша, ондай мал бүкіл әлемце жоқ", - деп жазды Плано Карпини 1246 жылы монғолдарға барғаннан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.Зерттеу жұмысында қазіргі тарихнамада көшпелі саяси құрылымның сабақтастығы мен трансформациясы жан-жақты зерттеліп,кешенді түрде талданылады.
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз егемендігін алғаннан бері Қазақстанның геосаяси жағдайы күрт өзгерген кезде тарихымызды зерттеу саласында үлкен бетбұрыстар болды. Әсіресе, бүгінгі күні Қазақстан Республикасы өзінің жиырма төрт жылдығын атап отырған уақытта қазақ халқының рухани өрлеуі мен тарихи санасының қалыптасуы заманында өзінің көршілес және алыс халықтармен және мемлекеттермен ғасырлар бойындағы болған қарым-қатынастары мен байланыстарына деген қызығушылығы едәуір артып отыр.Қазіргі уақытта қазақ халқы ұлттық жаңғыруға, егемен мемлекет ретінде қалыптасуға бағыт ұстап отырған шақта тарихымызды қайта ой елегінен өткізу арқылы жан-жақты зерделеу және Отанымыздың өзіндік төл тарихын зерттеу негізгі мәселелер қатарында екені белгілі.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан бастап белгілі отандық тарихшылар бұрын зерттелмеген айтуға тыйым салынған көкейкесті мәселелерді көтеріп, халқымыздың әлі де өз деңгейінде жан-жақты зерттеліп, ұлттық тұрғыда тиісті бағасын алмаған маңызды мәселелерді талқылады.
XVII ғ. аяғы - XVIII ғ. басында Қазақ халқының Ресейдің отарлауына душар болып едәуір саяси, экономикалық және рухани дағдарыстарды басынан кешірді. Қазақ даласында хандық жүйені жою арқылы тәуелсіздігіне тоқтау қойылды. Әсіресе, XX ғ. бірінші жартысында тоталитарлық кеңес үкіметі жылдары төл тарихын зерттеу мүмкіндігінен айрып, тілі, салты мен ата-дәстүрін ұмыт қалдырту арқылы мәңгі отарлықты көздеген Мәскеу қазақ зиялылары мен әлауқаттыларын репрессиялар мен қудалаулға ұшыратып, елі емес, жеріне қызыққан большевиктік саясат бүкіл қазақ халқын геноцидке ұшыратуы оның тарихындағы теңдесі жоқ үлкен қасіретті кезеңдердің бірі болып тарихқа жазылды. Осы жылдары халқымыздың жартысына жуығы қырылып, қалғаны жаппай орыстандыру саясатын бастан кешіріп, рухани тоқыраулыққа әкеліп соқтырса, екінші жағынан тарихымызды бұрмалау арқылы ұлттық сананың орнына интернационализм, халықтар достығын бүркемеленіп құлдық сананы енгізуінің зардаптарының ауырлығы бүгінгі таңда едәуір сезілуде. Осыншама қасіретті көрген халық үшін тәуелсіздіктің орны мен мазмұны ерекше биік. Отарлық пен тоталитаризм жүйесі тарихымызды шынайылық тұрғысынан зерттеу ісінде төл зерттеушілерімізге жол бермеумен қоса, өзінің отарлық саясатына сәйкес оны барынша бұрмалап және сол бұрмаланған күйінде ғылыми айналымға енгізуі бүгінгі таңдағы халқымыздың басына түскен ең үлкен рухани зардаптарының бірі болып табылады.
Қазақ тарихы бір кезде әрбір өркениет тарихына қарай құлшына жүйіткіген отырықшы саналылардың зеріккенде шығаратын ойыншығы іспетті болды.Егер бетбұрыс болмағанда Орта азия түземіндегі сахара сахынасына қойылған державалық драмалар өзінің трагедиялық көріністерін немен тәмамдайтыны белгілі еді.
Осы кесапатты жағдаяттардан кейін тарихта анықталмаған кейбір мәселелерге жауап іздеуге тура келді.Сондай мәселелердің біріқазіргі тарихнамада көшпелі саяси құрылымның сабақтастығы ментрансформациясы болып отыр.
Өткенімізді сараламай болашағымызды болжау қиын. Елдігіміз бен мемлекетіміздің бүгіні мен болашағын оның ішкі саяси бағытымен қоса, әлемдік қауымдастықтың басқа мүшелерімен қарым-қатынастарының қандай деңгей мен сапада болуы белгілейді. Тарихымызды зерттеу ісінің ғылыми, әлеуметтік қоғамдық және ұлттық-танымдық қызметтерімен қоса, бүгінгі күнгі қазіргі тарихнамада көшпелі саяси құрылымның сабақтастығы арқылы ашып көрсетудегі маңызы өте зор.
Осыған қарамастан бұл мәселенің әліде толық шешілмеген тұстары баршылық.Мәселен,қазіргі тарихнамада көшпелі саяси құрылымның сабақтастығы туралы мағұлматтар болғанымен, әліде толық әрі жан-жақты зерттеуді қажет етеді деп есептйміз. Сонан да болар,көшпенділер тарихы көршілерінің шежірелеріне түскенде керісінше солардың мүдделеріне,көз қарастарына орай әдейі бұрмаланып,керісінше жазылып жүрді.Мұндай бұратана халықтың тарихын бұрмалаушылықты ескере отырып,керектісін керексізінен,ақиқатты ауытқушылықтан екшеп алу-зерттеушілердің зердесінде әрдайым сақталуы ләзім.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.Жұмыстың басты мақсаты қазіргі тарихнамада көшпелі саяси құрылымның сабақтастығы жан-жақты талдау жасап,обьективті баға беру.
Алға қойылған мақсатты орындау үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
-Тарихи зерттеулерде әскери - саяси жүйенің ұйымдасу принциптері және ерекшеліктеріне шолу:
-Көшпелілердің әскери өнері және саяси құрылымының сабақтастығы және байланысына обьективті баға беру:
-Көшпелі қоғамдардың әлеуметтік стратификациясы мен саяси ұйымдастыру мәселелерін жан-жанқты зерттеу:
-Көшпелі қоғамында саяси-әлеуметтік өзгерістерін зерттеудің бағыттары мен үрдістері кешенді түрде талдау:
Зерттеу жұмысының негізгі дерек көздері.Көшпелілердің ұзақ тарихын анықтайтын әртүрлі тілде жазылған тарихи деректер баршылық.Солардың бірі қытайдың деректері болып табылады.Өйткені Қытай байырғы өркениетті мемлекеттердің бірі болғандықтан,оның жазу мәдениеті ерте дамыған және жазба дерек көздері жүйелі түрде сақталған.Қытайдың ресми жылнамалық хронологиялық деректерінде және бейресми жазбаларында мәліметтер көптеп кездеседі.Бірінші,қытайдың ресми және бейресми дерек көздері.Екінші қытайда сақталған соғды,түркі,ұйғыр жазбалары.Үшінші археологиялық материялдар.Сонмен қатар жылнамалар мен тарихи деректер қатарын толықтыратын деректер тобына ауыз әдебиеті мен аңыз әңгімелер жатады.
Көптеген көне шежірелер мен тарихи жылнамалар мен қоса көшпелілер туралы нақты мағұлмат беретін деректердің қатарына Әбілғазының Түрік шежіресі жатады.
Түркі тектес халықтарға кеңінен танылған Қорқыт ата кітабында да көшпелі халықтардың ертедегі тұрмыс-салт, діни наным сенімдері айтылады.
Диуани лұғат-ат-түрік дерегінде көшпелі тайпалардың тізбесін келтірді.Махмуд Қащқари, Марвази көшпелілер тайпасы жөнінде ғана дерек келтірген.
Нұзхат әл-муштак шығармасында көшпелілердің әскері көп болғаны және олардың өз жерлерін кеңейту барысында жүргізген шапқыншылық жорықтары туралы айтылады.
ІХ ғасырдағы араб авторы Әл-Яқұбидің "көшпелілер бірнеше халықтар мен мемлекетке бөлінеді. Соның ішінде қарлықтар, тоғыз оғыздар, қимақтар және оғыздар бар. Көшпелілер әр тайпасы жеке мемлекет және бірімен бірі соғысып тұрады".
10 ғасырдың басында Ибн әл-Факихпен бір мезгілде Ибн Русте көп томдық энциклопедиялық шығарма жазды. Бұл еңбектің аймақтардың тарихи-географиялық сипаттамасы жазылған бір ғана томы сақталған. Ибн Рустенің түрлі саяхатшылар мен географтардың шығармаларының негізінде көшпелілердің тайпалары туралы жазған. Китаб әл-алақ ән-насифа (Қымбат алқа туралы кітап) атгы еңбегінің көшпелілердің халықтары тарихы үшін үлкен маңызы бар.
Бұл жайды археологиялық ескерткіштермен, ежелгі грек, парсы, қытай жазба деректері де растап отыр. Соған қарамастан ХХ ғасырдың бас кезіне дейін Батыс қоғамында көшпенділерде таптық жүйе болмады, демек көшпенділер қоғамы мемлекет дәрежесіне жетпеді деген отаршылдық пиғылдағы, жансақ, ешбір ғылыми тұрғыдан дәлелденбеген, сыңаржақ пікірде болды. Мұндай пікірлер ол кезде отаршыл-империалистік саясат жүргізіп отырғандардың мүдделеріне сай келді. Соған қарамастан көшпенділердің мемлекеттері туралы алғашқы тарихи еңбектер ХVІІІ ғасырдан жазыла бастады. Бұл еңбектерде, содан кейін ХІХ ғасырда аталған тақырыпта жарық көрген көптеген еңбектерде көшпенділерде мемлекет болғандығын мойындады, бірақ мемлекеттің құрылуын олар жаулап алушылықпен тікелей байланыстырды. Олардың ойларынша көшпенділер қоғамы мемлекет дәрежесіне өз ішінен пісіп жеткен жоқ, тек отырықшы елдерді жаулап алған соң, мемлекеттік құрылысты отырықшылардан үйренді деген қате пікірде болды. Көп жағдайда олардың ондай пікірде болуларына, көшпенділер қоғамында сақталып қалған рулық қатынастар себеп болды. Қазақстан аумағына экспедициямен келген патша өкіметінің шенеуніктері: Киргиз-кайцактар ( яғни қазақтар) жартылай жабайы көшпенді халық. Олар жартылай алғашқы қауымдық құрылыста өмір сүреді, әлі күнге дейін оларда рулық қатынастар үстемдігі сақталып қалған,- деп айтса, ал ұлы державалық пиғылдағы тарихшылар Қазақтарда мемлекет те, хандық та еш уақытта болған жоқ, хан деген сөз ру-тайпа бірлестіктерінің басшыларына берілді, сондықтан да қазақтарда бір мезгілде хандар көп болады, дей келе Ресейдің бұл аумақты жаулап алуы, өлкенің қоғамдық-экономикалық тұрғыдан ілгері дамуын қамтамасыз етті,- деген қорытынды жасады. Әрине мұндай қорытындыға келгенде, олар ешбір ғылыми әдіске сүйенбеді. Кеңестік дәуірде ертедегі Қазақстан аумағындағы мемлекеттер туралы тарихи еңбектер екі түрлі болды. Бірінші түрі: Көшпелілерде мемлекет қалыптасып үлгерген жоқ, олар шаруашылық қауым денгейінде өмір сүрді. Жерге жекеменшік болмағандықтан, таптық қоғам құра алмады. Оның үстіне көшпелі мал шаруашылығымен айналысатындар үшін бір орталыққа бағынған мемлекеттік құрылымнан көрі, шашыраңқы қауымдастық түрінде өмір сүру тиімді болды,- деген жоғарыда айтылғандай еуроцентристік бағытта болды. Екіншісі, жан-жақты тарихи деректермен бірге археологиялық зерттеулерге сүйенген түрі: Қазақстан аумағында мемлекеттік құрылымдар б.з.б. І мыңжылдықта шаруашылықтың бөлініс кезінде пайда болды дегендер болды. Мұндай пікірді А.Н.Бернштам, В.В. Бартольд, Л.Н.Гумилев сияқты т.б. беделді ғалымдар айтты.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.Қазіргі Қазақстан тарихында мемлекеттілік мәселесі өзекті. Өйткені осыған дейін қазақ даласында өмір сүрген мемлекеттердің тарихын зерделеу біз үшін маңызды болып табылады. Мемлекеттілік мәселесін зерттегенде тәуелсіз сана мен еркін ой, сол халықтың өзі жазған тарихи деректері маңызды. Қазақ даласында кем дегенде мемлекеттіліктің 2,5 мың жылдық тарихы бар. Бізге тәуелсіздік өзінен-өзі келген жоқ, оның бастауы мен сабақтастығы ғасырдан-ғасырға, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келеді. Еуразия даласының ұлы көшпелі мемлекеттері өз кезегінде тіршілігін тоқтатқанмен, артына өшпестей мұра қалдырып отырған. Бұл дала мемлекеттерінің заңы еді. Сақтар, ғұндар, түрктер, қыпшақтар, кейінгі қазақ хандығы осы жүйемен өмір сүрген. Тарихта дала заңы бойынша алғашқы көшпелілер мемлекетін құрған ғұндар болатын.Көшпелілердің мемлекеті жөнінде осы уақытқа дейін зерттелген еңбектер аз емес. Олар құрған мемлекеттің территориясы үлкен, оған әртүрлі ру-тайпалар кірді. Бірақта, осы уақытқа дейін зерттеушілердің арасында көшпелілердің мемлекеті, саяси тарихы,териториясы туралы бір тоқтамға келген пікір жоқ. Бұл тақырыптағы негізгі зерттеулерді батыс, орыс ғалымдары біршама зерттеген. Осы тақырыпқа байланысты қазақ ғалымдарының зерттеулері аз, әрі жүйелі қарастырылмаған, нақты ұстанымдар жоқ. Олардың құрған мемлекеттің құрылымы мен қоғамдық жүйесі, әскери-соғыс өнері тақырыбында зерттелінген отандық еңбектер жоқ емес. Ресейлік шығыстанушылар Н.Аристов, В.Радлов көшпенділер мемлекетінің құрылуын көбінесе тайпа көсемдерінің рөлімен тікелей байланыстырады [28, 5].
Көшпелілер туралы жазылған еңбектің бірі Рене Груссенің Империя Степейкітабы. Мұнда көшпелілер мемлекеті жөнінде жалпы шолу жасаған [29.9].
В.Бартольд, В.Владимирцов және Л.Гумилев бастаған әйгілі ғалымдар көшпенділердің қалыптасуының шынайы көзін далалықтар өмірінің ішкі себептерінен іздестіре бастайды. Нәтижесінде, олар: Көшпенділер мемлекеттілікті ешкімнен тартып алған жоқ. Көшпенділер үшін мемлекеттілік қоғам дамуының ішкі сұраныстарынан туды. Көшпенділердің отырықшы көршілерімен терезесі тең қатынаста болып, өзін сақтап қалу жолындағы күресі мен қоғамның ішкі қатынастарын реттеу қажеттілігі олардың мемлекетін тудырды, - деген қорытындыға келді [28, 15].
Кеңестік кезеңде көшпелілер жөнінде терең зерттеген белгілі ғалым-түрктанушы Л. Гумилев еді. Ғалымның Хұндар, Хұндар Қытайда атты ғылыми еңбектері көшпелілер тақырыбы бойынша терең зерттелген, көлемді алғашқы еңбектердің бірі болып табылады. Мұнда көшпелі тайпа Ғұндардың тарих сахнасына шығуы, көрші мемлекеттермен қарым-қатынастары, қоғамдық құрылысы, қытай империяларымен байланысы жан-жақты қарастырылған. Сол кездің өзінде Л. Гумилев алғашқылардың бірі болып көшпелілердің теңдессіз өркениетін өз зерттеулерінде атап өтеді. Ол былай дейді: б.з.дейінгі І-ші мыңжылдықта хұндардың көшпелішаруашылығы, олардың отырықшы көршілерінің шаруашылығына қарағанда, әлдеқайда жоғары дәрежеде ұйымдастырылған еді деп жазады. Ғалымның пассионарлық теориясы бойынша ол ғұндарда Мөде шаньюйдің кезінде серпіліс болғанын айтады. Л. Гумилев ғұн мемлекетінің ішкі құрылымы туралы былай деп пайымдайды Әдетте көшпелі мемлекеттерді тайпалар одағы немесе әскери тәртіпке бағынатын орда-адамдар нөпірі ретінде қарайды. Хұндар жәйіне келсек, бұл екі түсінік те дұрыс емес. Хұндар руларға бөлінетін бірден-бір тайпа болған. Тайпалар одағынан оның айырмашылығы осы [31, 85].
Бірақта ғалымның пікірінше шаньюйдің қолында толық билік болмаған, оны ірі рулардың ақсүйектері шектеп отырған деп санайды. А.Хазанов өзінің Кочевники и внешний мир атты еңбегінде көшпелілер мемлекетінің пайда болуы біріншіден көрші отырықшы халықтарды жаулап, бағындыру арқылы болатынын жазады. Ол көшпелілер мемлекетін бірнеше сатыға бөліп көрсетеді [32, 25].
Батыс және орыс ғалымдарының еңбектерін оқып отырып байқағанымыз, олардың көбісі көшпелілердің пайда болуын сыртқы факторлардан іздейді. А.Хазанов сияқты ғалымдар көшпелі мемлекеттің ішкі өзіндік ерекшеліктері, құндылықтары, қарым-қатынастары туралы түсінбеген болуы керек.Н.Крадин Империя Хунну атты еңбегінде көшпелі империяны былай сипаттайды, әскери-сатылы принцип бойынша ұйымдастырылған көшпелі қоғам ретінде үлкен кеңістікте орналасқан және сыртқы әлемді иелену арқылы қажетті малшаруашылығы емес шикізатты алып отырған. Бұл еңбекте ғұн мемлекетінің құрылуы, экономикалық жағдайы, қоғамдық құрылысы, сыртқы қарым-қатынастары жазылған [33, 3].
Е.Кычанов өзінің Кочевые государства от гуннов до маньчжуров деген монографиясында Қытаймен көрші бола отырып, көшпелі мемлекеттер іштей даму нәтижесінде өзінің басқару механизмін, алғашқы мемлекеттіліктің түрі дамығандығын көрсетуге тырысады. Әсіресе, мұндай көшпелі мемлекет түрлерінде жүзжылдықтар бойы сабақтастық болады. Басқарудың әскери-әкімшілік түріндегі органдардың билікті орталықтандырудың қажеттігі, мемлекеттік культтің нысанасы ретіндегі Аспанмен байланысын көрсетуге болатынын айтады [34, 3].
Қазақ ғалымдарының ішінде көшпелілер тарихын жан-жақты қарастырған ғалым-тарихшы Қ. Салғараұлы. жалпы көшпелілер тарихы жөнінде жаңа өзіндік көзқараспен, тың пікірлерді ғылыми ортаға салады. Бұрыннан қалыптасқан еуроорталықтық кереғар ұстанымдардың бет-пердесін ашып, оны өзіндік болмыспен зерттеуге тырысады. Ғалымның Ұлы Қағанат деген көлемді еңбегінде өзекті мәселелерді көтереді. Олардың ішінде көшпелілердің тайпалық құрамы және мемлекеттік билік тармақтары, хан сөзін жан -жақты қарастырып түсініктеме береді [35, 410].
Кейінгі қытай тарихшыларынан Цэянь Бао-Цзан бастаған ғалымдар Орта Азия халықтарының тариихына байланысты қытай мемлекетінің көне тарихын жиыстырып,бөлек кітаптар сериясын бастырған,Оларға ғылыми түсініктеме жазып, ғұндар тарихын бір жүйеге келтіруге талпынған.
Жапонияның Г.Ути бастаған ғалымдарының Атүстіндегі халықтар тарихы деген еңбегінде ғұндар туралы тарауда қытай ғалымдарының түсінітемелерін толықтыруды көздеген.Ал жапония ғалымы К.Сиратори Орта Азияның ертедегі көшпелілер тарихын,оның шығу тегін, қытай жылнамалары, батыс, шығыс ғалымдарының еңбегімен салыстыра зерттеудің нәтижесінде (1902-жылы бастырған көшпелілер тілі туралы еңбегінде) көшпелілердің тайпаларының шығу ткгін түркі тектес халықтарға жатқызса,беріректе жазған (көшпелілер қай халыққа жатады, көшпелілердің шығу тегі еңбектерінде көшпелі тайпалар моңғолдардың арғы тегі болуға тиіс деген екі ұшты болжамаға келген.[8;5б].
Сөйтіп, соңғы жүз жылда ғұндар нәсілі мен бүгінгі мұрагерлері туралы талас толастаған жоқ.Сондықтан бұл салада ғалымдар арасында бөлек зерттеу жүйесі қалыптасты.Дүние жүзі тарихшыларынан А.Резмюза, Ю.Клапрот, Ф.Миллер, Жирар-де-Риал, В.В.Радлов, Н.А.Аристов, Ф.Хирт, И.Блейер, В.А.Панао, Л.Нидерле, Е.Паркер, Ф.Шварц, А.Н.Бернштам, Ю.А.Зуев өз еңбектерін ұсынды.В.А.Панов көшпелілерде көптеген тайпалар моңғолдардың ғана бабалары болуға тиіс деп болжам айтқан ғалымдарды сынап:Тіпті моңңғол деген ондай ел ұлыстық сатыға көтерілген жоқ деп тұжырымдай келе, көшпелілерде тайпалардығ басым бөлігін түркі тектес халықтардың арғы тегіне жатқызған.Ал Паллас, Б.Бергман, М.Шмиде, И.Бэр, Л.Я.Бичурин, К.Неймон,Х.Ховрос көшпелі тайпалар моңғол тектес халық деп дәлелдеді.Бұлардың еңбектерінде ғылми деректер аз болғандықтан оларды әлем тарихшылары әлі мойындай қойған жоқ.[6;15б].
Зертеу жұмысының теориялық- методологиялық негіздері:Зерттеуде тарихи еңбектерді жан-жақты обьективті түрде диалектикалық тәсілдермен етен байланыстығы тарихилықтың, обьективтіліктің, ғылыми принциптерінің негізінде оқып -үйрену,талдау басшылыққа алынды.Зерттеу барысында нақты- тарихи, салыстырмалы тарихи, талдау,жинақтау және қорыту әдістері, сондай-ақ логикалық, статистикалық әдістері қолданылды.
Зерттеудің хронологиялық кезеңі: Зерттеу жұмысымыз III-XVIIғ.ғ аралығын қамтиды.
Зерттеу жұмысының нысаны:Қазіргі тарихнамада көшпелі саяси құрылымның сабақтастығы мен трансформациясы.
Зерттеу жұмысының пәні:Қазіргі тарихнамада көшпелі саяси құрылымның сабақтастығы мен трансформациясымәселесін обьективті түрде саралап, ұлттық мүдде тұрғысынан талдау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Зерттеуде қойылған мақсаты мен міндеттерімен, осы күнге дейін айтарлықтай зерттелмеген жаңа материалдармен, сонымен қатар отандық тарихи ғылымда арнайы зерттеу пәні болмаған тақырыпты қоюмен тікелей байланысты.Қазіргі тарихнамада көшпелі саяси құрылымның сабақтастығы мен трансформациясы жан-жақты талдау жұмыстың ғылыми жаңалығы болып табылады.
Зерттеудің қолданбалы маңызы: Зерттеу жұмысы жаңаша көзқараспен зерттелген еңбектердің қатарын толықтыра түседі.Зерттеу жұмысындағы тұжырымдар мен қорытындыларды ғылыми еңбектерде, тарих сабақтарында және жоғары оқу орындарында оқылатын арнаулы курстарда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы:Кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебтеттер тізімінен тұрады.Диплом жұмысының көлемі 62 бетті құрайды.
I.ТАРАУ.Көшпелі мемлекеттердің қалыптасу үрдісін заманауи еңбектерде зерттеу мәселелері.
1.1Тарихи зерттеулерде әскери - саяси жүйенің ұйымдасу принциптері және ерекшеліктері
Әскери өнердің дамуында сак жауынгерлерінің үлкен орны бар. Олардың соғыс жүргізу өнері мындаған жылдар бойы жаулары мен достарының назарын аударып келді, әрі ежелгі құл иеленуші мемлекеттердің әскери өнерінін дамуы-на өзіндік әсерін тигізді. Ежелгі әскери теоретиктер сақтар-дың әскери өнерін зерттей келе, олардьщ ерекшеліктерін көрсетті және пайдалануға кеңес берді. Сақтардың негізгі қаруы садақ пен ұзын найза бодды. Сақ садақтары екі серіппелі бөліктен тұрды: сыммен жалғастыры-ла тартылған қос мүйізу Геродот айтқаңдай^сақтар садақты кеудесіне емес, иығыиа қойып атқан, олар оң иыққа да, сол иықка да қойып ата беретін болған. Сақ жауынгері -- ол атты садақшы. Авдиевтің айтуынша, оның күші - "жебеде, қорамсақта және боддыруды білмейтін жүйрік атга". Садақ пен найзадан басқа, сақтарда қысқа қылыш және арқан болды.Сақтардың қорғаныс құралдары қалқан, сауыт, бас киім болды. Қалқан шағын гана болды, теріден жасалды. Сауыт ал-ғашында мыстан, кейіннен темірден жасадды, денеге тиіп тұрды, бірақ жауынгердің қимыл-қозғалысына кедергі жасамады.Сақ өскерлері жеке-жеке топтан (рулық топ) тұрды.Бірнеше отряд тосқауыл жасау үшін алдыға жіберілді және бұларды кодцау үшін қосымша куш жұмсалды. Негізгі мақсат майданның тұтастығын бұзу болды. Ұрыс шебін атты әскер құрады, жаяу соғысқан жоқ.Сақтар, негізінен, өз жауын күшпен емес, айламен алды. Соғыс, әдетте, күтпеген жерден шабуыл жасау түрінде баста-лып отырды. Тұтқиылдан шабуыл жасап, жауының есін жи-ғызбастан арғы жағына өте шығуға ұмтылды немесе өтірік шегініп, қапыда қарсы шабуыл жасады. Соғыс табысты өткен жағдайда, сақтар жауын толық талқандағанша қуалап, толық жойып жіберуге ұмтылды. Ал жеңіліске ұшыраған жағдайда, айқасты өздерінің пайдасына шешілгенше жалғастыра берді. .[1;55б].
Сақтарда үнемі жайылым жетіспеді. Олардың күшін әлсіреткен ең басты нөрсе тайпалар арасындағы қақтығыстар болды.Б.з.д. VI ғасырдың II жартысывда Иран жеріндегі парсы мемлекеті жаулап алу соғыстарын жүргізді. Парсы патшасы Кир Кіші Азияны жаулап алғаннан кейін Окс (Әмударйя) және Яқсарт (Сырдария) өзендерінің арасын мекендейтін сақ тайпаларына (массагеттерге) басып кірді. Томирис патша басқарған массагеттерге аса күшті жаумен соғысуға тура келді. Сақ жауынгерінің де күші әлсіз емес-ті. Сақ әскерлері тез қимылдайтын епті, соғыс ісінің үздік шеберлері болатын. Олардың ең басты ерекшелігі әрі артықшылығы - олар қыр-сырын жақсы білетін өз жерлерінде соғысты.
Сақтардың соғыс жүргізу әдісінің де өзіндік ерекшелігі болды. Сақтар әскерді өзара келісімге келіп отыратын екі топка бөлді: бірінші отряд соғысқан жауға қарсы майданға шыққанда, екіншісі жау тылында немесе жау шегінген жағ-дайда соққы беруге дайын тұрды.Сақтар бұл әдісті ескі грек-рим авторлары атаған "кіші соғыстарда" кеңінен пайдаланды. Олар кедергілер жасады, алдап түсірді, күндіз де, түнде де тұтқиылдан шабуыл жасап, тез жоқ боп кетіп отырды. Күтпеген ұсақ шабуылдармен жау әскерлерін үнемі үрейлендірді, алайда өздері ешқашан ұстат-пады. .[2;56б].
Сакгардың соғыс өнеріне сипаттама бере отырып, Геродот былай деп жазды: "Олардың жеріне басып кірген жаудың еш-қайсысы қашып құтыла алмайды. Егер олар ашык соғысуды өздері қаламаса, ешкім оларды қуып жете де алмайды, себебі оларда қала да, бекініс те жоқ. Алайда олар өз баспаналарын өздерімен бірге ала журеді өрі олардың барлығы да ат үстінде садакты жақсы ататын мергендер. Азықты олар жерден емес, мал өсіруден табады. Осындай жағдайда олар қалай жеңімпаз болмасын"Геродот олардың қыс айларында мұз үстінде де шабуыл жасағандығын айтады. Ертедегі авторлар сақтардың тарихи рөлін жақсы түсінген.Юстин скиф қаһармандығының ұлылығы мен маңызды-лығына жете мән бере отырып, "сақ тарихының даңқы олар-дың әміршілдігінен де жоғары тұрды" деген баға берді.Демек, түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқы-ның әскери тарихын, оның ежелгі мәдениетін зерттегенде, жоғарыдағы сүбелі арналарға соқпауға болмайды. .[2;57б].
Қорыта келгенде, сақтар одағы өздері мекендеген жерінде б.з.д. II ғасырға дейін өмір сүрді. Содан соң сақ тайпалары-ның одағы ыдырап, бүгінгі түркі тектес басқа тайпаларға сіңісіп кетті.
Солтүстік Қара теңіз аумақтары сарматтардың мекендеген жері бола тұра олардың тарихында маңызды рөл атқарды . Сарматтар біздің заманымызға дейін IIғ қара теңіз жағалауына келіп, тез жетекші этникалық және саяси күшке айналды. Енді сарматтар одан әрі әлеуметтік-саяси жағдайын жақсартып іргелес жерлер мен халықтарды айтарлықтай өз билеуінде ұстады.Солтүстік Қара теңіз жағалауында сармат дәуірінің этно-саяси жағдайы өте күрделі болды.IIIғасырдың ортасында сарматтар көрші Готтар мен этно-саяси бірлестікке түсіп олардың мәдениеті Черняховского мәдениетіне үлес қосты.Сарматтардың көршілері варварлық тайпалар мен солтүстік қара теңіз жағалалауында Оливия және Херсенос мемлекеттерімен қатар Боспор хандығы болды.Сарматтардың батысқа келуі Рим империясының ашуына тиіп,Сарматтар енді Рим империясының басты жауына айналды.[1, 16-17б]
Сарамттардың материялдық мәдениетіне кейінгі сарматтардың қару-жарақ кешені скифтерге өте ұқсас болған.Көне скифтердің молаларында сарматтардың қару-жарағы басы иілген сақиналы қылыштабылған. Сарматтардың ескерткіштерінде сақтардың жауынгерлерінің соғысу тәсілін сарматтар да қайталаған.
Б.з.б IIIғасырдың бірінші жартысында Сарматтар Готтармен қарым-қатынас жолына түсті.Жаңа қару-жарақ түрлерін готтардан үйренді. Скифтарға дейінгі соғыс және Сарматтардың соғысы солтүстік қара теңіз жағалауында қару-жарақ түрінің далалық дәстүрі қалыптасты. Б.з.б IIIғасырдың ортасында кейінгі сарматтардың ескерткіштерінде готтардың қару-жарағы жиі табылды.Жарылғыштар,қорғаныс щиттар, және ауыр қылыштар. Ольвидің жаулап алу мәліметтерінде домалақ басты екі қанжардың сарматтардың қаруы болғандығын атап өткен.Дион Христом 95жылы Ольвия қаласындағы Каллистратың қолында ұзын қылыш, ол сарматтардың қылышы болатын деп анықтама берген болатын.[2, 50б]
Сарматтар қоғамында әскери-саяси жағдай жоғарғы дәрежеде ұйымдастырылды.Қандай көшпелі қоғамда болмасын әр ержүрек үлкен ер азаматтар әскер құрамында маңызды рөл атқарды.Сарматтардың әскери-өнері туралы басты деректер ежелгі авторлардың жазбалары және археологиялық деректер.Бұл деректерден алнған мәліметтер бірін-бірі толықтырушы және бір-біріне ұқсас болып келеді.Археологиялық деректер сарматтардың қару-жарақ түрлерін қандай болғандығын көрсетіп берді. Қылыш,қанжар,садақ,садақ оғынан қорғайтын қалқандар,жарылғыштар, шлемдар
Ерте сармат дәуірі б.з.б II-Iғ: Солтүстік қара теңіз жағадауында 74 сармат ескерткіші қазіргі таңда анықталып зерттелген болатын. М.Б.Шукин зерттеу нәтижесіне қарағанда киім-кешек түрлерімен қару-жарақ түрлерін толықтырды.Дротиктер,темірден жасалған садақ пен жебе, және бағалы шлемдар да сарматтарда қару-жарақ түрлерінің бірі болды.Сарматтарда ең қызықтысы қару-жарақ түрлерінің табылуына байланысты молалардың бөлінуі.Винаградное тұрағындағы обалардан қару-жарақ түрлерінің екі түрі бірге табылған садақ және қопарғыш құрал.Александровск Сергеевка тұрақтарынан атқыш құралдар табылған.Ерте Сармат дәуірінде Сарматтар Орал жеріне дейін жаулап, ол жерден табылған қару-жарақтар Сарматтардың солтүстік қара теңіз жағалауында қолданған қару-жарағы деп тұжырымдауға болады.Б.з.б II-Iғасырларда сарматтар соғыста басты қару ретінде қылыш және садақты қолданды.М.Г.Мошковой сарматтардың прохров мәдениетінен қылыштын көп табылғандығын дәлелдеді.Сақ мемлекетінде де сарматтарда да ең мықты және басты қару ұзын қылыш болған.Қорғаныс қару-жарақ түріне бағалы шлемдарды жатқызды.Себебі шлемдар садақ оғынан,қылыштан,қанжардан келетін соққылардан қорғады.Б.Ф.Железчикова зерттеулерінде ерте сармат дәуірінде табылған қару-жарақ түрлерін 91,4 пайызын еркектер қолданды. 2,4пайыз қару-жарақты әйелдер де қолданғандығы кездеседі.Б.з.б II-I ғасырларда солтүстік қара теңіз жағалаулары үшін соғыстар болды.Осы уақытта Сарматтар суық мінездерін танытып,көшпелілердің арасында әскери мемлекеттіліктің негізін қалады.[3,78-79б]
Орта сармат кезеңі б.д I-IIғасырдың ортасы.Сарматтардың үлкен ескерткіштерінің 800-ден астамы кездеседі.Қару-жарақ түрінен қысқасапты қылыштарды кеңінен қолданған.Ұзын қылыштардың да батыстық түрлері табылған.Корнелий Тациттің баяндауы бойынша сарматтар ұзын қшылыш түрлерін пайдаланып соғыс кезінде екі қолымен бірге ұстаған.Осы уақыттары қылыштар мен қанжарлар басқа қару-жарақ түрлерінен қарағанда 78,7пайызды құраған.Бұл дегеніміз сарматтардағы қылыш пен қанжардың көп пайдаланғандығын көрсетеді.Қорғаныс қару-жарақ түрлері мен снарядтар аздап кездеседі.Басты назар аударатын мәселе Сарматтардың қару-жарақ түрлері Азиялықтардың қолданған қару-жарағына өте ұқсас келеді. Қар теңіз жағалауындағы Битак моласынан Ғұндардың қылыштары мен садақ пен жебелері табылған.Яғни қара теңіз жағалауына Ғұндардың келуіне байланысты Сарматтар да олардың қару-жарақтарын қолданған.[4,103б]
Кейінгі сармат кезеңі б.з.бII-IVғасырлар.Кейінгі сармат дәуірінде қару-жарақ түрлері өзгеріске ұшырады.Молалардың 84пайызынан қылыштар мен қанжарлар табылды.Бұл кезеңде сарматтардың ең негізгі қаруы ұзын қылыш болды.Қылыштарының ұзындығы 100см-ге дейін жеткен.Қорғаныс қару-жарақ түрлерінен шиттер бірен-саран кездеседі.Сармат жауынгерлерінің молалары Инкерман өзені жағасында көптеп кездеседі,және жауынгерлердің қолданған қару-жарағын өздерімен бірге көмген.
Сарматтардың жауынгерлерінің құрамы ежелден ақ еркектер құрды.Оларды жауынгер халық деп атап соғыс кезінде бәрі бірдей ұрысқа ұйымшылдықпен қатысты.Жауынгерлер маңызды рөл атқарды.Оларда жеңіл қаруланған әскерлер де болды.Сарматтар темір дәуірінде қару-жарақ түрлері мен соғыс тәсілдерін жақсы меңгерді. Сарматтардың өміріндегі жылдам ұрысашу соғысудың басты тәсілдерінің жетік меңгерген түрі болды. Сарматтарда жылдам шабуылдау кезінде жауынгерлердің санының көп болуы талап етілді,және қару-жарақ түрлерінен салмағы ауыр қарулар қолданылды.Мысалға қанжарлар,қалқандар, және 100см болатын ұзын қылыштар пайдаланылды.[5,25б]
Анткиалық авторлардың ішінде Гипократтың айтуынша Сарматтардың қоғамында әйелдер де соңысқа белсене араласты. Жауларына садақатып, снаряд қолданып, тіпті қылышты да пайдаланған. Пампония Мелый сарматтардың әйелдерін соғысу тәсіліне түсіндірме беріп, олар темір қару-жарақтарды қолданбады,жауларына қарсы атқа мініп арқан лақтырып жауларына қарсы төтеп беріп отырған.Сарматтардың халқының саны көп болмаған.Орал тауларында сарматтар дәуірінде әйелдердің молаларынан қару-жарақ түрлерінің 8,3пайызы табылып,олар ерте сармат кезеңіне жатқызылды.Ал орта сармат кезеңінде мүлдем әйелдердің молаларынан қару-жарақ кездеспеген.Сарматтар қоғамында еркектер көші-қонудың жағдайын қамдап жүргенде, әйелдер қолдарына қару алып,өздері өмір сүріп отырған жерлерді жаудан қорғауға тура келді.Сармат әйелдері әскери жаттығуларға қатысқан.Гипократтың айтуынша сарматт әйелдері жауының қатарынан 3-адамды өлтірмейінше жауынгерлер қатарына қоспаған,және соғысқа қатыстырылмаған.Сарматтарда ашық соғыс түрлері аз кездеседі.Тациттің айтуы бойынша Сарматтар соғыс кезінде садақшыларға үлкен жауапкершілік артқан,жауларына қарсы алдыңғы қатарда садақшылар тобы соғысты бастаушы болған.
Хұн мемлекетінің құрылымы да қатал иерархиялы болды.Б.з.д. V -- IV ғасырларда жун (хүн) тайпасының әскери демократиясынан өсіп шыққан хүн державасы көршілес тайпа одактарымен жөне қытай патшалығымен соғыста әбден шыңдалды. Мұндай мемлекет тек әскери әкімшілік принциппен ұйымдастырылған, орталықтандырылған империяда ғана болуы мүмкін.
Қатал билік жүргізген елбасын "тәңірқұты" деп атаған. Ол "Аспан мен Жерден жаралған, Күн мен Айға теңестіріп қойылған ұлы хұн - Тәңір деген арнайы лауазымға ие болған. Оны "Көк ұлы" деп те атаған. Оның билігі мынадай міндеттер мен функциялардан көрінеді:
а) мемлекеттің барлық аумағы мен басқару міндеті, осы аумақты қорғау функциясы;
ә) соғыс және бейбітшілік шартын жариялау міндеті мен әскерге жетекшілік ету функциясы;
б) мемлекеттің барлық қарулы күштеріне жұмсалатын шығынды өз қолына жұмылдыру және сыртқы саяси бағытты анықтау функциясы;
в) қарамағындағы әрбір адамның өмірі мен өліміне жауап-тылық міндеті.
Әскери өнері жаганан оларды нағыз жауынгер халық деуге тұрарлық. Соғысты алыстан, арнайы жасалған ұшы өткір жебе мен мықты садақ арқылы жүргізеді. Қоян-қолтық шайқаста олардай ешкім қылышпен шебер соғыса алмайды. Жа-уының кашып құтылуына мүмкіндік бермес үшін, олар арқан мен тұзақ алып жүреді, сол арқылы ұстап алады" (20: 24 -- 25-беттер).
(Аммиан Марцелин еңбегінен кысқаша ұзінді)Хұндар б.з.д. III -- II ғасырларда Орта Азияны мекендеген көшпелі халық. Біздің дәуіріміздің I ғасырынан бастап хұндар Батысқа жылжи бастайды. IV ғасырда хұндар Доннан Карпатқа дейінгі аумақты иечденіп, түркі және тағы басқа тайпаларды өздеріне қосып алды.Аммиан Марцелин - біздің дәуіріміздің IV ғасырындағы Рим тарихшысы. Оның тарихи жазбалары Шығыс Еуропаға кеңінен таралып, хұндар туралы маңызды деректер қалдыр-ған.
1. Хұн тайпаларының дене мүшелерінің тұрқы: серіппедей қат-ты, мойындары жуан, бұлшық еттері шыққан, тығыз әрі толық, өрі керемет, өрі корқынышты көрінеді.
2. Олар ұрысқа түскенде ештеңені аямай, жан-жаққа тарап өрі керемет қатты дауыс шығарып айқайлайды. Олар ешқашан ұрыс алаңын тастамай, қорқынышты өлім әкеле отырып соғысады. Жау бекіністеріне, лагерьлеріне шабуыл жасаған кездегі олардың жылдамдықтарына көз ілеспейді.
3. Хұндар айбынды жауынгерлер. Олар садақпен,. сүйекті үшкірлеп қару жасап соғысады. Егер жақындап кетсе, қолдарымен де ұрады, қылышпен де соғысады. Ал егер өздері соққыдан бүктетіліп жатса да, жауларын аттарына қондырмау немесе аттарға мініп қашып кетпес үшін, олардың мойнына арқан лактырады.
4. Бұл халық жаулап алу үшін жабайы кекшілдікпен өршелене жылжи отырып, ертедегі массагеттер мен аландар жеріне дейін жетті.
5. Истр (Дунай) езені Азияны Еуропадан бөліп тұрған Танаид өзені маңымен, яғни савроматгардың[2] түсымен ағып өтеді. Бұл өзен-нен кейінгі өлшеусіз кең, созылып жатқан скиф шелін аландар мекендейді.
6. Хүидардын жасы және жынысы жағынан соғысқа жарамайтындар үй шаруасымен айналысады. Ал жастар, жас кезінен бастап жалан аяқ жүріп, тынымсыз жаттыгулар жасап, нөтижесінде айбын-ды жауынгерлерге айналады.
7. Олар басқа адамдар сияқты тату, тыныш өмірден, ұрыстар мен қорқыныштардан рақат табады. Хұндарда кім ұрыс даласында өлсе, сол бақытты саналған. Ал, табиғи еліммен, қартайып өлген адамды олар корқақтар деп есептеп, қаталдыкпен мазаққа айналдырған, яғни жазалаған. Олар адам елтіргендігіне қатты мақтанады. Мақта-натындары соншалық, өздерінің ұрыска мінетін аттарына өлтірген жауының бас терісін сылып алып, байлап жұрген.
8. Олардың қүлдар туралы тіпті де үғымы жоқ, өйткені олар бәрі бір тектен ақсүйектер. Ал кім соғыста көп кезге түссе, соны бастық етіп сайлаған"..[4;32б].
Ұлы далада түркі мемлекетінің, түркі тілінің қалыптасу дәуірінен дерек беретін Кұлтегін ескерткішінде былай деп жазылады: "Әлемнің көгінде аспан, төменінде қоңыр жер пайда болғанда, осы екеуінің арасында адам баласы жаратыл-ды. Адамзат баласының үстінен менің бабаларым Бумын қаған мен Истеми қаған билік жүргізді. Таққа отырған олар өз мемлекетін қорғап, Түрюі заңдарын шығарып, оны бекітті".Мұнда дүниенің төрт бұрышын түгел өзіне табындырған алғашқы түркі қағандары билік құрған уақытымен байланыс-ты суреттеледі.Н.А.Аристов "Түркілердің бастапқы шығу тегі мен олар-дың ата жұрты туралы" деген мәселеде: "Түркілердің негізгі үлкен тайпалары алғашында Алтайды мекендеген. Алтайдағы жер-су аттары көне түркі халық аңыздарына енуі бұған дәлел бола алады. Ежелгі түркі мемлекеті хұндар империясы болып есептеледі", - дейді. .[3;41б].
Орхон жазбалары бұған дәлел. Жекелеген түркі халықтары мен олардың тіршілік еткен мекені туралы толығырақ мәліметті біз ІХ-Х ғасырлардағы араб географиясынагн кездестіреміз.Қытай жазбалары бойынша шекарадан тыс жатқан кершілерінің бәрін тітіркентеді.Қытай жылнамасында көрсетілген көне түркілердің мемлекеттік заңы негізгі ірі-ірі бес баптан тұрған:
1-бап. Көтеріліс жасап, бұлік шығарған кісілерге өлім жазасы кесілсін (мемлекеттің бүтіндігін сақтау талабынан туған).
2-бап. Түркі бүдун (жұртының) мүддесін сатып, елге опасыздық еткендер өлім жазасына кесілсін.
3-бап. Қағанат ішівде жазықсыз кісіні өлтіргендер өлім жазасына кесілсін.
4-бап. Сәйгүлік атты ұрлаған кісіге өлім жазасы бұйырыл-сын. (Ат -- қоғамның соғыс күші.)
5-бап. Үрланған бағалы мүлік үшін он есе артық айып төленсін.
Аз уақыт ішінде Түркі қағандығы мемлекеттің жеңісін сыртқы жаудан қорғай алатын тұрақты әскер құрды. Әскерге белгілі тәртіп бойынша ханның аға-інілері, балалары мұрагерлік жолмен басшылық етті. Қытайдың қазіргі солтүстік-шығысындағы өлкелерінен бастап Қара теңізге дейінгі ұлан-байтақ өңірде Түркі қағандығы құрылып, басқа-ру ордасы Орхон өзенінің бойына орналасады. Монғолияны, Орта Азияны мекендеген туркі тілдес тайпалар мен ұлыстар Түркі қағандығына бағынады.Мемлекет, негізінен, ру-тайпа жіктері бойынша басқарылды. Осы он ірі тайпаның әрқайсысының басқарушысы болды, оны "шад" деп атады. Он тайпа "оң қанат" және "сол қанат" деп екіге бөлінді. "Сол қанатқа" дулулардың бес тайпасы, "Оң қанатқа" көшпелілердің бес тайпасы кірді. Қағандықтың негізгі күші басқару жүйесі мен армиясы болды. Түркілер темір өндіруден жалпы әлемдік тарих сахнасына шықты.691 жылы таққа Елтеріс маркүмның інісі Қапаған (Моч-жо) қаған (691 -- 716) отырып, Шығыс Түркі қағандығы әске-ри, саяси дамуы жағынан шарықтап өсті: Солтүстік Қытай ар-миясына қарсы бірнеше шабуылдар жасады, қидандарды талқ-андады (696 -- 697), Туваны женді. Енисейлік қырғыздарды ба-ғындырды (709-710). Қапаған бүкіл Орталық Азияны билеуге қол жеткізді. Түркілердің қытай әскерін жеңуі шамамен 702 жылы болған. Қытайлар тұтқындарды сатып алмағаны үшін жа-залау жорығы 703 жөне 704 жылдары, қытайлықтармен жаңа шайқас 706 жылы болды. Сол жолы Ча-ча сенгупаның 80 мың-дық әскері талқандалған. Шатчжачунидің түркілерден жеңілісі 707 жылы, түркілердің батысқа жорықтары 709-713 жылдары болған.Шығыс Түрік қағандығы кезінде түркі әскерінің даңқы асып, қағандық өзінің шырқау биігіне көтерілді: Елтеріс (Құтлығ), Мочжо (Қапаған), Могилян (Білге) кағандар кезінде қуатты мем-лекет болды. Білге қаған қайтыс болғаннан соң түркі тайпалары-ның арасында қағандыққа талас басталды. .[4;70б].
Шыңғыс хан әскерінде монғолдар -- қара татарлар аз бол-ды, көпшілік отрядтар бағындырылған халықтар арасынан құрылды. Жоғарыда көрсетілгендей, Шыңғыс ханның айту-ынша, алғашында оған 13 мың қара татар отбасы (үйі) бағы-нып, мың адам жинап берген болатын. Кейіннен 20 жылдың ішінде монғолдар жеті жүз жиырма елді өзіне бағындырды. Солардың көпшілігі түрік тайпалары -- найман, қоңырат, ұйғыр т.б. Монғол әскерінің саны бір жүз мыңнан асып түсті.Монголдардың күші жөніндегі неғұрлым нақты деректерді XIV ғасырдың бас кезінде өмір сүрген парсы тарихшысы Рашид ад-Дин қаддырған. Ол Иранды билеген хулагидтердің уәзірі болды да, бізге жетпеген монғол мәліметтерін пайдаланды. Ол Иран хандарының қазынасында сақталған "Алтын дафтар" ("Алтын дәптер") деректеріне сүйенеді. Оның мөліметі бойын-ша, Шыңғькхханның өлер алдында (1227 ж.) 129 мың жауынгері болған[1]. Бұл цифр 1240 жылы шыққан монғол эпосына қосымша дәлелденеді. Онда 1206 жылы Шыңғыс ханның 95 мың әскері болды деп көрсетілген[2]. Бұл мәліметтер күмән келтірмейді, өйткені екеуінде әр мындықтар мыңбасының атымен қоса берілген. Ол туралы монғолдың "Құпия шежіресінің" 202, 203-тармақтарында: "Ел-жұртты ұйымдастырысқан ежелгі ер дос-тарды туыс-ноен етіп, қажымай күш жұмсаған қайырымды жолдастарды мындық ноены болғызып, уәлі сөзімді айтайын" деп жарлық етеді. Мындық ноендарын тағайындаған өмірі:
1. Меңлік атай. 2. Боорчи. 3. Мухулай Гоуан. 4. Илугай. 6. Жорчидай. 7. Хунан. 8. Хубилай. 9. Зэлмэ. 10. Тугэ. 11. Дэгэй. 12. Толун. 13. Үнгур.. 14. Чулгэдэй. 15. Борохул. 16. Шигиху-туг. 17. Хучу. 18. Хөхөчу. 19. Хоргасун. 20. Усун. 21. Хуйлдар. 22. Шилугөй. 23. Жидай. 24. Тахай. 25. Цагаан гуа. 26. Алаг. 27. Сорхон-шара. 28. Булуган. 29. Харачар. 30. Хөхөчес. 31. Сүйхэту. 32. Ная. 33. Жунсу. 34. Хучхур. 35. Бала. 36. Оранар-тай. 37. Дайр. 38. Мугэ. 39. Бужир. 40. Мүнгүүр. 41. Долоо-дой. 42. Бөрөн. 43. Худус. 44. Марал. 45. Жибгэ. 46. Юрүхан. 47. Хөхө. 48. Зэвэ. 49. Удутай. 50. Бала-Чэрби. 51. Хэтэ. 52. Сүбээдэй. 53. Мөнх. 54. Халжа. 55. Хурчахус. 56. Гэуги. 57. Бадай. 58. Хишилиг. 59. Хэтэй. 60. Чаурхай. 61. Хкнгиран. 62. Тогоон-төмөр. 63. Мэгэту. 64. Хадаан. 65. Мороха. 66. До-рибөхө. 67. Идухадай. 68. Ширахул. 69. Дауна. 70. Дамачи. 71. Хауран. 72. Алчи..73. Тобсаха. 74. Тунхуйдай. 75. Тобуха. 76. Ажинай. 77. Түйдхэр. 78. Сачуур. 79. Жидэр. 80. Олар күйеу. 81. Хингиадай бұқа күйеу. 82. Хурил. 83. Ашиң күйеу. 84. Ха-лай күйеу. 85. Чигу күйеу. 86, 87, 88. Алчи күйеу, үш мың ' қоңырат. 89, 90. Буту күйеу, мың ихирэс. 91,92,93, 94, 95. Он-гуудтық Алхушдигит хури күйеу, бес .мыңдық онгууд, орман жұртының сыртында,'Монғолдың мындық ноендарын Чингис хаған тағайындағанда мындық ноендар 95 кісі болды. .[4;75б].
Чингис хаган күйеулерімен қоса осы 95 мындық ноенды тағайындады.Плано Карпинидің айтуынша, монғол армиясының 23 бөлігі Шыңғыс ханға бағынған халықтардың ер-азаматтары болған[2]. Шамамен Шыңғыс хан армиясында 129 мың адам бо-лады. Бұл әскер Шыңғыс ханның ұлдары мен немерелеріне мұра болып қалды, оньщ ішінде оның басым бөлігі (101 мың адам) кіші ұлы Төленің иелігінде қалдырылды. 1236 жылы ба-сталған Батыс жорығына Шың^ыстың 13 үрпағы қатысты, олар барлық төрт ұлыстан келді.^Каргаловтың есебі бойынша, оған қосымша Рашид-ад-Диннің есебі бойынша, бұл хандар-дың 40 -- 45 мың адамы бблған[3], оньщ ішінде 20 -- 25 мыңы Тәленің ұлысынан. Бұған қоса қытай тарихшысы Юань-шидің айтуынша, қолбасы Сүбедей 1224 жылы Руське жаса-ған жорықтан қайтқаннан кейін "меркіттерден, наймандар-дан, керейлерден, хангиндер (қаңлылар) мен қыпшақтардан ерекше корпус құруды ұсынып, бұл ұсынысын Шыңғыс хан мақұлдаған. .[5;63б].
Шыңғыс ханның жорығына бағындырған немесе өз еркімен бағынған халыктар да қатысты. Мысалы, Қытайды, Тибетті жаулап алуға 30 мындық ұйғыр отряды қатысты, бірақ біз тұтастай бір халықгың Шыңғыс хан жорығына қатысқаны туралы мысал білмейміз.
Сонымен, түріктер Шыңғыс ханның негізгі әскерінің бір бөлігі болған. Бұған қоса бағындырылған елдерден қосымша жасақтар құрылған. Бұл пікірді Юань-шидің деректері де жоққа шығармайды, Сүбедейдің жасағына алынған меркіт, керей, наймандар жергілікті түріктер болған. Бағынған ха-лықтар монғол армиясын толықтырып отырған. Соғыс кезінде қолға түскен тұтқындар мен бейбіт тұрғымдарды мон-ғолдар'өздерінің алдарына салып, шайқасқа кіргізіп отырған. Бұған қоса вассалдар мен одақтастар әскері де пайдаланыл-ған. Бұл тактиканы Қытай мен Русьтегі, Кіші Азия мен Германиядағы шайқастар женінде жазылған деректер растап отыр.Монғол тайпаларының коғамдық даму ерекшелігіне қарай, монғол соғыс өнерінің өзіндіқ сипаты болды. .[5;63б].
Монғол тайпалары екі үлкен топқа жіктелді: орман тайпа-лары немесе аншылар, дала тайпалары немесе мал өсірушілер. Аңшылар Байкал көлі жағалауында, Енисейдің жоғарғы жағы мен Ертіс бойында өмір сүрсе, малшы монғол-дар Байқалдың онтүстігіндегі таулы жайылымдардан Алтай тауының батыс сілемдеріне дейінгі аралықтағы жазық дала-ларда көшіп жүрді. Малшы-көшпенді тайпалардың саны мол болды, олар орта ғасыр тарихында маңызды рөл атқарды. Мо-нғолдың "асыл сөздерінде" олар өздерін "киіз үйдегілер ұрпағы" деп атады.ХІ-ХІІІ ғасырларда монғолдардың негізгі кәсібі аңшылық пен мал шаруашылығы болды. "Олардың малы өте көп: түйе, сиыр, кой, ешкі және жылқы. Олардың малының көптігі сонша, біздің ойымызша, ондай мал бүкіл әлемце жоқ", - деп жазды Плано Карпини 1246 жылы монғолдарға барғаннан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz