Банк ресурстары және меншікті капитал
Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті
Қаржы және есеп факультеті
Қаржы кафедрасы
Банктің несиелік ресурстарын басқару,оларды қалыптастыру мен орналастыру тәртібі тақырыбына
Қаржы мамандығы бойынша жазылған
Дипломдық жұмыс
Орындаған: Бегеева Айғаным
3 курс студенті 304 топ
Ғылыми жетекші: э.ғ.к.,аға оқытушы Қасымбекова Г.Р.
Дипломдық жұмыс Қаржы кафедрасы отырысының 2009 жылғы __ ____ №_______ хаттама шешімімен Мемлекеттік аттестациялық комиссияның алдында қорғауға жіберілді.
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.д., профессор
________ Ынтықбаева С.Ж.
Алматы-2010 жыл
Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті
Қаржы және есеп факультеті
Қаржы кафедрасы
050509-Қаржы мамандығы
Дипломдық жұмысты орындауға
ТАПСЫРМА
Студент Бегеева Айғаным Әуезхановна
Дипломдық жұмыс тақырыбы Банктің кредиттік ресурстарын басқару, оларды қалыптастыру мен орналастыру тәртібі
20__жылғы __ қарашадағы №_____________ЖОО
бұйрығымен бекітілді.
Аяқталған материалдар мен мәліметтер сипаттамасы
___________________________________ ___________________________________ ____________
___________________________________ ___________________________________ ____________
Дипломдық жұмысты дайындауда жататын сұрақтар тізбесі:
1)_________________________________ ___________________________________ _____________
2)_________________________________ ___________________________________ _____________
3)_________________________________ ___________________________________ _____________
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер
___________________________________ ___________________________________ _____________
___________________________________ ___________________________________ _____________
Графиктік материалдардың (кестелердің, диаграммалардың, сызбалардың)тізбесі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ ___________________________________ _____________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тапсырманы беру күні __ ____________________ 200_ж.
Ғылыми жетекшісі: ___________________________________ ________________________________
(аты-жөні) қолы
Тапсырманы орындауға қабылдаған студент: ___________________________________ __________
(аты-жөні) қолы
Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті
Қаржы және есеп факультеті
Қаржы кафедрасы
Мақұлданған Бекітемін
Ғылыми жетекшісі Қаржы кафедрасының
________________ меңгерушісі э.ғ.д., профессор
________________ Интикбаева С.Ж.___________
(аты-жөні) қолы __ __________2009
__ курс, _____ тобы, 050509-Қаржы мамандығы студентінің
___________________________________ ___________________________________ _____________________тақырыбына
арналған дипломдық жұмысын жазудың
КҮНТІЗБЕЛІК ГРАФИГІ
№
Жұмыстың кезеңдері
Орындау
мерзімдері
Жетекшінің
орындау
туралы
белгісі
Жоспар-
ланған
Орындал-
ған
1.
Дипломдық жұмысқа тапсырма беру
2.
Негізгі көздер бойынша библиографияны құрастырумен бірге әдебиетті жинақтау,зерделеу және өңдеу
3.
Дипломдық жұмыстың жоспарын құрастыру және оның ғылыми жетекшімен келісуі
4.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімін жазу және оны тексеруге ұсыну
5.
Өндірістік (диплом алдындағы) практиканы өту орны жұмыс орны бойынша жиналған практикалық материалдарды бір жүйеге келтіру, талдау мен өңдеу
6.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімін жазу және оны тексеруге ұсыну
7.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімін жазу және оны тексеруге ұсыну
8.
Ғылыми жетекшімен қорытындылар мен ұсыныстардың келісімі
9.
Дипломдық жұмысты ескертпелерге сәйкес қайта өңдеу (соңына дейін өңдеу) және оны кафедраға ғылыми жетекшінің пікірімен бірге ұсыну
10.
Дипломдық жұмысты кафедрада алдын-ала қорғау
11.
Дипломдық жұмысты кафедра меңгерушісінің қорғауға рұқсат еткенінен кейін сыртқы оппоненттің сын-пікірін алу үшін бағыттау және жазбаша рецензиясын алу
12.
Баяндаманың тезисі мен қорғауға шығарылатын кестелік - сурет түріндегі материалдарды құрастыру
Күнтізбелік графикті беру күні ___ ____________20___ж.
Күнтізбелік графикті орындауға қабылданған студент ___________________________________ _______ ____________________
(Аты-жөні) (қолы)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫ ЖӘНЕ МЕНШІКТІ ҚАРАЖАТ
1.1 Банк несиелік ресурстарының ұғымы және меншікті қаражат көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Банктің меншікті қаражатының жеткіліктілігі және банктің тартылған қаражаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Банктің депозиттік операциялар және депозиттік емес ресурстары ... ... ..22
2 ҚАЗАҚСТАН ХАЛЫҚ БАНКІ АҚ-НЫҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның несиелік ресурстары және несие саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның несиелік операцияларының сапасын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.3 Қазақстан Халық Банкі АҚ- ның несиелік қоржынын қалыптастыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
3 БАНКТІК НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРДЫ БАСҚАРУ ЖӘНЕ НЕСИЕЛІК ҚОРЖЫН
3.1 Банктік несиелік қоржынды қалыптастыру және оның жағдайын бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
3.2 Банктік несиелік ресурстарын басқарудың жетілдіру жолдары ... ... ... ... .43
3.3 Банктік несиелік ресурс бойынша тәуекелді төмендету әдістері ... ... ... ...56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..65
ҚОСЫМША
1.Банк ресурстары және меншікті капитал
1.1 Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы
Коммерциялық банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің уақытша бос ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл қаражаттар есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әр түрлі қажеттерін қанағаттандыратын арнайы мекеме. Коммерциялық банктің пассивтік операциялық негізінде оның қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинақталады.
Банк ресурстары термині несиелік ресурстар терминіне қарағанда кең ұғымды білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады.
Жоспарлы экономиканы әкімшіл және әміршіл басқару жүйесі жағдайында банк ісінің ұйымдастырылуында мемлекеттік монополия көрінісі байқалады. Барлық кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелер заңды түрде мемлекеттік банк мекемелерінде өздерінің ресурстарын міндетті түрде сақтауға тиіс болды. Банкке кәсіпорындар мен мекемелердің ресурстары іс жүзінде ақысыз тартылды. Тек кооперативтік кәспорындарға ғана жартылай мөлшерде төленді. Осындай жағдайларда жалпы мемлекеттік қарыз қор деген экономикалық түсінік қалыптасты. Жалпы мемлекеттік қарыз қор халық шаруашылығын несиелеу үшін банк жүйесі арқылы мемлекеттің ықпалымен жинақталған қаражаттар жиынтығын білдіреді. Демек, олар банк ресурстары болып саналады. Ссудалық қорды орталықтан бөлу сипаты банк ресурстарының құрылымдарына тікелей әсер етті. Ол уақыттары да банк ресурстары меншікті және тартылған қаражаттарға бөлінген. Мұндағы меншікті қаражаттарға: жарғылық, резервтік, негізгі құралдар, амортизациялық және банк ісін дамыту қорлар, ал тартылған қаражаттарға: мемлекеттік бюджет қаражаты, кәсіпорындардың, ұйымдардың есеп айырысу және ағымдық шоттардағы қаражаттары және халықтың ақшалай жинақтары жатты. Осындай жағдайларда банк ресурстары нарығы қалыптасып, мемлекеттің қарыз қоры осы нарықтың бір бөлігін құрады.Бүгінгі таңдағы банк ресурстары нарығының кұрылуында көптеген ерекшеліктер бар деуге болады. Коммерциялық банктер қызметінің тұрақтылығы үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның қамтамасыз етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арасындағы көлемі және мерзімі бойынша тепе-теңдіктің сақталуын талап етеді.
Банк ресурстары нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар нарығы қалыптасады. Сөйтіп банктер жаңа қызмет түрлері терінде бағалы қағаздармен , факторинг, лизинг, және басқа операциялармен тікелей жұмыс жасай бастады. Бұл, яғни банктің ресурстық құрамына тек қана ақшалай қаражаттар емес, сол сияқты тауарлы-материалдық құндылықтар және бағалы қағаздар кіреді дегенді білдіреді.Ұлттық банк Банктердің банкі болып табылғандықтан, коммерциялық банктер ресурстарының бір бөлігі сол банктен алған ресурстардан да құралады.
Демек, коммерциялық банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде делдалдық қызметке байланысты, банктік ресурстар нарығында ақшалай ресурстарды сатып ала отырып, оны қажет ететін кәсіпорынға, ұйымға және халыққа сатып отырады.
Банк ресурстары - бұл банктің пассивтік операциялары негізінде қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталған банктің меншікті жіне тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Нарықтық қатынастарға өту барысында банк ресурстарының құылымында біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар қатарына, біріншіден, коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты қосымша қорлары кіреді. Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық банктен және басқа да несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің, корреспонденттік шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары, облигацияларды сатудан түскен қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін алынған тауарлы-материалды құндылықтар жатады.
Коммерциялық банктер ресурстарының құрылымы олардың мамандануы, әмбебаптығы, және қызметінің ерекшкліктеріне қарай ерекшеленеді.
Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады:
1)Банктің меншікті капиталы
2)Банктің зеамдық және тартылған қаражаттары
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген қажеттілігінің 10%-ға жуық бөлігі өтелсе,ал қалған бөлігі тартылған қаражаттардың үлесіне тиеді.
Қазақстандық екінші деңгейдегі банктер пассивтерінің құрылымы мен шамасына топтастырылуы
Банктердің аттары
Міндеттемелері
Меншікті капитал
Барлық пассивтері
1.Казкоммерцбанк АҚ
383 359 151
39 265 133
422 624 284
2.ТұранӘлемБанкі АҚ
340 308 170
29 670 510
369 978 680
3.Қазақстан Халық Банкі АҚ
232 454 217
21 100 904
253 555 121
4.Алматы Сауда Қаржы Банкі АҚ
86 669 542
9 083 160
95 752 702
5.Центркредит банкі АҚ
75 177 638
7 561 962
82 739 600
6.НұрбанкАҚ
51 287 682
7 123 368
58 411 050
7.Каспийский Банкі АҚ
48 772 598
6 161 812
54 934 410
8.Альянс Банк АҚ
46 589 193
4 085 889
50 675 082
9.Еуразия Банкі АҚ
41 954 490
8 461 110
50 415 600
10.Ситибанк Казахстан АҚ
28 864 535
6 303 720
35 168 255
11.АБН-АМРО Қазақстан банкі АҚ
25 511 314
5 146 055
30 657 369
12.Темірбанкі АҚ
24 249 481
4 413 033
28 662 514
13.TEXAKABANK
10 986 409
1 507 108
12 493 517
14.Цеснабанкі АҚ
10 812 320
1 428 783
12 241 103
15.Альфа-банк ЕБ
7 424 480
2 280 476
9 704 956
16.Қазақстандағы қытай банкі ЕБ АҚ
4 185 336
2 450 711
6 636 047
17.Демір Қазақстан банкі АҚ
2 815 026
1 198 976
4 014 002
18.Нефтебанк АҚ
2 622 019
913 606
3 535 625
19.Алма-ата МБ АҚ
2 009 097
978 905
2 988 202
20.Данабанк АҚ
1 231 666
1 064 945
2 296 611
21.ТПБК АҚ
929 517
1 290 089
2 219 606
22.Лариба-Банкі ББ АҚ
913 270
1 327 307
2 240 577
23.КЗИ банкі АҚ
886 873
2 213 684
3 100 557
24.ТАИБ Қазақстан банкі ЕБ АҚ
706 996
1 193 421
1 900 417
25.Қазақстан индустриалды банкі АҚ
647 980
1 119 484
1 767 464
26.Сенімбанкі АҚ
144 537
1 055 273
1 203 310
27.КИБ АҚ
126 340
1 076 970
1 203 310
28.Заман-банкі АҚ
98 316
1 034 446
1 132 762
29.Алаш-банкі АҚ
83 625
1 101 709
1 185 334
30.Пәкістан ұлттық банкі АҚ
46 656
1 113 635
1 160 291
31.Қазақстан тұрғын үй құрылыс жинақ банкі АҚ
15 638
1 508 473
1 524 111
*Қаржы нарығы және қаржы ұйымдарын қадағалау және реттеу жөніндегі ҚР агенттігінің есептік материалдарынан*
Осы кестеде көріп отырғанымыздай, банктердің пассивтерінің өсуіне міндеттемелердің артуы, соның ішінде депозиттік базаның өсуі ықпал етуде.
Ал, несиелік ресурстарға тоқтала кететін болсақ, несиелік ресурстар термині Банк ресурстары терминіне қарағанда экономикалық нарықта мағлұматтар өте аз десек те болады. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады.
Несие қатынастарының нақты көрінісін несиенің нысандары мен түрлері сипаттайды.Несиенің мазмұны мен түрі диалектикалық бірлікте болады.Өндірістік қатынастардың өзгеруі несиенің мазмұны мен оның қолданылатын түрін өзгертеді. Несиенің негізгі екі нысаны: коммерциялық және банктік несие.Бұл екі несие бір-бірінен несие субъектілері,құрамы,қарыз объектісі,динамикасы,пайыз мөлшері және қызмет ету аясы бойынша ажыратылады.
Коммерциялық несие - ол тауар өндірушінің басқа тауар өндірушіге сатқан тауары үшін ақша төлеуді кейінге қалдырып,оны қарызға беруі. Әдетте коммерциялық несиеде аударым векселі толтырылады. Коммерциялық несие алғашқы капитал жинақтау кезінде капиталистік ұдайы өндірістің қажетін қамтамасыз етуден пайда болып,капиталистік несие жүйесінің негізін қалады. Коммерциялық несие тауардың өндірістен тікелей тұтынушыға түсуін қамтамасыз етеді, сөйтіп тауарлардың сатылуын және барлық капиталдың қайталама айналысын жеделдетеді.Ол сонымен қатар кәсіпкерлер мен сатушылардың да ақша қажетін өтейді.
Дегенмен коммерциялық несиені қолдануда біраз шектеулер бар.Олар мынадай:
● бұл несиенің көлемі сатылуға тиіс тауарлар қорының көлемімен шектеледі;
● бұл несиенің көлемі ел экономикасының жағдайына байланысты өзгереді,яғни дағдарыс кезінде капиталдың кері қозғалысы бұзылып, коммерциялық несиенің көлемі қысқарады;
● бұл несие тек бір бағытта қозғалыста жүреді:оны тек өндіріс құрал-жабдықтарын шығаратын салалар оларды пайдаланатын салаларға береді,керісінше болуы мүмкін емес.Мысалы комбайн зауыты өз өнімін комбайндарды несиеге алу үшін ауыл шаруашылығына сатуына болады,ал ауыл шаруашылығы комбайн зауытына коммерциялық несие ретінде өз өнімін бере алмайды.
Қорыта айтқанда, коммерциялық несиенің банктік несиеден басты ерекшелігі - ол тауар түрінде берілетін несие болып табылады.
Банктік несие - ол банкте шоғырланған қаражат қорынан клиенттерге қайтарым мерзімін белгілеп, ақша түрінде берілетін несие.Коммерциялық несие мен банктік несиенің бір-бірінен мынадай айырмашылықтары бар:
‒ коммерциялық несие тауар түрінде берілсе,банктік несие ақша түрінде беріледі.Коммерциялық несиені тауар өндірушілер мен сатушылар бір-біріне тауардың сатылуын қамтамасыз ету үшін береді. Ал банктік несие болса, тауар өндірушіден де, сатушыдан да оқшауланып қарыз капиталы ретінде беріледі.
‒ коммерциялық несие мен банктік несие бір-бірінен субъектілер,яғни несие келісіміне қатысушылар бойынша да ажыратылады. Коммерциялық несиеде несие беруші ретінде де,қазызгер ретінде де кәсіпкер жүреді.Ал банктік несиеде несие беруші - банк,ал қарыз алушы кәсіпкер болады.
‒ коммерциялық несиенің шектеулері банктік несие берумен жойылады,себебі банктік несиені қолдану өрісі кең. Коммерциялық несие тек тауар айналысына қызмет көрсетсе, банктік несие халықтың барлық топтарының уақытша бос қаражаттарын шоғырландырып,оны капиталға айналдырады.
‒ бұл екі несиенің динамикасы (өсуі) біркелкі емес. Коммерциялық несиенің көлемі өндіріс пен тауар айналымының дамуына және төмендеуіне байланысты өрбіп және қысқарып отырады. Өнеркәсіптің дамуы кезінде оған ұсыныс пен сұраныс өсіп,дағдарыс кезінде төмендейді. Дағдарыстың әсерінен тауарды өндіру мен сату қысқарып, ал қарызды төлеу үшін банктік несиеге сұраныс көбейеді.
Өндірістің жанданып көтерілуі кезінде нақты капиталдың көлемі өсіп, өндірістік мақсатқа жұмсау үшін банктік несиеге сұраныс ұлғаяды.Осыдан банктік несинің екі жақтылығы туындайды: - қарыз алушы, оны өндірістік капиталдың көлемін өсіру үшін пайдаланса, онда ол капитал қарызы, ал қарыз міндеттемелерін өтеу үшін төлем құралы ретінде пайдаланса, онда ол ақша қарызы болып табылады.
Банктік несиені экономиканың кез-келген салалары пайдаланады: өндірістің бір саласынан босаған ақша капиталы оның кез-келген келесі саласына берілуі мүмкін (мысалы, ауыл шаруашылығынан өнеркәсіп өндірісіне т.с.с.)
Несиенің негізгі екі формасы,яғни коммерциялық және банктік несиелер әрқайсысы ұйымдастыру жағдайларына байланысты бірнеше түрге бөлінеді.Олар: тұтыну,лизинг,ауыл шаруашылық,шаруашылықаралық,ипотека лық,мемлекеттік,халықаралық,консорц иалдық несие т.б.
Тұтыну несиесі - ол төлемін кейінге қалдырып тұтыну тауарларын несиеге сату.Несие алушы - халық,ал несие беруші - әртүрлі өндіріс орындары,фирмалар,банктер,мекемелер болуы мүмкін.Тұтыну несиесі коммерциялық несие формасында, яғни бөлшек сауда орындары арқылы төлемін кейінге қалдырып тауар сату, банктік несие формасында тұтыну тауарларын сатып алуға ақша беру,яғни ұзақ қолданылатын тауарлар - жиһаз,жеңіл машиналар,тоңазтқыштар,теледидарлар және т.б. беріледі.Несиенің бұл түрінде банк пен халық арасында делдеа да болуы мүмкін.Мысалы, сауда орындары халыққа белгілі бір сомаға тауарды несиеге сатады да,сол сома көлемінде банктен ақшалай несие алады.Тұтыну несиесі жас отбасыларына да, студенттерге берілуі ықтимал. Мәселен,бұл несие кезінде Чехословакияда жоғарғы оқу орындарының студерттеріне берілетін болған.
Лизинг несиесі - ол тауар түрінде берілетін несие.Негізінен лизинг деп маманданған қаржы (лизинг) компаниясының делдалдық етуімен машиналарды,құрал-жабдықтарды,жылжы майтын мүліктердіжәне негізгі капиталдың басқа да элементтерін орташа немесе ұзақ мерзімге үшінші жаққа жалға беруді айтамыз. Тауар өндірушіге немесе сатушыға лизинг компаниясы оның құнын төлеп,мүлікті меншіктеу құқына ие болады.
Лизинг бойынша жалға бір өндірістік циклда жойылмайтын кез-келген экономикалық дердес объектіні алуға болады.Экспортты және импортты қаржыландыру тұтқасы болып табылатын халықаралық лизингте келісімге қатысушы субъектілер әр түрлі елдерде болуы мүмкін.
Ауыл шаруашылық несиесі - ол ауыл шаруашылығындағы негізгі капитал мен айналмалы капиталдың қызметін қамтамасыз ету үшін берілетін қарыз капиталы.Ауыл шаруашылығындағы өндірістік негізгі капиталдың қалыптасуына және дамуына қозғалмайтын мүліктің кепілдігімен банк ұзақ уақытқа күрделі қаржы несиесін береді.
Ауыл шаруашылығындағы өндірістік айналмалы капиталға және уақытша қажеттілікке қысқы мерзімді несие қызмет етеді.Ол әдетте сол жылғы астық өнімдерін сатқаннан кейін өтеледі.
Шаруашылықаралық несие - бұрынғы КСРО - да кең қолданылған несие түрі.Ол - жоғарғы басшы органдардың (министрлік,бірлестік,трест) өздеріне әкімшілік жолмен бағынатын кәсіпорындар мен мекемелерге қаржы көмегі ретінде берілетін несие. Банктік несиемен салыстырғанда ол несиенің көлемі және оны пайдаланатын шаруашылық органдар көп болмаған. Себебі шаруашылықаралық несие мемлекеттің қаулысымен кездесіп қалған қаржы қиындығын жою мақсатына,не болмаса өндіріс жоспарын өзгерткенде ғана беріледі.
Шаруашылықаралық несиенің басқа несилерден айырмашылығы: бұл несие субъектілері міндетті түрде бір шаруашылық жүйесінде пайда болады;несие тек ақша түрінде беріледі;қайтарылғанда несие үшін ақы,яғни пайыз төленбейді;бұл несиені алғанда кепілдік берілмейді және белгілі бір мезгілде өтеу туралы міндеттеме толтырылмайды.Кәсіпорынның қаржы қиындығы жойылған соң жоғарғы органдардың үкімімен несие толығымен қайтарылынып алыныды.Соңғы кездері бүл несиенің тауарлы түрі дамуда.Мысалы, күрделі механизмдер,станоктар және өндірісте қолданылатын техникалар несиеге берілуде.Мұндай жағдайларда несие қатынастарының ауқымы ұлғаяды.Несиеге,мысалы, техника берілсе,ал оны қайтару несие алушының өндірген тауарымен өтелуі мүмкін.
Ипотекалық несие - ол жылжымайтын мүліктерді,яғни жерді,өндірістік және тұрғын ғимараттарды, үйлерді,пәтерлерді т.с.с. кепілдікке алып ұзақ мерзімге берілетін ақшалы несие.Мүліктердің кепілдікке алынғаны туралы ипоткалық банк несие алушыға қарызгер екендігі туралы куәлігін берді.Ипотекалық несиенің ақшалы қоры,негізінен, банктер мен корпорациялардың ипотекалық облигациялар шығырып,сатудан түскен қаржыдан құралады.
Мемлекеттік несие - ол мемлекет пен жергілікті үкімет органдарының облигация сату арқылы жеке заңды тұлғалардан несие алуы.Бұл несие қатынастарының субъектілері:несие беруші - халық және заңды ұйымдар,ал несие алушы - мемлекет және оның жергілікті органдары.
Мемлекеттік несие қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді болып екі топқа бөлінеді:
Қысқа мерзімді несие - қазыналық вексельдер түрінде шығарылып,1-3 айдан кейін өтелуі керек .Ал ұзақ мерзімді несие болса, мемлекеттік облигациялар түрінде шығарылып,көп жылдар өткен соң өтеледі.Бұл мемлекеттік заемдар мемлекеттік шығындарды өтеуге,бюджет тапшылығын жоюға, инфляция кезінде айналымдағы артық ақшаны шығаруға мумкіндік береді. Сонымен қатар,бұл несие негізінен шенеулік аппарат шығындарын өтеуге, әскер ұстауға және т.с.с. өндірістік емес экономикалық және әлеуметтік қажеттерге жұмсалады.
Халықаралық несие - деп мерзімді белгілеу, пайыз төлеу және кері қайтару келісімімен тауар валюта ресурстарын беруге байланысты халықаралық эконмикалық қатынастар аясындағы қарыз капиталының қозғалысын айтамыз.
Әлемдік шаруашылық қатынастардың интернационалдануына, халықаралық еңбек бөлінісіне және ғылыми - техникалық прогрестің жетістіктерін бірге пайдалануға байланысты халықаралық несиенің жылма - жыл масштабы ұлғаюда. Халықаралық несиелік қарым-қатынастарда халықаралық несие валюталық ұйымдар үлкен орын алады.Мысалыға алсақ олар: Еуразиялық даму банкі, халықаралық валюталық қор, халықаралық даму және қайта құру банкі,Европалық даму және қайта құру банкі және т.б.
Халықаралық несиелік қарым-қатынастарда несие алушыны донор деп, ал қарыз берушіні реципиент деп атайды.
Консорциалдық несие - бұл бірнеше банк бірігіп үлкен көлемде несие беруі. Консорциалдық несиеде қатысушы банктердің біреуі басқарушы ретінде жүреді.Басқарушы банк несие пайызынан басқа қосымша сыйақы алады.
Консорциалдық несие бірнеше құжаттармен бекітіледі:
1. Консорциалдық келісімшарт - бұл құжатта банктердің несие беру үшін бірігу мақсаты, банк қатысушыларының саны, олардың әрқайсысы алатын сыйақы және т.с.с. мәліметтер көрсетіледі.
2. Несиелік келісімшарт.
3. Кепілдеме туралы келісмшарт - бұл құжатта кепілдеменің аталуы,оның орналасқан жері, нарықтық бағасы,кепілдеменің иесі туралы және т.б. мәліметтер көрсетіледі.
Бұл несие мерзіміне байланысты келесі түрлерге бөлінеді:
▪ Қысқа мерзімді - мерзімі 1 жылға дейін
▪ Орта мерзімді - мерзімі 1 жылдан 5 жылға дейін
▪ Ұзақ мерзімді - 5 жылдан жоғары
Қорыта келе, дегенмен әлемдік банктік іс - тәжірибеде несиенің басқа да көптеген түрлері кездеседі.Мысалы, ұлттық және шетел валютасымен берілетін несие, жеке және заңды тұлғаларға берілетін несие және т.б.
1.2 Банктің меншікті капиталының көздері мен қызметтері
Негізінен басты ұғымға назар аударсақ, яғни, қарыз капиталына тоқтала кетсек. Қарыз капиталы деген капиталистік-меншік иесінің жұмыс істеуші капиталдың қайталама айналымына қарызға берген және жалдамалы еңбекті қанау негізінде өсім ақы түсіретін ақшалы капитал.Өсімқорлық капитал капитализмге дейінгі өндірістік қатынастарды білдірсе, қарыз капиталы- капиталистік өндірістік қатынастардың көрінісі.Ол өнеркәсіп капиталының қайталама айналымының негізінде пайда болды.
Несие ұдайы өндірістің ажырамас бөлігі. Тауарлы өндіріс - несие қатынастарының пайда болатын табиғи негізі. Себебі тауардың пайда болуы маңызды екі жағдайға байланысты: біріншіден,өнім тауар болуы үшін оның заттай түрі және құны болуы қажет; екіншіден: өнім бір өндірушіден екінші өндірушіге ауысу қажет,ол ауысу тек айырбас кезінде,яғни нарықта болады.Сонда тауар айырбасы несиенің пайда болатын ортасы.Бірақ несиенің пайда болатын ортасын өнімін өзі қолданатын өндірістен емес,өнімдерді бір-біріне алмастыратын айырбас ортасынан іздеу керек.
Себебі тауарлар қолдан- қолға өтетін айырбас процесі - несие қатынастарының туындайтын көрінісі.
Қарыз капиталына нақты тоқтала кететін болсақ, ол өндірістегі капиталдың,яғни қаражаттардың қайталама айналымы - несие қатынастарынан туындайтын және одан әрі дамитын нақты экономикалық негіз болып табылады. Қарыз капиталының пайда болатын ең бірінші көзі - өндірістік капиталдың қайталама айналымында уақытша бөлініп шыққан ақша қаражаты.
Қарыз капиталының жинақталатын екінші көзі - мемлекеттің уақытша бос ақша қаражаты,яғни мемлекеттің резервтік ақша қоры деп те айтуға болады.Ол қор үкімет пен оның жергілікті органдарының жинаған салықтарынан олардың шығындарының айырмасына тең.Қарыз капиталы құрылымының үшінші көзі - халықтың жинағы.Ол күнбе-күнгі қажеттілікке жұмсалмай, болашақтағы жағдайларға немесе ұзақ қолданылатын заттарды,қымбат тауарларды, жылжымайтын мүліктерді сатып алуға сақтап қойған жалақының бір бөлігі.Мұндай жинақтауға негізінен аңдаушылық (сақтық), саудагерлік,коммерциялық себептер әсер етеді.Ақша жинаудың бұл аталған негізгі көздерінен басқаларын да атап өтуге болады.Мысалы, несие-қаржы мекемелерінің ақша қаражатының шығындарды өтеу мен салым бойынша пайыз төлеуден қалған сомасын айтуға болады.Бірақ бұл өзгермелі сома болып саналады.
Ақша қаражатын жинаудың ерекше формасы - ол банктердің өз пайдасынан резерв қорына бөлген бөлігі,жинағынан айрылып қалу қаупін мақсатымен капиталын арнаулы несие жуйесі арқылы беруі. Сондай - ақ қоғамдық ұйымдардың жинағы жарнадан тускен табыстан ұйым шығындарын өтеуге қалған айырма ретінде қаралады.
Қорыта келе, қарыз капиталы өндіріс және айналыс қорларының ауыспалы айналысынан уақытша бөлініп шыққан бос ақшасынан және халық пен мемлекеттің ақшалы жинағынан құралады.Капиталды жинау барлық кезде бірдей болатын тұрақты фактор емес. Ол көптеген конъюнктуралық факторларға,әсіресе, экономиканың дамуына,ақшаның айналысқа қажеттілігі мен жеткілікті болуына байланысты өзгеріп тұрады.Ал ол өзгерістерде мынадай бағыттар байқалады:экономика қалыпты дамыса, жинақ қоры кемиді, себебі халық табысының өсуі олардың сақтық сезімдерін төмендетіп,ақшаны сақтап қоюдан гөрі күнделікті қажетіне жұмсауына әсер етеді.
Бұл кезде жинақтағы ақша өндірістің дамуынан нарыққа түскен тауарларды сатып алуға жүмсалады.
Тауарларды артық өндіру кезінде ақша айналыстан шығып,жинаққа айналады.Тұрақсыз экономика жинаудың себептерін шиеленістіріп, олардың өсуіне әкеп соқтырады.
Жинақталған ақша ел экономикасын инвистицияландырып капиталға айналады.А л ақшаның капиталға,яғни қаражатқа айналуын қамтамасыз ететін басты құрал - несие болып табылады.
Коммерциялық банктердің меншікті капиталының ролі мен шамасы, басқа қызметпен айналысатын кәсіпорындар мен ұйымдарға қарағанда өзіндік ерекшеліктерге ие.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-жабдық, жалақыға жұмсалатын, жіне т.б. шығындар жабылады. Себебі, меншікті капиталсыз банктің қызмеін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капитал есебінен банкте қажетті резервтер құрылды. Сонымен қатар, банктің меншікті капиталы ұзақ мерзімді активтрге жұмсалымдардың басты көзі болып табылады.
Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық банкте ашылатын корреспонденттік шотта көрсетіледі.Бұл, активтік шот, сондықтан да дебеті бойынша ресурстар, ал кредиті бойынша несиелік жұмсалымдар беріледі.Демек, дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос резервінің мөлшерін көрсетеді. Банктің бос резервінің мөлшері активтік операцияларға жұмсалмаған оның ресурстарының шамасын білдіреді. Осы бос резервтер сомасы қаншалықты жоғары болса, банктің тұрақтылығы соғұрлым жоғары, бірақ пайдасы төмен болады. Керісінше, егер бос жатқан қаражаттарының шамасы аз болса, онда тұрақтылығы төмен, ал пайдасы жоғары болады. Сондықтан да, әрбір коммерциялық банк өзінің корреспонденттік шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға ұмтылады.
Банктің меншікті капиталы - банктің қаржылық тұрақтылығын, коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған банктің әртүрлі қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы.
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер ететін әртүрлі факторларға, атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті пайданың пайдалануына, капиталдың бағасын нығайту мақсатына және банк аясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
Сонымен, қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы мынадай баптарды құрайды:
▪ жарғылық капитал;
▪ резервтік капитал;
▪ қосымша капиталдар;
▪ банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған қорлар (резервтер);
▪ бөлінбеген банк пайдасы;
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды.Жарғылық капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің пруденциялық нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер төмендегідей ұйымдық формаларда құрыла алады:
● акционерлік банк формасында;
● пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасында;
Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы құрылтайшылық құжатта мөлшері анықтарған пайшыларының жарнасынан құралып, лоар қосқан жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық капиталын ұлғайту, тек қана пай қосушылардың қосымша қосқан жарналары жіне пай қосушылардың санының өсуіесебінен жүзеге асырылады. Алайда, акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын қлғайту үшін қосымша акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бұрынғы шығарылған акцияларының бағасын өсіреді.
Меншікті капиталдың құрамдас бөлігі - акционерлік капитал болып саналады. Бағалы қағаз (акция) шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің акционерлік капиталы деп атайды.
Акционерлік капитал көлемі акцияны ұстаушылар - акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің акциясы - банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын және дивидент алуға және банкті басқару ісіне араласуға құқық беретін қағаз.
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әртүрлі болып келеді. Негізінен акционерлік капитал мынадай түрлерге бөлінеді:
а) меншікті акционерлік капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар акциялардысатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және бөлінбеген пайдадан тұрады;
ә) банктік резервтер, яғни бұл алдағы уақыттағы әртүрлі шығындарды жабуға, дивиденттер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын жабуға арналады;
б) банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдері, облигациялары т.с.с.).
Ашық типтегі банктің акциясы қолдан-қолға басқа да акционерлердің келісімінсіз өтеді.Жабық типтегі банктің акциясы қатаң түрде белгіленген тізім бойынша немесе құрылтайшылардың арасында бөлінеді.
Банктің жай акциясын иеленушілер, банктің таза табысынан дивидент алып отыруға, бірінші кезекте банктің жаңа акцияларын сатып алуға және оның жойылуы барысында бірінші болып өзіне тиісті мүлкін алуға құқылы.
Сонымен қатар, банктер қаражат тарту мақсатында облигацияларды шығарады. Жалпы, акционерлік капиталының құралуы мынадай кезеңдерден тұрады:
▪ Бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны сараптамадан өткізу;
▪ Бағалы қағаздарды эмиссиялауды тіркеу;
▪ Эмитент-банктің бағалы қағаздарын тіркеу;
▪ Шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың нәтижелерін тіркеу;
Акционерлік банктер акцияларды келесідей жағдайларда шығарады:
‒ банкті акционерлік формада құру;
‒ банктің жарғылық қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығару;
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады. Ал резервтік қор дегеніміз - банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын жабу мақсатында құрылған қаражат қоры.
Сондай-ақ, резервтік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді. Резервтік қордың шамасы заңды түрде жарғылық капиталға белгілі бір пайыз мөлшерінде, мысалы, 25% мқлшерінде құрылатын болса, оның мөлшері жарғылық қормен теңескен жағдайда жарғылық капиталға толығымен аударылады. Резервтік қордың құралуының негізгі көзіне банкпайдасы жатады. Кейде, банкте пайда болмаған жағдайда резервтік қор есебінен банктің артықшылығы бар акциялары бойынша пайыздар төленеді.
Қосымша капиталдар - негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу нәтижесінде құрылатын қаражаттар.
Арнайы қорлар - негізгі қорларды қайта бағалау негізінде, валюталық қаражаттарды қайта бағалау қоры, яғни ұлттық валюта мен шетел валюталары арасындағы айырма нәтижесінде құралады. Валюталық қаражаттарды қайта бағалау қоры шетел валютасында жарғылық капиталды қалыптастыру барысында маңызды.
Келесі қорға жекелеген банктік операциялар бойынша тәуекелді төмендету мақсатында құрылатын арнайы резрвтер жатады. Мұндай резервтерге: несиелік тәуекелді жабуға және бағалы қағаздардаң құнсыздануына байланысты құрылған резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда - акциялар бойынша дивидентті тқлегеннен кейін және резервтік қорға аударғаннан кейін қалған пайданың бөлігін білдіреді.
Банктің меншікті капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады:
● банк пайдасы;
● акциялар шығару;
● құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
● облигациялар шығару;
Банк капиталы банктің дербестігін қамтамасыз ете отырып, оның қаржылық тұрақтылығына кепіл болады және банктің басынан кешетін әр алуан тәуекелдердің зардаптарын ретке келтіретін басты көз болып табылады.
Банктің меншікті капиталы мынадай қызметтерді атқарады:
‒ қорғаныс қызметі;
‒ шұғыл қызметі;
‒ реттегіштік қызметі;
‒ айналым қызметі;
‒ резервтік қызметі;
Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі, оның капиталының шамасының банктің төлем қабілетіне және тұрақтылығына тікелей байланыстылығын сипаттайды. Банктің меншікті капиталы қаншалықты жоғары болса, соғұрлым банк өтімді болып саналады.Банк банкротқа ұшырай қалған жағдайда, оның акционерлерінен басқа ешкім зиян шекпейді.
Банк капиталының қорғаныс қызметі - банктің салым иелеріне жәрдемақы тқлеу мүмкіндігі ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда зияндарды жабуға қызмет етуін сипаттайды. Сондықтан да, оның азаюы банктің банкротқа ұшырауына жол береді. Қорғаныс қызметі - меншікті капиталдың ең басты қызметі болып табылады.
Банк капиталының шұғыл қызметі қорғаныс қызметіне қарағанда екінші дәрежелік маңызға ие болып табылады. Оперативтік қызметі жер, ғимарат, құрал-жабдықтар, алуға қажетті меншікті қаражаттарды жұмылдыруды, сондай-ақ көзге көрінбейтін зияндар жағдайына байланысты резервтер құруды сипаттайды. Бұл қаржы ресурстар көздері әсіресе, банктік қызметтің басталуы үшін маңызды. Кейіннен бұл қаражаттардың бір бөлігі ұзақ мерзімді активтерге және әртүрлі резервтерді құруға жұмсалынады.
Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамасыз етуден басқа банктердің меншікті капиталы реттегіштік қызметті атқарады. Бұл қызмет қоғамның мүддлерімен, сол сияқты банк операцияларына бақылауды жасауға мүмкіндік жасайтын заңдар және ережелерге тікелей байланысты. Банк капиталының көрсеткіштерінің көмегімен мемлекеттік ұйымдар банктер қызметтеріне баға беріп, оған бақылауды жүзеге асырады.
Банктердің меншікті капиталына қатысты ережелер, оның ең төменгі мөлшеріне қойылатын талаптарды, активтерге байланысты шектелуін және басқа банктен активтер сатып алу шартын қамтиды.
Қазақстан Ұлттық банкі бекіткен пруденциялық нормативтерде банктің меншіктікапитал көлемі беріледі.Сонымен қатар, реттегіштік қызметке ссудалық және инвистицмялық операцияларға байланысты шектеу мақсатында капиталды пайдаланады.
Айналым қызметі - кез-келген банк капиталы банроттыққа қарсы, не болмаса зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды.Олардың басты мақсаты коммерциялық қызмет көрсету болып табылады.Мұндай қызметтер тәуекелмен байланысты болатындықтан, банк капиталының мұндағы қызметі тәуекел дрежесін есепке алатын активтік айналымды авансылаумен сипатталады. Сондықтан да, бұл қызметті меншікті капиталдың айналым қызметі деп атайды. Бұл қызметті атқара отырып, өзінің айналым капиталын кассалық ақшалар, несиелік, факторингтік және лизингтік операцияларға, бағалы қағаздар сатып алуға, басқа да ғимарат, құрылғыларға және басқа да негізгі қорларға жұмсай отырып, банктер өз несие берушілерін зияндардан қорғайды.
Резервтік қызметі - бұл тәуекелдер тек активтік операцияларға ғана емес, сондай-ақ пассивтік операцияларға да тиісті болып келеді. Пассивтік операциялардан туындайтын тәуекелдерді болдырмау үшін банктер тартылатын қаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде Орталық банкте резервтерін құрайды.
Банктердің төлем ресурстарының мүмкін болар тапшылығына байланысты міндетті түрде құрайтын резервтер сияқты, активтік операцияларды болатын тәуекелдердің орнын толтыру үшін арнайы меншікті капитал резервін құруға мәжбүр болады. Мұндай зияндар банк капиталының айналым қызметіне жатпайтындықтан, оларды басқа қызметі - резервтік қызмет арқылы ғана қолдап отырады.
1.3 Банктің меншікті капиталының жеткіліктілігі
Банктің меншікті капиталының жеткіліктілігі ұзақ уақыт бойы ғылыми-зерттеу затына және банктер мен оны реттеуші ұйымдар арасындағы пікірталасқа айналып келеді.
Банктер өздерінің активтерін арттыру үшін капиталдың төменгі мөлшерде болғанын қалайды. Ал банкті бақылаушылар, банктердің банкроттықтан аулақ болуы үшін капиталдың жеткілікті мөлшерде болуын талап етеді. Банктердің банкроттығы ондағы басқарудың нашарлығынан болуы мүмкін, себебі, банкті жақсы басқарса, ол төменгі капитал нормасында жұмыс жасай алады деген пікірлер бар.
Капиталдың жеткіліктілігі термині банктің жалпы тұрақтылығын және оның тәуекелге бару дәрежесінкөрсетеді. Капиталдың жеткіліктілігі - бұл банк капиталының мөлшерінің тәуекел дәрежелері ескерілген банк активтеріне сәйкес болуға тиісті. Сондай-ақ коммерциялық банктер өз жұмыстарында банк капиталын шамадан тыс ұлғайтуды теріс санайды. Өйткені, олбанктің қызметіне кері әсер етуі мүмкін. Банктердің көбі акция шығара отырып, қаражат тартуға ынтасыз болып келеді. Сондықтан банк жетекшілері бір жағынан - қадағалау және бақыла ұйымдары, екінші жағынан - банк капиталы мен коммерциялық банктердің басқа да қызметіндегі параметрлер арасындағы қолайлы қатынасты табуға тырысады.
Кез-келген коммерциялық банктің меншікті капиталының мөлшерін мынадай формуламен анықтауға болады:
МК=А-М
Мұндағы,
МК - банктің меншікті капиталы;
А - банктің активтерінің жалпы сомасы;
М - банктің міндеттемелері;
Банктің ресурсындағы меншікті капиталдың өте төменгі үлесінде болуы да дұрыс емес. Себебі, ол банктің салым иелері алдындағы жауап беру мөлшеріне сәйкес келмейтіндігін сипаттайды. Банк меншікті капиталын ұлғайтуға негіз болатын мынадай факторларды ескерту қажет:
а) банктердің дивиденттері өнеркәсіптік кәсіпорын актиатеріне қарағанда, пайыз мөлшерлемесінің өзгеруіне, қарыз алушының несиелік қабілетінің нашарлауына байланысты, олардың нарықтық құндары өзгеріп отырады;
ә) банк көбіне тұрақсыз қысқа мерзімді қарыз көздеріне көңіл бөледі, бірақ оладың көбі талап етуге байланысты қайтарылынып алынуы мүмкін;
Сондықтан да кез-келген саяси немесе экономикалық өмірдегі жағдайлар банктердегі ресурстардың сыртқа ағылуына себеп болуға тиіс. Бастапқыда банк капиталының активтерге қатысы шекті қатынасы 20% пайызы шамасында болса, ал қазіргі оның шамасы 12% пайызды құрайды. Бұл дегеніміз банк жүйесіндегі төлем қабілетінсіздік тәуекелдің уақыт өте келе арта түсетіндігін кқрсетеді. Себебі, банк жүйесіндегі банктердің активтерінің сапасы әлі де болса, өз деңгейінде еместігін ескерсек, онда болашақта оның орнын жабатын меншікті капитал үлесінің жеткіліксіздігі байқалады. Демек, банк капиталының жиынтық деңгейінің жеткіліктілігі банк жүйесін қолдайтын басты шарттардың біріне жатады. Банктердің немесе жалпы банктік жүйедегі капитал көлемін тура анықтау қиын, бірақ жоғарыда қарастырылған қызметтердің орындалуы үшін, салым иелері мен бақылаушы ұйымдардың сенуі үшін капитал жеткілікті мөлшерде болуы қажет. Қажетті капиталдың сомасы банктің тәуекел деңгейіне байланысты болуға тиіс. Мысалы егер банктің бергн ссудаларының тәуекел дәрежесі өте жоғары болса, онда банкке көп мөлшерде қорлар құруға тура келеді. Қажетті меншікті капитал мөлшерін анықтай отырып, банк алдында келесідей міндеттер тұрады: тәуекелдің артуына байланысты өз капитал мөлшерін ұлғайту қажет пе немесе тәуекел деңгейі төмен болып келетін активтерге өз қаражаттарын орналастырған тиімді ме? Осындай жағдайда банк капиталы, оның активтер сапасына, басқару сапасына, қызметіндегі саясатқа және банктің басынан кешетін тәуекелдерге тәуелді ме жоқ па? деген балама сауал туындайды. Банк меншікті капиталын бағалау әдістемесі туралы сұрақ 80-жылдардың екінші жартысында халықаралық қаржы ұйымдарында да үлкен пікірталас туғызған болатын.Сөйтіп, 1988 жылы Базель комитеті келісімінің шешімімен Халықаралық біртұтас капитал есебі және капитал стандарты туралы келісімшарт негізінде Кук коэффициенті деп аталатын капитал жеткіліктілігі нормативі іс жүзінде енгізілді.
1933 жылдан бастап күшіне енген бұл коэффициент көптеген елдердің Орталық банктерінде, біздің Ұлттық Банкімізде, пруденциялық норматив қатарында пайдаланылуда. Кук коэффициенті, банк капиталы мен оның баланстан тыс активтері арасындағы ең төменгі шекті қатынасын бейнелейді. Мұндағы меншікті капитал екі элементті қамтиды: негізгі және қосымша капитал. Олардың жеткіліктілігіне баға беру үшін, активтер мен баланстан тыс міндеттемелердің өлшемі таңдап алынған.
Мұндай тәсіл баланстан тыс операциялардың іске қосылуын қамтамасыз етумен қатар, төменгі тәуекелді активтерге қаражаттар жұмсауды ынталандыра түседі.
Базель келісіміне сәйкес, банктің капиталы екі деңгейге бөлінеді:
‒ 1- ші деңгейлі капитал;
‒ 2 - ші деңгейлі капитал;
1- ші деңгейлі капиталға: қарапайым акциялар, бөлінбеген пайда, сол сияқты еншілес компаниялардың бақылаусыз пакеті шегерілген материалдық емес негізгі капитал шамасы жатады.
2 - ші деңгейлі капиталға: ссудалар бойынша зияндарды жабуға арналған резервтер, мерзімсіз артықшылығы бар акциялар қосылған екінші дәрежелі қарыздар жатады.
1998 жылдан бастап,осы күнге дейінгі капиталдың өсуі банктердің Халықаралық стандартқа өту Бағдарламсына және ҚҰБ-ның капиталдануына байланысты қоятын талаптарын орындауымен байланысты болғаны жасырын емес. Нақтырақ айтсақ, капиталдың өсуі банктердің алған пайдасы және жарғылық капиталын ұлғайту есебінен жүзеге асырылады.
2001 жылдан бастап, ҚҰБ-нің және ҚҚА-нің есептік мәліметтерне сүйенсек Қазақстандық банктердің меншікті капиталының жеткіліктілігі коэффициентінің нормативтерге сай орындалысы сақталған.
Дегенмен де банк активтерінің жоғарғы қарқынмен өсуі банктік секторы үшін тәуекелдің ұлғаюына әкелетінін естен шығармаған дұрыс болады.
Банктің табысы берген несиелердің сапасына тікелей байланысты десек, онда несие көлемін шектеу банк табыстылығын шектеуге, соның нәтижесінде банк капиталын ұлғайту көзінің қысқаруына әкелетінін білеміз. Ендеше бүгінгі банктердің меншікті капиталын ұлғайту көзі ретінде тек қана акцияларды шығару амалы қалуда.
2.Банктің тартылған қаражаттары
2.1 Банктің тартылған қаражаттары және банктік депозиттік операциялар
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті қаражаттар салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен банктің активтік операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, сондай-ақ ескі банктік жүйе үшін уақытша бос ақшалай қаражаттарды тартудың дәстүрлі емес тәсілдерінің болуы, тартылған қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті десе де болады.
Банктік тәжірибеде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне байланысты үлкен екі топқа бөледі:
▪ депозиттік қаражаттар;
▪ депозиттік емес тартылған қаражаттар;
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды. Депозиттер, банк үшін бірден-бір арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозит - бұл клиентердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.
Депозиттік емес тартылған қаражаттар - бұл банктің алған қарыздары тұрінде немесе өздерінің меншікті бағалы қағаздарын сату жолымен тарататын қаражаттары.
Депозиттік емес банктік ресурс көздері мен депозиттер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қаржы және есеп факультеті
Қаржы кафедрасы
Банктің несиелік ресурстарын басқару,оларды қалыптастыру мен орналастыру тәртібі тақырыбына
Қаржы мамандығы бойынша жазылған
Дипломдық жұмыс
Орындаған: Бегеева Айғаным
3 курс студенті 304 топ
Ғылыми жетекші: э.ғ.к.,аға оқытушы Қасымбекова Г.Р.
Дипломдық жұмыс Қаржы кафедрасы отырысының 2009 жылғы __ ____ №_______ хаттама шешімімен Мемлекеттік аттестациялық комиссияның алдында қорғауға жіберілді.
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.д., профессор
________ Ынтықбаева С.Ж.
Алматы-2010 жыл
Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті
Қаржы және есеп факультеті
Қаржы кафедрасы
050509-Қаржы мамандығы
Дипломдық жұмысты орындауға
ТАПСЫРМА
Студент Бегеева Айғаным Әуезхановна
Дипломдық жұмыс тақырыбы Банктің кредиттік ресурстарын басқару, оларды қалыптастыру мен орналастыру тәртібі
20__жылғы __ қарашадағы №_____________ЖОО
бұйрығымен бекітілді.
Аяқталған материалдар мен мәліметтер сипаттамасы
___________________________________ ___________________________________ ____________
___________________________________ ___________________________________ ____________
Дипломдық жұмысты дайындауда жататын сұрақтар тізбесі:
1)_________________________________ ___________________________________ _____________
2)_________________________________ ___________________________________ _____________
3)_________________________________ ___________________________________ _____________
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер
___________________________________ ___________________________________ _____________
___________________________________ ___________________________________ _____________
Графиктік материалдардың (кестелердің, диаграммалардың, сызбалардың)тізбесі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ ___________________________________ _____________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тапсырманы беру күні __ ____________________ 200_ж.
Ғылыми жетекшісі: ___________________________________ ________________________________
(аты-жөні) қолы
Тапсырманы орындауға қабылдаған студент: ___________________________________ __________
(аты-жөні) қолы
Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті
Қаржы және есеп факультеті
Қаржы кафедрасы
Мақұлданған Бекітемін
Ғылыми жетекшісі Қаржы кафедрасының
________________ меңгерушісі э.ғ.д., профессор
________________ Интикбаева С.Ж.___________
(аты-жөні) қолы __ __________2009
__ курс, _____ тобы, 050509-Қаржы мамандығы студентінің
___________________________________ ___________________________________ _____________________тақырыбына
арналған дипломдық жұмысын жазудың
КҮНТІЗБЕЛІК ГРАФИГІ
№
Жұмыстың кезеңдері
Орындау
мерзімдері
Жетекшінің
орындау
туралы
белгісі
Жоспар-
ланған
Орындал-
ған
1.
Дипломдық жұмысқа тапсырма беру
2.
Негізгі көздер бойынша библиографияны құрастырумен бірге әдебиетті жинақтау,зерделеу және өңдеу
3.
Дипломдық жұмыстың жоспарын құрастыру және оның ғылыми жетекшімен келісуі
4.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімін жазу және оны тексеруге ұсыну
5.
Өндірістік (диплом алдындағы) практиканы өту орны жұмыс орны бойынша жиналған практикалық материалдарды бір жүйеге келтіру, талдау мен өңдеу
6.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімін жазу және оны тексеруге ұсыну
7.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімін жазу және оны тексеруге ұсыну
8.
Ғылыми жетекшімен қорытындылар мен ұсыныстардың келісімі
9.
Дипломдық жұмысты ескертпелерге сәйкес қайта өңдеу (соңына дейін өңдеу) және оны кафедраға ғылыми жетекшінің пікірімен бірге ұсыну
10.
Дипломдық жұмысты кафедрада алдын-ала қорғау
11.
Дипломдық жұмысты кафедра меңгерушісінің қорғауға рұқсат еткенінен кейін сыртқы оппоненттің сын-пікірін алу үшін бағыттау және жазбаша рецензиясын алу
12.
Баяндаманың тезисі мен қорғауға шығарылатын кестелік - сурет түріндегі материалдарды құрастыру
Күнтізбелік графикті беру күні ___ ____________20___ж.
Күнтізбелік графикті орындауға қабылданған студент ___________________________________ _______ ____________________
(Аты-жөні) (қолы)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 БАНКТІҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫ ЖӘНЕ МЕНШІКТІ ҚАРАЖАТ
1.1 Банк несиелік ресурстарының ұғымы және меншікті қаражат көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Банктің меншікті қаражатының жеткіліктілігі және банктің тартылған қаражаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Банктің депозиттік операциялар және депозиттік емес ресурстары ... ... ..22
2 ҚАЗАҚСТАН ХАЛЫҚ БАНКІ АҚ-НЫҢ НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның несиелік ресурстары және несие саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның несиелік операцияларының сапасын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.3 Қазақстан Халық Банкі АҚ- ның несиелік қоржынын қалыптастыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
3 БАНКТІК НЕСИЕЛІК РЕСУРСТАРДЫ БАСҚАРУ ЖӘНЕ НЕСИЕЛІК ҚОРЖЫН
3.1 Банктік несиелік қоржынды қалыптастыру және оның жағдайын бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
3.2 Банктік несиелік ресурстарын басқарудың жетілдіру жолдары ... ... ... ... .43
3.3 Банктік несиелік ресурс бойынша тәуекелді төмендету әдістері ... ... ... ...56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..65
ҚОСЫМША
1.Банк ресурстары және меншікті капитал
1.1 Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы
Коммерциялық банктер бір жағынан, шаруашылық субъектілердің уақытша бос ақшалай қаражаттарын тартатын болса, екінші жағынан, бұл қаражаттар есебінен кәсіпорындар мен ұйымдардың әр түрлі қажеттерін қанағаттандыратын арнайы мекеме. Коммерциялық банктің пассивтік операциялық негізінде оның қызметінің жүзеге асырылуы үшін қажетті банк ресурстары жинақталады.
Банк ресурстары термині несиелік ресурстар терминіне қарағанда кең ұғымды білдіреді. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады.
Жоспарлы экономиканы әкімшіл және әміршіл басқару жүйесі жағдайында банк ісінің ұйымдастырылуында мемлекеттік монополия көрінісі байқалады. Барлық кәсіпорындар, ұйымдар және мекемелер заңды түрде мемлекеттік банк мекемелерінде өздерінің ресурстарын міндетті түрде сақтауға тиіс болды. Банкке кәсіпорындар мен мекемелердің ресурстары іс жүзінде ақысыз тартылды. Тек кооперативтік кәспорындарға ғана жартылай мөлшерде төленді. Осындай жағдайларда жалпы мемлекеттік қарыз қор деген экономикалық түсінік қалыптасты. Жалпы мемлекеттік қарыз қор халық шаруашылығын несиелеу үшін банк жүйесі арқылы мемлекеттің ықпалымен жинақталған қаражаттар жиынтығын білдіреді. Демек, олар банк ресурстары болып саналады. Ссудалық қорды орталықтан бөлу сипаты банк ресурстарының құрылымдарына тікелей әсер етті. Ол уақыттары да банк ресурстары меншікті және тартылған қаражаттарға бөлінген. Мұндағы меншікті қаражаттарға: жарғылық, резервтік, негізгі құралдар, амортизациялық және банк ісін дамыту қорлар, ал тартылған қаражаттарға: мемлекеттік бюджет қаражаты, кәсіпорындардың, ұйымдардың есеп айырысу және ағымдық шоттардағы қаражаттары және халықтың ақшалай жинақтары жатты. Осындай жағдайларда банк ресурстары нарығы қалыптасып, мемлекеттің қарыз қоры осы нарықтың бір бөлігін құрады.Бүгінгі таңдағы банк ресурстары нарығының кұрылуында көптеген ерекшеліктер бар деуге болады. Коммерциялық банктер қызметінің тұрақтылығы үшін, ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның қамтамасыз етілуі, банктік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арасындағы көлемі және мерзімі бойынша тепе-теңдіктің сақталуын талап етеді.
Банк ресурстары нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар нарығы қалыптасады. Сөйтіп банктер жаңа қызмет түрлері терінде бағалы қағаздармен , факторинг, лизинг, және басқа операциялармен тікелей жұмыс жасай бастады. Бұл, яғни банктің ресурстық құрамына тек қана ақшалай қаражаттар емес, сол сияқты тауарлы-материалдық құндылықтар және бағалы қағаздар кіреді дегенді білдіреді.Ұлттық банк Банктердің банкі болып табылғандықтан, коммерциялық банктер ресурстарының бір бөлігі сол банктен алған ресурстардан да құралады.
Демек, коммерциялық банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде делдалдық қызметке байланысты, банктік ресурстар нарығында ақшалай ресурстарды сатып ала отырып, оны қажет ететін кәсіпорынға, ұйымға және халыққа сатып отырады.
Банк ресурстары - бұл банктің пассивтік операциялары негізінде қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталған банктің меншікті жіне тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Нарықтық қатынастарға өту барысында банк ресурстарының құылымында біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар қатарына, біріншіден, коммерциялық банктің акционерлік капиталы, резервтік қоры, сол сияқты қосымша қорлары кіреді. Тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық банктен және басқа да несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа банктердің, корреспонденттік шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттары, облигацияларды сатудан түскен қаражаттар, лизингтік операцияларды жүзеге асырғаны үшін алынған тауарлы-материалды құндылықтар жатады.
Коммерциялық банктер ресурстарының құрылымы олардың мамандануы, әмбебаптығы, және қызметінің ерекшкліктеріне қарай ерекшеленеді.
Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады:
1)Банктің меншікті капиталы
2)Банктің зеамдық және тартылған қаражаттары
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға деген қажеттілігінің 10%-ға жуық бөлігі өтелсе,ал қалған бөлігі тартылған қаражаттардың үлесіне тиеді.
Қазақстандық екінші деңгейдегі банктер пассивтерінің құрылымы мен шамасына топтастырылуы
Банктердің аттары
Міндеттемелері
Меншікті капитал
Барлық пассивтері
1.Казкоммерцбанк АҚ
383 359 151
39 265 133
422 624 284
2.ТұранӘлемБанкі АҚ
340 308 170
29 670 510
369 978 680
3.Қазақстан Халық Банкі АҚ
232 454 217
21 100 904
253 555 121
4.Алматы Сауда Қаржы Банкі АҚ
86 669 542
9 083 160
95 752 702
5.Центркредит банкі АҚ
75 177 638
7 561 962
82 739 600
6.НұрбанкАҚ
51 287 682
7 123 368
58 411 050
7.Каспийский Банкі АҚ
48 772 598
6 161 812
54 934 410
8.Альянс Банк АҚ
46 589 193
4 085 889
50 675 082
9.Еуразия Банкі АҚ
41 954 490
8 461 110
50 415 600
10.Ситибанк Казахстан АҚ
28 864 535
6 303 720
35 168 255
11.АБН-АМРО Қазақстан банкі АҚ
25 511 314
5 146 055
30 657 369
12.Темірбанкі АҚ
24 249 481
4 413 033
28 662 514
13.TEXAKABANK
10 986 409
1 507 108
12 493 517
14.Цеснабанкі АҚ
10 812 320
1 428 783
12 241 103
15.Альфа-банк ЕБ
7 424 480
2 280 476
9 704 956
16.Қазақстандағы қытай банкі ЕБ АҚ
4 185 336
2 450 711
6 636 047
17.Демір Қазақстан банкі АҚ
2 815 026
1 198 976
4 014 002
18.Нефтебанк АҚ
2 622 019
913 606
3 535 625
19.Алма-ата МБ АҚ
2 009 097
978 905
2 988 202
20.Данабанк АҚ
1 231 666
1 064 945
2 296 611
21.ТПБК АҚ
929 517
1 290 089
2 219 606
22.Лариба-Банкі ББ АҚ
913 270
1 327 307
2 240 577
23.КЗИ банкі АҚ
886 873
2 213 684
3 100 557
24.ТАИБ Қазақстан банкі ЕБ АҚ
706 996
1 193 421
1 900 417
25.Қазақстан индустриалды банкі АҚ
647 980
1 119 484
1 767 464
26.Сенімбанкі АҚ
144 537
1 055 273
1 203 310
27.КИБ АҚ
126 340
1 076 970
1 203 310
28.Заман-банкі АҚ
98 316
1 034 446
1 132 762
29.Алаш-банкі АҚ
83 625
1 101 709
1 185 334
30.Пәкістан ұлттық банкі АҚ
46 656
1 113 635
1 160 291
31.Қазақстан тұрғын үй құрылыс жинақ банкі АҚ
15 638
1 508 473
1 524 111
*Қаржы нарығы және қаржы ұйымдарын қадағалау және реттеу жөніндегі ҚР агенттігінің есептік материалдарынан*
Осы кестеде көріп отырғанымыздай, банктердің пассивтерінің өсуіне міндеттемелердің артуы, соның ішінде депозиттік базаның өсуі ықпал етуде.
Ал, несиелік ресурстарға тоқтала кететін болсақ, несиелік ресурстар термині Банк ресурстары терминіне қарағанда экономикалық нарықта мағлұматтар өте аз десек те болады. Банк ресурстары тек несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқа да активтік немесе комиссиондық операцияларды қаржыландыру үшін пайдаланылады.
Несие қатынастарының нақты көрінісін несиенің нысандары мен түрлері сипаттайды.Несиенің мазмұны мен түрі диалектикалық бірлікте болады.Өндірістік қатынастардың өзгеруі несиенің мазмұны мен оның қолданылатын түрін өзгертеді. Несиенің негізгі екі нысаны: коммерциялық және банктік несие.Бұл екі несие бір-бірінен несие субъектілері,құрамы,қарыз объектісі,динамикасы,пайыз мөлшері және қызмет ету аясы бойынша ажыратылады.
Коммерциялық несие - ол тауар өндірушінің басқа тауар өндірушіге сатқан тауары үшін ақша төлеуді кейінге қалдырып,оны қарызға беруі. Әдетте коммерциялық несиеде аударым векселі толтырылады. Коммерциялық несие алғашқы капитал жинақтау кезінде капиталистік ұдайы өндірістің қажетін қамтамасыз етуден пайда болып,капиталистік несие жүйесінің негізін қалады. Коммерциялық несие тауардың өндірістен тікелей тұтынушыға түсуін қамтамасыз етеді, сөйтіп тауарлардың сатылуын және барлық капиталдың қайталама айналысын жеделдетеді.Ол сонымен қатар кәсіпкерлер мен сатушылардың да ақша қажетін өтейді.
Дегенмен коммерциялық несиені қолдануда біраз шектеулер бар.Олар мынадай:
● бұл несиенің көлемі сатылуға тиіс тауарлар қорының көлемімен шектеледі;
● бұл несиенің көлемі ел экономикасының жағдайына байланысты өзгереді,яғни дағдарыс кезінде капиталдың кері қозғалысы бұзылып, коммерциялық несиенің көлемі қысқарады;
● бұл несие тек бір бағытта қозғалыста жүреді:оны тек өндіріс құрал-жабдықтарын шығаратын салалар оларды пайдаланатын салаларға береді,керісінше болуы мүмкін емес.Мысалы комбайн зауыты өз өнімін комбайндарды несиеге алу үшін ауыл шаруашылығына сатуына болады,ал ауыл шаруашылығы комбайн зауытына коммерциялық несие ретінде өз өнімін бере алмайды.
Қорыта айтқанда, коммерциялық несиенің банктік несиеден басты ерекшелігі - ол тауар түрінде берілетін несие болып табылады.
Банктік несие - ол банкте шоғырланған қаражат қорынан клиенттерге қайтарым мерзімін белгілеп, ақша түрінде берілетін несие.Коммерциялық несие мен банктік несиенің бір-бірінен мынадай айырмашылықтары бар:
‒ коммерциялық несие тауар түрінде берілсе,банктік несие ақша түрінде беріледі.Коммерциялық несиені тауар өндірушілер мен сатушылар бір-біріне тауардың сатылуын қамтамасыз ету үшін береді. Ал банктік несие болса, тауар өндірушіден де, сатушыдан да оқшауланып қарыз капиталы ретінде беріледі.
‒ коммерциялық несие мен банктік несие бір-бірінен субъектілер,яғни несие келісіміне қатысушылар бойынша да ажыратылады. Коммерциялық несиеде несие беруші ретінде де,қазызгер ретінде де кәсіпкер жүреді.Ал банктік несиеде несие беруші - банк,ал қарыз алушы кәсіпкер болады.
‒ коммерциялық несиенің шектеулері банктік несие берумен жойылады,себебі банктік несиені қолдану өрісі кең. Коммерциялық несие тек тауар айналысына қызмет көрсетсе, банктік несие халықтың барлық топтарының уақытша бос қаражаттарын шоғырландырып,оны капиталға айналдырады.
‒ бұл екі несиенің динамикасы (өсуі) біркелкі емес. Коммерциялық несиенің көлемі өндіріс пен тауар айналымының дамуына және төмендеуіне байланысты өрбіп және қысқарып отырады. Өнеркәсіптің дамуы кезінде оған ұсыныс пен сұраныс өсіп,дағдарыс кезінде төмендейді. Дағдарыстың әсерінен тауарды өндіру мен сату қысқарып, ал қарызды төлеу үшін банктік несиеге сұраныс көбейеді.
Өндірістің жанданып көтерілуі кезінде нақты капиталдың көлемі өсіп, өндірістік мақсатқа жұмсау үшін банктік несиеге сұраныс ұлғаяды.Осыдан банктік несинің екі жақтылығы туындайды: - қарыз алушы, оны өндірістік капиталдың көлемін өсіру үшін пайдаланса, онда ол капитал қарызы, ал қарыз міндеттемелерін өтеу үшін төлем құралы ретінде пайдаланса, онда ол ақша қарызы болып табылады.
Банктік несиені экономиканың кез-келген салалары пайдаланады: өндірістің бір саласынан босаған ақша капиталы оның кез-келген келесі саласына берілуі мүмкін (мысалы, ауыл шаруашылығынан өнеркәсіп өндірісіне т.с.с.)
Несиенің негізгі екі формасы,яғни коммерциялық және банктік несиелер әрқайсысы ұйымдастыру жағдайларына байланысты бірнеше түрге бөлінеді.Олар: тұтыну,лизинг,ауыл шаруашылық,шаруашылықаралық,ипотека лық,мемлекеттік,халықаралық,консорц иалдық несие т.б.
Тұтыну несиесі - ол төлемін кейінге қалдырып тұтыну тауарларын несиеге сату.Несие алушы - халық,ал несие беруші - әртүрлі өндіріс орындары,фирмалар,банктер,мекемелер болуы мүмкін.Тұтыну несиесі коммерциялық несие формасында, яғни бөлшек сауда орындары арқылы төлемін кейінге қалдырып тауар сату, банктік несие формасында тұтыну тауарларын сатып алуға ақша беру,яғни ұзақ қолданылатын тауарлар - жиһаз,жеңіл машиналар,тоңазтқыштар,теледидарлар және т.б. беріледі.Несиенің бұл түрінде банк пен халық арасында делдеа да болуы мүмкін.Мысалы, сауда орындары халыққа белгілі бір сомаға тауарды несиеге сатады да,сол сома көлемінде банктен ақшалай несие алады.Тұтыну несиесі жас отбасыларына да, студенттерге берілуі ықтимал. Мәселен,бұл несие кезінде Чехословакияда жоғарғы оқу орындарының студерттеріне берілетін болған.
Лизинг несиесі - ол тауар түрінде берілетін несие.Негізінен лизинг деп маманданған қаржы (лизинг) компаниясының делдалдық етуімен машиналарды,құрал-жабдықтарды,жылжы майтын мүліктердіжәне негізгі капиталдың басқа да элементтерін орташа немесе ұзақ мерзімге үшінші жаққа жалға беруді айтамыз. Тауар өндірушіге немесе сатушыға лизинг компаниясы оның құнын төлеп,мүлікті меншіктеу құқына ие болады.
Лизинг бойынша жалға бір өндірістік циклда жойылмайтын кез-келген экономикалық дердес объектіні алуға болады.Экспортты және импортты қаржыландыру тұтқасы болып табылатын халықаралық лизингте келісімге қатысушы субъектілер әр түрлі елдерде болуы мүмкін.
Ауыл шаруашылық несиесі - ол ауыл шаруашылығындағы негізгі капитал мен айналмалы капиталдың қызметін қамтамасыз ету үшін берілетін қарыз капиталы.Ауыл шаруашылығындағы өндірістік негізгі капиталдың қалыптасуына және дамуына қозғалмайтын мүліктің кепілдігімен банк ұзақ уақытқа күрделі қаржы несиесін береді.
Ауыл шаруашылығындағы өндірістік айналмалы капиталға және уақытша қажеттілікке қысқы мерзімді несие қызмет етеді.Ол әдетте сол жылғы астық өнімдерін сатқаннан кейін өтеледі.
Шаруашылықаралық несие - бұрынғы КСРО - да кең қолданылған несие түрі.Ол - жоғарғы басшы органдардың (министрлік,бірлестік,трест) өздеріне әкімшілік жолмен бағынатын кәсіпорындар мен мекемелерге қаржы көмегі ретінде берілетін несие. Банктік несиемен салыстырғанда ол несиенің көлемі және оны пайдаланатын шаруашылық органдар көп болмаған. Себебі шаруашылықаралық несие мемлекеттің қаулысымен кездесіп қалған қаржы қиындығын жою мақсатына,не болмаса өндіріс жоспарын өзгерткенде ғана беріледі.
Шаруашылықаралық несиенің басқа несилерден айырмашылығы: бұл несие субъектілері міндетті түрде бір шаруашылық жүйесінде пайда болады;несие тек ақша түрінде беріледі;қайтарылғанда несие үшін ақы,яғни пайыз төленбейді;бұл несиені алғанда кепілдік берілмейді және белгілі бір мезгілде өтеу туралы міндеттеме толтырылмайды.Кәсіпорынның қаржы қиындығы жойылған соң жоғарғы органдардың үкімімен несие толығымен қайтарылынып алыныды.Соңғы кездері бүл несиенің тауарлы түрі дамуда.Мысалы, күрделі механизмдер,станоктар және өндірісте қолданылатын техникалар несиеге берілуде.Мұндай жағдайларда несие қатынастарының ауқымы ұлғаяды.Несиеге,мысалы, техника берілсе,ал оны қайтару несие алушының өндірген тауарымен өтелуі мүмкін.
Ипотекалық несие - ол жылжымайтын мүліктерді,яғни жерді,өндірістік және тұрғын ғимараттарды, үйлерді,пәтерлерді т.с.с. кепілдікке алып ұзақ мерзімге берілетін ақшалы несие.Мүліктердің кепілдікке алынғаны туралы ипоткалық банк несие алушыға қарызгер екендігі туралы куәлігін берді.Ипотекалық несиенің ақшалы қоры,негізінен, банктер мен корпорациялардың ипотекалық облигациялар шығырып,сатудан түскен қаржыдан құралады.
Мемлекеттік несие - ол мемлекет пен жергілікті үкімет органдарының облигация сату арқылы жеке заңды тұлғалардан несие алуы.Бұл несие қатынастарының субъектілері:несие беруші - халық және заңды ұйымдар,ал несие алушы - мемлекет және оның жергілікті органдары.
Мемлекеттік несие қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді болып екі топқа бөлінеді:
Қысқа мерзімді несие - қазыналық вексельдер түрінде шығарылып,1-3 айдан кейін өтелуі керек .Ал ұзақ мерзімді несие болса, мемлекеттік облигациялар түрінде шығарылып,көп жылдар өткен соң өтеледі.Бұл мемлекеттік заемдар мемлекеттік шығындарды өтеуге,бюджет тапшылығын жоюға, инфляция кезінде айналымдағы артық ақшаны шығаруға мумкіндік береді. Сонымен қатар,бұл несие негізінен шенеулік аппарат шығындарын өтеуге, әскер ұстауға және т.с.с. өндірістік емес экономикалық және әлеуметтік қажеттерге жұмсалады.
Халықаралық несие - деп мерзімді белгілеу, пайыз төлеу және кері қайтару келісімімен тауар валюта ресурстарын беруге байланысты халықаралық эконмикалық қатынастар аясындағы қарыз капиталының қозғалысын айтамыз.
Әлемдік шаруашылық қатынастардың интернационалдануына, халықаралық еңбек бөлінісіне және ғылыми - техникалық прогрестің жетістіктерін бірге пайдалануға байланысты халықаралық несиенің жылма - жыл масштабы ұлғаюда. Халықаралық несиелік қарым-қатынастарда халықаралық несие валюталық ұйымдар үлкен орын алады.Мысалыға алсақ олар: Еуразиялық даму банкі, халықаралық валюталық қор, халықаралық даму және қайта құру банкі,Европалық даму және қайта құру банкі және т.б.
Халықаралық несиелік қарым-қатынастарда несие алушыны донор деп, ал қарыз берушіні реципиент деп атайды.
Консорциалдық несие - бұл бірнеше банк бірігіп үлкен көлемде несие беруі. Консорциалдық несиеде қатысушы банктердің біреуі басқарушы ретінде жүреді.Басқарушы банк несие пайызынан басқа қосымша сыйақы алады.
Консорциалдық несие бірнеше құжаттармен бекітіледі:
1. Консорциалдық келісімшарт - бұл құжатта банктердің несие беру үшін бірігу мақсаты, банк қатысушыларының саны, олардың әрқайсысы алатын сыйақы және т.с.с. мәліметтер көрсетіледі.
2. Несиелік келісімшарт.
3. Кепілдеме туралы келісмшарт - бұл құжатта кепілдеменің аталуы,оның орналасқан жері, нарықтық бағасы,кепілдеменің иесі туралы және т.б. мәліметтер көрсетіледі.
Бұл несие мерзіміне байланысты келесі түрлерге бөлінеді:
▪ Қысқа мерзімді - мерзімі 1 жылға дейін
▪ Орта мерзімді - мерзімі 1 жылдан 5 жылға дейін
▪ Ұзақ мерзімді - 5 жылдан жоғары
Қорыта келе, дегенмен әлемдік банктік іс - тәжірибеде несиенің басқа да көптеген түрлері кездеседі.Мысалы, ұлттық және шетел валютасымен берілетін несие, жеке және заңды тұлғаларға берілетін несие және т.б.
1.2 Банктің меншікті капиталының көздері мен қызметтері
Негізінен басты ұғымға назар аударсақ, яғни, қарыз капиталына тоқтала кетсек. Қарыз капиталы деген капиталистік-меншік иесінің жұмыс істеуші капиталдың қайталама айналымына қарызға берген және жалдамалы еңбекті қанау негізінде өсім ақы түсіретін ақшалы капитал.Өсімқорлық капитал капитализмге дейінгі өндірістік қатынастарды білдірсе, қарыз капиталы- капиталистік өндірістік қатынастардың көрінісі.Ол өнеркәсіп капиталының қайталама айналымының негізінде пайда болды.
Несие ұдайы өндірістің ажырамас бөлігі. Тауарлы өндіріс - несие қатынастарының пайда болатын табиғи негізі. Себебі тауардың пайда болуы маңызды екі жағдайға байланысты: біріншіден,өнім тауар болуы үшін оның заттай түрі және құны болуы қажет; екіншіден: өнім бір өндірушіден екінші өндірушіге ауысу қажет,ол ауысу тек айырбас кезінде,яғни нарықта болады.Сонда тауар айырбасы несиенің пайда болатын ортасы.Бірақ несиенің пайда болатын ортасын өнімін өзі қолданатын өндірістен емес,өнімдерді бір-біріне алмастыратын айырбас ортасынан іздеу керек.
Себебі тауарлар қолдан- қолға өтетін айырбас процесі - несие қатынастарының туындайтын көрінісі.
Қарыз капиталына нақты тоқтала кететін болсақ, ол өндірістегі капиталдың,яғни қаражаттардың қайталама айналымы - несие қатынастарынан туындайтын және одан әрі дамитын нақты экономикалық негіз болып табылады. Қарыз капиталының пайда болатын ең бірінші көзі - өндірістік капиталдың қайталама айналымында уақытша бөлініп шыққан ақша қаражаты.
Қарыз капиталының жинақталатын екінші көзі - мемлекеттің уақытша бос ақша қаражаты,яғни мемлекеттің резервтік ақша қоры деп те айтуға болады.Ол қор үкімет пен оның жергілікті органдарының жинаған салықтарынан олардың шығындарының айырмасына тең.Қарыз капиталы құрылымының үшінші көзі - халықтың жинағы.Ол күнбе-күнгі қажеттілікке жұмсалмай, болашақтағы жағдайларға немесе ұзақ қолданылатын заттарды,қымбат тауарларды, жылжымайтын мүліктерді сатып алуға сақтап қойған жалақының бір бөлігі.Мұндай жинақтауға негізінен аңдаушылық (сақтық), саудагерлік,коммерциялық себептер әсер етеді.Ақша жинаудың бұл аталған негізгі көздерінен басқаларын да атап өтуге болады.Мысалы, несие-қаржы мекемелерінің ақша қаражатының шығындарды өтеу мен салым бойынша пайыз төлеуден қалған сомасын айтуға болады.Бірақ бұл өзгермелі сома болып саналады.
Ақша қаражатын жинаудың ерекше формасы - ол банктердің өз пайдасынан резерв қорына бөлген бөлігі,жинағынан айрылып қалу қаупін мақсатымен капиталын арнаулы несие жуйесі арқылы беруі. Сондай - ақ қоғамдық ұйымдардың жинағы жарнадан тускен табыстан ұйым шығындарын өтеуге қалған айырма ретінде қаралады.
Қорыта келе, қарыз капиталы өндіріс және айналыс қорларының ауыспалы айналысынан уақытша бөлініп шыққан бос ақшасынан және халық пен мемлекеттің ақшалы жинағынан құралады.Капиталды жинау барлық кезде бірдей болатын тұрақты фактор емес. Ол көптеген конъюнктуралық факторларға,әсіресе, экономиканың дамуына,ақшаның айналысқа қажеттілігі мен жеткілікті болуына байланысты өзгеріп тұрады.Ал ол өзгерістерде мынадай бағыттар байқалады:экономика қалыпты дамыса, жинақ қоры кемиді, себебі халық табысының өсуі олардың сақтық сезімдерін төмендетіп,ақшаны сақтап қоюдан гөрі күнделікті қажетіне жұмсауына әсер етеді.
Бұл кезде жинақтағы ақша өндірістің дамуынан нарыққа түскен тауарларды сатып алуға жүмсалады.
Тауарларды артық өндіру кезінде ақша айналыстан шығып,жинаққа айналады.Тұрақсыз экономика жинаудың себептерін шиеленістіріп, олардың өсуіне әкеп соқтырады.
Жинақталған ақша ел экономикасын инвистицияландырып капиталға айналады.А л ақшаның капиталға,яғни қаражатқа айналуын қамтамасыз ететін басты құрал - несие болып табылады.
Коммерциялық банктердің меншікті капиталының ролі мен шамасы, басқа қызметпен айналысатын кәсіпорындар мен ұйымдарға қарағанда өзіндік ерекшеліктерге ие.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-жабдық, жалақыға жұмсалатын, жіне т.б. шығындар жабылады. Себебі, меншікті капиталсыз банктің қызмеін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капитал есебінен банкте қажетті резервтер құрылды. Сонымен қатар, банктің меншікті капиталы ұзақ мерзімді активтрге жұмсалымдардың басты көзі болып табылады.
Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық банкте ашылатын корреспонденттік шотта көрсетіледі.Бұл, активтік шот, сондықтан да дебеті бойынша ресурстар, ал кредиті бойынша несиелік жұмсалымдар беріледі.Демек, дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос резервінің мөлшерін көрсетеді. Банктің бос резервінің мөлшері активтік операцияларға жұмсалмаған оның ресурстарының шамасын білдіреді. Осы бос резервтер сомасы қаншалықты жоғары болса, банктің тұрақтылығы соғұрлым жоғары, бірақ пайдасы төмен болады. Керісінше, егер бос жатқан қаражаттарының шамасы аз болса, онда тұрақтылығы төмен, ал пайдасы жоғары болады. Сондықтан да, әрбір коммерциялық банк өзінің корреспонденттік шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға ұмтылады.
Банктің меншікті капиталы - банктің қаржылық тұрақтылығын, коммерциялық және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған банктің әртүрлі қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы.
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер ететін әртүрлі факторларға, атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті пайданың пайдалануына, капиталдың бағасын нығайту мақсатына және банк аясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
Сонымен, қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы мынадай баптарды құрайды:
▪ жарғылық капитал;
▪ резервтік капитал;
▪ қосымша капиталдар;
▪ банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған қорлар (резервтер);
▪ бөлінбеген банк пайдасы;
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды.Жарғылық капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің пруденциялық нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер төмендегідей ұйымдық формаларда құрыла алады:
● акционерлік банк формасында;
● пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасында;
Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы құрылтайшылық құжатта мөлшері анықтарған пайшыларының жарнасынан құралып, лоар қосқан жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық капиталын ұлғайту, тек қана пай қосушылардың қосымша қосқан жарналары жіне пай қосушылардың санының өсуіесебінен жүзеге асырылады. Алайда, акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын қлғайту үшін қосымша акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бұрынғы шығарылған акцияларының бағасын өсіреді.
Меншікті капиталдың құрамдас бөлігі - акционерлік капитал болып саналады. Бағалы қағаз (акция) шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің акционерлік капиталы деп атайды.
Акционерлік капитал көлемі акцияны ұстаушылар - акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің акциясы - банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын және дивидент алуға және банкті басқару ісіне араласуға құқық беретін қағаз.
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әртүрлі болып келеді. Негізінен акционерлік капитал мынадай түрлерге бөлінеді:
а) меншікті акционерлік капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар акциялардысатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және бөлінбеген пайдадан тұрады;
ә) банктік резервтер, яғни бұл алдағы уақыттағы әртүрлі шығындарды жабуға, дивиденттер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын жабуға арналады;
б) банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдері, облигациялары т.с.с.).
Ашық типтегі банктің акциясы қолдан-қолға басқа да акционерлердің келісімінсіз өтеді.Жабық типтегі банктің акциясы қатаң түрде белгіленген тізім бойынша немесе құрылтайшылардың арасында бөлінеді.
Банктің жай акциясын иеленушілер, банктің таза табысынан дивидент алып отыруға, бірінші кезекте банктің жаңа акцияларын сатып алуға және оның жойылуы барысында бірінші болып өзіне тиісті мүлкін алуға құқылы.
Сонымен қатар, банктер қаражат тарту мақсатында облигацияларды шығарады. Жалпы, акционерлік капиталының құралуы мынадай кезеңдерден тұрады:
▪ Бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны сараптамадан өткізу;
▪ Бағалы қағаздарды эмиссиялауды тіркеу;
▪ Эмитент-банктің бағалы қағаздарын тіркеу;
▪ Шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың нәтижелерін тіркеу;
Акционерлік банктер акцияларды келесідей жағдайларда шығарады:
‒ банкті акционерлік формада құру;
‒ банктің жарғылық қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығару;
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады. Ал резервтік қор дегеніміз - банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын жабу мақсатында құрылған қаражат қоры.
Сондай-ақ, резервтік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді. Резервтік қордың шамасы заңды түрде жарғылық капиталға белгілі бір пайыз мөлшерінде, мысалы, 25% мқлшерінде құрылатын болса, оның мөлшері жарғылық қормен теңескен жағдайда жарғылық капиталға толығымен аударылады. Резервтік қордың құралуының негізгі көзіне банкпайдасы жатады. Кейде, банкте пайда болмаған жағдайда резервтік қор есебінен банктің артықшылығы бар акциялары бойынша пайыздар төленеді.
Қосымша капиталдар - негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу нәтижесінде құрылатын қаражаттар.
Арнайы қорлар - негізгі қорларды қайта бағалау негізінде, валюталық қаражаттарды қайта бағалау қоры, яғни ұлттық валюта мен шетел валюталары арасындағы айырма нәтижесінде құралады. Валюталық қаражаттарды қайта бағалау қоры шетел валютасында жарғылық капиталды қалыптастыру барысында маңызды.
Келесі қорға жекелеген банктік операциялар бойынша тәуекелді төмендету мақсатында құрылатын арнайы резрвтер жатады. Мұндай резервтерге: несиелік тәуекелді жабуға және бағалы қағаздардаң құнсыздануына байланысты құрылған резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда - акциялар бойынша дивидентті тқлегеннен кейін және резервтік қорға аударғаннан кейін қалған пайданың бөлігін білдіреді.
Банктің меншікті капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады:
● банк пайдасы;
● акциялар шығару;
● құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
● облигациялар шығару;
Банк капиталы банктің дербестігін қамтамасыз ете отырып, оның қаржылық тұрақтылығына кепіл болады және банктің басынан кешетін әр алуан тәуекелдердің зардаптарын ретке келтіретін басты көз болып табылады.
Банктің меншікті капиталы мынадай қызметтерді атқарады:
‒ қорғаныс қызметі;
‒ шұғыл қызметі;
‒ реттегіштік қызметі;
‒ айналым қызметі;
‒ резервтік қызметі;
Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі, оның капиталының шамасының банктің төлем қабілетіне және тұрақтылығына тікелей байланыстылығын сипаттайды. Банктің меншікті капиталы қаншалықты жоғары болса, соғұрлым банк өтімді болып саналады.Банк банкротқа ұшырай қалған жағдайда, оның акционерлерінен басқа ешкім зиян шекпейді.
Банк капиталының қорғаныс қызметі - банктің салым иелеріне жәрдемақы тқлеу мүмкіндігі ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда зияндарды жабуға қызмет етуін сипаттайды. Сондықтан да, оның азаюы банктің банкротқа ұшырауына жол береді. Қорғаныс қызметі - меншікті капиталдың ең басты қызметі болып табылады.
Банк капиталының шұғыл қызметі қорғаныс қызметіне қарағанда екінші дәрежелік маңызға ие болып табылады. Оперативтік қызметі жер, ғимарат, құрал-жабдықтар, алуға қажетті меншікті қаражаттарды жұмылдыруды, сондай-ақ көзге көрінбейтін зияндар жағдайына байланысты резервтер құруды сипаттайды. Бұл қаржы ресурстар көздері әсіресе, банктік қызметтің басталуы үшін маңызды. Кейіннен бұл қаражаттардың бір бөлігі ұзақ мерзімді активтерге және әртүрлі резервтерді құруға жұмсалынады.
Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамасыз етуден басқа банктердің меншікті капиталы реттегіштік қызметті атқарады. Бұл қызмет қоғамның мүддлерімен, сол сияқты банк операцияларына бақылауды жасауға мүмкіндік жасайтын заңдар және ережелерге тікелей байланысты. Банк капиталының көрсеткіштерінің көмегімен мемлекеттік ұйымдар банктер қызметтеріне баға беріп, оған бақылауды жүзеге асырады.
Банктердің меншікті капиталына қатысты ережелер, оның ең төменгі мөлшеріне қойылатын талаптарды, активтерге байланысты шектелуін және басқа банктен активтер сатып алу шартын қамтиды.
Қазақстан Ұлттық банкі бекіткен пруденциялық нормативтерде банктің меншіктікапитал көлемі беріледі.Сонымен қатар, реттегіштік қызметке ссудалық және инвистицмялық операцияларға байланысты шектеу мақсатында капиталды пайдаланады.
Айналым қызметі - кез-келген банк капиталы банроттыққа қарсы, не болмаса зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды.Олардың басты мақсаты коммерциялық қызмет көрсету болып табылады.Мұндай қызметтер тәуекелмен байланысты болатындықтан, банк капиталының мұндағы қызметі тәуекел дрежесін есепке алатын активтік айналымды авансылаумен сипатталады. Сондықтан да, бұл қызметті меншікті капиталдың айналым қызметі деп атайды. Бұл қызметті атқара отырып, өзінің айналым капиталын кассалық ақшалар, несиелік, факторингтік және лизингтік операцияларға, бағалы қағаздар сатып алуға, басқа да ғимарат, құрылғыларға және басқа да негізгі қорларға жұмсай отырып, банктер өз несие берушілерін зияндардан қорғайды.
Резервтік қызметі - бұл тәуекелдер тек активтік операцияларға ғана емес, сондай-ақ пассивтік операцияларға да тиісті болып келеді. Пассивтік операциялардан туындайтын тәуекелдерді болдырмау үшін банктер тартылатын қаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде Орталық банкте резервтерін құрайды.
Банктердің төлем ресурстарының мүмкін болар тапшылығына байланысты міндетті түрде құрайтын резервтер сияқты, активтік операцияларды болатын тәуекелдердің орнын толтыру үшін арнайы меншікті капитал резервін құруға мәжбүр болады. Мұндай зияндар банк капиталының айналым қызметіне жатпайтындықтан, оларды басқа қызметі - резервтік қызмет арқылы ғана қолдап отырады.
1.3 Банктің меншікті капиталының жеткіліктілігі
Банктің меншікті капиталының жеткіліктілігі ұзақ уақыт бойы ғылыми-зерттеу затына және банктер мен оны реттеуші ұйымдар арасындағы пікірталасқа айналып келеді.
Банктер өздерінің активтерін арттыру үшін капиталдың төменгі мөлшерде болғанын қалайды. Ал банкті бақылаушылар, банктердің банкроттықтан аулақ болуы үшін капиталдың жеткілікті мөлшерде болуын талап етеді. Банктердің банкроттығы ондағы басқарудың нашарлығынан болуы мүмкін, себебі, банкті жақсы басқарса, ол төменгі капитал нормасында жұмыс жасай алады деген пікірлер бар.
Капиталдың жеткіліктілігі термині банктің жалпы тұрақтылығын және оның тәуекелге бару дәрежесінкөрсетеді. Капиталдың жеткіліктілігі - бұл банк капиталының мөлшерінің тәуекел дәрежелері ескерілген банк активтеріне сәйкес болуға тиісті. Сондай-ақ коммерциялық банктер өз жұмыстарында банк капиталын шамадан тыс ұлғайтуды теріс санайды. Өйткені, олбанктің қызметіне кері әсер етуі мүмкін. Банктердің көбі акция шығара отырып, қаражат тартуға ынтасыз болып келеді. Сондықтан банк жетекшілері бір жағынан - қадағалау және бақыла ұйымдары, екінші жағынан - банк капиталы мен коммерциялық банктердің басқа да қызметіндегі параметрлер арасындағы қолайлы қатынасты табуға тырысады.
Кез-келген коммерциялық банктің меншікті капиталының мөлшерін мынадай формуламен анықтауға болады:
МК=А-М
Мұндағы,
МК - банктің меншікті капиталы;
А - банктің активтерінің жалпы сомасы;
М - банктің міндеттемелері;
Банктің ресурсындағы меншікті капиталдың өте төменгі үлесінде болуы да дұрыс емес. Себебі, ол банктің салым иелері алдындағы жауап беру мөлшеріне сәйкес келмейтіндігін сипаттайды. Банк меншікті капиталын ұлғайтуға негіз болатын мынадай факторларды ескерту қажет:
а) банктердің дивиденттері өнеркәсіптік кәсіпорын актиатеріне қарағанда, пайыз мөлшерлемесінің өзгеруіне, қарыз алушының несиелік қабілетінің нашарлауына байланысты, олардың нарықтық құндары өзгеріп отырады;
ә) банк көбіне тұрақсыз қысқа мерзімді қарыз көздеріне көңіл бөледі, бірақ оладың көбі талап етуге байланысты қайтарылынып алынуы мүмкін;
Сондықтан да кез-келген саяси немесе экономикалық өмірдегі жағдайлар банктердегі ресурстардың сыртқа ағылуына себеп болуға тиіс. Бастапқыда банк капиталының активтерге қатысы шекті қатынасы 20% пайызы шамасында болса, ал қазіргі оның шамасы 12% пайызды құрайды. Бұл дегеніміз банк жүйесіндегі төлем қабілетінсіздік тәуекелдің уақыт өте келе арта түсетіндігін кқрсетеді. Себебі, банк жүйесіндегі банктердің активтерінің сапасы әлі де болса, өз деңгейінде еместігін ескерсек, онда болашақта оның орнын жабатын меншікті капитал үлесінің жеткіліксіздігі байқалады. Демек, банк капиталының жиынтық деңгейінің жеткіліктілігі банк жүйесін қолдайтын басты шарттардың біріне жатады. Банктердің немесе жалпы банктік жүйедегі капитал көлемін тура анықтау қиын, бірақ жоғарыда қарастырылған қызметтердің орындалуы үшін, салым иелері мен бақылаушы ұйымдардың сенуі үшін капитал жеткілікті мөлшерде болуы қажет. Қажетті капиталдың сомасы банктің тәуекел деңгейіне байланысты болуға тиіс. Мысалы егер банктің бергн ссудаларының тәуекел дәрежесі өте жоғары болса, онда банкке көп мөлшерде қорлар құруға тура келеді. Қажетті меншікті капитал мөлшерін анықтай отырып, банк алдында келесідей міндеттер тұрады: тәуекелдің артуына байланысты өз капитал мөлшерін ұлғайту қажет пе немесе тәуекел деңгейі төмен болып келетін активтерге өз қаражаттарын орналастырған тиімді ме? Осындай жағдайда банк капиталы, оның активтер сапасына, басқару сапасына, қызметіндегі саясатқа және банктің басынан кешетін тәуекелдерге тәуелді ме жоқ па? деген балама сауал туындайды. Банк меншікті капиталын бағалау әдістемесі туралы сұрақ 80-жылдардың екінші жартысында халықаралық қаржы ұйымдарында да үлкен пікірталас туғызған болатын.Сөйтіп, 1988 жылы Базель комитеті келісімінің шешімімен Халықаралық біртұтас капитал есебі және капитал стандарты туралы келісімшарт негізінде Кук коэффициенті деп аталатын капитал жеткіліктілігі нормативі іс жүзінде енгізілді.
1933 жылдан бастап күшіне енген бұл коэффициент көптеген елдердің Орталық банктерінде, біздің Ұлттық Банкімізде, пруденциялық норматив қатарында пайдаланылуда. Кук коэффициенті, банк капиталы мен оның баланстан тыс активтері арасындағы ең төменгі шекті қатынасын бейнелейді. Мұндағы меншікті капитал екі элементті қамтиды: негізгі және қосымша капитал. Олардың жеткіліктілігіне баға беру үшін, активтер мен баланстан тыс міндеттемелердің өлшемі таңдап алынған.
Мұндай тәсіл баланстан тыс операциялардың іске қосылуын қамтамасыз етумен қатар, төменгі тәуекелді активтерге қаражаттар жұмсауды ынталандыра түседі.
Базель келісіміне сәйкес, банктің капиталы екі деңгейге бөлінеді:
‒ 1- ші деңгейлі капитал;
‒ 2 - ші деңгейлі капитал;
1- ші деңгейлі капиталға: қарапайым акциялар, бөлінбеген пайда, сол сияқты еншілес компаниялардың бақылаусыз пакеті шегерілген материалдық емес негізгі капитал шамасы жатады.
2 - ші деңгейлі капиталға: ссудалар бойынша зияндарды жабуға арналған резервтер, мерзімсіз артықшылығы бар акциялар қосылған екінші дәрежелі қарыздар жатады.
1998 жылдан бастап,осы күнге дейінгі капиталдың өсуі банктердің Халықаралық стандартқа өту Бағдарламсына және ҚҰБ-ның капиталдануына байланысты қоятын талаптарын орындауымен байланысты болғаны жасырын емес. Нақтырақ айтсақ, капиталдың өсуі банктердің алған пайдасы және жарғылық капиталын ұлғайту есебінен жүзеге асырылады.
2001 жылдан бастап, ҚҰБ-нің және ҚҚА-нің есептік мәліметтерне сүйенсек Қазақстандық банктердің меншікті капиталының жеткіліктілігі коэффициентінің нормативтерге сай орындалысы сақталған.
Дегенмен де банк активтерінің жоғарғы қарқынмен өсуі банктік секторы үшін тәуекелдің ұлғаюына әкелетінін естен шығармаған дұрыс болады.
Банктің табысы берген несиелердің сапасына тікелей байланысты десек, онда несие көлемін шектеу банк табыстылығын шектеуге, соның нәтижесінде банк капиталын ұлғайту көзінің қысқаруына әкелетінін білеміз. Ендеше бүгінгі банктердің меншікті капиталын ұлғайту көзі ретінде тек қана акцияларды шығару амалы қалуда.
2.Банктің тартылған қаражаттары
2.1 Банктің тартылған қаражаттары және банктік депозиттік операциялар
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті қаражаттар салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен банктің активтік операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, сондай-ақ ескі банктік жүйе үшін уақытша бос ақшалай қаражаттарды тартудың дәстүрлі емес тәсілдерінің болуы, тартылған қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті десе де болады.
Банктік тәжірибеде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне байланысты үлкен екі топқа бөледі:
▪ депозиттік қаражаттар;
▪ депозиттік емес тартылған қаражаттар;
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды. Депозиттер, банк үшін бірден-бір арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозит - бұл клиентердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.
Депозиттік емес тартылған қаражаттар - бұл банктің алған қарыздары тұрінде немесе өздерінің меншікті бағалы қағаздарын сату жолымен тарататын қаражаттары.
Депозиттік емес банктік ресурс көздері мен депозиттер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz