Қаржы - несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстарды тергеу әдістемесі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Әл - ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Заң факультеті
Криминалистика және сот сараптамасы кафедрасы
Диплом жұмысы
Тақырыбы: Қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстарды тергеу әдістемесі
Мамандығы 050301- Құқықтану
Орындаған 3 курс студенті Н.А.Сейдалиев
Ғылыми жетекші
з.ғ.д. профессор А.А.Исаев
Норма бақылаушы Н.С.Темірболат
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді А.А.Исаев
Алматы, 2011
Жоспар
Белгілеулер мен қысқартулар 3
Глассарий 4
Реферат 8
Кіріспе 9
I тарау. Қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстарды криминалистикалық саралау 13
1.1. Қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен
жасалған қылмыстардың түсінігі және оларды топтастыру 13
1.2. Қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен
жасалған қылмыстарды криминалистикалық
сипаттамасының элементтік құрылымы 21
II тарау. Қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстарды тергеу қиыншылықтары 29
2.1. Қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен
жасалған қылмыстарды іс қозғау
кезеңдерінің ерекшеліктері 29
2.2. Тергеудің алғашқы кезеңі және кейбір тергеушілік
әрекеттер кезіндегі тактикалық сұрақтар 42
2.3. Қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен
жасалған қылмыстарды тергеу кезіндегі
жауап алу тактикасы 47
2.4. Қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен
жасалған қылмыстарды тергеу кезіндегі
оперативті-іздеушілік қамтамасыз ету мәселелері 56
Қорытынды 67
Қолданылған әдебиеттер тізімі 71
Белгілеу мен қысқартулар
БН- Банктік несиелеу
ҚР-Қазақстан Республикасы
ТМД-Тәуелсіз Елдер Достастығы
РФ-Ресей Федерациясы
ҚР ҚК- Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі
ҚРҚІЖК - Қазақстан Республикасының Қылмыстық Істер жүргізу кодексі
ҚРАК - Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
ҚРҚМ - Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі
ҚРҰБ - Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
ҚРІІМ - Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігі
ҚРЭЖҚКА - Қазақстан Республикасының экономикалық және жемқорлық қылмыстармен күресу Агенттігі
ҚРҚҚҰРҚА - Қазақстан Республикасының Қаржы және қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау Агенттігі
ҚРӘМССО - Қазақстан Республикасының Әділет Министрлігінің Сотттық Сараптама Орталығы
ЖІҚ - Жедел іздестіру қызметі
ЭЕМПК - Электронды есептеуіш машиналар, персоналды компьютерлер.
Глассарий
КРИМИНАЛИСТИКА - қылмыс механизімінің заңдылығы, қылмыс және оған қатысушылар туралы ақпараттың пайда болуы, дәлелдемелерді жинау, зерттеу, бағалау және пайдалану, осы заңдылықтарды түсініп оған сүйене отырып, қылмысты ашуды, тергеуді және алдын алуды ғылыми қамтамасыз ететін арнайы әдістер мен тәсілдер туралы ілім.
КРИМИНАЛИСТІК ТАКТИКА (Криминалистическая тактика) - криминалистиканың бөлімі қылмысты жасауға мүмкіндік туғызатын жағдайларды анықтауға, дәлелдемелерді жинауға, зерттеуге бағытталған жеке тергеу әрекеттерінің тәсілдерін, алдын ала және сот тергеулерін ұйымдастыру және жоспарлау жүргізетін адамдардың тәртібін анықтауға, ғылыми жағдайлар және оның негізінде оларды жетілдіруге негізделген ұсыныстар жүйесі. К.т. ғылыми жағдайларының жүйесі криминалистік болжау мен тергеуді жоспарлау туралы ілімге, тергеу ситуациясының түсінігіне, оны тергеу пайдасына пайдаланудың және бағалаудың қағидаларына, тактикалық қауіп пен тактикалық шешім түсінігіне, тергеушінің анықтама органдарымен қарым-қатынасының қағидаларына, арнайы білімдерді тергеу жүргізу кезінде пайдаланудың нысаны мен әдістеріне негізделеді. К.т. орталық түйіні - тактикалық тәсілдер.
КРИМИНАЛИСТІК ТЕХНИКА (Криминалистическая техника) - криминалистиканың бөлімі, қылмысты ашуда және алдын алуда басқа шараларды және де дәлелдемелерді жинау, зерттеу мен пайдалану үшін арналған ғылыми жағдайлар және оның негізінде жетілдірген техникалық әдіс, тәсіл жєне тәсілдемеліктердің жүйесі. К.т. мына салаларға бөлінеді: криминалистік фотография, кинотүсіру және видеожазу; ќұжаттарды зерттеу; трасология (із туралы ілім); сот (криминалистік) баллистикасы; адамды сыртқы бейнесі бойынша теңдестіру (габитоскопия жєне габитология); криминалистік тіркеу; криминалистік одорология, криминалистік фоноскопия. К.т. ғылыми жағдайларының түйіні криминалистік идендитификация мен криминалистік диагностиканың теориясы болып табылады.
Экономикалық қылмыстар - субъекттердің басқарушылық қызметіне және меншік иелігне тәуелсіз заңмен қорғалатын экономикалық қатынастарға пайдақорлық ниетпен қолсұғушылық болып табылатын жалпылама түсінік.
АЗ ЖАТЫҚҚАН ЖАЗУ (Маловыработанный почерк) - үйлестірілмеген қимылмен, баяу шапшандықпен, шамалы тұрақсыздықпен сипатталатын қалыптаспаған жазу.
АВТОРТАНУ САРАПТАМАСЫ (Автороведческая экспертиза) - мәтіннің авторын анықтау үшін ќұжаттарды криминалистік зерттеудің түрі. А. с. кезінде зерттеу объектілеріне жазбаша сөйлемдер, сондай-ақ ондағы көрінетін тілдік дағдылар жатады. Тілдік дағдылар жалпы және жеке белгілер болып екіге бөлінеді.
АРНАУЛЫ БІЛІМ (Специальные знания) - адамның кәсіби оқудың не белгілі бір мамандық бойынша жұмыс істеудің нәтижесінде алған, қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерін шешуде пайдаланылатын, қылмыстық сот ісін жүргізудегі жалпы жұртқа белгілі емес білімі.
АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН ИНФОРМАЦИЯЛЫҚ ІЗДЕСТІРУ ЖЙЕСІ. (Автоматизированная информационная поисковая система) криминалистикада және өндіріс тәжірибесінде компьютерлік технологияны қолдану енгізу мүмкіндігі- тергеу процесіндегі басқару мәселелерін шешуде төмендегідей әр түрлі жүйе қолданылады:
- тергеуші топ құрамының есебін, тергеудегі істің қысқаруы мен тоқтау мерзімін және т.б. бақылау тексеру жүйесі;
- сотталған, хабар-ошарсыз кеткен адамдар, танылмаған мәйіттер, ќылмыс жасау әдіс-тәсілдері, қылмысты жасауда қолданылатын қару-жарақ және т.б. қылмыстың ізі жайында информациялық ақпарттық мәліметтер алу жүйесі;
Құқық қорғау органдары жұмыстарының мүлтіксіз орындалуы үшін А.и.і.ж. белсенді түрде жетілдіру қажет.
АТИПТІК ТЕРГЕУ ЖАҒДАЙЫ (Атипичная следственная ситуация) нақты тергеу жағдайынан көрініс табады. Атиптік жағдайға - оқиға болған жерден, айналадағы ортадан табылған, қылмыскерден алынған құралдар мен т.б. қылмыстың типтік емес белгілерінің болуы тән.
ӘДІСТЕМЕЛІК ҰСЫНЫСТАР (Методические рекомендации) - Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі жүйесі сот сараптамасы мекемелерінің ұйымдастырушылық, сарапшылық, ғылыми және өзге де қызметтері мәселелері бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарының, ғылыми конференциялар шешімдерінің, ғылыми-практикалық семинарлардың, әдістемелік кеңестердің, қызметтік мәжілістердің нәтижелерін жүзеге асыру жөніндегі ұсыныстары.
ӘҢГІМЕ, КЕҢЕС (Беседа) - ауызша кеңесу жолымен қажетті мәлімет алу әдісі. Әңгіме, жауап алу тактикасында ұсынылатын кеңінен тараған тактикалық әдіс. Сондай-ақ, айыпкердің жеке басын анықтауда қолданылатын әдістердің бірі.
БАҚЫЛАУ (Наблюдение) бір нәрсені, не болмаса затты арнайы қадағалап қарап, оны зерттеп, қабылдап түсіну әдісі. Мақсатты және ұйымды түрде жеке заттарды тексере отырып, зерттеуші - криминалист осы заттың ерекшеліктерін, белгілерін қабылдап, олардың өзара байланысын табады. Б.криминалистикада жеке затты, не болған оқиға мен құбылысты зерттеп тауып,оларды қабылдап түсіну үшін жүргізіледі. Б. жай және күрделі бақылау деп екі түрге бөлінеді. Жай бақылауда зерттеуші объектіні ешқандай техникалық құралдар пайдаланбай бақылап зерттеп, өзіне тән ерекше белгілерін қабылдайды. Жай-көзге көрінбейтін заттардың белгілерін техникалық-құралдардың көмегімен қарап қабылдау күрделі бақылауға жатады.
ҒЫЛЫМИ-ТЕХНИКАЛЫҚ ҚҰРАЛДАР (Научно-технические средства) - дәлелдемелерді анықтау, іздеп табу, алу және зерттеу үшін заңды түрде қолданылатын құралдар, арнаулы жабдықтар, материалдар.
ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІҢ ІСКЕ ҚАТЫНАСЫНЫҢ БОЛУЫ (Относимость доказательств) фактілі деректердің қылмысты істің мән-жайларын шешуге қатынасының бар болуы, олардың қылмысты дәлелдеуге керектігі.
ДӘЛЕЛДЕУ МІНДЕТІ (Обязанность доказывания) қылмысты істерді тергегенде және сотта қарағанда қылмысты дәлелдеу белгілі бір лауазымды адамдарға жүктелуі. Қазақстан Республикасының қылмыстық істер жүргізу заңы бойынша қылмысты дәлелдеу сотқа, прокурорға, тергеушіге, анықтама жүргізуші адамға жүктеледі. Қорғаушы адвокат заң шеңберінде сезікті адамды, айыпкерді, сотталушыны ақтайтын не оның жазасын жеңілдететін мәліметтерді жинап, оны тергеу органдарына, сотқа ұсынады. Айыпкер өзінің кінәсіз екенін дәлелдеуге міндетті емес. Іс бойынша қандайда күмән туындаса, ол айыпкердің пайдасына талқыланады.
оларды теориялық, тәжірибелік негізінде тексеруді талап ететін ғылыми жорамал.
ЖЕДЕЛ-ІЗДЕСТІРУ ТОБЫ (Следственно-оперативная группа) - тергеушілердің жедел іздестіру қызметкерлерімен өзара әрекет етудің тиімді нысаны. Ең ауыр қылмыстарды ашу үшін құрылады. Мұндай топтарды құру міндеті - кейбір тергеу әрекеттерін бірлесіп жүргізу, маќсатқа сай бағытталған іздестіру қызметін бірлесіп жүргізу, айқын ақпаратпен тергеу және жедел топтарының өзара алмасуы.
ЖОСПАР (План) - тергеу үстінде пайда болып, тергеушінің белгілі бір мәселені шешуге бағытталған жүйелі пікірі. Ж-дың түрлері: перспективті, кезекті, схемалық, жеке, нақты бір іс бойынша және тергеушінің өндіріс үстіндегі барлық істері бойынша құрама жоспар.
ЖЕДЕЛ - ІЗДЕСТІРУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ҮСТІНДЕ ОБЪЕКТІЛЕРДІ ТАНЫТУ (Оперативное опознание) анықтама жүргізуші органдарының жәбірленушіге, не куәға кейбір күдікті объектілерді сыртынан көрсетіп, осы объектіні бұдан бұрын көрген көрмегенін анықтау үшін жүргізілетін жедел-іздеу жұмыстарының бір түрі.
ЗЕРТТЕЛЕТІН ОБЪЕКТ (Исследуемый объект) - тексерілетін оқиға жөнінде ақпараты бар және теңдестіруге жатқызылатын сарапшылық зерттеу объектісі. Зерттелетін объектілерге заттай дәлелдемелер (айғақтық заттар) жатады.
ИДЕНТИФИКАЦИЯЛЫЌ ЖАЛПЫ БЕЛГІЛЕР (Признаки идентификационного общие) - арқылы объектінің қай текке, топқа жататныдығы анықталады. Жалпы белгілер бір текті объектілермен сипатталады.
Реферат
Жұмыс 75 беттен, 2 тараудан тұрады және жоспар бойынша кіріспе, белгілеулер мен қысқартулар, глоссарий, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен құралған.
Жалпы жұмыс сипаттамасына келетін болсақ бұл жұмыста қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстар сферасындағы криминалистикалық сипаттағы қылмыстар, олардың жүзеге асыру тәсілдері, типологиясы және қылмыстық топтардың ішкі байланысы, сонымен қатар алғашқы кезеңдегі қылмыстық мағлұматтарды тергеу алгоритмдері, тергеуші мен жедел жұмысшылардың арасындағы арақатынасты ұйымдастыруға байланысты тергеу өндірісінің оңтайландыруға бағытталған ұйымдастырушылық және тактикалық ұсыныстары дипломдық жұмыста осы мәселелер қарастырылған.
Жұмыс өзектілігіне экономикалық реформалар жағдайында жаңа банктік, қаржылық, шаруашылық, кәсіпкерлік және тағы басқа қызметтер пайда болды. Осындай пайда болған қызметтер аясында қылмыстың пайда табудың тәсілдері мен технологияларының заңға қайшы механизмдері және заңға қайшы қызмет мәлімет түрлерін жасыру үшін түрлі сипатамадағы, сонымен қатар жемқорлық сипаттамадағы бейнелер көрінді.
Зерттеу мақсаты қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстар саласындағы қылмыстарды зерттейтін өзіндік зерттеме жасау.
Кіріспе
Жалпы жұмыс сипаттамасы. Бұл жұмыста қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстар сферасының криминалистикалық сипаттағы қылмыстар, олардың жүзеге асыру тәсілдері, типологиясы және қылмыстық топтардың ішкі байланысы, сонымен қатар алғашқы кезеңдегі қылмыстық мағлұматтарды тергеу алгоритмдері, тергеуші мен жедел жұмысшылардың арасындағы арақатынасты ұйымдастыруға байланысты тергеу өндірісінің оңтайландыруға бағытталған ұйымдастырушылық және тактикалық ұсыныстары қамтылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Экономикалық реформалар жағдайында жаңа банктік, қаржылық, шаруашылық, кәсіпкерлік және тағы басқа қызметтер пайда болды. Осындай пайда болған қызметтер аясында қылмыстың пайда табудың тәсілдері мен технологияларының заңға қайшы механизмдері және заңға қайшы қызмет мәлімет түрлерін жасыру үшін түрлі сипатамадағы, сонымен қатар жемқорлық сипаттамадағы бейнелер көрінді. Осымен қатар қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстар сферасында да қылмыстық істердің өсуі байқалды. Қазіргі таңда бұл құқық қорғау органдарының бақылауындағы қиындықтарды тұғызатын ерекше сала болып есептеледі. Нарықтық экономиканың қанайналым жүйесінің қызметін орындай отырып, мемлекеттің экономикалық өмірін реттеуші жетекші механизм банктік ұйымдар жүйесі болып табылады. Экономиканың қарқын дамуына белсенді мүмкіндіктерге ие бола отырып, банктік сферада бірқатар кемшіліктер сезіледі, оның ішінде экономикалық концепциялардың толлықансыздығы, экономикалық реформалардың аяқталмағандығы, құқықтық мәселелердің түгел дерлік шешілмегені, банктік технологиялардың жетіспеушілігі, кәсіби біліктіліктің және банктік жұмыскерлердің ұқыптылығының жеткіліксіз дәрежесі. Бұның барлығы банктік персоналдың және банк тұтынушыларының көптеген қиянат жасауына мүмкіндік туғызып отыр. Бірақ бір жағынан банк қомақты қаржы орналасқан құрылым бола отырып, тез әрі үлкен мөлшердегі табыс алуға мүмкіндік берсе, екінші жағынан мемлекет тарапынан банктік операцияларға төмен деңгейдегі бақылау нәтижесінде банктік жүйені құқыққа қайшы әрекеттерден сақтап қала алмайды. Бұл жайт банктік саладағы қылмыс динамикасымен де дәлелденіп отыр. Банктік жүйедегі негізгі банктік функцияның ерекше ролін - шаруашылық жүргізуші субъекттер мен азаматтарды несиелу болып табылады. Банктік сферадағы несиелеудің аса жоғары қауіптілігі қылмыскерлердің алған соманы көп жағдайларда шетелге аударып, заңсыз айырбастауларымен анықталады.
Осыдан, банкқа қайтарылмаған ресурстар нәтижесінде тікелей шығындардан басқа, инфляциялық үдерістердің шапшаңдылығының әсерінен мемлекеттің мүддесіне зиян тиіп, ұлттық валютаның құнсыздануына шалдығып, несие-қаржыландыру жүйесінің қансыздануына ұшырауы мүмкін.
Бұл саладағы қылмыстық әрекеттер жоғары интелектуалдылық сипаттамасында бола отырып, қылмыскерлердің жаңа формаларға, жаңа әдіс пен технологияларды шаруашылық операцияларда қолдануда тез бейімделуіне байланысты. Қылмысты ашу және зерттеу құқық қорғау тәжірибесінде көрсеткендей, банктік саладағы қылмыстар қылмыстық ортада қиын қылмыстық әрекет схемалары мен құқықтық бірегейсіздікпен сипатталып, бірақ жалпы криминалистік белгілермен жинақталады. Бұндай істерді қарастыру қиындылығы, оның толыққанды тергелуіне қылмыскерлердің де, қиянатшыл банкирлердың де кедергі тұғызатынынан көрінеді. Біріншілері түрлі азматтық-құқықтық қатынастағы шаруашылық жүргізуші заңды тұлғалардың атымен жасырынып, заңды кәсіпкерлік құрылым ретінде қызмет істейді. Бұндай жағдайда қылмыстық істердің жасырын түрде заңды қаржылық-шаруашылық қызмет ретінде жүргізу оңайға тиеді және осындай қылмыстық амалды анықтау қиын. Ал екіншілері, көбінесе банктік ұйымдардың басқарушы тұлғалары параны қайтарылмаған несие деп, өзінің қомақты қаржылық мүмкіндіктерін және көптеген жемқорлық тетіктерін қолдана отырып, тергеуді барынша тежейді.
Банктік саладағы қылмыстармен айналысудың қиынға соғуы, қажет тергеу тәжірибесінің және жалпыланған сот тергеуінің жоқтығы, қылмыстық кодекстің жеткіліксіз дәрежеде нақышталуы, қылмыстық істерді зерттеу әдістемесінің негізгі жағдайларының анықталмағаны сияқты объективті қиыншылықтармен шарттасқан. Біздің жүргізген зерттеуіміздің барысында тергеушілер мен жедел жұмысшылардың басты қиншылықтары, әсіресе, осы айтылған жайттардың ғылыми негізделген қылмыс бөлімінің зерттеуінің болмауымен байланысты екеніне көз жеткізілді. Соңғысы банктік несиелеу саласында қылмыстық істерді криминалистикалық ғылым негізінде зерделеу мен оған зерттеу әдістемесі бойынша ұсыныстарды беруді талап етеді.
Проблеманы зерделеу деңгейі. Совет Одағы заманынан бері қаржылық қаражатты ұрлауды тергеу сияқты қылмыстық істер ғалымдарды көп толғандырды. Осылай 1950-1960жж. аралығында В.Я. Осенин, О.Н. Поздняков, В.И. Геребилов осы тақырыпқа өз еңбектерін арнады. Кейін осы мәселемен С.И. Анненков, Н.С. Евдокимова, С.С. Куклянскис, Ю.В. Цветков, A.M. Ромашов айналысты. Осымен қатар бұл проблеманы зерттеуге Е.Г. Джакишев, Л.Я. Драпкин, О.Н. Колесниченко, В.Е. Коновалова, В.К. Лисиченко, Н.И. Николайчик, В.А. Образцов, И.В. Постика, 3.K. Пошюнас, В.Г. Танасевич, Н.П. Яблоков сияқты атақты криминалистер өздерінің зор үлестерін қосты.
Экономикалық үдерістердің өзгеруімен байланысты Қазақстан Республикасында және Тәуелсіз Елдер Достастығында жоғарыда аталған банктік саладағы криминалдық көріністердің артуына байланысты зерттеулер соңғы уақытта жарық көрген жеке мақалаларда, және монографиялар мен диссертацияларда көрініс тапты: Г.А. Абдировой, Б.А. Аманжоловой, Е.Г. Джакишева, Е.Е. Джакишева, Ш.Я. Джумамуратова, Ж. Елюбаева, И.И. Рогова, Е.Е. Каиржанова, С.Е. Каиржановой, Б.Х. Тюлеубековой. Ал Қазақстаннан басқа Ресей, Белорусь және ТМД-ның басқа елдерінің ғалымдарымен, оның ішінде Б.В. Волженкина, Л.Д. Гаухмана, А.И. Долговой, В.Д. Ларичева, Р.С. Сатуева, Г.А. Тосунян, Т. Хосчановамен банктік саладағы қылмыстық проблемалар аспектілері, әсіресе, қылмыстық-процесуалдық, жедел-іздеушілік, қылмыстық-құқықтық, криминалогиялық мәселелер қамтылды.
Қазіргі уақыттағы банктік жүйедегі құрылымдық және функционалдық өзгерістер жағдайында Қазақстан Республикасында және Тәуелсіз Елдер Достастығы елдерінде экономикалық қылмыстардың жекелеген түрлерінің зерттеуінде бар әдістемелерін жақсарту және жаңаларын айқындау ғылым үшін өзектілігі арту үстінде. Бөліп көрсетсек, қазіргі заман ғылым жетістіктерінің нәтижелерін қолдана отырып, сот тергеу тәжірибесінің жалпыламасының негізінде банктік саладағы несиелеу. Кейбір ғылыми зерттеулер криминалистикалық және криминологиялық қылмыс проблемаларын бүкіл экономикалық қылмыстар тобының аясында қарастырады (Б.А. Аманжолова, Ж. Елюбаев, С.Е. Каиржанова, С Д. Сулаимбекова). Ал басқа зерттеушілер, экономика саласындағы қылмыстарға көз салғанда, оны толығымен қамтымай, тек жекелеген әдістемелерге тоқталып кеткен. Мысалы, экономикалық қылмыстарды зерттеу барысында арнайы білімдерді қолдану (Г.А. Абдирова, Ш.Я. Джумамуратов, кандидатская диссертация Ь.Х. Тюлеубековой), тергеу жұмыстарын жүргізу барысында тактиканы талдау және жедел қызметтермен әрекеттесу (Е.Е. Джакишев).
Осылайша, банктік несиелеу саласында қылмыстарды зерттейтін криминалистикалық әдістеме проблемаларын кешенді қамтитын арнайы ғылыми зерттеулердің қазіргі таңда жоқтығына тірілеміз.
Зерттеу мақсаты қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстар саласындағы қылмыстарды зерттейтін өзіндік зерттеме жасау.
Айтылған мақсатқа барысында мынадай жеті міндеттер қойылды:
қазіргі таңдағы қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстарды криминалистикалық саралау қызмет етудегі криминалды маңызды ерекшеліктерді анықтау, әсіресе банктік неселеу саласының буын ретінде, осы саладағы криминалистикалы нышандары бойынша қылмыстардың топтамасын беру;
қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстарды криминалистикалық саралау қылмыстарына криминалистикалық сипаттама беру және олардың негізгі элементтерін анықтау;
қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстарды криминалистикалық саралау саласындағы қылмыстық істерді жүзеге асыратын қылмыскерлер мен қылмыстық топтапдың типологиясын және ерекшеліктерін анықтау;
алғашқы кезеңдегі тергеушінің іс-әрекетінің бағдарламасын жасау;
жекелеген тергеушілік істердің тактикалық ерекшеліктерін белгілеу;
қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстарды криминалистикалық саралау саласындағы қылмыстық істерді тергеу кезіндегі эксперт мен мамандардың арнайы білімдерін қолдану тәртібін орнатуды анықтау;
қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстарды криминалистикалық саралау саладағы қылмыстарды тергеу барысында жедел қызметтер мен тергеудің арақатынасының тиімділігін арттыру.
Зерттеу объектісі болып қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстарды криминалистикалық саралау саласындағы қылмыстарды әдістемелік базасын және сонымен байланысты пайда болатын қатынастарды зерттеу.
Зерттеу пәні - бірегей әдістемелік, ұйымдастырушылық және құқықтық сипатқа ие, сонымен қатар бір бағыттағы соңғы мақсатқа жету - басты істегі шындықты ашуға негізделген қылмысты жүйе ретінде зерттеу барысында технико-криминалистикалық теория және практиканы қамтамасыз ету.
I - тарау. Қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстарды криминалистикалық саралау
1.1 Қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстардың түсінігі және оларды топтастыру
Экономикалық қылмыс түралы жалпы түсінік экономиканың қайта реформалану жағдайында криминалистика, криминология, қылмыстық құқық және тағы басқа білім салаларының түйіскен жерінен туындап отыр. Яғни, осы сұрақты қарастырған кезде жекелеген қылмыстық топтар бойынша әрбір айтылған салаға өзіндік бағалау берумен кезігеміз.
Алғашқы экономикалық қылмыстарды зерттеумен Э.Сатерленд, Ньюмен, Маннхейм, Едельхертц, Кайзер, Бу Свенссоном, Шнайдер және тағы басқа криминолог-ғалымдар айналысты. Қазіргі таңда экономикалық қылмыс проблемасын зерттеуге ТМД және ҚР криминолог-ғалымдары көп көңіл бөледі. Алғаш болып, ақ коммерциялық қылмыс түсінігін 1939 жылы енгізген Э. Сатерлендті экономикалық қылмыс концепциясының қалаушысы деп есептейді. Осы термин мағынасы деп, автор беделді адамдардың өзінің мамандандырылған қызметінің үдерісі кезінде жүзеге асырылатын қылмыстар жиынтығын сипаттаған [1, б.55]. Кейінірек, ғылыми зерттеу ауқымдылығы кеңейіп, қылмыстық істер тізімі және олардың субъектер саны көбейіп, ақ коммерциялық қылмыс түсінігі жаңа экономикалық қылмыс түсінігінің тек бір бөлігі ғана болып танылды.
Атақты криминолог және Швецияның Әділет Министрлігінің қылмысты алдын алу кеңесінің бас директоры Бу Свенсонның пікірінше, экономикалық қылмыс - бұл жүйелі, созылмалы, әрі айыпталатын пайдақорлық сипаттағы шаруашылық негізі болып табылатын қызмет [2, б.22-29]. Автор экономикалық қылмысқа қарама-қайшы дәстүрлі жалпы қылмыстық сипаттағы қылмыстарды қояды.
Батыс елдеріндегі экономикалық қылмыстарды зерттеген О.Э.Дементьева, батыстық концепцияларға тән мынадай ерекшеліктерді сипаттап өтеді: бұл кәсіпшілік қызмет шенінде жүзеге асады; заңды экономикалық қызмет атымен жасырын түрде болады; пайдақорлық сипатта болады; созылмалы уақыт көлемін алады; мемлекеттің, жеке кәсіпкерлердің және азаматтардың экономикалық мүдделеріне зиян келтіреді; ұйым атынан немесе мүддесімен заңды және жеке тұлғалармен жүзеге асырылады [3, б.30].
Қазақстандық ғалымдар ҚР Қылмыстық кодексінің ерекше бөлімінің толықтыруларында, экономикалық қылмыстың мәні экономика саласындағы кәсіпшілік қызмет деп түсінеді[4,б.280-295]. Рогова, СМ. Рахметованың редакциялауынан шыққан оқулықта, экономика саласындағы қылмыс экономикалық құрылымда белгілі бір әлеуметтік орынға ие және сол орынға сәйкес әлеуметтік рөлді орындайтын тұлғалармен жеке меншікке пайдақорлық мақсат пен шаруашылық жүргізу тәртібіне қолсұғушылық әрекеттер деп анықталады. Бұндай қылмыстарды жалпылай қарастыруға негіз деп, авторлар, олардың белгілі бір шаруашылық жүргізу механизмінің ерекшеліктерімен байланыстылығын атайды [5, б.410-422].
Әрі қарай, қазақстандық ғалымдар, бұл түсініктің кең мағынасында қоғамның экономикалық мүддесіне өзінің экономикалық қатынастағы шаруашылық жүргізу саласындағы нақты орнына байланысты немесе экономикалық механизімінің әрекет етуіне қажет нақты элементтерімен сипатталатын әлеуметтік рөлі, әлеуметтік орны немесе жағдайына байланысты қасақана әрекет жасау деп есептейді [6, б.410-487]. Қылмыстық құқықта қылмыстар әдетте қолсұғушылық объектісіне байланысты түрлері мен топтарына байланысты дәстүрлі жіктеледі (тіке және жанама) [7]. Экономикалық қылмыстардың негізгі объектісі - экономика, яғни қылмыстық-құқықтық негізін анықтайтын бірегей экономикалық қатынастар [6, б.48-49; 8, б.68; 9, б.410-487]. Құқық қолданушылық тәжірибеде және жекелеген ғылыми зерттеулерде экономикалық деп көбінесе, шаруашылық саладағы ұрлықтардың кейбір түрлері, жекелеген шендік қылмыстар, қолдан ақша және құнды қағаздар жасау және тағы басқалары танылады. Ал қылмыстық-құқықтық жақтан экономикалық қылмыс - Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің түрлі бөлімдерімен қарастырылған ондаған құрылымға ие ауқымды қылмыстар жиынтығы [5, б.410-487]. Тіпті кейбір авторлар ойынша, экономикалық қылмыстарға қылмыстық-құқықтық мағынада толыққанды анық анықтама беру өте қиын, себебі оны талқылаған кезде белгілі бір белгісіздік орын алады [10, б.32]. Осымен қатар ресми статистикалық мәліметтерді саралай отырсақ, одан да бетер бұлдыр бейнеге сүйенеміз. Экономикалық қылмыстарға қатысты ғалымдарда бірдей ой-пікір әлі де қалыптаспаған [11, б.49-51; 12,б.18].
Экономика саласындағы қылмыстар үшін - жалпы топтама деңгейіне бірінші ретте объектілерге жалпылама қолсұғушылық, яғни бүкіл экономикалық қатынастар, қатынастықтың бүкіл формалары, кәсіпшілік жүргізудің қатынастары тән, кең мағынада елдің экономикалық жүйесі. Алайда, И.И. Рогов қылмыстық құқыққа сәйкес (сол немесе басқа қылмыс құрамы орналастырылған ҚКтың нақтылы бөліміне байланысты) қылмыс объектісін үстірті белгілері бойынша ғана емес, нақтылы қылмыспен қандайда қоғамдық қатынастарға нақты зиян келтiргенiне байланысты анықталуы қажет деп есептейді [12, б. 10]. Демек, экономика саласында қылмыстарға қоғамға қауіпті әрекеттерді жатқызуға болады, оларда экономикалық қатынастар қол сұғушылықтың негізгі объектісі болып табылғанда (жеке меншікке қарсы қылмыс және шаруашылық жұмысының саласында), солайда қылмыстар қосымша немесе факультативті объект болып ескеріледі (қызметтiк қызметтiң саласындағы қылмыс, жеке компьютер қылмыстары соған ұқсас).
Демек, экономика саласында қылмыстардың маңызды белгiсi бiрдей әлеуметтiк-экономикалық және ұйымдастыру факторларымен детерминациялануы және олардың бiртектiлiгi болып табылады [13, б. 65]. Сондықтан, мұндай белгiлер бойынша осыдай әрекеттерді экономикалық әрекеттерге жатқызуға болмайды, мысалы, диверсия, тыңшылық, терроризм соған ұқсас. Олар экономикалық жүйеге қол сұғушылық әрекет жасаса да, басқа факторлармен детерминацияланады.
Қылмыстардың барлығы белгілі бір мөлшерде экономикалық факторлармен детерминатталғандықтан, кез келген осымен шартталған қылмыстарды экономикалық деп есептеуге болмайды. Ондай мойындаулар үшiн экономикалық, шаруашылық тетiгiнiң нақты ерекшелiктерi бар байланыстары танылуы керек. И.И Роговтың әділ белгілеуі бойынша, экономикалық қылмыста болған тұлға сол немесе басқа дәрежеде шаруашылық тетiктер ерекшелiктерiн пайдаланады, әйтпесе - әрекет экономикалық деликттiң белгiлерiн жоғалтады [12, б.11.]. Мұндай өңдегі жолды қазақстандық ғалымдардың жұмыстарында да қарсы аламыз. Мысалы, олардың пайымдауынша, мемлекеттiк немесе ұжымдық дүниенi иелену мақсатында тонау және ұрлық экономикалық қатынастар меншігіне зиянын келтірсе де, дегенмен шаруашылық тетiктермен байланысы жоқтығынан экономикалық қылмыстар болып табылмайды [5, б.412; 6, б.48-49].
В.А.Образцов өзінің тұжырымдамасына сүйене отырып, экономикалық қылмыстың негiзiнде тиiстi экономикалық қызметтiң жүзеге асыру шартын және тәртібін реттейтiн нормативті сипаттағы ережелерiнiң бұзушылықтары жатады және оған қатысушыларының мiндеттерi мен құқықтарын регламенттейді (заңдар және заңға тәуелдi акттер: мемлекеттiк стандарт, нұсқаулар, бұйрықтар және тағы басқалара) деп санайды [14, б.386-387]. Мысалы, (жалтару) өтеуден қашу: салық салулар салық заңының бұзушылығын ескередi; кәсiпкерлiктiң жалғаны - кәсiпкерлiктiң жүзеге асыру тәртібін реттейтін регламентін белгiлейтiн заң; несиенің заңсыз алынуы - несие - банктiк қызметтердiң сұрақтары бойынша заң және тағы басқалары. Құқық қорғау тәжiрибесінiң талдауы экономикалық бағыттағы қылмыстардың ашылуы бойынша ортақ әдiстемелiк қағиданы негіздеуге мүмкіндік береді. Бұл қағиданың мәнi жiберiлген қателiктердiң қалыптасуы үшiн не болғанын, қалайша нақтылы экономикалық қызмет (операция, технологиялық үдерiс, тағы басқа) iске асырылуы керек болатынын, сол туралы шындыққа сәйкес жүзеге асатын мәлiметтермен салыстыруы қажет.
Айтылғаны экономикалық жүйесi бар қылмыстың оқиғасының өзара әрекеттесуiнiң нәтижелерiнiң кез келген әсер етуi әдетте қазiргi байланыстардың бұзушылығы, көрсеткiштердiң экономикалық жүйесi формаға ие болатын, нормативтiк сипатының ережелерi ең алдымен ұғындырылады. Экономикалық ақпарат жүйелерiндегi өз бейнесін тапқан қылмыстардың белгiлерiнiң классификациясының заңдылықтарын зерттеу жұмыстары және мұндай белгiлердiң айырып тануы үшiн қолданылатын экономика - криминалистика әдiстемелерiн жасауға, құрастыруға мүмкiншiлiк бередi.
Экономикалық қылмыстар - субъекттердің басқарушылық қызметіне және меншік иелігне тәуелсіз заңмен қорғалатын экономикалық қатынастарға пайдақорлық ниетпен қолсұғушылық болып табылатын жалпылама түсінік. Экономикалық қылмыстарды зерттеген кезде криминалистикалық әдістемелерді негіздеу үшін мақсаттылыққа лайықты тек сәйкесінше құқыққорғаушылық актілер (қылмыстық-құқықтық, әкімшілік) емес, сонымен қатар салалық заңдылықты құрастыратын реттеушілік сипаттағы заңи актілерге (бюджет, жеке меншік, салық салу туралы, кедендік, банкроттық, банк және банктік қызмет туралы заңдар және тағы басқаларға) де сүйену қажет.
Көлем бойынша экономикалық қылмыстардың криминалистикалық мiнездемесi олардың түрлерi бойынша, сонымен бiрге топтары бойынша құрастырыла алады. Осымен қатар, топтағы қылмыстардың бiрiктiрілуi әр түрлi криминалистика негiздемелерiмен болады және қылмыстар, олардың тергеуiнiң әдiстемелерiнiң бастаушы тепе-теңдiктерiне әкелетін жеке белгiлерiнiң сәйкес келуiмен шартталған. Бұндай белгілер ретінде қылмыстың iске асырылу әдiсін (қызмет бабымен алаяқтық, иемдену, ысырап, терiс пайдалану соған ұқсас); экономикалық қызметтiң салаларының ерекшелiктерi немесе салалық қағидасын (несие - банктiк саладағы, салық салу саласындағы, кеден реттеу саладағы қылмыс және тағы басқалар); қылмыскердiң жеке тұлғалық мiнездемесін (лауазымдық қылмыс, меншік-мүлікке жауапты тұлғалармен іске асырылған қылмысжәне тағы басқалары) ерекшелеп, анықтауға болады. Қылмыстардың жеке түрлерiнiң тергеу әдісіне маңызды қосымша белгiлердiң есепке алунуымен құрастырылатын криминалистикалық сипаттамалар ерекше орынға ие (мысалы, несиелеу саласында ұрлау, пластикалық карточкалармен алаяқтық жасау).
Ерекше экономикалық институт ретінде банк мемлекеттің қаржы-несие және есептеу саласында маңызды рөлді ойнайды.
Бұл саладағы қызметтiң ерекшелігі әртүрлi реттегі жетіспеушіліктері мен кемшiлiктерi қызметтің терiс пайдаланулары үшiн жиi қолданылады. Осыған байланысты банктік несиелеу саласындағы жүзеге асырылатын қылмыстарды криминалистикалық зерттеуінде ерекше қажеттілік туындады.
Ғылыми және тәжірибелік тұрғыдан, бұл бірінші ретте банктік-несие қылмыс топтарын тергеудің криминалистикалық әдістемесін құрастыру туралы ең алдымен сөз жүредi.
Экономикалық қатынастардың және қылмыстылықтың өзара байланысы туралы сұрақ - заңға сүйенген ғылымда және әлеуметтiк тәжiрибедегi негізгілердің бiрi, бұл туралы заң әдебиетiндегi сөз әлденеше рет жүрдi [15, б. 131]. Қылмыстық текте пайда болған капиталдардың экономикаға ықпал саласының кеңейтіуi нәтижесінде экономикалық қылмыстар санының өсуiне әкелiп соғады. Криминализация үдерісінің күрделiлiгi, бiрiншiден, нақтылы әрекеттердiң осы таңда және ең жақын перспективада қоғамға төндіретін қауiп-қатердiң сипатын және дәрежесiн айқын ұғыну керектігі; екiншiден, дәл ғылыми мәлiметтерге негiзделе отырып, бұл құбылыстың жұқпалылығының нақты мөлшерін анықтау; үшіншіден, бұл экономика саласына ықпал нәтижесінде қылмыстық-құқықтық құралдардың кiрiсу мүмкіндіктерін барынша жеткiлiктi айқын анықтап шекаралау [16, б.6].
Осы қатынастарды ұйымдастырушы несиелік қатынастар және институттар несие жүйелерiн құрастырады. Демек, несиелік қатынастардың (ядромен ) негiзгi өткiзгiші банк жүйесі, яғни банктер және елдiң банктiк мекемелерiнiң барлық түрлерiнің жиынтығы болып табылады. Банк және банк жүйесі - әдеттегі емес экономикалық құрылымдар. Олардың экономикалық үдерістерге ықпалы өте үлкен. Банктерді тіпті бүкіл қоғамдық шаруашылықты қамтып, баурап алған қанайналым жүйесіне теңестіреді. Банктiк қызмет - мемлекеттiң ерекше бақылауымен, заңмен рұқсат етiлген банктер деп аталған арнайы институттардың ақша нарығындағы делдалдық операцияларды жүзеге асыруы [17, б.82-97].
ҚР-ның Банк және банк қызметі туралы заңында банк деп, лицензия негiзiнде ерекше құқығы болатын заңды тұлға аталған, заңның 1-шi бабына сәйкес бірегей банктiк операция жүзеге асырушы: жеке және заңды тұлғалардың қаражаттарының үлестерiн қатыстырып, және аталған қаражаттарды өз атынан өзінің шарттары мен тәуекеліне байланысты орналастыру, жеке және заңды тұлғалардың банктік есепшоттарын ашу, жүргізу, және заңның 30 бабына сәйкес т.б [18].
Экономикалық түсiнуде банк - бұл қаржылық делдал. Ол ақша нарығында негiзгi операциялардың кешенiн орындайды: қаражаттарды жұмылдырады, оларды қарызға бередi, экономикалық субъекттердiң арасындағы есептеулердi жүзеге асырады. Үш негiзгi операциялардың кешенi банктiк қызметтiң алғашқы саласын құрастырады, ал оларды орындаған қаржылық делдал экономикалық түсiнуде банк болып табылады.
Банк және банктік қызмет заңының 3 бабына сәйкес аумағында ҚР-ның аумағында құралған және әрекет етіп жатқан банктік жүйесіне тиісті несиелік жүйе құрамасы ретінде Ұлттық банктен және басқа банктерден құралады [18]. Басқа банктерге заңды тұлғаның мәртебелерiне иеленетін коммерциялық банктердi жатқызу керек. Алматы қаласында банктiк мекемелер және олардың филиалдарының саны ең көп жұмылдырылған. Бұл қомақты қаржылардың айналымдарының аталған өлкеде екендігін куәландырады.
ҚР-ның коммерциялық банктерi Ұлттық банкке қарағанда экономикалық субъекттерге қызмет көрсетуге шақырылған - ақша айналымның қатысушылары, жеке алғанда меншiктiң барлық формаларын иемденген ұйымдар. Банк жүйесінің тап осы банктері арқылы шаруашылық жүргiзу саласына қызмет көрсетіледi. Сондықтан коммерциялық банктердi барлық банк жүйесінің iргетасы ретiнде қарастыруға болады. Олар кәсiпорындардың айрықша деңгейiне - қаржы делдалдарына жатады. Бiр-бiріне қатысты екiншi деңгейдегi банктер ақша нарығында өзара бәсекелестiкке ие, дербес, тең құқықты болып табылады.
Жалпы олар заңгерлік және экономикалық дербес кәсiпорындар ретінде нарыққа шығып, пайда табу үшiн коммерциялық негiздерде өз қызметтерiн үлкен тәуекелдерге (несиелік, пайыздық, валюталық, т.б) бел буа отырып, жүзеге асырады. Заңға сәйкес банктер мамандандырылған және әмбебап болып жұмыс iстей алады. Банктер мамандандырылуы бойынша сақтау, ипотекалық, есептiк (клирингтік ) деп жіктеледі.
Қазiргi несие - банктік жүйе - бұл (орталық банк ) бiр кеңседен басқарылатын бiртұтас емес ұйым емес, ақша нарығының және экономиканың жұмыс жасауын негiзiнен қамтамасыз ететiн ерекше экономикалық және ұйымдастырушылық - құқықтық құрылым.
Несие - банктік жүйенi жалпымен мойындалған бұл жүйенiң ядросы болып табылатын банктер және жеке және заңды тұлғалардың бос қаражаттарын уақытша мобилизациялау бойынша туындайтын несие операцияларын орындайтын банктiк емес қаржылай-несие ұйымдары құрайды [19, б. 14]. Несие - банктік жүйе мемлекеттiң қаржы жүйесiнiң салмақты сегментi болып табыла отырып, өзiне несие - банктiк қызметтен басқа мемлекеттiк бюджетті, салық жүйесін, халық шаруашылықтың жеке салаларының қаражатын, мемлекеттiк сақтандыруды, қазынашылық және олардың органдарын, әртүрлi қорларды және тағы басқаларын біріктіреді.
Несие - банктiк саладағы қылмыстылықтың себептерінің ауқымды кешенi детерминанттарының табиғатының қылмыстылыққа ықпал етудің тетiктері және пайда болуы бойынша кең алуан түрлiгі жеткiлiктi. Оған ықпал ететiн факторлар бiрашама көп болады. Бiздiң тақырыбымыздағы мақсатымызға сәйкес жүйелiк қарастыруды екi негiзгi топта зерттелетiн салаға ықпалдың сипаты бойынша оларды классификациялау орынды: 1) ортақ факторлар (несие - банктiк салаға дәрежесiн түсiрген ықпал); 2) арнайы факторлар (тiкелей әсердiң факторлары).
Ортақ факторлар қылмыстық ахуалға негiзiнен ықпал етедi. Бұған сүйене отырып, құқық зерттеушiлермен мұндай факторлардың негiзгi тобы анықталған: әлеуметтiк-экономикалық; ұйымдастырушы - басқарушылық және нормативтiк - құқықтық [20, б.50].
Теория және тәжiрибелік зерттеулердің нәтижесі кеңестік кезеңнен кейiнгі мерзiмде банктiк қылмыстылықтың өсуін көрсететін факторларын анықтайтын болып есептеледi, сәйкесiнше:
1) өз негiздеушiлерi немесе көлеңкелі криминалды құрылымдардың қызмет көрсетуiне жиi бағытталған көп мөлшерде сан майда қалта банктерiнiң болуы;
2) жаңа экономикалық шарттардағы банктiк құрылымдардың жұмыс жасауының сұрақтары бойынша нормативтiк базасының кемелiне жетпегенi;
3) бұрынғы Кеңес Одағынының бiртұтас банк жүйесінiң ыдырауының келеңсiз салдары;
4 ) Қаржы және қаржы ұйымдарын қадағалау және реттеу Агенттігімен және құқық қорғау органдарымен коммерциялық банктерiнiң өзара әрекеттесуiнің айқын тетiгiнiң жоқтығы;
5 ) жеке операциялардың өткiзуге iшiнде банктiк құжатты бақылауының аласа тиiмдiлiгi соған ұқсас.
Бұрынғы Кеңес Одағында мемлекеттiк аппараттың ажырамас бөлiгі болатын және барлық несие - қаржылық қызметті бақылау үшiн тек қана мемлекеттiк банк бар болды.
Жоспарлы экономика шарттарындағы кез келген қаржыландыру негiзінде нормативтiк және нұсқаушылық ресурстарды бөлу үстiнде iске асқандығынан, мемлекеттiк аппараттың банктiкпен бiтiп кетуiнің үнемi өскелең тенденциясы бар болды. Несие қатынастарды субъектілері де, бақылау органдары да алдын ала белгiлi болды. Сондықтан да ағымында жетi он жылдықтар бойы созылған бұрынғы Кеңес Одағығында несие - банктiк саладасындағы тетiктердi қолданып, банктiк операцияларда түбегейлi құқық бұзушылық неше-болмасын тiркелмеген, нәтижесінде несие - банктiк қылмыстар арнайы құқықтық зерттеудiң объектісі болмады [21, б.5-6].
Қазiргi несие - банктiк сала өтпелі кезеңде жоғары монополияланған әкімшілік-басқарылатын мемлкеттік банктік құрылымнан дербес, динамикалық және жеке және ұжым меншігіне негізделген несие мекемелерiнiң жүйесiне көшу кезінде маңызды құрылымдық өзгерiстерді бастан кешіріп отыр. Сонымен бiрге банктiң қызметтерінде де Маңызды өзгерiстер болады. Олар бүгiн iс жүзiнде өз коммерциялық түрлерiне иемденді.
Негізінен қысқа және ұзақ мерзімді несиелерді үлестіруші мекемелерден шаруашылық ұйымдарының арасындағы нарықтық құрылымдардағы жетiстiк бағдарланған коммерциялық пайда табуға негізделген мекеме банктерге айналдырылған [19, б.9].
Экономиканың стратегиялық нарығының сараланымын құрайтын банктiк сала экономикалық қатынастарды жүзеге асырудағы бастаушы рөлдi ойнайды. Статистикалық мәлiметтерді қарастырсақ, әсіресе экономикалық реформалау жылдары бұл саладағы қылмыстылық кең ауқымды құбылысқа айналғанын көреміз. Бұл жерде қылмыстық қол сұғулар әр түрлiлiкпен: кәсiпкерлiктiң жаңа формаларға және әдiстерге негізделуі, банктiк операциялардың жүзеге асыруының жаңа технологияларына, қылмыскерлердi сипатымен, тез бейiмделуiмен, жоғары интеллектуалдылық сипатымен айырмашылықта болады.
Несие - банктiк қызметтiң экономикалық қауiпсiздiгiнiң мәселесi халықаралық сипатта қарастырылады. Осылай, халықаралық қаржы қылмыстарымен күрес проблемасына арналған банктік саладағы конференцияда халықаралық ассоцияцияда халықаралық алаяқтық: ол бiз үшiн зардап әкеле ме? деген баяндама да, 29% несие - қаржы мекемелерiне және басқа банктерге қарсы бағытталған, 27% инвесторларға қарсы, 21% -коммерциялық серiктестiктерге қарсы, 19% үкiмет мекемелерiне қарсы, 4% басқа салаларда болатыны айтылған [19].
Бiздiң зерттеу нәтижелері криминалды ахуалдың қазiргi шарттарындағы банктiк саласында мұндай факторлардың мiнездейтiнiн көрсеттi: банктер және банктiк қызметтi өлшемдерiнiң банктiк саласындағы зиянының, ол келтiрiлген қылмыстардың санының жыл сайын үлкеюi, қылмыстық санақтың мәлiметтері бойынша, барлық жиiрек қылмыстық қол сұғулардың объектісі болып қалыптасады; шетелге олардың (жуумен) келесi заңдастыруымен заңсыз табылған капиталдарды түбегейлi бастауды ұйым үшiн бұл мекемелердiң қолдануында криминалды мүдделердiң банктiк секторындағы бiртiндеп шоғырландырылуы.
Банк жүйелерiндегі операцияларында жуу қылмыстық қызметтiң келесi ретті қайта бастауы немесе ресми кәсiпкерлiкте қолдануы үшiн көбiнесе пайдалынылады.
Қылмыскерлерге қылмыстық дүниесi бар банктермен тiкелей байланысы бар болғандықтан, өз қылмыстық қызметiнен пайда тауып, олардың аужайын ресмилендiруге мүмкiндiк бередi, қылмыстардың iске асыруын жалғастыруға әлдендiредi. Соның негізінде ортасына көп адамдар тартыла берілетін жалпы криминалдық фон түзіледі [22, б.99-106]. Қазiргi шарттардағы банктер осыған байланысты, жалпы қылмыстық негізде(есiрткiлердi, құмарлық ойыны, мүлiктiк қылмыстардың саласындағы заңсыз айналым және тағы басқалары) қылмыстарды iске асыру барысында заңсыз табылған капиталдар, сонымен бiрге экономикалық сипаттың қылмыстары үшiн өзiндiк асулық тармақтарға қаржы айналымының күрделi каналдарымен бiрге айналдырылады, соның iшiнде басқа банктiк қылмыстар.
1.2 Қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстарды криминалистикалық сипаттамасының элементтік құрылымы
Қылмыстық мінездеме - ғылыми талдаудың қорытындысы және жалпы эмпериялық материал, заңдылықтарды сипаттайтын, байланыс, бөлігін, қарым қатынасын, қылмыстың жасалуы мен жасырылуы, қылмысты анықтаудың әдістемелерің жеке түрлері, және де БН саласында [25, б.5-21]. Қылмыстық мінездеменің негізгі бес элементін атап айтуға болады: қылмыстың жасалу әдісі; қылмыскердің өзіндік ерекшеліктері; қылмыстың жағдайы; қылмысқа араласқан; қылмыстың бейнесі.
Әдіс- БН саласындағы қылмыстық мінездеменің өзекті элементі, сондықтан білім осыған байланысты басқа да кылмыстық негіздердің ақпаратын жинауға көмектеседі.
Қылмыстың жасалу әдісі бұл көптеген ғылымдардың салааралық объектісі болып табылады. Әрбір заң ғылымы өзінің көз алдындағы әрекетпен зерттейді. Қылымыстық құқықтар, құқықтық түсініктер басқа ғылыми салаларға базалық ақпарат бола алады. Бұл жерде әдіс қылмыстық әрекетпен ажырамас бөлшек ретінде қарастырылады. Қылмыстық-процессуалық мағынаның құрылуы қылмыстың болумен сипаттады. [25, б.41-42].
Қылмыстық түсініктің қалыптасуы үшін оған сәйкес материалдық құқықтың, қылмыстың болу туралы оқыту, әдістемелік және саттық практика жүзінде жалпылама материал. [25, б.6]. Бұндай әрекет дәстүрлі түрде сақталып отырады,барлық кезде орталық сұрақ болған және солай болып қалмақ. Әрине,жасалған қылмыстың түбінде қылмыстық құқықтыр және категориялар жатады.
Диапазонды қолданудағы түсінік қылмыстың жасалу әдісі сала бойынша құқық: шартты үдерісте және қылмыста ол кеңірек, шартты құқыққа қарағанда, өйткені қылмысты ашудың құралы ретінде қарастырылады. Жалпы жасалған қылмыстың жасалу шартын түсіне отырып, оның қылмыстық нәтежесін шығарады. Осыған байланысты, әрекет және әдіс сөздерінің мағынасы түйіседі - жеке элементтердің қылмытық қатысы арқылы. Қылмыскерлер бұл түсінікті қылмыс жасар кезде таратады және қылмыстың уақыты, орны, құралы және т.б. [25, б.5].
Демек,қылмыстық қызығушылық бұл іс-әрекеттің нәтижесі емес, ал оның механизмі, жағдайы, үдерісі болып табылады. Әрбір қылмысты ашу үшін оған әдістер, амалдар, таптама жасап, жиналған ақпараттарды саралау және оның системасын дайындау қажет. Қылмыстық ғылымда қылмыстар әртүрлі саты бойынша бекітілген.
Қылмыстың жасалуы туралы ақпарат әрдайым практикада кездеседі. Оның окылуы екі кезеңді қамтиды.Бірінші кезең-практиканы қарастырады, яғни функционалдық банктік мекемелер бұрынғы СССР кезіндегі, екінші кезең 1991 жылдан басталады, яғни ҚР банктік несиенің жаңа бағытының қалыптаса бастаған кезеңі.
Айталық, қылмыстың жасалу қыйыншылықтарына деген ғылыми қызығушылық шамамен 1970-1980 жж басталды. Бұл уақыт қылмыстық мінездеменің жүйелей бастаған кезі еді. Тергеушілер ұзақ уақыт бойы қылмыстың жоспарын, одан алған нәтижесін қылмыстан кейнгі пайдасын тексерелі. [25, б.4 ]. Р.С.Белкиннің пікірі бойынша қылмыс уақытында барлық элемент бірдей рөль атқармайды оның табиғатпен бейнесінде. Ең бастапқы құнды ақпарат бұл қылмыстың жасалу жөніндегі ақпарат болып табылады. Бұл ақпарат қылмыстың ашылуына және оның зерттеуіне себеп болады. [26, б.432].
Біз философиялық бағытты қолдана отырып қылмыстың жасалу шартын түсінеміз. Г.Т. Зуйков ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әл - ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Заң факультеті
Криминалистика және сот сараптамасы кафедрасы
Диплом жұмысы
Тақырыбы: Қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстарды тергеу әдістемесі
Мамандығы 050301- Құқықтану
Орындаған 3 курс студенті Н.А.Сейдалиев
Ғылыми жетекші
з.ғ.д. профессор А.А.Исаев
Норма бақылаушы Н.С.Темірболат
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді А.А.Исаев
Алматы, 2011
Жоспар
Белгілеулер мен қысқартулар 3
Глассарий 4
Реферат 8
Кіріспе 9
I тарау. Қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстарды криминалистикалық саралау 13
1.1. Қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен
жасалған қылмыстардың түсінігі және оларды топтастыру 13
1.2. Қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен
жасалған қылмыстарды криминалистикалық
сипаттамасының элементтік құрылымы 21
II тарау. Қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстарды тергеу қиыншылықтары 29
2.1. Қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен
жасалған қылмыстарды іс қозғау
кезеңдерінің ерекшеліктері 29
2.2. Тергеудің алғашқы кезеңі және кейбір тергеушілік
әрекеттер кезіндегі тактикалық сұрақтар 42
2.3. Қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен
жасалған қылмыстарды тергеу кезіндегі
жауап алу тактикасы 47
2.4. Қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен
жасалған қылмыстарды тергеу кезіндегі
оперативті-іздеушілік қамтамасыз ету мәселелері 56
Қорытынды 67
Қолданылған әдебиеттер тізімі 71
Белгілеу мен қысқартулар
БН- Банктік несиелеу
ҚР-Қазақстан Республикасы
ТМД-Тәуелсіз Елдер Достастығы
РФ-Ресей Федерациясы
ҚР ҚК- Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі
ҚРҚІЖК - Қазақстан Республикасының Қылмыстық Істер жүргізу кодексі
ҚРАК - Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
ҚРҚМ - Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі
ҚРҰБ - Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
ҚРІІМ - Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігі
ҚРЭЖҚКА - Қазақстан Республикасының экономикалық және жемқорлық қылмыстармен күресу Агенттігі
ҚРҚҚҰРҚА - Қазақстан Республикасының Қаржы және қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау Агенттігі
ҚРӘМССО - Қазақстан Республикасының Әділет Министрлігінің Сотттық Сараптама Орталығы
ЖІҚ - Жедел іздестіру қызметі
ЭЕМПК - Электронды есептеуіш машиналар, персоналды компьютерлер.
Глассарий
КРИМИНАЛИСТИКА - қылмыс механизімінің заңдылығы, қылмыс және оған қатысушылар туралы ақпараттың пайда болуы, дәлелдемелерді жинау, зерттеу, бағалау және пайдалану, осы заңдылықтарды түсініп оған сүйене отырып, қылмысты ашуды, тергеуді және алдын алуды ғылыми қамтамасыз ететін арнайы әдістер мен тәсілдер туралы ілім.
КРИМИНАЛИСТІК ТАКТИКА (Криминалистическая тактика) - криминалистиканың бөлімі қылмысты жасауға мүмкіндік туғызатын жағдайларды анықтауға, дәлелдемелерді жинауға, зерттеуге бағытталған жеке тергеу әрекеттерінің тәсілдерін, алдын ала және сот тергеулерін ұйымдастыру және жоспарлау жүргізетін адамдардың тәртібін анықтауға, ғылыми жағдайлар және оның негізінде оларды жетілдіруге негізделген ұсыныстар жүйесі. К.т. ғылыми жағдайларының жүйесі криминалистік болжау мен тергеуді жоспарлау туралы ілімге, тергеу ситуациясының түсінігіне, оны тергеу пайдасына пайдаланудың және бағалаудың қағидаларына, тактикалық қауіп пен тактикалық шешім түсінігіне, тергеушінің анықтама органдарымен қарым-қатынасының қағидаларына, арнайы білімдерді тергеу жүргізу кезінде пайдаланудың нысаны мен әдістеріне негізделеді. К.т. орталық түйіні - тактикалық тәсілдер.
КРИМИНАЛИСТІК ТЕХНИКА (Криминалистическая техника) - криминалистиканың бөлімі, қылмысты ашуда және алдын алуда басқа шараларды және де дәлелдемелерді жинау, зерттеу мен пайдалану үшін арналған ғылыми жағдайлар және оның негізінде жетілдірген техникалық әдіс, тәсіл жєне тәсілдемеліктердің жүйесі. К.т. мына салаларға бөлінеді: криминалистік фотография, кинотүсіру және видеожазу; ќұжаттарды зерттеу; трасология (із туралы ілім); сот (криминалистік) баллистикасы; адамды сыртқы бейнесі бойынша теңдестіру (габитоскопия жєне габитология); криминалистік тіркеу; криминалистік одорология, криминалистік фоноскопия. К.т. ғылыми жағдайларының түйіні криминалистік идендитификация мен криминалистік диагностиканың теориясы болып табылады.
Экономикалық қылмыстар - субъекттердің басқарушылық қызметіне және меншік иелігне тәуелсіз заңмен қорғалатын экономикалық қатынастарға пайдақорлық ниетпен қолсұғушылық болып табылатын жалпылама түсінік.
АЗ ЖАТЫҚҚАН ЖАЗУ (Маловыработанный почерк) - үйлестірілмеген қимылмен, баяу шапшандықпен, шамалы тұрақсыздықпен сипатталатын қалыптаспаған жазу.
АВТОРТАНУ САРАПТАМАСЫ (Автороведческая экспертиза) - мәтіннің авторын анықтау үшін ќұжаттарды криминалистік зерттеудің түрі. А. с. кезінде зерттеу объектілеріне жазбаша сөйлемдер, сондай-ақ ондағы көрінетін тілдік дағдылар жатады. Тілдік дағдылар жалпы және жеке белгілер болып екіге бөлінеді.
АРНАУЛЫ БІЛІМ (Специальные знания) - адамның кәсіби оқудың не белгілі бір мамандық бойынша жұмыс істеудің нәтижесінде алған, қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерін шешуде пайдаланылатын, қылмыстық сот ісін жүргізудегі жалпы жұртқа белгілі емес білімі.
АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН ИНФОРМАЦИЯЛЫҚ ІЗДЕСТІРУ ЖЙЕСІ. (Автоматизированная информационная поисковая система) криминалистикада және өндіріс тәжірибесінде компьютерлік технологияны қолдану енгізу мүмкіндігі- тергеу процесіндегі басқару мәселелерін шешуде төмендегідей әр түрлі жүйе қолданылады:
- тергеуші топ құрамының есебін, тергеудегі істің қысқаруы мен тоқтау мерзімін және т.б. бақылау тексеру жүйесі;
- сотталған, хабар-ошарсыз кеткен адамдар, танылмаған мәйіттер, ќылмыс жасау әдіс-тәсілдері, қылмысты жасауда қолданылатын қару-жарақ және т.б. қылмыстың ізі жайында информациялық ақпарттық мәліметтер алу жүйесі;
Құқық қорғау органдары жұмыстарының мүлтіксіз орындалуы үшін А.и.і.ж. белсенді түрде жетілдіру қажет.
АТИПТІК ТЕРГЕУ ЖАҒДАЙЫ (Атипичная следственная ситуация) нақты тергеу жағдайынан көрініс табады. Атиптік жағдайға - оқиға болған жерден, айналадағы ортадан табылған, қылмыскерден алынған құралдар мен т.б. қылмыстың типтік емес белгілерінің болуы тән.
ӘДІСТЕМЕЛІК ҰСЫНЫСТАР (Методические рекомендации) - Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі жүйесі сот сараптамасы мекемелерінің ұйымдастырушылық, сарапшылық, ғылыми және өзге де қызметтері мәселелері бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарының, ғылыми конференциялар шешімдерінің, ғылыми-практикалық семинарлардың, әдістемелік кеңестердің, қызметтік мәжілістердің нәтижелерін жүзеге асыру жөніндегі ұсыныстары.
ӘҢГІМЕ, КЕҢЕС (Беседа) - ауызша кеңесу жолымен қажетті мәлімет алу әдісі. Әңгіме, жауап алу тактикасында ұсынылатын кеңінен тараған тактикалық әдіс. Сондай-ақ, айыпкердің жеке басын анықтауда қолданылатын әдістердің бірі.
БАҚЫЛАУ (Наблюдение) бір нәрсені, не болмаса затты арнайы қадағалап қарап, оны зерттеп, қабылдап түсіну әдісі. Мақсатты және ұйымды түрде жеке заттарды тексере отырып, зерттеуші - криминалист осы заттың ерекшеліктерін, белгілерін қабылдап, олардың өзара байланысын табады. Б.криминалистикада жеке затты, не болған оқиға мен құбылысты зерттеп тауып,оларды қабылдап түсіну үшін жүргізіледі. Б. жай және күрделі бақылау деп екі түрге бөлінеді. Жай бақылауда зерттеуші объектіні ешқандай техникалық құралдар пайдаланбай бақылап зерттеп, өзіне тән ерекше белгілерін қабылдайды. Жай-көзге көрінбейтін заттардың белгілерін техникалық-құралдардың көмегімен қарап қабылдау күрделі бақылауға жатады.
ҒЫЛЫМИ-ТЕХНИКАЛЫҚ ҚҰРАЛДАР (Научно-технические средства) - дәлелдемелерді анықтау, іздеп табу, алу және зерттеу үшін заңды түрде қолданылатын құралдар, арнаулы жабдықтар, материалдар.
ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІҢ ІСКЕ ҚАТЫНАСЫНЫҢ БОЛУЫ (Относимость доказательств) фактілі деректердің қылмысты істің мән-жайларын шешуге қатынасының бар болуы, олардың қылмысты дәлелдеуге керектігі.
ДӘЛЕЛДЕУ МІНДЕТІ (Обязанность доказывания) қылмысты істерді тергегенде және сотта қарағанда қылмысты дәлелдеу белгілі бір лауазымды адамдарға жүктелуі. Қазақстан Республикасының қылмыстық істер жүргізу заңы бойынша қылмысты дәлелдеу сотқа, прокурорға, тергеушіге, анықтама жүргізуші адамға жүктеледі. Қорғаушы адвокат заң шеңберінде сезікті адамды, айыпкерді, сотталушыны ақтайтын не оның жазасын жеңілдететін мәліметтерді жинап, оны тергеу органдарына, сотқа ұсынады. Айыпкер өзінің кінәсіз екенін дәлелдеуге міндетті емес. Іс бойынша қандайда күмән туындаса, ол айыпкердің пайдасына талқыланады.
оларды теориялық, тәжірибелік негізінде тексеруді талап ететін ғылыми жорамал.
ЖЕДЕЛ-ІЗДЕСТІРУ ТОБЫ (Следственно-оперативная группа) - тергеушілердің жедел іздестіру қызметкерлерімен өзара әрекет етудің тиімді нысаны. Ең ауыр қылмыстарды ашу үшін құрылады. Мұндай топтарды құру міндеті - кейбір тергеу әрекеттерін бірлесіп жүргізу, маќсатқа сай бағытталған іздестіру қызметін бірлесіп жүргізу, айқын ақпаратпен тергеу және жедел топтарының өзара алмасуы.
ЖОСПАР (План) - тергеу үстінде пайда болып, тергеушінің белгілі бір мәселені шешуге бағытталған жүйелі пікірі. Ж-дың түрлері: перспективті, кезекті, схемалық, жеке, нақты бір іс бойынша және тергеушінің өндіріс үстіндегі барлық істері бойынша құрама жоспар.
ЖЕДЕЛ - ІЗДЕСТІРУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ҮСТІНДЕ ОБЪЕКТІЛЕРДІ ТАНЫТУ (Оперативное опознание) анықтама жүргізуші органдарының жәбірленушіге, не куәға кейбір күдікті объектілерді сыртынан көрсетіп, осы объектіні бұдан бұрын көрген көрмегенін анықтау үшін жүргізілетін жедел-іздеу жұмыстарының бір түрі.
ЗЕРТТЕЛЕТІН ОБЪЕКТ (Исследуемый объект) - тексерілетін оқиға жөнінде ақпараты бар және теңдестіруге жатқызылатын сарапшылық зерттеу объектісі. Зерттелетін объектілерге заттай дәлелдемелер (айғақтық заттар) жатады.
ИДЕНТИФИКАЦИЯЛЫЌ ЖАЛПЫ БЕЛГІЛЕР (Признаки идентификационного общие) - арқылы объектінің қай текке, топқа жататныдығы анықталады. Жалпы белгілер бір текті объектілермен сипатталады.
Реферат
Жұмыс 75 беттен, 2 тараудан тұрады және жоспар бойынша кіріспе, белгілеулер мен қысқартулар, глоссарий, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен құралған.
Жалпы жұмыс сипаттамасына келетін болсақ бұл жұмыста қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстар сферасындағы криминалистикалық сипаттағы қылмыстар, олардың жүзеге асыру тәсілдері, типологиясы және қылмыстық топтардың ішкі байланысы, сонымен қатар алғашқы кезеңдегі қылмыстық мағлұматтарды тергеу алгоритмдері, тергеуші мен жедел жұмысшылардың арасындағы арақатынасты ұйымдастыруға байланысты тергеу өндірісінің оңтайландыруға бағытталған ұйымдастырушылық және тактикалық ұсыныстары дипломдық жұмыста осы мәселелер қарастырылған.
Жұмыс өзектілігіне экономикалық реформалар жағдайында жаңа банктік, қаржылық, шаруашылық, кәсіпкерлік және тағы басқа қызметтер пайда болды. Осындай пайда болған қызметтер аясында қылмыстың пайда табудың тәсілдері мен технологияларының заңға қайшы механизмдері және заңға қайшы қызмет мәлімет түрлерін жасыру үшін түрлі сипатамадағы, сонымен қатар жемқорлық сипаттамадағы бейнелер көрінді.
Зерттеу мақсаты қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстар саласындағы қылмыстарды зерттейтін өзіндік зерттеме жасау.
Кіріспе
Жалпы жұмыс сипаттамасы. Бұл жұмыста қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстар сферасының криминалистикалық сипаттағы қылмыстар, олардың жүзеге асыру тәсілдері, типологиясы және қылмыстық топтардың ішкі байланысы, сонымен қатар алғашқы кезеңдегі қылмыстық мағлұматтарды тергеу алгоритмдері, тергеуші мен жедел жұмысшылардың арасындағы арақатынасты ұйымдастыруға байланысты тергеу өндірісінің оңтайландыруға бағытталған ұйымдастырушылық және тактикалық ұсыныстары қамтылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Экономикалық реформалар жағдайында жаңа банктік, қаржылық, шаруашылық, кәсіпкерлік және тағы басқа қызметтер пайда болды. Осындай пайда болған қызметтер аясында қылмыстың пайда табудың тәсілдері мен технологияларының заңға қайшы механизмдері және заңға қайшы қызмет мәлімет түрлерін жасыру үшін түрлі сипатамадағы, сонымен қатар жемқорлық сипаттамадағы бейнелер көрінді. Осымен қатар қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстар сферасында да қылмыстық істердің өсуі байқалды. Қазіргі таңда бұл құқық қорғау органдарының бақылауындағы қиындықтарды тұғызатын ерекше сала болып есептеледі. Нарықтық экономиканың қанайналым жүйесінің қызметін орындай отырып, мемлекеттің экономикалық өмірін реттеуші жетекші механизм банктік ұйымдар жүйесі болып табылады. Экономиканың қарқын дамуына белсенді мүмкіндіктерге ие бола отырып, банктік сферада бірқатар кемшіліктер сезіледі, оның ішінде экономикалық концепциялардың толлықансыздығы, экономикалық реформалардың аяқталмағандығы, құқықтық мәселелердің түгел дерлік шешілмегені, банктік технологиялардың жетіспеушілігі, кәсіби біліктіліктің және банктік жұмыскерлердің ұқыптылығының жеткіліксіз дәрежесі. Бұның барлығы банктік персоналдың және банк тұтынушыларының көптеген қиянат жасауына мүмкіндік туғызып отыр. Бірақ бір жағынан банк қомақты қаржы орналасқан құрылым бола отырып, тез әрі үлкен мөлшердегі табыс алуға мүмкіндік берсе, екінші жағынан мемлекет тарапынан банктік операцияларға төмен деңгейдегі бақылау нәтижесінде банктік жүйені құқыққа қайшы әрекеттерден сақтап қала алмайды. Бұл жайт банктік саладағы қылмыс динамикасымен де дәлелденіп отыр. Банктік жүйедегі негізгі банктік функцияның ерекше ролін - шаруашылық жүргізуші субъекттер мен азаматтарды несиелу болып табылады. Банктік сферадағы несиелеудің аса жоғары қауіптілігі қылмыскерлердің алған соманы көп жағдайларда шетелге аударып, заңсыз айырбастауларымен анықталады.
Осыдан, банкқа қайтарылмаған ресурстар нәтижесінде тікелей шығындардан басқа, инфляциялық үдерістердің шапшаңдылығының әсерінен мемлекеттің мүддесіне зиян тиіп, ұлттық валютаның құнсыздануына шалдығып, несие-қаржыландыру жүйесінің қансыздануына ұшырауы мүмкін.
Бұл саладағы қылмыстық әрекеттер жоғары интелектуалдылық сипаттамасында бола отырып, қылмыскерлердің жаңа формаларға, жаңа әдіс пен технологияларды шаруашылық операцияларда қолдануда тез бейімделуіне байланысты. Қылмысты ашу және зерттеу құқық қорғау тәжірибесінде көрсеткендей, банктік саладағы қылмыстар қылмыстық ортада қиын қылмыстық әрекет схемалары мен құқықтық бірегейсіздікпен сипатталып, бірақ жалпы криминалистік белгілермен жинақталады. Бұндай істерді қарастыру қиындылығы, оның толыққанды тергелуіне қылмыскерлердің де, қиянатшыл банкирлердың де кедергі тұғызатынынан көрінеді. Біріншілері түрлі азматтық-құқықтық қатынастағы шаруашылық жүргізуші заңды тұлғалардың атымен жасырынып, заңды кәсіпкерлік құрылым ретінде қызмет істейді. Бұндай жағдайда қылмыстық істердің жасырын түрде заңды қаржылық-шаруашылық қызмет ретінде жүргізу оңайға тиеді және осындай қылмыстық амалды анықтау қиын. Ал екіншілері, көбінесе банктік ұйымдардың басқарушы тұлғалары параны қайтарылмаған несие деп, өзінің қомақты қаржылық мүмкіндіктерін және көптеген жемқорлық тетіктерін қолдана отырып, тергеуді барынша тежейді.
Банктік саладағы қылмыстармен айналысудың қиынға соғуы, қажет тергеу тәжірибесінің және жалпыланған сот тергеуінің жоқтығы, қылмыстық кодекстің жеткіліксіз дәрежеде нақышталуы, қылмыстық істерді зерттеу әдістемесінің негізгі жағдайларының анықталмағаны сияқты объективті қиыншылықтармен шарттасқан. Біздің жүргізген зерттеуіміздің барысында тергеушілер мен жедел жұмысшылардың басты қиншылықтары, әсіресе, осы айтылған жайттардың ғылыми негізделген қылмыс бөлімінің зерттеуінің болмауымен байланысты екеніне көз жеткізілді. Соңғысы банктік несиелеу саласында қылмыстық істерді криминалистикалық ғылым негізінде зерделеу мен оған зерттеу әдістемесі бойынша ұсыныстарды беруді талап етеді.
Проблеманы зерделеу деңгейі. Совет Одағы заманынан бері қаржылық қаражатты ұрлауды тергеу сияқты қылмыстық істер ғалымдарды көп толғандырды. Осылай 1950-1960жж. аралығында В.Я. Осенин, О.Н. Поздняков, В.И. Геребилов осы тақырыпқа өз еңбектерін арнады. Кейін осы мәселемен С.И. Анненков, Н.С. Евдокимова, С.С. Куклянскис, Ю.В. Цветков, A.M. Ромашов айналысты. Осымен қатар бұл проблеманы зерттеуге Е.Г. Джакишев, Л.Я. Драпкин, О.Н. Колесниченко, В.Е. Коновалова, В.К. Лисиченко, Н.И. Николайчик, В.А. Образцов, И.В. Постика, 3.K. Пошюнас, В.Г. Танасевич, Н.П. Яблоков сияқты атақты криминалистер өздерінің зор үлестерін қосты.
Экономикалық үдерістердің өзгеруімен байланысты Қазақстан Республикасында және Тәуелсіз Елдер Достастығында жоғарыда аталған банктік саладағы криминалдық көріністердің артуына байланысты зерттеулер соңғы уақытта жарық көрген жеке мақалаларда, және монографиялар мен диссертацияларда көрініс тапты: Г.А. Абдировой, Б.А. Аманжоловой, Е.Г. Джакишева, Е.Е. Джакишева, Ш.Я. Джумамуратова, Ж. Елюбаева, И.И. Рогова, Е.Е. Каиржанова, С.Е. Каиржановой, Б.Х. Тюлеубековой. Ал Қазақстаннан басқа Ресей, Белорусь және ТМД-ның басқа елдерінің ғалымдарымен, оның ішінде Б.В. Волженкина, Л.Д. Гаухмана, А.И. Долговой, В.Д. Ларичева, Р.С. Сатуева, Г.А. Тосунян, Т. Хосчановамен банктік саладағы қылмыстық проблемалар аспектілері, әсіресе, қылмыстық-процесуалдық, жедел-іздеушілік, қылмыстық-құқықтық, криминалогиялық мәселелер қамтылды.
Қазіргі уақыттағы банктік жүйедегі құрылымдық және функционалдық өзгерістер жағдайында Қазақстан Республикасында және Тәуелсіз Елдер Достастығы елдерінде экономикалық қылмыстардың жекелеген түрлерінің зерттеуінде бар әдістемелерін жақсарту және жаңаларын айқындау ғылым үшін өзектілігі арту үстінде. Бөліп көрсетсек, қазіргі заман ғылым жетістіктерінің нәтижелерін қолдана отырып, сот тергеу тәжірибесінің жалпыламасының негізінде банктік саладағы несиелеу. Кейбір ғылыми зерттеулер криминалистикалық және криминологиялық қылмыс проблемаларын бүкіл экономикалық қылмыстар тобының аясында қарастырады (Б.А. Аманжолова, Ж. Елюбаев, С.Е. Каиржанова, С Д. Сулаимбекова). Ал басқа зерттеушілер, экономика саласындағы қылмыстарға көз салғанда, оны толығымен қамтымай, тек жекелеген әдістемелерге тоқталып кеткен. Мысалы, экономикалық қылмыстарды зерттеу барысында арнайы білімдерді қолдану (Г.А. Абдирова, Ш.Я. Джумамуратов, кандидатская диссертация Ь.Х. Тюлеубековой), тергеу жұмыстарын жүргізу барысында тактиканы талдау және жедел қызметтермен әрекеттесу (Е.Е. Джакишев).
Осылайша, банктік несиелеу саласында қылмыстарды зерттейтін криминалистикалық әдістеме проблемаларын кешенді қамтитын арнайы ғылыми зерттеулердің қазіргі таңда жоқтығына тірілеміз.
Зерттеу мақсаты қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстар саласындағы қылмыстарды зерттейтін өзіндік зерттеме жасау.
Айтылған мақсатқа барысында мынадай жеті міндеттер қойылды:
қазіргі таңдағы қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстарды криминалистикалық саралау қызмет етудегі криминалды маңызды ерекшеліктерді анықтау, әсіресе банктік неселеу саласының буын ретінде, осы саладағы криминалистикалы нышандары бойынша қылмыстардың топтамасын беру;
қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстарды криминалистикалық саралау қылмыстарына криминалистикалық сипаттама беру және олардың негізгі элементтерін анықтау;
қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстарды криминалистикалық саралау саласындағы қылмыстық істерді жүзеге асыратын қылмыскерлер мен қылмыстық топтапдың типологиясын және ерекшеліктерін анықтау;
алғашқы кезеңдегі тергеушінің іс-әрекетінің бағдарламасын жасау;
жекелеген тергеушілік істердің тактикалық ерекшеліктерін белгілеу;
қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстарды криминалистикалық саралау саласындағы қылмыстық істерді тергеу кезіндегі эксперт мен мамандардың арнайы білімдерін қолдану тәртібін орнатуды анықтау;
қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстарды криминалистикалық саралау саладағы қылмыстарды тергеу барысында жедел қызметтер мен тергеудің арақатынасының тиімділігін арттыру.
Зерттеу объектісі болып қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстарды криминалистикалық саралау саласындағы қылмыстарды әдістемелік базасын және сонымен байланысты пайда болатын қатынастарды зерттеу.
Зерттеу пәні - бірегей әдістемелік, ұйымдастырушылық және құқықтық сипатқа ие, сонымен қатар бір бағыттағы соңғы мақсатқа жету - басты істегі шындықты ашуға негізделген қылмысты жүйе ретінде зерттеу барысында технико-криминалистикалық теория және практиканы қамтамасыз ету.
I - тарау. Қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстарды криминалистикалық саралау
1.1 Қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстардың түсінігі және оларды топтастыру
Экономикалық қылмыс түралы жалпы түсінік экономиканың қайта реформалану жағдайында криминалистика, криминология, қылмыстық құқық және тағы басқа білім салаларының түйіскен жерінен туындап отыр. Яғни, осы сұрақты қарастырған кезде жекелеген қылмыстық топтар бойынша әрбір айтылған салаға өзіндік бағалау берумен кезігеміз.
Алғашқы экономикалық қылмыстарды зерттеумен Э.Сатерленд, Ньюмен, Маннхейм, Едельхертц, Кайзер, Бу Свенссоном, Шнайдер және тағы басқа криминолог-ғалымдар айналысты. Қазіргі таңда экономикалық қылмыс проблемасын зерттеуге ТМД және ҚР криминолог-ғалымдары көп көңіл бөледі. Алғаш болып, ақ коммерциялық қылмыс түсінігін 1939 жылы енгізген Э. Сатерлендті экономикалық қылмыс концепциясының қалаушысы деп есептейді. Осы термин мағынасы деп, автор беделді адамдардың өзінің мамандандырылған қызметінің үдерісі кезінде жүзеге асырылатын қылмыстар жиынтығын сипаттаған [1, б.55]. Кейінірек, ғылыми зерттеу ауқымдылығы кеңейіп, қылмыстық істер тізімі және олардың субъектер саны көбейіп, ақ коммерциялық қылмыс түсінігі жаңа экономикалық қылмыс түсінігінің тек бір бөлігі ғана болып танылды.
Атақты криминолог және Швецияның Әділет Министрлігінің қылмысты алдын алу кеңесінің бас директоры Бу Свенсонның пікірінше, экономикалық қылмыс - бұл жүйелі, созылмалы, әрі айыпталатын пайдақорлық сипаттағы шаруашылық негізі болып табылатын қызмет [2, б.22-29]. Автор экономикалық қылмысқа қарама-қайшы дәстүрлі жалпы қылмыстық сипаттағы қылмыстарды қояды.
Батыс елдеріндегі экономикалық қылмыстарды зерттеген О.Э.Дементьева, батыстық концепцияларға тән мынадай ерекшеліктерді сипаттап өтеді: бұл кәсіпшілік қызмет шенінде жүзеге асады; заңды экономикалық қызмет атымен жасырын түрде болады; пайдақорлық сипатта болады; созылмалы уақыт көлемін алады; мемлекеттің, жеке кәсіпкерлердің және азаматтардың экономикалық мүдделеріне зиян келтіреді; ұйым атынан немесе мүддесімен заңды және жеке тұлғалармен жүзеге асырылады [3, б.30].
Қазақстандық ғалымдар ҚР Қылмыстық кодексінің ерекше бөлімінің толықтыруларында, экономикалық қылмыстың мәні экономика саласындағы кәсіпшілік қызмет деп түсінеді[4,б.280-295]. Рогова, СМ. Рахметованың редакциялауынан шыққан оқулықта, экономика саласындағы қылмыс экономикалық құрылымда белгілі бір әлеуметтік орынға ие және сол орынға сәйкес әлеуметтік рөлді орындайтын тұлғалармен жеке меншікке пайдақорлық мақсат пен шаруашылық жүргізу тәртібіне қолсұғушылық әрекеттер деп анықталады. Бұндай қылмыстарды жалпылай қарастыруға негіз деп, авторлар, олардың белгілі бір шаруашылық жүргізу механизмінің ерекшеліктерімен байланыстылығын атайды [5, б.410-422].
Әрі қарай, қазақстандық ғалымдар, бұл түсініктің кең мағынасында қоғамның экономикалық мүддесіне өзінің экономикалық қатынастағы шаруашылық жүргізу саласындағы нақты орнына байланысты немесе экономикалық механизімінің әрекет етуіне қажет нақты элементтерімен сипатталатын әлеуметтік рөлі, әлеуметтік орны немесе жағдайына байланысты қасақана әрекет жасау деп есептейді [6, б.410-487]. Қылмыстық құқықта қылмыстар әдетте қолсұғушылық объектісіне байланысты түрлері мен топтарына байланысты дәстүрлі жіктеледі (тіке және жанама) [7]. Экономикалық қылмыстардың негізгі объектісі - экономика, яғни қылмыстық-құқықтық негізін анықтайтын бірегей экономикалық қатынастар [6, б.48-49; 8, б.68; 9, б.410-487]. Құқық қолданушылық тәжірибеде және жекелеген ғылыми зерттеулерде экономикалық деп көбінесе, шаруашылық саладағы ұрлықтардың кейбір түрлері, жекелеген шендік қылмыстар, қолдан ақша және құнды қағаздар жасау және тағы басқалары танылады. Ал қылмыстық-құқықтық жақтан экономикалық қылмыс - Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің түрлі бөлімдерімен қарастырылған ондаған құрылымға ие ауқымды қылмыстар жиынтығы [5, б.410-487]. Тіпті кейбір авторлар ойынша, экономикалық қылмыстарға қылмыстық-құқықтық мағынада толыққанды анық анықтама беру өте қиын, себебі оны талқылаған кезде белгілі бір белгісіздік орын алады [10, б.32]. Осымен қатар ресми статистикалық мәліметтерді саралай отырсақ, одан да бетер бұлдыр бейнеге сүйенеміз. Экономикалық қылмыстарға қатысты ғалымдарда бірдей ой-пікір әлі де қалыптаспаған [11, б.49-51; 12,б.18].
Экономика саласындағы қылмыстар үшін - жалпы топтама деңгейіне бірінші ретте объектілерге жалпылама қолсұғушылық, яғни бүкіл экономикалық қатынастар, қатынастықтың бүкіл формалары, кәсіпшілік жүргізудің қатынастары тән, кең мағынада елдің экономикалық жүйесі. Алайда, И.И. Рогов қылмыстық құқыққа сәйкес (сол немесе басқа қылмыс құрамы орналастырылған ҚКтың нақтылы бөліміне байланысты) қылмыс объектісін үстірті белгілері бойынша ғана емес, нақтылы қылмыспен қандайда қоғамдық қатынастарға нақты зиян келтiргенiне байланысты анықталуы қажет деп есептейді [12, б. 10]. Демек, экономика саласында қылмыстарға қоғамға қауіпті әрекеттерді жатқызуға болады, оларда экономикалық қатынастар қол сұғушылықтың негізгі объектісі болып табылғанда (жеке меншікке қарсы қылмыс және шаруашылық жұмысының саласында), солайда қылмыстар қосымша немесе факультативті объект болып ескеріледі (қызметтiк қызметтiң саласындағы қылмыс, жеке компьютер қылмыстары соған ұқсас).
Демек, экономика саласында қылмыстардың маңызды белгiсi бiрдей әлеуметтiк-экономикалық және ұйымдастыру факторларымен детерминациялануы және олардың бiртектiлiгi болып табылады [13, б. 65]. Сондықтан, мұндай белгiлер бойынша осыдай әрекеттерді экономикалық әрекеттерге жатқызуға болмайды, мысалы, диверсия, тыңшылық, терроризм соған ұқсас. Олар экономикалық жүйеге қол сұғушылық әрекет жасаса да, басқа факторлармен детерминацияланады.
Қылмыстардың барлығы белгілі бір мөлшерде экономикалық факторлармен детерминатталғандықтан, кез келген осымен шартталған қылмыстарды экономикалық деп есептеуге болмайды. Ондай мойындаулар үшiн экономикалық, шаруашылық тетiгiнiң нақты ерекшелiктерi бар байланыстары танылуы керек. И.И Роговтың әділ белгілеуі бойынша, экономикалық қылмыста болған тұлға сол немесе басқа дәрежеде шаруашылық тетiктер ерекшелiктерiн пайдаланады, әйтпесе - әрекет экономикалық деликттiң белгiлерiн жоғалтады [12, б.11.]. Мұндай өңдегі жолды қазақстандық ғалымдардың жұмыстарында да қарсы аламыз. Мысалы, олардың пайымдауынша, мемлекеттiк немесе ұжымдық дүниенi иелену мақсатында тонау және ұрлық экономикалық қатынастар меншігіне зиянын келтірсе де, дегенмен шаруашылық тетiктермен байланысы жоқтығынан экономикалық қылмыстар болып табылмайды [5, б.412; 6, б.48-49].
В.А.Образцов өзінің тұжырымдамасына сүйене отырып, экономикалық қылмыстың негiзiнде тиiстi экономикалық қызметтiң жүзеге асыру шартын және тәртібін реттейтiн нормативті сипаттағы ережелерiнiң бұзушылықтары жатады және оған қатысушыларының мiндеттерi мен құқықтарын регламенттейді (заңдар және заңға тәуелдi акттер: мемлекеттiк стандарт, нұсқаулар, бұйрықтар және тағы басқалара) деп санайды [14, б.386-387]. Мысалы, (жалтару) өтеуден қашу: салық салулар салық заңының бұзушылығын ескередi; кәсiпкерлiктiң жалғаны - кәсiпкерлiктiң жүзеге асыру тәртібін реттейтін регламентін белгiлейтiн заң; несиенің заңсыз алынуы - несие - банктiк қызметтердiң сұрақтары бойынша заң және тағы басқалары. Құқық қорғау тәжiрибесінiң талдауы экономикалық бағыттағы қылмыстардың ашылуы бойынша ортақ әдiстемелiк қағиданы негіздеуге мүмкіндік береді. Бұл қағиданың мәнi жiберiлген қателiктердiң қалыптасуы үшiн не болғанын, қалайша нақтылы экономикалық қызмет (операция, технологиялық үдерiс, тағы басқа) iске асырылуы керек болатынын, сол туралы шындыққа сәйкес жүзеге асатын мәлiметтермен салыстыруы қажет.
Айтылғаны экономикалық жүйесi бар қылмыстың оқиғасының өзара әрекеттесуiнiң нәтижелерiнiң кез келген әсер етуi әдетте қазiргi байланыстардың бұзушылығы, көрсеткiштердiң экономикалық жүйесi формаға ие болатын, нормативтiк сипатының ережелерi ең алдымен ұғындырылады. Экономикалық ақпарат жүйелерiндегi өз бейнесін тапқан қылмыстардың белгiлерiнiң классификациясының заңдылықтарын зерттеу жұмыстары және мұндай белгiлердiң айырып тануы үшiн қолданылатын экономика - криминалистика әдiстемелерiн жасауға, құрастыруға мүмкiншiлiк бередi.
Экономикалық қылмыстар - субъекттердің басқарушылық қызметіне және меншік иелігне тәуелсіз заңмен қорғалатын экономикалық қатынастарға пайдақорлық ниетпен қолсұғушылық болып табылатын жалпылама түсінік. Экономикалық қылмыстарды зерттеген кезде криминалистикалық әдістемелерді негіздеу үшін мақсаттылыққа лайықты тек сәйкесінше құқыққорғаушылық актілер (қылмыстық-құқықтық, әкімшілік) емес, сонымен қатар салалық заңдылықты құрастыратын реттеушілік сипаттағы заңи актілерге (бюджет, жеке меншік, салық салу туралы, кедендік, банкроттық, банк және банктік қызмет туралы заңдар және тағы басқаларға) де сүйену қажет.
Көлем бойынша экономикалық қылмыстардың криминалистикалық мiнездемесi олардың түрлерi бойынша, сонымен бiрге топтары бойынша құрастырыла алады. Осымен қатар, топтағы қылмыстардың бiрiктiрілуi әр түрлi криминалистика негiздемелерiмен болады және қылмыстар, олардың тергеуiнiң әдiстемелерiнiң бастаушы тепе-теңдiктерiне әкелетін жеке белгiлерiнiң сәйкес келуiмен шартталған. Бұндай белгілер ретінде қылмыстың iске асырылу әдiсін (қызмет бабымен алаяқтық, иемдену, ысырап, терiс пайдалану соған ұқсас); экономикалық қызметтiң салаларының ерекшелiктерi немесе салалық қағидасын (несие - банктiк саладағы, салық салу саласындағы, кеден реттеу саладағы қылмыс және тағы басқалар); қылмыскердiң жеке тұлғалық мiнездемесін (лауазымдық қылмыс, меншік-мүлікке жауапты тұлғалармен іске асырылған қылмысжәне тағы басқалары) ерекшелеп, анықтауға болады. Қылмыстардың жеке түрлерiнiң тергеу әдісіне маңызды қосымша белгiлердiң есепке алунуымен құрастырылатын криминалистикалық сипаттамалар ерекше орынға ие (мысалы, несиелеу саласында ұрлау, пластикалық карточкалармен алаяқтық жасау).
Ерекше экономикалық институт ретінде банк мемлекеттің қаржы-несие және есептеу саласында маңызды рөлді ойнайды.
Бұл саладағы қызметтiң ерекшелігі әртүрлi реттегі жетіспеушіліктері мен кемшiлiктерi қызметтің терiс пайдаланулары үшiн жиi қолданылады. Осыған байланысты банктік несиелеу саласындағы жүзеге асырылатын қылмыстарды криминалистикалық зерттеуінде ерекше қажеттілік туындады.
Ғылыми және тәжірибелік тұрғыдан, бұл бірінші ретте банктік-несие қылмыс топтарын тергеудің криминалистикалық әдістемесін құрастыру туралы ең алдымен сөз жүредi.
Экономикалық қатынастардың және қылмыстылықтың өзара байланысы туралы сұрақ - заңға сүйенген ғылымда және әлеуметтiк тәжiрибедегi негізгілердің бiрi, бұл туралы заң әдебиетiндегi сөз әлденеше рет жүрдi [15, б. 131]. Қылмыстық текте пайда болған капиталдардың экономикаға ықпал саласының кеңейтіуi нәтижесінде экономикалық қылмыстар санының өсуiне әкелiп соғады. Криминализация үдерісінің күрделiлiгi, бiрiншiден, нақтылы әрекеттердiң осы таңда және ең жақын перспективада қоғамға төндіретін қауiп-қатердiң сипатын және дәрежесiн айқын ұғыну керектігі; екiншiден, дәл ғылыми мәлiметтерге негiзделе отырып, бұл құбылыстың жұқпалылығының нақты мөлшерін анықтау; үшіншіден, бұл экономика саласына ықпал нәтижесінде қылмыстық-құқықтық құралдардың кiрiсу мүмкіндіктерін барынша жеткiлiктi айқын анықтап шекаралау [16, б.6].
Осы қатынастарды ұйымдастырушы несиелік қатынастар және институттар несие жүйелерiн құрастырады. Демек, несиелік қатынастардың (ядромен ) негiзгi өткiзгiші банк жүйесі, яғни банктер және елдiң банктiк мекемелерiнiң барлық түрлерiнің жиынтығы болып табылады. Банк және банк жүйесі - әдеттегі емес экономикалық құрылымдар. Олардың экономикалық үдерістерге ықпалы өте үлкен. Банктерді тіпті бүкіл қоғамдық шаруашылықты қамтып, баурап алған қанайналым жүйесіне теңестіреді. Банктiк қызмет - мемлекеттiң ерекше бақылауымен, заңмен рұқсат етiлген банктер деп аталған арнайы институттардың ақша нарығындағы делдалдық операцияларды жүзеге асыруы [17, б.82-97].
ҚР-ның Банк және банк қызметі туралы заңында банк деп, лицензия негiзiнде ерекше құқығы болатын заңды тұлға аталған, заңның 1-шi бабына сәйкес бірегей банктiк операция жүзеге асырушы: жеке және заңды тұлғалардың қаражаттарының үлестерiн қатыстырып, және аталған қаражаттарды өз атынан өзінің шарттары мен тәуекеліне байланысты орналастыру, жеке және заңды тұлғалардың банктік есепшоттарын ашу, жүргізу, және заңның 30 бабына сәйкес т.б [18].
Экономикалық түсiнуде банк - бұл қаржылық делдал. Ол ақша нарығында негiзгi операциялардың кешенiн орындайды: қаражаттарды жұмылдырады, оларды қарызға бередi, экономикалық субъекттердiң арасындағы есептеулердi жүзеге асырады. Үш негiзгi операциялардың кешенi банктiк қызметтiң алғашқы саласын құрастырады, ал оларды орындаған қаржылық делдал экономикалық түсiнуде банк болып табылады.
Банк және банктік қызмет заңының 3 бабына сәйкес аумағында ҚР-ның аумағында құралған және әрекет етіп жатқан банктік жүйесіне тиісті несиелік жүйе құрамасы ретінде Ұлттық банктен және басқа банктерден құралады [18]. Басқа банктерге заңды тұлғаның мәртебелерiне иеленетін коммерциялық банктердi жатқызу керек. Алматы қаласында банктiк мекемелер және олардың филиалдарының саны ең көп жұмылдырылған. Бұл қомақты қаржылардың айналымдарының аталған өлкеде екендігін куәландырады.
ҚР-ның коммерциялық банктерi Ұлттық банкке қарағанда экономикалық субъекттерге қызмет көрсетуге шақырылған - ақша айналымның қатысушылары, жеке алғанда меншiктiң барлық формаларын иемденген ұйымдар. Банк жүйесінің тап осы банктері арқылы шаруашылық жүргiзу саласына қызмет көрсетіледi. Сондықтан коммерциялық банктердi барлық банк жүйесінің iргетасы ретiнде қарастыруға болады. Олар кәсiпорындардың айрықша деңгейiне - қаржы делдалдарына жатады. Бiр-бiріне қатысты екiншi деңгейдегi банктер ақша нарығында өзара бәсекелестiкке ие, дербес, тең құқықты болып табылады.
Жалпы олар заңгерлік және экономикалық дербес кәсiпорындар ретінде нарыққа шығып, пайда табу үшiн коммерциялық негiздерде өз қызметтерiн үлкен тәуекелдерге (несиелік, пайыздық, валюталық, т.б) бел буа отырып, жүзеге асырады. Заңға сәйкес банктер мамандандырылған және әмбебап болып жұмыс iстей алады. Банктер мамандандырылуы бойынша сақтау, ипотекалық, есептiк (клирингтік ) деп жіктеледі.
Қазiргi несие - банктік жүйе - бұл (орталық банк ) бiр кеңседен басқарылатын бiртұтас емес ұйым емес, ақша нарығының және экономиканың жұмыс жасауын негiзiнен қамтамасыз ететiн ерекше экономикалық және ұйымдастырушылық - құқықтық құрылым.
Несие - банктік жүйенi жалпымен мойындалған бұл жүйенiң ядросы болып табылатын банктер және жеке және заңды тұлғалардың бос қаражаттарын уақытша мобилизациялау бойынша туындайтын несие операцияларын орындайтын банктiк емес қаржылай-несие ұйымдары құрайды [19, б. 14]. Несие - банктік жүйе мемлекеттiң қаржы жүйесiнiң салмақты сегментi болып табыла отырып, өзiне несие - банктiк қызметтен басқа мемлекеттiк бюджетті, салық жүйесін, халық шаруашылықтың жеке салаларының қаражатын, мемлекеттiк сақтандыруды, қазынашылық және олардың органдарын, әртүрлi қорларды және тағы басқаларын біріктіреді.
Несие - банктiк саладағы қылмыстылықтың себептерінің ауқымды кешенi детерминанттарының табиғатының қылмыстылыққа ықпал етудің тетiктері және пайда болуы бойынша кең алуан түрлiгі жеткiлiктi. Оған ықпал ететiн факторлар бiрашама көп болады. Бiздiң тақырыбымыздағы мақсатымызға сәйкес жүйелiк қарастыруды екi негiзгi топта зерттелетiн салаға ықпалдың сипаты бойынша оларды классификациялау орынды: 1) ортақ факторлар (несие - банктiк салаға дәрежесiн түсiрген ықпал); 2) арнайы факторлар (тiкелей әсердiң факторлары).
Ортақ факторлар қылмыстық ахуалға негiзiнен ықпал етедi. Бұған сүйене отырып, құқық зерттеушiлермен мұндай факторлардың негiзгi тобы анықталған: әлеуметтiк-экономикалық; ұйымдастырушы - басқарушылық және нормативтiк - құқықтық [20, б.50].
Теория және тәжiрибелік зерттеулердің нәтижесі кеңестік кезеңнен кейiнгі мерзiмде банктiк қылмыстылықтың өсуін көрсететін факторларын анықтайтын болып есептеледi, сәйкесiнше:
1) өз негiздеушiлерi немесе көлеңкелі криминалды құрылымдардың қызмет көрсетуiне жиi бағытталған көп мөлшерде сан майда қалта банктерiнiң болуы;
2) жаңа экономикалық шарттардағы банктiк құрылымдардың жұмыс жасауының сұрақтары бойынша нормативтiк базасының кемелiне жетпегенi;
3) бұрынғы Кеңес Одағынының бiртұтас банк жүйесінiң ыдырауының келеңсiз салдары;
4 ) Қаржы және қаржы ұйымдарын қадағалау және реттеу Агенттігімен және құқық қорғау органдарымен коммерциялық банктерiнiң өзара әрекеттесуiнің айқын тетiгiнiң жоқтығы;
5 ) жеке операциялардың өткiзуге iшiнде банктiк құжатты бақылауының аласа тиiмдiлiгi соған ұқсас.
Бұрынғы Кеңес Одағында мемлекеттiк аппараттың ажырамас бөлiгі болатын және барлық несие - қаржылық қызметті бақылау үшiн тек қана мемлекеттiк банк бар болды.
Жоспарлы экономика шарттарындағы кез келген қаржыландыру негiзінде нормативтiк және нұсқаушылық ресурстарды бөлу үстiнде iске асқандығынан, мемлекеттiк аппараттың банктiкпен бiтiп кетуiнің үнемi өскелең тенденциясы бар болды. Несие қатынастарды субъектілері де, бақылау органдары да алдын ала белгiлi болды. Сондықтан да ағымында жетi он жылдықтар бойы созылған бұрынғы Кеңес Одағығында несие - банктiк саладасындағы тетiктердi қолданып, банктiк операцияларда түбегейлi құқық бұзушылық неше-болмасын тiркелмеген, нәтижесінде несие - банктiк қылмыстар арнайы құқықтық зерттеудiң объектісі болмады [21, б.5-6].
Қазiргi несие - банктiк сала өтпелі кезеңде жоғары монополияланған әкімшілік-басқарылатын мемлкеттік банктік құрылымнан дербес, динамикалық және жеке және ұжым меншігіне негізделген несие мекемелерiнiң жүйесiне көшу кезінде маңызды құрылымдық өзгерiстерді бастан кешіріп отыр. Сонымен бiрге банктiң қызметтерінде де Маңызды өзгерiстер болады. Олар бүгiн iс жүзiнде өз коммерциялық түрлерiне иемденді.
Негізінен қысқа және ұзақ мерзімді несиелерді үлестіруші мекемелерден шаруашылық ұйымдарының арасындағы нарықтық құрылымдардағы жетiстiк бағдарланған коммерциялық пайда табуға негізделген мекеме банктерге айналдырылған [19, б.9].
Экономиканың стратегиялық нарығының сараланымын құрайтын банктiк сала экономикалық қатынастарды жүзеге асырудағы бастаушы рөлдi ойнайды. Статистикалық мәлiметтерді қарастырсақ, әсіресе экономикалық реформалау жылдары бұл саладағы қылмыстылық кең ауқымды құбылысқа айналғанын көреміз. Бұл жерде қылмыстық қол сұғулар әр түрлiлiкпен: кәсiпкерлiктiң жаңа формаларға және әдiстерге негізделуі, банктiк операциялардың жүзеге асыруының жаңа технологияларына, қылмыскерлердi сипатымен, тез бейiмделуiмен, жоғары интеллектуалдылық сипатымен айырмашылықта болады.
Несие - банктiк қызметтiң экономикалық қауiпсiздiгiнiң мәселесi халықаралық сипатта қарастырылады. Осылай, халықаралық қаржы қылмыстарымен күрес проблемасына арналған банктік саладағы конференцияда халықаралық ассоцияцияда халықаралық алаяқтық: ол бiз үшiн зардап әкеле ме? деген баяндама да, 29% несие - қаржы мекемелерiне және басқа банктерге қарсы бағытталған, 27% инвесторларға қарсы, 21% -коммерциялық серiктестiктерге қарсы, 19% үкiмет мекемелерiне қарсы, 4% басқа салаларда болатыны айтылған [19].
Бiздiң зерттеу нәтижелері криминалды ахуалдың қазiргi шарттарындағы банктiк саласында мұндай факторлардың мiнездейтiнiн көрсеттi: банктер және банктiк қызметтi өлшемдерiнiң банктiк саласындағы зиянының, ол келтiрiлген қылмыстардың санының жыл сайын үлкеюi, қылмыстық санақтың мәлiметтері бойынша, барлық жиiрек қылмыстық қол сұғулардың объектісі болып қалыптасады; шетелге олардың (жуумен) келесi заңдастыруымен заңсыз табылған капиталдарды түбегейлi бастауды ұйым үшiн бұл мекемелердiң қолдануында криминалды мүдделердiң банктiк секторындағы бiртiндеп шоғырландырылуы.
Банк жүйелерiндегі операцияларында жуу қылмыстық қызметтiң келесi ретті қайта бастауы немесе ресми кәсiпкерлiкте қолдануы үшiн көбiнесе пайдалынылады.
Қылмыскерлерге қылмыстық дүниесi бар банктермен тiкелей байланысы бар болғандықтан, өз қылмыстық қызметiнен пайда тауып, олардың аужайын ресмилендiруге мүмкiндiк бередi, қылмыстардың iске асыруын жалғастыруға әлдендiредi. Соның негізінде ортасына көп адамдар тартыла берілетін жалпы криминалдық фон түзіледі [22, б.99-106]. Қазiргi шарттардағы банктер осыған байланысты, жалпы қылмыстық негізде(есiрткiлердi, құмарлық ойыны, мүлiктiк қылмыстардың саласындағы заңсыз айналым және тағы басқалары) қылмыстарды iске асыру барысында заңсыз табылған капиталдар, сонымен бiрге экономикалық сипаттың қылмыстары үшiн өзiндiк асулық тармақтарға қаржы айналымының күрделi каналдарымен бiрге айналдырылады, соның iшiнде басқа банктiк қылмыстар.
1.2 Қаржы-несие саласындағы сыбайлас жемқорлықпен жасалған қылмыстарды криминалистикалық сипаттамасының элементтік құрылымы
Қылмыстық мінездеме - ғылыми талдаудың қорытындысы және жалпы эмпериялық материал, заңдылықтарды сипаттайтын, байланыс, бөлігін, қарым қатынасын, қылмыстың жасалуы мен жасырылуы, қылмысты анықтаудың әдістемелерің жеке түрлері, және де БН саласында [25, б.5-21]. Қылмыстық мінездеменің негізгі бес элементін атап айтуға болады: қылмыстың жасалу әдісі; қылмыскердің өзіндік ерекшеліктері; қылмыстың жағдайы; қылмысқа араласқан; қылмыстың бейнесі.
Әдіс- БН саласындағы қылмыстық мінездеменің өзекті элементі, сондықтан білім осыған байланысты басқа да кылмыстық негіздердің ақпаратын жинауға көмектеседі.
Қылмыстың жасалу әдісі бұл көптеген ғылымдардың салааралық объектісі болып табылады. Әрбір заң ғылымы өзінің көз алдындағы әрекетпен зерттейді. Қылымыстық құқықтар, құқықтық түсініктер басқа ғылыми салаларға базалық ақпарат бола алады. Бұл жерде әдіс қылмыстық әрекетпен ажырамас бөлшек ретінде қарастырылады. Қылмыстық-процессуалық мағынаның құрылуы қылмыстың болумен сипаттады. [25, б.41-42].
Қылмыстық түсініктің қалыптасуы үшін оған сәйкес материалдық құқықтың, қылмыстың болу туралы оқыту, әдістемелік және саттық практика жүзінде жалпылама материал. [25, б.6]. Бұндай әрекет дәстүрлі түрде сақталып отырады,барлық кезде орталық сұрақ болған және солай болып қалмақ. Әрине,жасалған қылмыстың түбінде қылмыстық құқықтыр және категориялар жатады.
Диапазонды қолданудағы түсінік қылмыстың жасалу әдісі сала бойынша құқық: шартты үдерісте және қылмыста ол кеңірек, шартты құқыққа қарағанда, өйткені қылмысты ашудың құралы ретінде қарастырылады. Жалпы жасалған қылмыстың жасалу шартын түсіне отырып, оның қылмыстық нәтежесін шығарады. Осыған байланысты, әрекет және әдіс сөздерінің мағынасы түйіседі - жеке элементтердің қылмытық қатысы арқылы. Қылмыскерлер бұл түсінікті қылмыс жасар кезде таратады және қылмыстың уақыты, орны, құралы және т.б. [25, б.5].
Демек,қылмыстық қызығушылық бұл іс-әрекеттің нәтижесі емес, ал оның механизмі, жағдайы, үдерісі болып табылады. Әрбір қылмысты ашу үшін оған әдістер, амалдар, таптама жасап, жиналған ақпараттарды саралау және оның системасын дайындау қажет. Қылмыстық ғылымда қылмыстар әртүрлі саты бойынша бекітілген.
Қылмыстың жасалуы туралы ақпарат әрдайым практикада кездеседі. Оның окылуы екі кезеңді қамтиды.Бірінші кезең-практиканы қарастырады, яғни функционалдық банктік мекемелер бұрынғы СССР кезіндегі, екінші кезең 1991 жылдан басталады, яғни ҚР банктік несиенің жаңа бағытының қалыптаса бастаған кезеңі.
Айталық, қылмыстың жасалу қыйыншылықтарына деген ғылыми қызығушылық шамамен 1970-1980 жж басталды. Бұл уақыт қылмыстық мінездеменің жүйелей бастаған кезі еді. Тергеушілер ұзақ уақыт бойы қылмыстың жоспарын, одан алған нәтижесін қылмыстан кейнгі пайдасын тексерелі. [25, б.4 ]. Р.С.Белкиннің пікірі бойынша қылмыс уақытында барлық элемент бірдей рөль атқармайды оның табиғатпен бейнесінде. Ең бастапқы құнды ақпарат бұл қылмыстың жасалу жөніндегі ақпарат болып табылады. Бұл ақпарат қылмыстың ашылуына және оның зерттеуіне себеп болады. [26, б.432].
Біз философиялық бағытты қолдана отырып қылмыстың жасалу шартын түсінеміз. Г.Т. Зуйков ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz