Ұйымдасқан топ жасаған қылмыс
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Аскар Асел Серікқызы
Қылмыстық құқық бойынша қылмысқа қатысудың ұйымдасқан нысандары бойынша жауаптылық
Мамандығы 050301 - құқықтану
Алматы. 2013
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қылмыстық құқық,қылмыстық іс жүргізу
және криминалистика
кафедра меңгерушісінің
з.ғ.д.,проф.рұқсатымен ________Джансараева Р.Е.
қорғауға жіберілді.
_____________2013 ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Қылмыстық құқық бойынша қылмысқа қатысудың ұйымдасқан нысандары бойынша жауаптылық
Мамандығы 050301 - құқықтану
Орындаған: 3 курс студенті__________________Асқар Асел
Ғылыми жетекші: з.ғ.к. __________________ Бисенова М.Қ.
Норма бақылаушы:з.ғ.к. __________________ Джетибаев Н.С.
Алматы, 2013
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Қылмыстық құқық бойынша қылмысқа қатысудың ұйымдасқан нысандары бойынша жауаптылық.
Таңдалған тақырыбының өзектiлiгi. Бүгінгі танда қоғамымызда қылмыстың күн санап өсуі, оның ішінде қатысушылық арқылы қылмыс жасау мемлекетіміздегі көкейтесті мәселелердің біріне айналғаны рас. Қылмысқа қатысушылық мәселесі қылмыстық құқық ғылымында ең маңызды мәселенің бірі болып табылады да, сот әділдігін жүзеге асыруға үлкен үлес қосады.
Қазіргі таңда елімізде болып жатқан 3-ші шабуыл жасап тонаудың біреуін, 2-ші қорқытып алушылықтың біреуін осы қылмыстық топтар жасайды.
Дипломдық жүмыстың пәні және нысаны.
Осы жұмыстың нысаны қылмысқа қатысу нысандары, түрлері, олардың ерекшеліктері мен кейбір ара қатынастарының қылмыстық-құқықтық сипаттамасы.
Зерттеудiң пәнін қылмысқа қатысу нысандары, түрлерінің қылмыстық нормада көрсетілген саралау белгілерінің құққы қорғау органдарында дұрыс қолдануын құрайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi.
Осы зерттеу өзiнiң алдына қылмысқа қатысу нысандары, түрлерінің тарихына шолу жасау арқылы қылмысқа қатысу нысандары, түрлерін терең жан-жақты зерттеу мақсаты көзделіп отыр.
Аталған мақсатқа жету үшiн зерттеу барысында төмендегiдей мiндеттердi шешу көзделедi:
1. Қылмысқа қатысушылықтың қылмыстық-құқықтық сипаттамасын теориялық тұрғыдан талдау.
2. Қылмысқа қатысушылыққа сипаттама беріліп, оның объектитвік және субъектитвік мәселелері анықтау;
3. Қылмысқа қатысушылықтың нысандары көрсетіліп, олардың әрқайсысының түсінігіне, белгілеріне, ерекшеліктеріне талдау жасалады.сол сияқты кімдерді қылмысқа қатысушылар деп тануға болатындығы және олардың жауаптылығы туралы, өзіне тән белгілері мен ерекшеліктерін ашып көрсету;
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Қылмыстық құқықтағы қылмысқа қатысушылықтың теориялық мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1 Қылмысқа қатысудың түсінігі мен белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Қылмыстық заң бойынша қатысушылардың түрлері, олардың заңды сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2 Қылмыстық құқық бойынша қылмысқа қатысудың ұйымдасқан нысандары бойынша жауаптылық ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.1 Қылмысқа қатысушыларға тағайындалатын жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.2. Қылмысқа қатысқан адамдарға жаза тағайындау барысында шешілетін мән-жайлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
КІРІСПЕ
Таңдалған тақырыбының өзектiлiгi. Бүгінгі танда қоғамымызда қылмыстың күн санап өсуі, оның ішінде қатысушылық арқылы қылмыс жасау мемлекетіміздегі көкейтесті мәселелердің біріне айналғаны рас. Қылмысқа қатысушылық мәселесі қылмыстық құқық ғылымында ең маңызды мәселенің бірі болып табылады да, сот әділдігін жүзеге асыруға үлкен үлес қосады.
Қазіргі таңда елімізде болып жатқан 3-ші шабуыл жасап тонаудың біреуін, 2-ші қорқытып алушылықтың біреуін осы қылмыстық топтар жасайды.
Қылмыспен күресті күшейту мақсатында Республика Президентінің бір қатар Жарлықтары мен Қаулылары жарияланды. Құқық қорғау заңдарының даму бағытын анықтайтын, құқық органдары қызметінің тиімділігін жоғарылататын қылмыстылықпен күресу бағдарламасы жүзеге асуда. Мемлекет басшысының Жарлықтары мен Қаулыларының арасында 1992 жылғы 17-ші наурыздағы Ұйымдасқан қылмыспен қарсы күресті күшейту шаралары туралы Жарлықты, 2004 жылы 11-ақпандағы Қылмыстылықпен күресу Кеңесінің құруы туралы Жарлықты, осы аталған жарлықтар мен қаулыларда қылмыстылыққа қарсы күресті күшейтуді бағыттайтын ұйымдастыру шаралары ұсынылады.
Қылмысқа қатысушылардың жауапкершілігі туралы мәселенің тәжірибелік маңызы да зор. Бұл мәселенің дұрыс шешілуі, бір жағынан, қылмыс жасаған адамдардық барлығын жауапқа тартуға мүмкіндік берсе, екінші жағынан, қылмыс жасамаған адамдарды қатысушылар ретінде негізсіз жауапқа тартудан сақтандырады.
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 шілдеде қабылдаған Қылмыстық Кодексінің 27-31 баптарында қылмысқа қатысушылықтың түсінігі, қатысушылардың түрлері, олардың жауапкершілігі, қылмысқа қатысушылық нысандары туралы заң нормалары бекітілген. Осы зерттеу барасында Кеңестік және Қазақстандық қылмыстық құқық докринасының өкілдеріннің еңбектері пайланылды.
Осыған орай, жалпы қылмыстық құқықтын, бір институты ретінде қылмысқа қатысушылық институты ұйымдасқан қылмыспен күресудің қылмыстық құқықтық құрамдарының бірі болып танылады.
Ол 1997 жылы қабылданғанмен де, одан бәрі бірнеше өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Мысалға, 2002 жылы халықаралық терроризмнің өршуіне байланысты бірнеше өзгертулер енгізілсе, 2002 жылдық соңында ҚР қүқықтық реформаның тұжырымдамасының шығуына байланысты ең соңғы рет қомақты өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.
Жұмыс алдына заңшығарушылық ұсыныстар енгізуді мақсат етіп қойған жоқ, тек қылмысқа қатысушылық институтының теориялық және практиткалық маңызы бар қырларының ғылыми аспектілерін ашуды көздеді.
Тақырыптың зерттелген дәрежесі.
Қылмысқа қатысу мәселелері әрдайым қай қоғамдық даму сатысына қарамастан зерттеуде болатын тақырыптың бірі. Осы ілімді зерттеп, жетілдіруге іргелі ғылыми еңбектер арнаған ғалымдар көптеп саналады, олардың қатарына - Ашитов З.О., Абдиров Н.М., Ағыбаев А.Н., Баймурзин Г.Р., Жекебаев У.С., Т.Ә.Бапанов., Кайыржанов Е., Алауханов Е.О., Рахметов С.М., Трайнин А.Н, Пионтковский А.А., Кригер Г.А және т.б. еңбектерін айтуға болады. Осы аталған ғалымдардың зерттеулеріндегі қорытындылар теориялық, тәжiрибелiк ұсыныстарға көңіл бөлінді.
Дипломдық жүмыстың пәні және нысаны.
Осы жұмыстың нысаны қылмысқа қатысу нысандары, түрлері, олардың ерекшеліктері мен кейбір ара қатынастарының қылмыстық-құқықтық сипаттамасы.
Зерттеудiң пәнін қылмысқа қатысу нысандары, түрлерінің қылмыстық нормада көрсетілген саралау белгілерінің құққы қорғау органдарында дұрыс қолдануын құрайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi.
Осы зерттеу өзiнiң алдына қылмысқа қатысу нысандары, түрлерінің тарихына шолу жасау арқылы қылмысқа қатысу нысандары, түрлерін терең жан-жақты зерттеу мақсаты көзделіп отыр.
Аталған мақсатқа жету үшiн зерттеу барысында төмендегiдей мiндеттердi шешу көзделедi:
4. Қылмысқа қатысушылықтың қылмыстық-құқықтық сипаттамасын теориялық тұрғыдан талдау.
5. Қылмысқа қатысушылыққа сипаттама беріліп, оның объектитвік және субъектитвік мәселелері анықтау;
6. Қылмысқа қатысушылықтың нысандары көрсетіліп, олардың әрқайсысының түсінігіне, белгілеріне, ерекшеліктеріне талдау жасалады.сол сияқты кімдерді қылмысқа қатысушылар деп тануға болатындығы және олардың жауаптылығы туралы, өзіне тән белгілері мен ерекшеліктерін ашып көрсету;
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Ұсынылып отырған жұмыс Қазақстан Республикасының қылмыстық заңдарын қалыптары мен доктринасын ескере отырып, кешендi түрде қылмысқа қатысу нысандары мен түрлері теориялық және тәжiрибелiк тұрғыда зерттелiндi. Қылмысқа қатысу нысандарының қылмыстық-құқықтық сипаттамасын берумен қатар зерттеу нәтижесінде мәселе кешенді шешемін тапты. Қылмысқа қатысу нысандары мен түрлеріне қатысты қылмыстық заңдардың кейбір қалыптарын жетілдіру бойынша бірқатар ұсыныстар жасалды.
Дипломдық жұмыс нәтижелерінің тәжiрибелiк құндылығы және теориялық маңыздылығы.
Жұмыстағы қол жеткізген тұжырымдар мен ұсыныстар қылмысқа қатысумен жасалған қылмыстық іс-әрекеттеріне сәйкес және тиімді шараларын өңдеу үшін қажетті алғы шарттары құрады.
Тұжырымдар мен ұсыныстар қылмысқа қатысумен жасалатын қылмыстармен қылмыстық-құқықтық күрес саласында қылмыстық заңдарды одан әрі жетілдіруге мүмкіндік береді.
Жоғарғы оқу орындарында заң факультеттерінде Қылмыстық құқық, Криминология пәндері бойынша дәріс және семинар сабақтарын жүргізуде, оқулық және әдістемелік құралдарды даярлау барысында қолданылуы мүмкін. Жұмыстың негiзгi ережелерi құқық қорғау органдарында қызметтік дайындық, біліктілікті арттыру курстарында кеңінен қолданылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері.
Қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы танымдық және арнайы ғылыми әдістер осы жұмыстың әдістемелік негізін құрайды. Тақырыпты зерттеу барысында талдау мен синтез әдістері, тарихи, формалды-логикалық, жүйелі-құрылымдық және жүйелі-функционалдық әдістерді, статистика мен жинақтау әдістері кеңінен пайдаланылды. Қазақстан Республикасы қылмыстық заңдарын зерттеу салыстырмалы-құқықтық әдіспен пайымдалды.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізін қылмыстық құқық, криминология салаларында жазылған қазақстандық, ресейлік заңгерлердің еңбегі болып табылады. Осы зерттеу отандық заңи әдебиеттерге негізделген. Жұмыста Қазақстан Республикасының Конституциясы, қылмыстық заңдары, қылмыстық іс жүргізу заңдары, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары, қылмысқа қатысуңмен жасалған қылмыстар туралы мәліметтік есептер мен шолулар, құжаттар, жинақтар осы еңбектің нормативтік теориялық базасын құрады.
1 Қылмыстық құқықтағы қылмысқа қатысушылықтың теориялық мәселелері
6.1 Қылмысқа қатысудың түсінігі мен белгілері
Қылмысқа қатысушылықтың заңда көрсетілген анықтамасын зерттеуге кіріспестен бұрын, қылмысқа қатысушылық терминінің түсінігін анықтау қажет. Себебі, бұл термин қылмыстық құқықтық әдебиетте екі түрлі мағынада қолданылады.
Біріншіден, бұл термин бір қылмыс жасауға бірнеше адамның қатысуын көрсетсе, екіншіден, қатысушылар арасында орындайтын рөлдерді бөлу жүргізілетін бірлесіп жасалатын әрекеттерді көрсетеді[1. 78 б].
Қылмысқа қатысушылықтың екінші түсінігіне байланысты қылмысқа қатысушылық терминін қолданудың жоғарыда көрсетілген аспектін жіктеу мақсатында қылмыстық құқықта тар[2. 54 б] және кең[3. 43 б] мағынадағы қатысушылық туралы айтылады.
Егер бұл түсініктер араласпаса, бір терминді екі түрлі мағынада-кең және тар қолдану қарсылық тудырмайды. Өйткені тар мағынадағы қылмысқа қатысушылық бір бөлімі болып кетеді. Қатысушылық түсінігінің осы екі аспектісіне ортақ белгі болып, екі жағдайда да қылмысқа екі немесе оданда көп адамдардың қатысуы саналады. Тар мағынадағы қатысушылықтың айырмашылығы қатысушылар арасындағы функциялады бөлу, олардың әрекеттерінің біртектес болмауында. Осы жағдайға байланысты заң шығарушы арнайы заң-техникалық әдісін қолданады: ұйымдастырушының, айдап салушының, көмектесушінің әртүрлі қылмыстарындағы рөлдері бойынша ортақ әрекеттерін бөліп, олардың жауаптылығын Қылмыстық кодекстің жалпы бөлімінде реттейді.
Біздің пікірімізше, М.Д.Шаргородскийдің: бірлесіп қылмыс жасаған адамдардың әрқайсысының әрекетінде Ерекше бөлімнің бабында көрсетілген қылмыстық құрам болса, олардын, әрекеттерін саралауда қылмысқа қатысушылық институтына сілтеме жасаудың қажеті жоқ - деген пікірін дұрыс деп есептеу керек[4. 93 б]..
Бірақ жоғарыда көрсетілген жағдайларды нақтылай келе профессор М.Д. Шаргородский қатысушылық мәселесін мынадай жағдайларда ғана туындайды деп көрсетеді:заңда көрсетілген қылмыстық әрекет екі немесе бірнеше адамдардың әрекеттерінің жиынтығымен жасалады; қылмыстық зардап олардың әрекеттерінің жиынтығынан туындайды; субъектінің (қатысушының) қоғамға қауіптілігі және кінәлі әрекетінің қылмыстылығы оның әрекетімен себепті байланысқан басқа адамдардың (орындаушының) қылмыстық әрекетімен анықталады.
Басқаша айтқанда, автор қатысушылық институтының әрекетін тар мағынадағы қатысушылыққа ғана емес, сонымен бірге, қатысушылардың әрқайсысы жеке-жеке әрекеттер жасаған жағдайда да қолданады.
Қатысушылардың жеке-жеке әрекеттерінің жиынтығы заңмен тиым салынған әрекетті немесе ортақ қылмыстық нәтижеге әкелетін әрекеттерді құрайды[5. 67б].
Бұл жағдайды профессор Шаргородский ортақ кінәң деп атап, оны бірге орындаушылыққа қарсы қояды. Шаргородскийдің пікірінше бірге орындаушылыққа қатысушылық мүлде жоқ.
Профессор М.Д.Шаргородский бірге орындаушылықты қатысушылық институтынан бөле отырып, бұл институтқа қылмыстық ұйымды жатқызады, яғни, мұндай ұйымдарға қатысушылардың әрекеттерін саралауда Жалпы бөлімге сілтеме жасаудың қажеті жоқ[4. 76 б].
Басқа авторлар да қатысушылықтың тар және кең мағынадағы түсініктерін нақты ажыратып көрсетпейді. Мысалы, Ковалев М.И. қатысушылық рөлдерді бөлу арқылы, сондай-ақ бөлмей-ақ мүмкін деп көрсетеді.
Қатысушылық түсінігін анықтауда қылмыстық құқық теориясында ғалымдар әлі де бір шешімге келмеген. Ковалев теориядағы қатысушылық концепциясын топтастырып, үш бағытта бөледі[6. 105 б]:
1. Қасақаналық қылмысқа екі немесе оданда көп адамдардың қасақана қатысуы. Бұл пікірді криминалистердің басым көпшілігі ұсынады.
2. Себепті байланысты қатысушылықтың міндетті белгісі, элементі ретінде жоққа шығару. Бұл концепцияны Вышинский А.Я., Мишунин П.Г. қолдайды.
3. Абайсызда жасалатын қылмыстарда қатысушылықтың болуы. Мысалы, Трайнин: Қатысушылық-бірнеше адамдардың бірлесіп бір абайсызда жасаған қылмыстарында да орын алады - дейді. Кейбір зерттеушілер қатысушылықтың қасақаналық сипатымен қоса, қатысушылар арасында алдын-ала келісім болу қажеттілігін көрсетеді.
Өз еңбегінде Лаптев: Кеңестік қылмыстық құқыққа қатысушылықты бір немесе қылмыстар жасау туралы келісімге негізделген бірнеше адамдардың қатысуы деп көрсетеді. Бірақ, бұл анықтама қатысушылардың көлемін тарылтады және атқаратын рөлдеріне қарамастан қатысушылардың әрекеттерін алдын-ала келісімен бекітілген формасын шектейді. Мишунин қылмысқа қатысушылық түсінігі үшін қылмысқа қатысушылардың арасында субъективті байланыстың болуын қажет етеді[7. 89 б].
Бұл субъективті байланыс айдап салушы мен көмектесушінің өз әрекеттерімен орындаушыға қылмыс жасауға көмектесіп отырғанын білуінен көрінуі тиіс. Қоғамға қауіпті әрекет жасағандары үшін бәрі бірге қылмысқа қатысушылық ережесі бойынша қылмыстық жауаптылыққа тартылуы тиіс[8. 12 б].
Қатысушылыққа анықтама бергенде Ковалев бір қыллмысты жүзеге асыруда барлық қатысушылардың бірлесіп жасаған әрекеттерін көрсетіп, қажетті шарт ретінде қылмысқа қатысушының есі дұрыстығын және ниетін көрсетеді.
Қылмысқа қатысушылықтың түсінігі алғаш рет заң жүзінде 1959 жылғы Қылмыстық Кодексте орын алды. Осы кодекске сай, екі немесе одан көп адамдардың қасақана бірлесіп қылмыс істеуге қатысуы-қылмысқа қатысуы деп танылды. Қылмысты екі немесе одан көп адамдардың бірлесіп жасау процесінде олардың арасында осындай қылмысты қатысушылардың бәріне ортақ деп табуға мүмкіндік беретін байланыс орнайды[9. 34 б].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне сәйкес (27-бап) екі немесе одан да көп адамдардың қасақана қылмыс жасауға қасақана бірлесіп қатысуы-қылмысқа қатысуы деп танылады[10. 3 б].
Осы мәтінен көрініп тұрғандай, қылмысқа екі немесе одан да көп адам қатысқанда, қылмысқа бірлесіп қатысқанда, қылмысқа қасақана қатысқанда ғана қатысушылық туралы айтуға болады. Бұлардың алғашқы екеуі объективті белгі де, соңғысы субъективті белгі болып табылады.
Қатысушылық арқылы жасалатын қылмыстардың қоғамға қауіптілік дәрежесі қатысушылық кезіндегі қылмыс ізін жасыру және қылмыстық жауапкершіліктен құтылу мүмкіндігінің жоғарылауына да тәуелді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 27-31 баптарында қылмысқа қатысушылық түсінігі, орындаған әрекеттеріне байланысты нақты қатысушыларды сипаттайтын белгілер, оларға жаза тағайындаудың жалпы ережелері көрсетілген[10. 11 б].
Қылмыстық құқық қылмысқа қатысушылықты қоғамға қауіптілік дәрежесі жоғары, қылмыс жасаудың ерекше түрі деп қарастырады. Мұндай қылмыстардың қоғамға қауіптілік дәрежесінің жоғары болуы қылмыстық элементтердің жай ғана бірігуі емес, олардың әрекеттеріне жаңа сапа беретін күштердің біріктірілуіне байланысты.
Бір топ адамдардың бірлесіп қылмыс жасауы кезінде, әдетте, жалғыз адамның қылмысына қарағанда ауырырақ зардаптар туады. Бұдан басқа, қылмысқа қатысушылық кезінде қоғаммен бір емес, бір топ адам қайшылыққа түседі. Осы жағдай қылмысқа қатысушылықтың қоғамға өте қауіпті қылмыстық әрекет екенін көрсетеді[11. 97 б].
Кей жағдайда қатысушылар жеке-жеке жүріп істей алмаған қылмыстарды қатысушылық арқылы жасау мүмкіндігі туады. Қылмысты жалғыз істегенде адам өзін бүкіл қоғамға қарсы қоя отырып, басқа тараптан көмектің болмайтынын біледі. Өзінің қоғамнан бөлініп қалғанын сезіну, белгілі бір жағдайларда қылмыс жасаудан бас тартуға, қылмыстық ниетін жүзеге асыруының күмәндануына әкеліп соғады. Ал, қылмысты бір топ адам болып жасағанда жағдай басқаша. Мұнда әрбір қатысушы басқа қатысушылардан көмек және тірек табады, сондықтан, бірлесіп жасайтын қылмысқа өз үлесін қосу шешімін бекітеді. Қатысушылық арқылы жасалатын қылмыстардың қоғамға қауіптілік дәрежесі қатысушылық кезіндегі қылмыс ізін жасыру және қылмыстық жауапкершіліктен құтылу мүмкіндігінің жоғарылауына да тәуелді[12. 79 б].
Басқа құқық салаларына қарағанда қылмыстық құқық қоғамдық қатынастардың ерекше саласын қорғайды. Оның міндеті жеке адам мен азаматтардың құқықтарының бостандықтары мен заңды мүдделерін, меншікті, ұйымдардың құқықтары мен занды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны Қазақстан Республикасының Конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау, бейбітшілікпен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау, сондай-ақ, қылмыстың алдын-алу болып табылады[13. 23 б].
Көп жағдайда қылмысты бір адам емес, қылмыстық нәтижеге жету жолында өз күштерін біріктірген адамдар тобы жасайды. Топ болып қылмыс жасағанда олар орындайтын рөлдерін бөліп алуы мүмкін. Қылмысты топ болып жасаған қылмыс қылмыстық әрекеттің ерекше нысаны болып табылады да, қылмыс жасауды және онық ізін жасыруды жеңілдетеді, сондықтан осындай қылмыстардың қоғамға қауіптілік дәрежесін күшейтеді. Осыған байланысты бірлесіп жасаған қылмыстары үшін жауап беретін адамдар тобын, олардың жауаптылығының негіздері мен шектерін, кінә дәрежесі мен жазаны заң көлемінде белгілеудің маңызы зор.
Қатысушылық белгілерінің өзін объективтік жене субъективтік белгілер деп жіктеуге болады. Қылмысқа қатысушылықтың ең жалпы белгісі болып бір қылмыс жасауға бірнеше субъектінің қатысуы саналады.
Бұл сандық белгі болмай қатысушылықты көзге елестету мүмкін емес, бірақ, бір ғана сандық белгінің қылмысқа қатысушылықты анықтауға жеткіліксіз болуы мүмкін.
Қатысушылық болу үшін бір қылмысты жасағанда қатысушылардың әрқайсысы нақты қылмыстық нәтижеге жету жолында елеулі әрекеттер жасауы тиіс. Қылмыстық құқық бойынша қатысушылардың болмағанда біреуі қылмыстық нәтижеге елеулі түрде әсер ететін әрекеттер жасамаса, бұл қылмысқа қатысушылық болып табылмайды[14. 60 б].
Қылмысқа қатысушының әрекеттері объективтік жағынан әрекетсіздікпен сипатталған кезде де қылмысқа қатысушылықтын, болуы мүмкін емес. Бірақ, бұл қылмысқа қатысушылық әрқашан белсенді әрекетпен көрінеді деген сөз емес[15. 54 б].
Орыс ғалымы Колоколов қылмысқа қатысушылық-қатысушылар тек белсенді әрекет етіп, қылмыстық нәтижеге жетуге ұмтылғанда ғана болады-деп есептеді. Трайнин Колоколовтың пікіріне қарсылық білдіре отырып, қатысушы нәтижеге жету жолында әрекетсіздікпен де қатысуы мүмкін,- деп көрсетті.
Қылмысқа қатысушылық үшін қылмыстық нәтижеге жету жолында әрқашан белсенді әрекет жасау міндетті емес деген пікірді қолдасақ, Трайниннің пікірімен келісу керек. Бірақ әрбір қатысушы қылмыстық нәтижеге жетуге әрекетсіздік арқылы қатысадың деген пікір қате. Бұл пікір орындаушы мен көмектесуші үшін дұрыс болуы мүмкін, өйткені, орындаушылық әрекет етумен қатар, әрекетсіздікпен де көрінуі мүмкін. Айдап салушының ішкі табиғаты сондай, айдап салушылықты жүзеге асыру тек белсенді әрекет ету арқылы ғана мүмкін болады, сондықтан әрекетсіздікпен жүзеге асыруға болады деген пікірмен келісуге болмайды. Ұйымдастырушының да қылмысқа қатысуы тек белсенді әрекетпен сипатталады.
Сонымен, қылмысқа қатысушылық үшін қылмыстық нәтижеге жету жолында екі немесе оданда көп адамдардың әрекет етуі қажет әрі қатысушылардың әрекеттері ортақ қылмыстық нәтижеге елеулі түрде үлес қосуы тиіс[16. 15 б].
Бірақ, тек сандық көрсеткіштің болуы қатысушылық үшін жеткіліксіз. Қылмысқа қатысушылықты анықтау үшін қатысушылықты басқа екі немесе оданда көп адамдардың әрекеттерінің кездейсоқ тоғысу жағдайларынан ажырататын белгі қажет. Мұндай белгі болып қатысушылардың әрекеттерінің бірлесуі саналады[17. 81 б].
Қылмысқа қатысушылық үшін бір қылмысқа қатысушылардың бірлесіп әрекет еткендігі қажет. Кеңестік заң әдебиеттерінде әрекет бірлесімі мәселесі толық, жан-жақты ашылып көрсетілмеген.
Ғалымдар Гришаев Г.А мен Кригер П.И әрекет бірлесімі түсінігін төрт элементтен тұрады деп көрсетеді: қылмысты бірнеше адам бірлесіп жасайды; қылмыстық нәтиже бұл адамдар үшін ортақ, біртұтас болады; әр қатысушының әрекеті басқа қатысушының әрекеті үшін қажетті шарт болып табылады; қылмыстың нәтижесінде қылмыс жасау факті қатысушылардың әрқайсысының әрекетімен себепті байланысты[12. 63 б].
Бірлесім белгісін осылайша жіктеу белгілі бір дәрежеде жасанды болып табылады, өйткені, біріншіден, әрекет бірлесімі түсінігіне басқа объективті моменттерді қосу арқылы қалыптан тыс ұлғайтады, екіншіден, бұл түсініктің психологиялық субъективтік мазмұнын жоққа шығарады.
Кейбір Кеңестік криминалистер әрекет бірлесімі-қатысушылардың қол сұғу объектісінің бір болуынан көрінеді дейді. Мысалы, Соловьев: Қылмыс жасауға қатысқан адамдардың әрекеттері бір объектіге бағытталса, қылмысқа қатысушылық орын алады, яғни, бір қоғамдық қатынастарға зиян келтіреді немесе осындай қауіп төндіреді -дейді.
Қатысушылық арқылы жасалынатын көп қылмыстарда кінәлілер бір объектіге қол сұғатындығына қарамастан, қатысушылардың әрекет бірлесімін бұлай түсіндіруге болмайды. Өйткені, екі адам бір объектіге қол сұғуы мүмкін, бірақ оларды қатысушылар деп табуға болмайтын жағдайлар да бар.
Осыған орай, әрекет бірлесімі түсінігін ашу үшін қатысушылардың әрекеттерінің бір объектіге зиян келтіруге бағытталғандығы жеткіліксіз. Демек, қатысушылардың әрекет бірлесімін бір объектіге қол сұғуымен түсіндіруге болмайды.
Бірлесім объективтік моменттен басқа, белгілі бір психикалық ортақтылық болуын қамтиды. Бұл мәселе қылмысқа қатысушылардың бар мағынасына қатысты туындайды, өйткені, бірге орындаушылықта немесе қылмыстық ұйым нысанындағы қатысушылықта әрекет бірлесімін анықтау қиын емес. Бірлесімді анықтау қатысушылар арасында келісім болғанда да қиын емес. Мұндай келісім жоқ болғанда әрекет бірлесімін анықтау қиынға соғады. 1. Бұл жағдайда әрекеттері бір қылмыстық нәтиженің тууына әсер ететін бірнеше субъектілердің арасында психикалық байланыстың бар немесе жоқтығын зерттеу мәселесі сыртқы, объективті сферадан ішкі сфераға, қатысушының санасында болатын психикалық процестерді зерттеу сферасына өтеді.
Өз әрекетімен ортақ нәтижеге әсер ететін адамдардың мінез-құлқы олардың арасындағы байланыс туралы айтуға мүмкіндік береді.
Өзара келісіммен әрекет ететін адамдар арасындағы психикалық байланысты зерттеу қиын да болса, мүмкін. Мұндай зерттеудің міндеті қатысушылар арасындағы психикалық байланысты абстрактылы зерттеуде емес, әрекет бірлесімі туралы айтуга мүмкіндік беретін минимальды байланыстың болуын анықтау.
Мұндай минимальды байланысты анықтаудың критерийлерін Бурчак адамның мінез құлқындағы екі моменттің болуымен байланыстырады: барлық әрекет етуші адамдарға ортақ белгілі бір нәтижеге жетуге ұмтылу; осы ортақ нәтижеге үмтылған басқа адамдардың әрекеттері туралы білуі және ескеруі.
Осыған байланысты бір қылмыс жасайтын бірнеше адамдардың әрекеттерінің бірлесімі объективті моменттен басқа-нәтижеге бірлескен әрекет арқылы жетуі, субъективті моменті-басқа адамдардың қосылғанын білу және нақты бір нәтижеге күштерді біріктіру арқылы жетуге ұмтылу қамтиды.
Осы жерде: Қатысушылардың қылмысқа басқа адамдардың да қатысатынын белгілі бір дәрежеде білуі, қатысушылар арасында ішкі психологиялық бірлесімнің болуы, алдын-ала келісім мен ұйымдасу-қылмыс жасаудағы әрекет бірлесімінің дәлелі бола алады, - деген Куриновтың пікірін толық қолдауға болады.
Қатысушылардың бір-бірінің әрекеттері туралы білуі мәселесін шешу орындайтын рөлдерді бөліскенде қиындайды, өйткені, әрбір қатысушының әрекеттері арасында біршама уақыт өтуі мүмкін. Ал айдап салушы мен көмектесушінің әрекеттері сырт көзге көріне бермейді. Кейде орындаушының өзі де олардың әрекеттерінен ешқандай қылмыс көрмеуі мүмкін. Бірқатар қылмыстарда айдап салушы өзі шетте қалып, жауаптылықтан қашып құтылу мақсатында орындаушының көмегіне жүгінеді[18. 74 б].
Орындаушының басқа адамдарды айдап салушылық немесе көмектесушілік рөлін біле бермеуі-олар бірлесіп әрекет жасаған жоқ деген сөз емес. Бұл жерде айдап салушының орындаушыны қылмыс жасауға көндіргенін білуі, ал көмектесушінің орындаушыға қылмыстық ниетін жүзеге асыруға көмектескендігін білуі маңызды.
Көмектесуші мен айдап салушының орындаушының қылмыстық әрекеті туралы білуі және өздерінің рөлдерін білуі олардың бірлесіп әрекет еткендігін көрсетеді, яғни, қылмысқа қатысушылық туралы айтуға мүмкідік береді. Керісінше, көмектесуші мен айдап салушының орындаушының қылмыстық әрекеті туралы білмеуі, қылмысқы қатысушылықты жоққа шығарады.
Кейбір авторлар қатысушылықты біржақты байланыс, яғни, айдап салушы мен көмектесуші орындаушының қылмыстық ниеті туралы білуі, болғанда ғана мүмкін дейді.
Екінші бір авторлар қатысушылық үшін екі жақты байланыстың, болуын міндетті деп табады.
Басқа адамдарды әрекеттері туралы білмеуі орындаушының айдап салушы мен көмектесушінің әрекеттеріне ғана қатысты емес, сонымен бірге соңғы екеуінің, өзара білмеуіне де қатысты мәселе. Айдап салушы мен көмектесуші бір бірінің әрекеттері туралы білмеуі мүмкін, бірақ, олар қылмысқа қатысушылар болып табылады. Объективтік жағынан оларды бір қылмысқа қатысуы біріктірсе, субъективтік жағынан-орындаушының әрекеті туралы білуі біріктіреді.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе мына шешімге тоқтауға болады: қылмысқа қатысушылық-бір қылмыс жасаудағы екі немесе одан да көп адамдардың бірлесіп жасаған қылмыстық әрекеттерін; қатысушылар арасындағы психикалық байланыс ретінде қатысушылардың әрқайсысының басқа адамдардың әрекеттері туралы білуін; орындайтын рөлдерін бөлісуі жағдайында айдап салушы мен көмектесушінің орындаушының әрекеті туралы міндетті түде білуін қамтиды[19. 99 б].
Субъективтік белгілер. Жоғарыда айтылып кеткендей қылмысқа қатысушылық объективті және субъективті белгілердің жиынтығынан тұрады. Субъективті жағынан қылмысқа қатысушылық тікелей немесе жанама қасақаналықпен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 20-бабының 1-бөліміне сәйкес, тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет қасақана жасалған қылмыс деп танылады. Абайсызда жасалатын қылмыстарда қатысушылық болмайды. Абайсызда жасалатын қылмыстар ниеттің немесе қылмыстық салдарға саналы түрде жол берудің болмауымен сипатталады. Мұндай жағдайларда қылмысқа қатысушылыққа тән қылмыстық ниеттің біртұтастығы туралы айта алмаймыз, өйткені, ниеттің немесе қылмыстық салдарға саналы түрде жол берудің болмауы қылмыстық ниеттің біртұтастығын құрамайды, әрі қылмысқа қатысушылар арасында қажетті ішкі келісім болмайды.
Қылмыстық ниеттің біртұтас болуымен ғана, қылмысқа қатысушылар арасында келісімнің болуымен ғана қылмысқа қатысушылық, қылмыс жасаудың қоғамға қауіптілігі жоғары нысаны болып табылады. Сондықтан, кейбір кеңес криминалистерінің абайсызда қылмысқа қатысушылық мүмкіндігі туралы пікірін дұрыс деп айтуға болмайды[20. 83 б].
Кеңестік қылмыстық құқықта көптеген авторлар қатысушылық тек қасақана жасалатын қылмыстарда мүмкін деп есептесе, енді біреулері, абайсызда жасалатын қылмыстарда да қатысушылықтың болуын жоққа шығармайды.
Абайсызда азғырушылық үшін қылмыстық жауапкершілік мүмкіндігін тану туралы Вышинский мынадай пікір айтты: Азғырушылық үшін адам қылмыстың болуы мүмкін екендігін білген жағдайда және білуге мүмкін жағдайда жауапкершілікке тартылуы тиіс.
Абайсызда жасалатын қылмыстарда қатысушылықтың болу мүмкіндігін Трайнин де қолдады. Ол абайсыз кінәда қылмысқа қатысушылық болмайдың деген пікірді жоққа шығардық. Осы мәселелерді аша отырып профессор Трайнин мынадай үш жағдайды көрсетеді: абайсызда қылмыс жасауға қасақана көндіру; қасақана қылмыс жасауға абайсызда көмектесу немесе көндіру; абайсызда жасалатын қылмысқа абайсызда көмектесу немесе көндіру.
Бірінші жағдайда автор қылмысқа қатысушылық жоқ деп есептеу себебін тікелей қылмыс жасаушы адам абайсыз әрекет етеді, ал оның әрекетін басқа адам қасақаналықпен басқарады, сондықтан қылмыстық нәтиже басқа адамдар арқылы туындайды деп түсіндіреді. Екінші жағдайда қылмысқа қатысушылықтың болмауын азғырушымен көмектесушінің орындаушының жоспарымен әрекетін білмеуімен байланыстырады.
Трайниннің бұл көзқарасын Шаргородский қолдайды. Біздің ойымызша-дейді ол, - Трайниннің бірнеше адамның бір абайсыз қылмыс жасауында қылмысқа қатысушылық бар деген пікірі бірқатар толықтырулар мен түзетулер енгізгеннен соң, дұрыс болып табылады да, осындай абайсыз зиян келтіру жағдайында жауапкершілікті дұрыс негіздейді.
Толықтырулар мен түзетулердің мәнін аша отырып проф. Шаргородский әрекет қасақаналықпен жасалып, ал нәтиже абайсызда туатын абайсыз қылмыстарды жасау кезінде қылмысқа қатысушылық болуы мүмкін, өйткені, қылмысқа қатысушы орындаушының әрекетінің сипаттамасын түсінеді деп көрсетті. Профессор Шаргородскийдің осы пікірін Филановский де қолдайды. Бірнеше адамның әрекеттері абайсызда жасалса қылмысқа қатысушылық жоқ, - дейді ол,-ал, олардың әрекеттері қасақана жасалса қылмысқа қатысушылық болады, бұл жерде тек нәтиже ғана абайсызда туындайды[4. 78 б].
Абайсызда жасалатын қылмыстарда қылмысқа қатысушылық құрамын негіздей отырып Филановский былай деді: Материалдық қылмыстар әрекет және нәтижеден тұрады, олардың субъективтік жағының анализін жеке-жеке көрсету керек.
Абайсызда және қасақана жасалатын қылмыстарды ажыратудың негізгі белгісі болып қылмыс жасаған адамның өз әрекетінің зардабына көзқарасы саналады. Бұл белгі, әсіресе, кінәнің екі нысананын, түйіскен жерде-жанама қасақаналық және қылмыстық өзіне-өзі сенушілік-жақсы байқалады. Екі жағдайда да адам өз әрекетінің қоғамға қауіпті екендігін сезеді, қоғамға қауіпті зардаптарын алдын-ала болжайды, бірақ, бірінші жағдайда осы зардаптардың тууына саналы түрде жол берсе, екінші жағдайда оның тууына жол бермеймін деп сенеді. Осыған орай, адам қылмыс жасауға ниеттенген кезде ғана қасақаналық әрекет туралы айтамыз да, абайсыз әрекет туралы-адамның қылмыс жасауға ниеті болмаған кезде айтамыз.
Бірақ, бұл абайсызда қылмыс жасаған адамның әрекетінде саналы әрекеттің ерікті белгілері болмайды деген сөз емес. Абайсыз әрекет ете отырып адам өз ісінің мәнін әрқашан түсінеді, оны саналы түрде және ерікті түрде жасайды. Бірақ, мұндай адам ешқашан қоғамға қауіпті зардаптар келтіруге ұмтылмайды, осындай зардаптардың туу мүмкідігін көріп тұрған кезде де, оны болдырмауға тырысады. Дәл осы қоғамға қауіпті зардаптарды болдырмау мүмкін деп есептей отырып, адам белгілі бір әрекеттер жасайды.
Абайсызда қылмыс жасаған адамның әрекетінің саналы және ерікті сипаттамасы қылмыстық құқықтық мағынада оның әрекетінің қасақаналығы туралы айтуға негіз емес. Абайсызда қылмыс жасаған адам саналы түрде әрекет етсе де, белгілі бір әрекетті жүзеге асырғысы келсе де, ол қасақана әрекет етті деп айта алмаймыз. Тұрмыстық мағынада саналы және ерікті әрекет туралы қасақана жасалды деп айтуға болса да, қылмыстық құқықтық мағынада олай атауға болмайды. Қасақаналық - жәй ғана сөз емес, заң шығарушы белгілі бір мағына берген арнайы термин[21. 90 б].
Осыған орай, Бурчак әрекет пен оның нәтиженің субъективті жағына жеке-жеке анализ беру мүмкіндігін негізсіз деп табады. Оның пікірінше мұндай анализ беру қасақаналық және абайсыздық терминдерінің заң шығарушы бекіткен мағынасына қайшы келеді.
Көмектесу арқылы қылмысқа қатысу орындаушыға қылмыстық ниетін жүзеге асыру жолында қасақана көмек көрсетуді қамтиды. Көмектесуші деп табу үшін қылмысты орындаушыға көмектесуге бағытталған қасақаналық ниетті анықтау қажет, яғни, көмектесуші болып, қылмыс жасауға тікелей көмектескен адам ғана саналады. Мысалы, КСРО Жоғарғы соттың Пленумы 1962 жылғы 30 қарашада қабылдаған қаулысына сәйкес, X. деген азаматтың өліміне әкеліп соққан Г-нің жол қауіпсіздігі ережесін бұзуына К. деген азамат қатысушы ретінде жауапқа тартылмайды, өйткені, қылмыс абайсызда жасалған. Пленумның бұл қаулысы Абайсызда жасалған қылмыстарда қылмысқа қатысушылықтың болуы мүмкін емес деген тезиспен жарық көрді[8. 67 б].
Осыған сай, сот тәжірибесіне жүгінсек айдап салушылық пен көмектесушілік-қасақана жасалатын әрекеттер. Бұл дегеніміз абайсызда жасалатын қылмыстарда қатысушылық болу мүмкіндігін қолдаушылардың көзқарасы қылмыстық құқықтық теорияға қайшы болумен қатар, сот органдарының тәжірибесімен де сәйкес келмейді деген сөз.
Қорыта айтқанда, қылмысқа қатысушылық екі немесе одан да көп адамдардың қасақана бірлесіп қылмыс жасауы кезінде болады. Егер қатысушылардың ең болмағанда біреуі абайсыз әрекет етсе, қылмысқа қатысушылық болмайды, сол сияқты, барлық қатысушылар абайсыз әрекет еткенде қылмысқа қатысушылық мүлдем жоқ.
Кейбір криминалистер қылмысқа қатысушылық ретінде алдын-ала келісімге келген адамдардың қасақана бірлесіп әрекет етуін көрсетеді. Басқа авторлар керісінше, қылмысқа қатысушылықтың субъективті жағына алдын-ала келісімді қосу осы құқық институтын негізсіз шектейді де, қылмысқа қатысушылықты қылмыс жасаудың ерекше нысаны ретінде жауапкершіліктің ерекше негізіне айналдырады деп түсіндіреді[22. 75 б].
Кейбір авторлар алдын-ала келісімді әрбір қылмысқа қатысушының басқа қатысушының қылмыстық ниеті мен әрекеттері туралы білуін және қатысушылардың бірлесіп қылмыс жасау туралы ниетімен түсіндіреді. Келісім кездейсоқ, табан астында пайда болумен қатар, ұзақ ойлану нәтижесінде де туындайды.
Бірақ, барлық қатысушылар арасында келісімнің болуы қылмысқа қатысушылықтың міндетті белгісі емес. Кей жағдайларда айдап салушы мен көмектесуші орындаушының ниеті мен әрекетінің қылмыстық сипатын білсе де, бір-бірі туралы білмеуі де мүмкін. Сондай-ақ орындаушы да басқа қылмысқа қатысушылардың бірлесіп қылмыс жасауы туралы ниетін біле бермеуі мүмкін. Тіпті кей жағдайларда айдап салушы қылмысқа көмектесушінің қатысатынын немесе көмектесуші орындаушының біреудің азғыруы мен әрекет етіп отырғанын біле бермеуі мүмкін. Осыған орай, қылмысқа қатысушылық субъективті жағынан қасақаналықпен-тікелей және жанама-сипатталады.
Әрбір қылмысқа қатысушы келесі жағдайларды біліп, түсінуі тиіс. орындаушының әрекеті мен ниетінің қылмыстық сипатын; өз әрекетінің де қоғамға қауіпті екендігін, өйткені ол қылмыс жасаудың нақты жағдайында орындаушы мен басқада қатысушылардың әрекет етуі үшін қолайлы жағдай туғызады: оның әрекеті орындаушының қылмыс жасауға не қылмыстық нәтижеге жетуге қажетті шарт екендігі[23. 91 б].
Орындаушы екеуіне ортақ қылмыстық нәтижеге жетуге бағытталған өзіне және орындаушының әрекетінің қоғамға қауіпті сипатын сезіне отырып, қылмысқа қатысушы осы нәтиженің тууын тілейді немесе оған саналы түрде жол береді. Түйіндей келе, қылмысқа қатысушылықтың тек қасақана жасалатын қылмыстарда болуы Қазақстан Републикасының Қылмыстық Кодексінің 27-бабында орын алды[9. 11 б].
Қылмысқа қатысушылық түсінігі үшін мақсат пен ниеттің маңызын айтпасақ, қылмысқа қатысушылықтың субъективті жағының сипаттамасы толық болмаған болар еді.
Қылмыстың мақсаты мен ниеті ерік пен әрекет сипатын анықтайды. Бірақ, олар әрбір қылмыс құрамының субъективті жағының міндетті белгісі бола бермейді. Кейбір қылмыстық құрамдарда ғана мақсат пен ниет міндетті белгі ретінде қажет болады, өйткені оларсыз қылмыстық құрамның субективті жағын анықтау мүмкін болмай қалады.
Мақсат пен ниет субъективті жақтың міндетті белгісі болатын қылмыстарда тек орындаушы мен ұйымдастырушы үшін ғана қажет. Басқа қатысушылар қылмысқа бөтен ниетпен қатысуы не басқа қылмыстық мақсаттарды көздеуі мүмкін. Сондықтан бір қылмыс жасауға қатысатын адамдардың қылмыстық әркеттері әртүлі мақсатпен ниеттерді көздесе де қылмысқа қатысушылық орын алуы мүмкін. Бұл жерде айта кететін жәй, егер қылмысқа қатысушылардың диспозицияда көрсетілген қылмыстық мақсатқа жетуге деген саналы әрекеттері болмаса, онда олардың әрекеттері осы қылмысқа қатысушы деп табуға негіз бола алмайды[24. 91 б].
Осыған сәйкес, қылмыстық заң барлық қылмысқа қатысушылардың бір мақсатқа ұмтылуын не ниетпен әрекет етуін талап етпейді. Қылмысқа қатысушылардың мақсаттары мен ниеттерінің біртұтастығы қылмысқа қатысушылықтың субъективтік жағының міндетті белгісі болып табылмайды
6.2 Қылмыстык заң бойынша катысушылардың түрлері, олардың заңды сипаттамасы
Қылмысқа қатысудың нысандары және түрлері туралы мәселені анықтау қылмысқа қатысушылардың субъективтік байланыстарының сипаты мен дәрежесіне, олардың әрекеттерін өзара келісушілігінің дәрежесіне, қатысушылардың өзара объективтік байланыстарының мәніне, қылмысқа қатысушылардың өзара әрекеттерінің тәсіліне және қылмыс құрамдарының құрылу ерекшеліктеріне байланысты шешіледі.
Қылмысқа катысушылардың әрекеттерінің келісушілік дәрежесіне байланысты кылмысқа қатысу екі түрлі нысанға алдын ала келіспей қылмысқа қатысу және алдын ала келісіп кылмысқа қатысу болып бөлінеді.
Бұл нысандар ҚР ҚК Ерекше бөлімінде әр түрлі көрініс тапқан. Бұлар алдын ала келісіп қылмысқа жай қатысу, ұйымдасқан топ болып және қылмысты бірлестік арқылы қылмысқа қатысу болып көрсетілген.
Қылмысты бірлесіп жасаудың барлық түрлерін белгілі бір жүйеге келтірсек, қылмысқа қатысушылық институтының, мазмұнын дұрыс түсінуге мүмкіндік туар еді, әрі сот органдарының осындай қылмыстық әрекеттермен күресін жеңілдетер еді. Сот пен заң алдында барлғы тең деген қағиданы басшылыққа ала отырып, қылмысқа қатысушылар жасаған қылмыстары үшін тиісті қылмыстық жазаға тартылуы тиіс[25. 4 б].
Кеңестік қылмыстық құқықтық теорияда қылмысқа қатысушылық мәселесімен айналысқан криминалистердің түгел дерлігі қылмысқа қатысушылықты топтау мәселесіне көп көңіл бөлген. Бірақ, қылмыстық құқықтық әдебиетте бұл мәселеге біркелкі көзқарас жоқ[26. 70 б].
Трайнин қылмысқа қатысушылықтың 3-нысанын ашып көрсетеді: алдын-ала келісімсіз (жай қатысушылық) қатысу, алдын-ала келісіммен қатысу және ерекше түрдегі қатысушылық (қылмыстық ұйым мен қылмыстық сыбайластық).
Кейнірек Трайнин бұл топтастыруды 4-ші нысанмен-ұйымдасқан топпен толықтырды. Осы топтастырудың негізіне Трайнин қатысушылардың субъективті байланысының сипатын және дәрежесін алды.
Дәл осындай пікірді Гришаев пен Кригер де қолдайды. Олардың пікірінше қылмысқа қатысушылықты нысанаға топтастыру қылмыскердің ұйымдасу дәрежесінң көрсетуді көздейді. Авторлар қылмысқа қатысушылықтың 4 нысанын айтады: алдын-ала келісімсіз қатысу; алдын-ала келісіммен қатысу; ұйымдасқан топ және қылмыстық сыбайластық[27. 53 б].
Тельнов қылмысқа қатысушылық нысандарын бірге орындаушылық, түрлі рөлдерді орындаумен қатысу, қылмыстық топ және қылмыстық ұйым деп топтастырады.
Ал, Пионтковскийдің топтастыруы бойынша қылмысқа қатысушылық топтық түсінік ретінде алдын-ала келісімсіз қатысушылыққа және алдын-ала келісіммен қатысушылыққа бөлінеді. Алдын-ала келісіммен қатысушылық өз кезегінде жай қатысушылық, ұйымдасқан топ және қылмыстық ұйым немесе банда болып бөлінеді[3. 50 б].
Қылмысқа қатысушылықты нысандарға бөлуде Пионтковскийдің көзқарасын Ковалев та қолдады. Қылмысқа қатысушылықтың сыртқы және ішкі жақтарының ескере отырып, ол қылмысқа қатысушылықты топтауды қылмысқа қатысушылықтың негізін құрайтын осы жақтың негізінден, жүргізуді қажет деп табады. Осы айтылғандарды қорыта отырып Ковалев қылмысқа қатысушылықтың екі нысанын ажыратады: алдын-ала келісіммен қатысу және алдын-ала келісімсіз қатысу. Қылмысқа қатысушылықтың соңғы нысанын Ковалев тағы екі түрге бөлу керек дейді: алдын-ала келісіммен жай қатысушылық және қылмыстық ұйым сипатындағы алдын-ала келісіммен қатысушылық.
Қылмыстық құқықтық әдебиетте қылмысқа қатысушылықты нысандарға бөлудің басқа да критерилері көрсетіледі. Мысалы, Смирнов қылмыс жасаған адамдар арасындағы субъективті байланыстың сипатына байланыстың қылмысқа қатысушылықтың 3 нысанын көрсетеді: жай қатысушылық (немесе ортақ кінә); біржақты субъективті байланыс бойынша қылмысқа қатысушылық және орындаушы мен қатысушылар арасында екіжақты келісім болган жағдайда қатысушылық[28. 50 б].
Шаргородский бірге орындаушылықты қылмысқа қатысушылық институтының шегінен шығара отырып, қылмысқа қатысушылық нысандары ретінде ортақ кінә, жай қатысушылық және қылмыстық ұйымды ұсынады[4. 34 б].
Шнейдер қылмысқа қатысушылықты жай қатысушылық (ортақ кінә немесе бірге орындаушылық), күрделі қатысушылық және қылмыстық сыбайластық деп бөледі. Бірақ, қылмысқа қатысушылықты нысандарға топтау олардың қатысушыларының өзара қатынасының құрылымдарына, олардың жауапкершіліктерінің шарттарына, тәртібімен шектеріне байланысты анықталады.
Кез-келген бірлесіп жасалатын әрекет түрлі белгілерімен сипатталады. Осы белгілердің әрқайсысы бойынша логика заңдарына сүйене отырып, бөліп жүргізуге болады. Қылмысқа қатысушылықты құрайтын бірнеше адамның бірлесіп жасаған қоғамға қауіпті әрекеттерінде топтастыруға болады. Осы айтылғандарды басшылыққа ала отырып Бурчак, қылмысқа қатысушылықты 3 нысандарға бөледі: бірге орындаушылық, орындайтын рөлдерді бөлу арқылы қатысушылық және ерекше түрдегі қылмысқа қатысушылық[23. 45 б].
Қылмысқа қатысушылыардың әрекеттерінің келісім дәрежесіне байланысты бірлесіп қылмыс жасау жағдайын топтау және осының негізінде қылмысқа қатысушылықтың түрлі нысандарын бөліп шығаруды басқа топтастырумен-қылмысқа қатысушылықты түрлерге бөлу-шатастырмау керек.
Егер қылмысқа қатысушылықты нысандарға бөлу қылмыскердің ұйымдасу дәрежесін және бірлесіп жасаған қылмыс қауіптілігін көрсетуді көздесе, ал түрлерге бөлу қатысушылардың әрекеттерінің қылмыстық сипатын көрсетуді мақсат етіп қояды. Қылмысқа қатысушылықтың барлық жағдайларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Аскар Асел Серікқызы
Қылмыстық құқық бойынша қылмысқа қатысудың ұйымдасқан нысандары бойынша жауаптылық
Мамандығы 050301 - құқықтану
Алматы. 2013
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қылмыстық құқық,қылмыстық іс жүргізу
және криминалистика
кафедра меңгерушісінің
з.ғ.д.,проф.рұқсатымен ________Джансараева Р.Е.
қорғауға жіберілді.
_____________2013 ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Қылмыстық құқық бойынша қылмысқа қатысудың ұйымдасқан нысандары бойынша жауаптылық
Мамандығы 050301 - құқықтану
Орындаған: 3 курс студенті__________________Асқар Асел
Ғылыми жетекші: з.ғ.к. __________________ Бисенова М.Қ.
Норма бақылаушы:з.ғ.к. __________________ Джетибаев Н.С.
Алматы, 2013
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Қылмыстық құқық бойынша қылмысқа қатысудың ұйымдасқан нысандары бойынша жауаптылық.
Таңдалған тақырыбының өзектiлiгi. Бүгінгі танда қоғамымызда қылмыстың күн санап өсуі, оның ішінде қатысушылық арқылы қылмыс жасау мемлекетіміздегі көкейтесті мәселелердің біріне айналғаны рас. Қылмысқа қатысушылық мәселесі қылмыстық құқық ғылымында ең маңызды мәселенің бірі болып табылады да, сот әділдігін жүзеге асыруға үлкен үлес қосады.
Қазіргі таңда елімізде болып жатқан 3-ші шабуыл жасап тонаудың біреуін, 2-ші қорқытып алушылықтың біреуін осы қылмыстық топтар жасайды.
Дипломдық жүмыстың пәні және нысаны.
Осы жұмыстың нысаны қылмысқа қатысу нысандары, түрлері, олардың ерекшеліктері мен кейбір ара қатынастарының қылмыстық-құқықтық сипаттамасы.
Зерттеудiң пәнін қылмысқа қатысу нысандары, түрлерінің қылмыстық нормада көрсетілген саралау белгілерінің құққы қорғау органдарында дұрыс қолдануын құрайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi.
Осы зерттеу өзiнiң алдына қылмысқа қатысу нысандары, түрлерінің тарихына шолу жасау арқылы қылмысқа қатысу нысандары, түрлерін терең жан-жақты зерттеу мақсаты көзделіп отыр.
Аталған мақсатқа жету үшiн зерттеу барысында төмендегiдей мiндеттердi шешу көзделедi:
1. Қылмысқа қатысушылықтың қылмыстық-құқықтық сипаттамасын теориялық тұрғыдан талдау.
2. Қылмысқа қатысушылыққа сипаттама беріліп, оның объектитвік және субъектитвік мәселелері анықтау;
3. Қылмысқа қатысушылықтың нысандары көрсетіліп, олардың әрқайсысының түсінігіне, белгілеріне, ерекшеліктеріне талдау жасалады.сол сияқты кімдерді қылмысқа қатысушылар деп тануға болатындығы және олардың жауаптылығы туралы, өзіне тән белгілері мен ерекшеліктерін ашып көрсету;
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 Қылмыстық құқықтағы қылмысқа қатысушылықтың теориялық мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1 Қылмысқа қатысудың түсінігі мен белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Қылмыстық заң бойынша қатысушылардың түрлері, олардың заңды сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2 Қылмыстық құқық бойынша қылмысқа қатысудың ұйымдасқан нысандары бойынша жауаптылық ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.1 Қылмысқа қатысушыларға тағайындалатын жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.2. Қылмысқа қатысқан адамдарға жаза тағайындау барысында шешілетін мән-жайлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
КІРІСПЕ
Таңдалған тақырыбының өзектiлiгi. Бүгінгі танда қоғамымызда қылмыстың күн санап өсуі, оның ішінде қатысушылық арқылы қылмыс жасау мемлекетіміздегі көкейтесті мәселелердің біріне айналғаны рас. Қылмысқа қатысушылық мәселесі қылмыстық құқық ғылымында ең маңызды мәселенің бірі болып табылады да, сот әділдігін жүзеге асыруға үлкен үлес қосады.
Қазіргі таңда елімізде болып жатқан 3-ші шабуыл жасап тонаудың біреуін, 2-ші қорқытып алушылықтың біреуін осы қылмыстық топтар жасайды.
Қылмыспен күресті күшейту мақсатында Республика Президентінің бір қатар Жарлықтары мен Қаулылары жарияланды. Құқық қорғау заңдарының даму бағытын анықтайтын, құқық органдары қызметінің тиімділігін жоғарылататын қылмыстылықпен күресу бағдарламасы жүзеге асуда. Мемлекет басшысының Жарлықтары мен Қаулыларының арасында 1992 жылғы 17-ші наурыздағы Ұйымдасқан қылмыспен қарсы күресті күшейту шаралары туралы Жарлықты, 2004 жылы 11-ақпандағы Қылмыстылықпен күресу Кеңесінің құруы туралы Жарлықты, осы аталған жарлықтар мен қаулыларда қылмыстылыққа қарсы күресті күшейтуді бағыттайтын ұйымдастыру шаралары ұсынылады.
Қылмысқа қатысушылардың жауапкершілігі туралы мәселенің тәжірибелік маңызы да зор. Бұл мәселенің дұрыс шешілуі, бір жағынан, қылмыс жасаған адамдардық барлығын жауапқа тартуға мүмкіндік берсе, екінші жағынан, қылмыс жасамаған адамдарды қатысушылар ретінде негізсіз жауапқа тартудан сақтандырады.
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 шілдеде қабылдаған Қылмыстық Кодексінің 27-31 баптарында қылмысқа қатысушылықтың түсінігі, қатысушылардың түрлері, олардың жауапкершілігі, қылмысқа қатысушылық нысандары туралы заң нормалары бекітілген. Осы зерттеу барасында Кеңестік және Қазақстандық қылмыстық құқық докринасының өкілдеріннің еңбектері пайланылды.
Осыған орай, жалпы қылмыстық құқықтын, бір институты ретінде қылмысқа қатысушылық институты ұйымдасқан қылмыспен күресудің қылмыстық құқықтық құрамдарының бірі болып танылады.
Ол 1997 жылы қабылданғанмен де, одан бәрі бірнеше өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Мысалға, 2002 жылы халықаралық терроризмнің өршуіне байланысты бірнеше өзгертулер енгізілсе, 2002 жылдық соңында ҚР қүқықтық реформаның тұжырымдамасының шығуына байланысты ең соңғы рет қомақты өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.
Жұмыс алдына заңшығарушылық ұсыныстар енгізуді мақсат етіп қойған жоқ, тек қылмысқа қатысушылық институтының теориялық және практиткалық маңызы бар қырларының ғылыми аспектілерін ашуды көздеді.
Тақырыптың зерттелген дәрежесі.
Қылмысқа қатысу мәселелері әрдайым қай қоғамдық даму сатысына қарамастан зерттеуде болатын тақырыптың бірі. Осы ілімді зерттеп, жетілдіруге іргелі ғылыми еңбектер арнаған ғалымдар көптеп саналады, олардың қатарына - Ашитов З.О., Абдиров Н.М., Ағыбаев А.Н., Баймурзин Г.Р., Жекебаев У.С., Т.Ә.Бапанов., Кайыржанов Е., Алауханов Е.О., Рахметов С.М., Трайнин А.Н, Пионтковский А.А., Кригер Г.А және т.б. еңбектерін айтуға болады. Осы аталған ғалымдардың зерттеулеріндегі қорытындылар теориялық, тәжiрибелiк ұсыныстарға көңіл бөлінді.
Дипломдық жүмыстың пәні және нысаны.
Осы жұмыстың нысаны қылмысқа қатысу нысандары, түрлері, олардың ерекшеліктері мен кейбір ара қатынастарының қылмыстық-құқықтық сипаттамасы.
Зерттеудiң пәнін қылмысқа қатысу нысандары, түрлерінің қылмыстық нормада көрсетілген саралау белгілерінің құққы қорғау органдарында дұрыс қолдануын құрайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен мiндеттерi.
Осы зерттеу өзiнiң алдына қылмысқа қатысу нысандары, түрлерінің тарихына шолу жасау арқылы қылмысқа қатысу нысандары, түрлерін терең жан-жақты зерттеу мақсаты көзделіп отыр.
Аталған мақсатқа жету үшiн зерттеу барысында төмендегiдей мiндеттердi шешу көзделедi:
4. Қылмысқа қатысушылықтың қылмыстық-құқықтық сипаттамасын теориялық тұрғыдан талдау.
5. Қылмысқа қатысушылыққа сипаттама беріліп, оның объектитвік және субъектитвік мәселелері анықтау;
6. Қылмысқа қатысушылықтың нысандары көрсетіліп, олардың әрқайсысының түсінігіне, белгілеріне, ерекшеліктеріне талдау жасалады.сол сияқты кімдерді қылмысқа қатысушылар деп тануға болатындығы және олардың жауаптылығы туралы, өзіне тән белгілері мен ерекшеліктерін ашып көрсету;
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Ұсынылып отырған жұмыс Қазақстан Республикасының қылмыстық заңдарын қалыптары мен доктринасын ескере отырып, кешендi түрде қылмысқа қатысу нысандары мен түрлері теориялық және тәжiрибелiк тұрғыда зерттелiндi. Қылмысқа қатысу нысандарының қылмыстық-құқықтық сипаттамасын берумен қатар зерттеу нәтижесінде мәселе кешенді шешемін тапты. Қылмысқа қатысу нысандары мен түрлеріне қатысты қылмыстық заңдардың кейбір қалыптарын жетілдіру бойынша бірқатар ұсыныстар жасалды.
Дипломдық жұмыс нәтижелерінің тәжiрибелiк құндылығы және теориялық маңыздылығы.
Жұмыстағы қол жеткізген тұжырымдар мен ұсыныстар қылмысқа қатысумен жасалған қылмыстық іс-әрекеттеріне сәйкес және тиімді шараларын өңдеу үшін қажетті алғы шарттары құрады.
Тұжырымдар мен ұсыныстар қылмысқа қатысумен жасалатын қылмыстармен қылмыстық-құқықтық күрес саласында қылмыстық заңдарды одан әрі жетілдіруге мүмкіндік береді.
Жоғарғы оқу орындарында заң факультеттерінде Қылмыстық құқық, Криминология пәндері бойынша дәріс және семинар сабақтарын жүргізуде, оқулық және әдістемелік құралдарды даярлау барысында қолданылуы мүмкін. Жұмыстың негiзгi ережелерi құқық қорғау органдарында қызметтік дайындық, біліктілікті арттыру курстарында кеңінен қолданылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері.
Қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы танымдық және арнайы ғылыми әдістер осы жұмыстың әдістемелік негізін құрайды. Тақырыпты зерттеу барысында талдау мен синтез әдістері, тарихи, формалды-логикалық, жүйелі-құрылымдық және жүйелі-функционалдық әдістерді, статистика мен жинақтау әдістері кеңінен пайдаланылды. Қазақстан Республикасы қылмыстық заңдарын зерттеу салыстырмалы-құқықтық әдіспен пайымдалды.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізін қылмыстық құқық, криминология салаларында жазылған қазақстандық, ресейлік заңгерлердің еңбегі болып табылады. Осы зерттеу отандық заңи әдебиеттерге негізделген. Жұмыста Қазақстан Республикасының Конституциясы, қылмыстық заңдары, қылмыстық іс жүргізу заңдары, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары, қылмысқа қатысуңмен жасалған қылмыстар туралы мәліметтік есептер мен шолулар, құжаттар, жинақтар осы еңбектің нормативтік теориялық базасын құрады.
1 Қылмыстық құқықтағы қылмысқа қатысушылықтың теориялық мәселелері
6.1 Қылмысқа қатысудың түсінігі мен белгілері
Қылмысқа қатысушылықтың заңда көрсетілген анықтамасын зерттеуге кіріспестен бұрын, қылмысқа қатысушылық терминінің түсінігін анықтау қажет. Себебі, бұл термин қылмыстық құқықтық әдебиетте екі түрлі мағынада қолданылады.
Біріншіден, бұл термин бір қылмыс жасауға бірнеше адамның қатысуын көрсетсе, екіншіден, қатысушылар арасында орындайтын рөлдерді бөлу жүргізілетін бірлесіп жасалатын әрекеттерді көрсетеді[1. 78 б].
Қылмысқа қатысушылықтың екінші түсінігіне байланысты қылмысқа қатысушылық терминін қолданудың жоғарыда көрсетілген аспектін жіктеу мақсатында қылмыстық құқықта тар[2. 54 б] және кең[3. 43 б] мағынадағы қатысушылық туралы айтылады.
Егер бұл түсініктер араласпаса, бір терминді екі түрлі мағынада-кең және тар қолдану қарсылық тудырмайды. Өйткені тар мағынадағы қылмысқа қатысушылық бір бөлімі болып кетеді. Қатысушылық түсінігінің осы екі аспектісіне ортақ белгі болып, екі жағдайда да қылмысқа екі немесе оданда көп адамдардың қатысуы саналады. Тар мағынадағы қатысушылықтың айырмашылығы қатысушылар арасындағы функциялады бөлу, олардың әрекеттерінің біртектес болмауында. Осы жағдайға байланысты заң шығарушы арнайы заң-техникалық әдісін қолданады: ұйымдастырушының, айдап салушының, көмектесушінің әртүрлі қылмыстарындағы рөлдері бойынша ортақ әрекеттерін бөліп, олардың жауаптылығын Қылмыстық кодекстің жалпы бөлімінде реттейді.
Біздің пікірімізше, М.Д.Шаргородскийдің: бірлесіп қылмыс жасаған адамдардың әрқайсысының әрекетінде Ерекше бөлімнің бабында көрсетілген қылмыстық құрам болса, олардын, әрекеттерін саралауда қылмысқа қатысушылық институтына сілтеме жасаудың қажеті жоқ - деген пікірін дұрыс деп есептеу керек[4. 93 б]..
Бірақ жоғарыда көрсетілген жағдайларды нақтылай келе профессор М.Д. Шаргородский қатысушылық мәселесін мынадай жағдайларда ғана туындайды деп көрсетеді:заңда көрсетілген қылмыстық әрекет екі немесе бірнеше адамдардың әрекеттерінің жиынтығымен жасалады; қылмыстық зардап олардың әрекеттерінің жиынтығынан туындайды; субъектінің (қатысушының) қоғамға қауіптілігі және кінәлі әрекетінің қылмыстылығы оның әрекетімен себепті байланысқан басқа адамдардың (орындаушының) қылмыстық әрекетімен анықталады.
Басқаша айтқанда, автор қатысушылық институтының әрекетін тар мағынадағы қатысушылыққа ғана емес, сонымен бірге, қатысушылардың әрқайсысы жеке-жеке әрекеттер жасаған жағдайда да қолданады.
Қатысушылардың жеке-жеке әрекеттерінің жиынтығы заңмен тиым салынған әрекетті немесе ортақ қылмыстық нәтижеге әкелетін әрекеттерді құрайды[5. 67б].
Бұл жағдайды профессор Шаргородский ортақ кінәң деп атап, оны бірге орындаушылыққа қарсы қояды. Шаргородскийдің пікірінше бірге орындаушылыққа қатысушылық мүлде жоқ.
Профессор М.Д.Шаргородский бірге орындаушылықты қатысушылық институтынан бөле отырып, бұл институтқа қылмыстық ұйымды жатқызады, яғни, мұндай ұйымдарға қатысушылардың әрекеттерін саралауда Жалпы бөлімге сілтеме жасаудың қажеті жоқ[4. 76 б].
Басқа авторлар да қатысушылықтың тар және кең мағынадағы түсініктерін нақты ажыратып көрсетпейді. Мысалы, Ковалев М.И. қатысушылық рөлдерді бөлу арқылы, сондай-ақ бөлмей-ақ мүмкін деп көрсетеді.
Қатысушылық түсінігін анықтауда қылмыстық құқық теориясында ғалымдар әлі де бір шешімге келмеген. Ковалев теориядағы қатысушылық концепциясын топтастырып, үш бағытта бөледі[6. 105 б]:
1. Қасақаналық қылмысқа екі немесе оданда көп адамдардың қасақана қатысуы. Бұл пікірді криминалистердің басым көпшілігі ұсынады.
2. Себепті байланысты қатысушылықтың міндетті белгісі, элементі ретінде жоққа шығару. Бұл концепцияны Вышинский А.Я., Мишунин П.Г. қолдайды.
3. Абайсызда жасалатын қылмыстарда қатысушылықтың болуы. Мысалы, Трайнин: Қатысушылық-бірнеше адамдардың бірлесіп бір абайсызда жасаған қылмыстарында да орын алады - дейді. Кейбір зерттеушілер қатысушылықтың қасақаналық сипатымен қоса, қатысушылар арасында алдын-ала келісім болу қажеттілігін көрсетеді.
Өз еңбегінде Лаптев: Кеңестік қылмыстық құқыққа қатысушылықты бір немесе қылмыстар жасау туралы келісімге негізделген бірнеше адамдардың қатысуы деп көрсетеді. Бірақ, бұл анықтама қатысушылардың көлемін тарылтады және атқаратын рөлдеріне қарамастан қатысушылардың әрекеттерін алдын-ала келісімен бекітілген формасын шектейді. Мишунин қылмысқа қатысушылық түсінігі үшін қылмысқа қатысушылардың арасында субъективті байланыстың болуын қажет етеді[7. 89 б].
Бұл субъективті байланыс айдап салушы мен көмектесушінің өз әрекеттерімен орындаушыға қылмыс жасауға көмектесіп отырғанын білуінен көрінуі тиіс. Қоғамға қауіпті әрекет жасағандары үшін бәрі бірге қылмысқа қатысушылық ережесі бойынша қылмыстық жауаптылыққа тартылуы тиіс[8. 12 б].
Қатысушылыққа анықтама бергенде Ковалев бір қыллмысты жүзеге асыруда барлық қатысушылардың бірлесіп жасаған әрекеттерін көрсетіп, қажетті шарт ретінде қылмысқа қатысушының есі дұрыстығын және ниетін көрсетеді.
Қылмысқа қатысушылықтың түсінігі алғаш рет заң жүзінде 1959 жылғы Қылмыстық Кодексте орын алды. Осы кодекске сай, екі немесе одан көп адамдардың қасақана бірлесіп қылмыс істеуге қатысуы-қылмысқа қатысуы деп танылды. Қылмысты екі немесе одан көп адамдардың бірлесіп жасау процесінде олардың арасында осындай қылмысты қатысушылардың бәріне ортақ деп табуға мүмкіндік беретін байланыс орнайды[9. 34 б].
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне сәйкес (27-бап) екі немесе одан да көп адамдардың қасақана қылмыс жасауға қасақана бірлесіп қатысуы-қылмысқа қатысуы деп танылады[10. 3 б].
Осы мәтінен көрініп тұрғандай, қылмысқа екі немесе одан да көп адам қатысқанда, қылмысқа бірлесіп қатысқанда, қылмысқа қасақана қатысқанда ғана қатысушылық туралы айтуға болады. Бұлардың алғашқы екеуі объективті белгі де, соңғысы субъективті белгі болып табылады.
Қатысушылық арқылы жасалатын қылмыстардың қоғамға қауіптілік дәрежесі қатысушылық кезіндегі қылмыс ізін жасыру және қылмыстық жауапкершіліктен құтылу мүмкіндігінің жоғарылауына да тәуелді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 27-31 баптарында қылмысқа қатысушылық түсінігі, орындаған әрекеттеріне байланысты нақты қатысушыларды сипаттайтын белгілер, оларға жаза тағайындаудың жалпы ережелері көрсетілген[10. 11 б].
Қылмыстық құқық қылмысқа қатысушылықты қоғамға қауіптілік дәрежесі жоғары, қылмыс жасаудың ерекше түрі деп қарастырады. Мұндай қылмыстардың қоғамға қауіптілік дәрежесінің жоғары болуы қылмыстық элементтердің жай ғана бірігуі емес, олардың әрекеттеріне жаңа сапа беретін күштердің біріктірілуіне байланысты.
Бір топ адамдардың бірлесіп қылмыс жасауы кезінде, әдетте, жалғыз адамның қылмысына қарағанда ауырырақ зардаптар туады. Бұдан басқа, қылмысқа қатысушылық кезінде қоғаммен бір емес, бір топ адам қайшылыққа түседі. Осы жағдай қылмысқа қатысушылықтың қоғамға өте қауіпті қылмыстық әрекет екенін көрсетеді[11. 97 б].
Кей жағдайда қатысушылар жеке-жеке жүріп істей алмаған қылмыстарды қатысушылық арқылы жасау мүмкіндігі туады. Қылмысты жалғыз істегенде адам өзін бүкіл қоғамға қарсы қоя отырып, басқа тараптан көмектің болмайтынын біледі. Өзінің қоғамнан бөлініп қалғанын сезіну, белгілі бір жағдайларда қылмыс жасаудан бас тартуға, қылмыстық ниетін жүзеге асыруының күмәндануына әкеліп соғады. Ал, қылмысты бір топ адам болып жасағанда жағдай басқаша. Мұнда әрбір қатысушы басқа қатысушылардан көмек және тірек табады, сондықтан, бірлесіп жасайтын қылмысқа өз үлесін қосу шешімін бекітеді. Қатысушылық арқылы жасалатын қылмыстардың қоғамға қауіптілік дәрежесі қатысушылық кезіндегі қылмыс ізін жасыру және қылмыстық жауапкершіліктен құтылу мүмкіндігінің жоғарылауына да тәуелді[12. 79 б].
Басқа құқық салаларына қарағанда қылмыстық құқық қоғамдық қатынастардың ерекше саласын қорғайды. Оның міндеті жеке адам мен азаматтардың құқықтарының бостандықтары мен заңды мүдделерін, меншікті, ұйымдардың құқықтары мен занды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны Қазақстан Республикасының Конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығын, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау, бейбітшілікпен адамзаттың қауіпсіздігін қорғау, сондай-ақ, қылмыстың алдын-алу болып табылады[13. 23 б].
Көп жағдайда қылмысты бір адам емес, қылмыстық нәтижеге жету жолында өз күштерін біріктірген адамдар тобы жасайды. Топ болып қылмыс жасағанда олар орындайтын рөлдерін бөліп алуы мүмкін. Қылмысты топ болып жасаған қылмыс қылмыстық әрекеттің ерекше нысаны болып табылады да, қылмыс жасауды және онық ізін жасыруды жеңілдетеді, сондықтан осындай қылмыстардың қоғамға қауіптілік дәрежесін күшейтеді. Осыған байланысты бірлесіп жасаған қылмыстары үшін жауап беретін адамдар тобын, олардың жауаптылығының негіздері мен шектерін, кінә дәрежесі мен жазаны заң көлемінде белгілеудің маңызы зор.
Қатысушылық белгілерінің өзін объективтік жене субъективтік белгілер деп жіктеуге болады. Қылмысқа қатысушылықтың ең жалпы белгісі болып бір қылмыс жасауға бірнеше субъектінің қатысуы саналады.
Бұл сандық белгі болмай қатысушылықты көзге елестету мүмкін емес, бірақ, бір ғана сандық белгінің қылмысқа қатысушылықты анықтауға жеткіліксіз болуы мүмкін.
Қатысушылық болу үшін бір қылмысты жасағанда қатысушылардың әрқайсысы нақты қылмыстық нәтижеге жету жолында елеулі әрекеттер жасауы тиіс. Қылмыстық құқық бойынша қатысушылардың болмағанда біреуі қылмыстық нәтижеге елеулі түрде әсер ететін әрекеттер жасамаса, бұл қылмысқа қатысушылық болып табылмайды[14. 60 б].
Қылмысқа қатысушының әрекеттері объективтік жағынан әрекетсіздікпен сипатталған кезде де қылмысқа қатысушылықтын, болуы мүмкін емес. Бірақ, бұл қылмысқа қатысушылық әрқашан белсенді әрекетпен көрінеді деген сөз емес[15. 54 б].
Орыс ғалымы Колоколов қылмысқа қатысушылық-қатысушылар тек белсенді әрекет етіп, қылмыстық нәтижеге жетуге ұмтылғанда ғана болады-деп есептеді. Трайнин Колоколовтың пікіріне қарсылық білдіре отырып, қатысушы нәтижеге жету жолында әрекетсіздікпен де қатысуы мүмкін,- деп көрсетті.
Қылмысқа қатысушылық үшін қылмыстық нәтижеге жету жолында әрқашан белсенді әрекет жасау міндетті емес деген пікірді қолдасақ, Трайниннің пікірімен келісу керек. Бірақ әрбір қатысушы қылмыстық нәтижеге жетуге әрекетсіздік арқылы қатысадың деген пікір қате. Бұл пікір орындаушы мен көмектесуші үшін дұрыс болуы мүмкін, өйткені, орындаушылық әрекет етумен қатар, әрекетсіздікпен де көрінуі мүмкін. Айдап салушының ішкі табиғаты сондай, айдап салушылықты жүзеге асыру тек белсенді әрекет ету арқылы ғана мүмкін болады, сондықтан әрекетсіздікпен жүзеге асыруға болады деген пікірмен келісуге болмайды. Ұйымдастырушының да қылмысқа қатысуы тек белсенді әрекетпен сипатталады.
Сонымен, қылмысқа қатысушылық үшін қылмыстық нәтижеге жету жолында екі немесе оданда көп адамдардың әрекет етуі қажет әрі қатысушылардың әрекеттері ортақ қылмыстық нәтижеге елеулі түрде үлес қосуы тиіс[16. 15 б].
Бірақ, тек сандық көрсеткіштің болуы қатысушылық үшін жеткіліксіз. Қылмысқа қатысушылықты анықтау үшін қатысушылықты басқа екі немесе оданда көп адамдардың әрекеттерінің кездейсоқ тоғысу жағдайларынан ажырататын белгі қажет. Мұндай белгі болып қатысушылардың әрекеттерінің бірлесуі саналады[17. 81 б].
Қылмысқа қатысушылық үшін бір қылмысқа қатысушылардың бірлесіп әрекет еткендігі қажет. Кеңестік заң әдебиеттерінде әрекет бірлесімі мәселесі толық, жан-жақты ашылып көрсетілмеген.
Ғалымдар Гришаев Г.А мен Кригер П.И әрекет бірлесімі түсінігін төрт элементтен тұрады деп көрсетеді: қылмысты бірнеше адам бірлесіп жасайды; қылмыстық нәтиже бұл адамдар үшін ортақ, біртұтас болады; әр қатысушының әрекеті басқа қатысушының әрекеті үшін қажетті шарт болып табылады; қылмыстың нәтижесінде қылмыс жасау факті қатысушылардың әрқайсысының әрекетімен себепті байланысты[12. 63 б].
Бірлесім белгісін осылайша жіктеу белгілі бір дәрежеде жасанды болып табылады, өйткені, біріншіден, әрекет бірлесімі түсінігіне басқа объективті моменттерді қосу арқылы қалыптан тыс ұлғайтады, екіншіден, бұл түсініктің психологиялық субъективтік мазмұнын жоққа шығарады.
Кейбір Кеңестік криминалистер әрекет бірлесімі-қатысушылардың қол сұғу объектісінің бір болуынан көрінеді дейді. Мысалы, Соловьев: Қылмыс жасауға қатысқан адамдардың әрекеттері бір объектіге бағытталса, қылмысқа қатысушылық орын алады, яғни, бір қоғамдық қатынастарға зиян келтіреді немесе осындай қауіп төндіреді -дейді.
Қатысушылық арқылы жасалынатын көп қылмыстарда кінәлілер бір объектіге қол сұғатындығына қарамастан, қатысушылардың әрекет бірлесімін бұлай түсіндіруге болмайды. Өйткені, екі адам бір объектіге қол сұғуы мүмкін, бірақ оларды қатысушылар деп табуға болмайтын жағдайлар да бар.
Осыған орай, әрекет бірлесімі түсінігін ашу үшін қатысушылардың әрекеттерінің бір объектіге зиян келтіруге бағытталғандығы жеткіліксіз. Демек, қатысушылардың әрекет бірлесімін бір объектіге қол сұғуымен түсіндіруге болмайды.
Бірлесім объективтік моменттен басқа, белгілі бір психикалық ортақтылық болуын қамтиды. Бұл мәселе қылмысқа қатысушылардың бар мағынасына қатысты туындайды, өйткені, бірге орындаушылықта немесе қылмыстық ұйым нысанындағы қатысушылықта әрекет бірлесімін анықтау қиын емес. Бірлесімді анықтау қатысушылар арасында келісім болғанда да қиын емес. Мұндай келісім жоқ болғанда әрекет бірлесімін анықтау қиынға соғады. 1. Бұл жағдайда әрекеттері бір қылмыстық нәтиженің тууына әсер ететін бірнеше субъектілердің арасында психикалық байланыстың бар немесе жоқтығын зерттеу мәселесі сыртқы, объективті сферадан ішкі сфераға, қатысушының санасында болатын психикалық процестерді зерттеу сферасына өтеді.
Өз әрекетімен ортақ нәтижеге әсер ететін адамдардың мінез-құлқы олардың арасындағы байланыс туралы айтуға мүмкіндік береді.
Өзара келісіммен әрекет ететін адамдар арасындағы психикалық байланысты зерттеу қиын да болса, мүмкін. Мұндай зерттеудің міндеті қатысушылар арасындағы психикалық байланысты абстрактылы зерттеуде емес, әрекет бірлесімі туралы айтуга мүмкіндік беретін минимальды байланыстың болуын анықтау.
Мұндай минимальды байланысты анықтаудың критерийлерін Бурчак адамның мінез құлқындағы екі моменттің болуымен байланыстырады: барлық әрекет етуші адамдарға ортақ белгілі бір нәтижеге жетуге ұмтылу; осы ортақ нәтижеге үмтылған басқа адамдардың әрекеттері туралы білуі және ескеруі.
Осыған байланысты бір қылмыс жасайтын бірнеше адамдардың әрекеттерінің бірлесімі объективті моменттен басқа-нәтижеге бірлескен әрекет арқылы жетуі, субъективті моменті-басқа адамдардың қосылғанын білу және нақты бір нәтижеге күштерді біріктіру арқылы жетуге ұмтылу қамтиды.
Осы жерде: Қатысушылардың қылмысқа басқа адамдардың да қатысатынын белгілі бір дәрежеде білуі, қатысушылар арасында ішкі психологиялық бірлесімнің болуы, алдын-ала келісім мен ұйымдасу-қылмыс жасаудағы әрекет бірлесімінің дәлелі бола алады, - деген Куриновтың пікірін толық қолдауға болады.
Қатысушылардың бір-бірінің әрекеттері туралы білуі мәселесін шешу орындайтын рөлдерді бөліскенде қиындайды, өйткені, әрбір қатысушының әрекеттері арасында біршама уақыт өтуі мүмкін. Ал айдап салушы мен көмектесушінің әрекеттері сырт көзге көріне бермейді. Кейде орындаушының өзі де олардың әрекеттерінен ешқандай қылмыс көрмеуі мүмкін. Бірқатар қылмыстарда айдап салушы өзі шетте қалып, жауаптылықтан қашып құтылу мақсатында орындаушының көмегіне жүгінеді[18. 74 б].
Орындаушының басқа адамдарды айдап салушылық немесе көмектесушілік рөлін біле бермеуі-олар бірлесіп әрекет жасаған жоқ деген сөз емес. Бұл жерде айдап салушының орындаушыны қылмыс жасауға көндіргенін білуі, ал көмектесушінің орындаушыға қылмыстық ниетін жүзеге асыруға көмектескендігін білуі маңызды.
Көмектесуші мен айдап салушының орындаушының қылмыстық әрекеті туралы білуі және өздерінің рөлдерін білуі олардың бірлесіп әрекет еткендігін көрсетеді, яғни, қылмысқа қатысушылық туралы айтуға мүмкідік береді. Керісінше, көмектесуші мен айдап салушының орындаушының қылмыстық әрекеті туралы білмеуі, қылмысқы қатысушылықты жоққа шығарады.
Кейбір авторлар қатысушылықты біржақты байланыс, яғни, айдап салушы мен көмектесуші орындаушының қылмыстық ниеті туралы білуі, болғанда ғана мүмкін дейді.
Екінші бір авторлар қатысушылық үшін екі жақты байланыстың, болуын міндетті деп табады.
Басқа адамдарды әрекеттері туралы білмеуі орындаушының айдап салушы мен көмектесушінің әрекеттеріне ғана қатысты емес, сонымен бірге соңғы екеуінің, өзара білмеуіне де қатысты мәселе. Айдап салушы мен көмектесуші бір бірінің әрекеттері туралы білмеуі мүмкін, бірақ, олар қылмысқа қатысушылар болып табылады. Объективтік жағынан оларды бір қылмысқа қатысуы біріктірсе, субъективтік жағынан-орындаушының әрекеті туралы білуі біріктіреді.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе мына шешімге тоқтауға болады: қылмысқа қатысушылық-бір қылмыс жасаудағы екі немесе одан да көп адамдардың бірлесіп жасаған қылмыстық әрекеттерін; қатысушылар арасындағы психикалық байланыс ретінде қатысушылардың әрқайсысының басқа адамдардың әрекеттері туралы білуін; орындайтын рөлдерін бөлісуі жағдайында айдап салушы мен көмектесушінің орындаушының әрекеті туралы міндетті түде білуін қамтиды[19. 99 б].
Субъективтік белгілер. Жоғарыда айтылып кеткендей қылмысқа қатысушылық объективті және субъективті белгілердің жиынтығынан тұрады. Субъективті жағынан қылмысқа қатысушылық тікелей немесе жанама қасақаналықпен жүзеге асады.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 20-бабының 1-бөліміне сәйкес, тікелей немесе жанама ниетпен жасалған әрекет қасақана жасалған қылмыс деп танылады. Абайсызда жасалатын қылмыстарда қатысушылық болмайды. Абайсызда жасалатын қылмыстар ниеттің немесе қылмыстық салдарға саналы түрде жол берудің болмауымен сипатталады. Мұндай жағдайларда қылмысқа қатысушылыққа тән қылмыстық ниеттің біртұтастығы туралы айта алмаймыз, өйткені, ниеттің немесе қылмыстық салдарға саналы түрде жол берудің болмауы қылмыстық ниеттің біртұтастығын құрамайды, әрі қылмысқа қатысушылар арасында қажетті ішкі келісім болмайды.
Қылмыстық ниеттің біртұтас болуымен ғана, қылмысқа қатысушылар арасында келісімнің болуымен ғана қылмысқа қатысушылық, қылмыс жасаудың қоғамға қауіптілігі жоғары нысаны болып табылады. Сондықтан, кейбір кеңес криминалистерінің абайсызда қылмысқа қатысушылық мүмкіндігі туралы пікірін дұрыс деп айтуға болмайды[20. 83 б].
Кеңестік қылмыстық құқықта көптеген авторлар қатысушылық тек қасақана жасалатын қылмыстарда мүмкін деп есептесе, енді біреулері, абайсызда жасалатын қылмыстарда да қатысушылықтың болуын жоққа шығармайды.
Абайсызда азғырушылық үшін қылмыстық жауапкершілік мүмкіндігін тану туралы Вышинский мынадай пікір айтты: Азғырушылық үшін адам қылмыстың болуы мүмкін екендігін білген жағдайда және білуге мүмкін жағдайда жауапкершілікке тартылуы тиіс.
Абайсызда жасалатын қылмыстарда қатысушылықтың болу мүмкіндігін Трайнин де қолдады. Ол абайсыз кінәда қылмысқа қатысушылық болмайдың деген пікірді жоққа шығардық. Осы мәселелерді аша отырып профессор Трайнин мынадай үш жағдайды көрсетеді: абайсызда қылмыс жасауға қасақана көндіру; қасақана қылмыс жасауға абайсызда көмектесу немесе көндіру; абайсызда жасалатын қылмысқа абайсызда көмектесу немесе көндіру.
Бірінші жағдайда автор қылмысқа қатысушылық жоқ деп есептеу себебін тікелей қылмыс жасаушы адам абайсыз әрекет етеді, ал оның әрекетін басқа адам қасақаналықпен басқарады, сондықтан қылмыстық нәтиже басқа адамдар арқылы туындайды деп түсіндіреді. Екінші жағдайда қылмысқа қатысушылықтың болмауын азғырушымен көмектесушінің орындаушының жоспарымен әрекетін білмеуімен байланыстырады.
Трайниннің бұл көзқарасын Шаргородский қолдайды. Біздің ойымызша-дейді ол, - Трайниннің бірнеше адамның бір абайсыз қылмыс жасауында қылмысқа қатысушылық бар деген пікірі бірқатар толықтырулар мен түзетулер енгізгеннен соң, дұрыс болып табылады да, осындай абайсыз зиян келтіру жағдайында жауапкершілікті дұрыс негіздейді.
Толықтырулар мен түзетулердің мәнін аша отырып проф. Шаргородский әрекет қасақаналықпен жасалып, ал нәтиже абайсызда туатын абайсыз қылмыстарды жасау кезінде қылмысқа қатысушылық болуы мүмкін, өйткені, қылмысқа қатысушы орындаушының әрекетінің сипаттамасын түсінеді деп көрсетті. Профессор Шаргородскийдің осы пікірін Филановский де қолдайды. Бірнеше адамның әрекеттері абайсызда жасалса қылмысқа қатысушылық жоқ, - дейді ол,-ал, олардың әрекеттері қасақана жасалса қылмысқа қатысушылық болады, бұл жерде тек нәтиже ғана абайсызда туындайды[4. 78 б].
Абайсызда жасалатын қылмыстарда қылмысқа қатысушылық құрамын негіздей отырып Филановский былай деді: Материалдық қылмыстар әрекет және нәтижеден тұрады, олардың субъективтік жағының анализін жеке-жеке көрсету керек.
Абайсызда және қасақана жасалатын қылмыстарды ажыратудың негізгі белгісі болып қылмыс жасаған адамның өз әрекетінің зардабына көзқарасы саналады. Бұл белгі, әсіресе, кінәнің екі нысананын, түйіскен жерде-жанама қасақаналық және қылмыстық өзіне-өзі сенушілік-жақсы байқалады. Екі жағдайда да адам өз әрекетінің қоғамға қауіпті екендігін сезеді, қоғамға қауіпті зардаптарын алдын-ала болжайды, бірақ, бірінші жағдайда осы зардаптардың тууына саналы түрде жол берсе, екінші жағдайда оның тууына жол бермеймін деп сенеді. Осыған орай, адам қылмыс жасауға ниеттенген кезде ғана қасақаналық әрекет туралы айтамыз да, абайсыз әрекет туралы-адамның қылмыс жасауға ниеті болмаған кезде айтамыз.
Бірақ, бұл абайсызда қылмыс жасаған адамның әрекетінде саналы әрекеттің ерікті белгілері болмайды деген сөз емес. Абайсыз әрекет ете отырып адам өз ісінің мәнін әрқашан түсінеді, оны саналы түрде және ерікті түрде жасайды. Бірақ, мұндай адам ешқашан қоғамға қауіпті зардаптар келтіруге ұмтылмайды, осындай зардаптардың туу мүмкідігін көріп тұрған кезде де, оны болдырмауға тырысады. Дәл осы қоғамға қауіпті зардаптарды болдырмау мүмкін деп есептей отырып, адам белгілі бір әрекеттер жасайды.
Абайсызда қылмыс жасаған адамның әрекетінің саналы және ерікті сипаттамасы қылмыстық құқықтық мағынада оның әрекетінің қасақаналығы туралы айтуға негіз емес. Абайсызда қылмыс жасаған адам саналы түрде әрекет етсе де, белгілі бір әрекетті жүзеге асырғысы келсе де, ол қасақана әрекет етті деп айта алмаймыз. Тұрмыстық мағынада саналы және ерікті әрекет туралы қасақана жасалды деп айтуға болса да, қылмыстық құқықтық мағынада олай атауға болмайды. Қасақаналық - жәй ғана сөз емес, заң шығарушы белгілі бір мағына берген арнайы термин[21. 90 б].
Осыған орай, Бурчак әрекет пен оның нәтиженің субъективті жағына жеке-жеке анализ беру мүмкіндігін негізсіз деп табады. Оның пікірінше мұндай анализ беру қасақаналық және абайсыздық терминдерінің заң шығарушы бекіткен мағынасына қайшы келеді.
Көмектесу арқылы қылмысқа қатысу орындаушыға қылмыстық ниетін жүзеге асыру жолында қасақана көмек көрсетуді қамтиды. Көмектесуші деп табу үшін қылмысты орындаушыға көмектесуге бағытталған қасақаналық ниетті анықтау қажет, яғни, көмектесуші болып, қылмыс жасауға тікелей көмектескен адам ғана саналады. Мысалы, КСРО Жоғарғы соттың Пленумы 1962 жылғы 30 қарашада қабылдаған қаулысына сәйкес, X. деген азаматтың өліміне әкеліп соққан Г-нің жол қауіпсіздігі ережесін бұзуына К. деген азамат қатысушы ретінде жауапқа тартылмайды, өйткені, қылмыс абайсызда жасалған. Пленумның бұл қаулысы Абайсызда жасалған қылмыстарда қылмысқа қатысушылықтың болуы мүмкін емес деген тезиспен жарық көрді[8. 67 б].
Осыған сай, сот тәжірибесіне жүгінсек айдап салушылық пен көмектесушілік-қасақана жасалатын әрекеттер. Бұл дегеніміз абайсызда жасалатын қылмыстарда қатысушылық болу мүмкіндігін қолдаушылардың көзқарасы қылмыстық құқықтық теорияға қайшы болумен қатар, сот органдарының тәжірибесімен де сәйкес келмейді деген сөз.
Қорыта айтқанда, қылмысқа қатысушылық екі немесе одан да көп адамдардың қасақана бірлесіп қылмыс жасауы кезінде болады. Егер қатысушылардың ең болмағанда біреуі абайсыз әрекет етсе, қылмысқа қатысушылық болмайды, сол сияқты, барлық қатысушылар абайсыз әрекет еткенде қылмысқа қатысушылық мүлдем жоқ.
Кейбір криминалистер қылмысқа қатысушылық ретінде алдын-ала келісімге келген адамдардың қасақана бірлесіп әрекет етуін көрсетеді. Басқа авторлар керісінше, қылмысқа қатысушылықтың субъективті жағына алдын-ала келісімді қосу осы құқық институтын негізсіз шектейді де, қылмысқа қатысушылықты қылмыс жасаудың ерекше нысаны ретінде жауапкершіліктің ерекше негізіне айналдырады деп түсіндіреді[22. 75 б].
Кейбір авторлар алдын-ала келісімді әрбір қылмысқа қатысушының басқа қатысушының қылмыстық ниеті мен әрекеттері туралы білуін және қатысушылардың бірлесіп қылмыс жасау туралы ниетімен түсіндіреді. Келісім кездейсоқ, табан астында пайда болумен қатар, ұзақ ойлану нәтижесінде де туындайды.
Бірақ, барлық қатысушылар арасында келісімнің болуы қылмысқа қатысушылықтың міндетті белгісі емес. Кей жағдайларда айдап салушы мен көмектесуші орындаушының ниеті мен әрекетінің қылмыстық сипатын білсе де, бір-бірі туралы білмеуі де мүмкін. Сондай-ақ орындаушы да басқа қылмысқа қатысушылардың бірлесіп қылмыс жасауы туралы ниетін біле бермеуі мүмкін. Тіпті кей жағдайларда айдап салушы қылмысқа көмектесушінің қатысатынын немесе көмектесуші орындаушының біреудің азғыруы мен әрекет етіп отырғанын біле бермеуі мүмкін. Осыған орай, қылмысқа қатысушылық субъективті жағынан қасақаналықпен-тікелей және жанама-сипатталады.
Әрбір қылмысқа қатысушы келесі жағдайларды біліп, түсінуі тиіс. орындаушының әрекеті мен ниетінің қылмыстық сипатын; өз әрекетінің де қоғамға қауіпті екендігін, өйткені ол қылмыс жасаудың нақты жағдайында орындаушы мен басқада қатысушылардың әрекет етуі үшін қолайлы жағдай туғызады: оның әрекеті орындаушының қылмыс жасауға не қылмыстық нәтижеге жетуге қажетті шарт екендігі[23. 91 б].
Орындаушы екеуіне ортақ қылмыстық нәтижеге жетуге бағытталған өзіне және орындаушының әрекетінің қоғамға қауіпті сипатын сезіне отырып, қылмысқа қатысушы осы нәтиженің тууын тілейді немесе оған саналы түрде жол береді. Түйіндей келе, қылмысқа қатысушылықтың тек қасақана жасалатын қылмыстарда болуы Қазақстан Републикасының Қылмыстық Кодексінің 27-бабында орын алды[9. 11 б].
Қылмысқа қатысушылық түсінігі үшін мақсат пен ниеттің маңызын айтпасақ, қылмысқа қатысушылықтың субъективті жағының сипаттамасы толық болмаған болар еді.
Қылмыстың мақсаты мен ниеті ерік пен әрекет сипатын анықтайды. Бірақ, олар әрбір қылмыс құрамының субъективті жағының міндетті белгісі бола бермейді. Кейбір қылмыстық құрамдарда ғана мақсат пен ниет міндетті белгі ретінде қажет болады, өйткені оларсыз қылмыстық құрамның субективті жағын анықтау мүмкін болмай қалады.
Мақсат пен ниет субъективті жақтың міндетті белгісі болатын қылмыстарда тек орындаушы мен ұйымдастырушы үшін ғана қажет. Басқа қатысушылар қылмысқа бөтен ниетпен қатысуы не басқа қылмыстық мақсаттарды көздеуі мүмкін. Сондықтан бір қылмыс жасауға қатысатын адамдардың қылмыстық әркеттері әртүлі мақсатпен ниеттерді көздесе де қылмысқа қатысушылық орын алуы мүмкін. Бұл жерде айта кететін жәй, егер қылмысқа қатысушылардың диспозицияда көрсетілген қылмыстық мақсатқа жетуге деген саналы әрекеттері болмаса, онда олардың әрекеттері осы қылмысқа қатысушы деп табуға негіз бола алмайды[24. 91 б].
Осыған сәйкес, қылмыстық заң барлық қылмысқа қатысушылардың бір мақсатқа ұмтылуын не ниетпен әрекет етуін талап етпейді. Қылмысқа қатысушылардың мақсаттары мен ниеттерінің біртұтастығы қылмысқа қатысушылықтың субъективтік жағының міндетті белгісі болып табылмайды
6.2 Қылмыстык заң бойынша катысушылардың түрлері, олардың заңды сипаттамасы
Қылмысқа қатысудың нысандары және түрлері туралы мәселені анықтау қылмысқа қатысушылардың субъективтік байланыстарының сипаты мен дәрежесіне, олардың әрекеттерін өзара келісушілігінің дәрежесіне, қатысушылардың өзара объективтік байланыстарының мәніне, қылмысқа қатысушылардың өзара әрекеттерінің тәсіліне және қылмыс құрамдарының құрылу ерекшеліктеріне байланысты шешіледі.
Қылмысқа катысушылардың әрекеттерінің келісушілік дәрежесіне байланысты кылмысқа қатысу екі түрлі нысанға алдын ала келіспей қылмысқа қатысу және алдын ала келісіп кылмысқа қатысу болып бөлінеді.
Бұл нысандар ҚР ҚК Ерекше бөлімінде әр түрлі көрініс тапқан. Бұлар алдын ала келісіп қылмысқа жай қатысу, ұйымдасқан топ болып және қылмысты бірлестік арқылы қылмысқа қатысу болып көрсетілген.
Қылмысты бірлесіп жасаудың барлық түрлерін белгілі бір жүйеге келтірсек, қылмысқа қатысушылық институтының, мазмұнын дұрыс түсінуге мүмкіндік туар еді, әрі сот органдарының осындай қылмыстық әрекеттермен күресін жеңілдетер еді. Сот пен заң алдында барлғы тең деген қағиданы басшылыққа ала отырып, қылмысқа қатысушылар жасаған қылмыстары үшін тиісті қылмыстық жазаға тартылуы тиіс[25. 4 б].
Кеңестік қылмыстық құқықтық теорияда қылмысқа қатысушылық мәселесімен айналысқан криминалистердің түгел дерлігі қылмысқа қатысушылықты топтау мәселесіне көп көңіл бөлген. Бірақ, қылмыстық құқықтық әдебиетте бұл мәселеге біркелкі көзқарас жоқ[26. 70 б].
Трайнин қылмысқа қатысушылықтың 3-нысанын ашып көрсетеді: алдын-ала келісімсіз (жай қатысушылық) қатысу, алдын-ала келісіммен қатысу және ерекше түрдегі қатысушылық (қылмыстық ұйым мен қылмыстық сыбайластық).
Кейнірек Трайнин бұл топтастыруды 4-ші нысанмен-ұйымдасқан топпен толықтырды. Осы топтастырудың негізіне Трайнин қатысушылардың субъективті байланысының сипатын және дәрежесін алды.
Дәл осындай пікірді Гришаев пен Кригер де қолдайды. Олардың пікірінше қылмысқа қатысушылықты нысанаға топтастыру қылмыскердің ұйымдасу дәрежесінң көрсетуді көздейді. Авторлар қылмысқа қатысушылықтың 4 нысанын айтады: алдын-ала келісімсіз қатысу; алдын-ала келісіммен қатысу; ұйымдасқан топ және қылмыстық сыбайластық[27. 53 б].
Тельнов қылмысқа қатысушылық нысандарын бірге орындаушылық, түрлі рөлдерді орындаумен қатысу, қылмыстық топ және қылмыстық ұйым деп топтастырады.
Ал, Пионтковскийдің топтастыруы бойынша қылмысқа қатысушылық топтық түсінік ретінде алдын-ала келісімсіз қатысушылыққа және алдын-ала келісіммен қатысушылыққа бөлінеді. Алдын-ала келісіммен қатысушылық өз кезегінде жай қатысушылық, ұйымдасқан топ және қылмыстық ұйым немесе банда болып бөлінеді[3. 50 б].
Қылмысқа қатысушылықты нысандарға бөлуде Пионтковскийдің көзқарасын Ковалев та қолдады. Қылмысқа қатысушылықтың сыртқы және ішкі жақтарының ескере отырып, ол қылмысқа қатысушылықты топтауды қылмысқа қатысушылықтың негізін құрайтын осы жақтың негізінден, жүргізуді қажет деп табады. Осы айтылғандарды қорыта отырып Ковалев қылмысқа қатысушылықтың екі нысанын ажыратады: алдын-ала келісіммен қатысу және алдын-ала келісімсіз қатысу. Қылмысқа қатысушылықтың соңғы нысанын Ковалев тағы екі түрге бөлу керек дейді: алдын-ала келісіммен жай қатысушылық және қылмыстық ұйым сипатындағы алдын-ала келісіммен қатысушылық.
Қылмыстық құқықтық әдебиетте қылмысқа қатысушылықты нысандарға бөлудің басқа да критерилері көрсетіледі. Мысалы, Смирнов қылмыс жасаған адамдар арасындағы субъективті байланыстың сипатына байланыстың қылмысқа қатысушылықтың 3 нысанын көрсетеді: жай қатысушылық (немесе ортақ кінә); біржақты субъективті байланыс бойынша қылмысқа қатысушылық және орындаушы мен қатысушылар арасында екіжақты келісім болган жағдайда қатысушылық[28. 50 б].
Шаргородский бірге орындаушылықты қылмысқа қатысушылық институтының шегінен шығара отырып, қылмысқа қатысушылық нысандары ретінде ортақ кінә, жай қатысушылық және қылмыстық ұйымды ұсынады[4. 34 б].
Шнейдер қылмысқа қатысушылықты жай қатысушылық (ортақ кінә немесе бірге орындаушылық), күрделі қатысушылық және қылмыстық сыбайластық деп бөледі. Бірақ, қылмысқа қатысушылықты нысандарға топтау олардың қатысушыларының өзара қатынасының құрылымдарына, олардың жауапкершіліктерінің шарттарына, тәртібімен шектеріне байланысты анықталады.
Кез-келген бірлесіп жасалатын әрекет түрлі белгілерімен сипатталады. Осы белгілердің әрқайсысы бойынша логика заңдарына сүйене отырып, бөліп жүргізуге болады. Қылмысқа қатысушылықты құрайтын бірнеше адамның бірлесіп жасаған қоғамға қауіпті әрекеттерінде топтастыруға болады. Осы айтылғандарды басшылыққа ала отырып Бурчак, қылмысқа қатысушылықты 3 нысандарға бөледі: бірге орындаушылық, орындайтын рөлдерді бөлу арқылы қатысушылық және ерекше түрдегі қылмысқа қатысушылық[23. 45 б].
Қылмысқа қатысушылыардың әрекеттерінің келісім дәрежесіне байланысты бірлесіп қылмыс жасау жағдайын топтау және осының негізінде қылмысқа қатысушылықтың түрлі нысандарын бөліп шығаруды басқа топтастырумен-қылмысқа қатысушылықты түрлерге бөлу-шатастырмау керек.
Егер қылмысқа қатысушылықты нысандарға бөлу қылмыскердің ұйымдасу дәрежесін және бірлесіп жасаған қылмыс қауіптілігін көрсетуді көздесе, ал түрлерге бөлу қатысушылардың әрекеттерінің қылмыстық сипатын көрсетуді мақсат етіп қояды. Қылмысқа қатысушылықтың барлық жағдайларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz