Балқаштың климаты континентальды

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

География және табиғатты пайдалануфакультеті

Метеорология және гидрология кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

ҚАРАТАЛ ӨЗЕНІ - ҮШТӨБЕ БЕКЕТІ БОЙЫНША СУ ӨТІМІ ҚИСЫҚТАРЫН ТҰРҒЫЗУ ЖӘНЕ ЖЫЛДЫҚ АҒЫНДЫНЫ ЕСЕПТЕУ

Орындаушы:
2 курс студенті Елбасиева Б.Б.

Ғылыми жетекші:
г.ғ.к, доцент Молдахметов М.М.

Норма бақылаушы:
ассистент Жанабаева Ж.А.

Қорғауға жіберілді
"___"_______2012 ж.
Кафедра меңгерушісі:
г.ғ.к, доцент Джусупбеков Д.К.

Алматы 2012
РЕФЕРАТ

Курстық жұмыстың тақырыбы Қаратал өзені - Үштөбе бекеті бойынша су өтімі қисықтарын тұрғызу және ағындыны есептеу.
Курстық жұмыс 33 беттен, 15 кестеден, 12 формуладан, 1 суреттен тұрады.
Негізгі қолданылатын сөздер: су өтімі, су деңгейі, ағынды, ағынды модулі, ағынды қабаты, ағынды көлемі, экстраполяциялау, су жинау алабы, су қимасының ауданы, тұстама, су айрық сызығы, сабалық кезең, өзен арнасы, бекет, өзен аңғары.
Зерттеу нысаны - Қаратал өзені - Үштөбе бекеті.

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
б.
1
Қаратал өзені алабының қысқаша физикалық-географиялық сипаттамасы

1.1
Табиғи жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.2
Жер бедері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.3
Геологиялық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1.4
Топырағы мен өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
7
1.5
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.5.1
Ауа температурасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.5.2
Жауын-шашын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
1.5.3
Қар жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
1.5.4
Ауа ылғалдылығы мен жел ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
1.6
Гидрографиясы және морфометриясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
10
1.7.
Өзендер желісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
12
2
Су өтімі қисықтарын тұрғызу және ағындыны есептеу

2.1
Негізгі түсініктеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14
2.2
Тапсырманың мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15
2.3
Жұмысты орындау тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2.3.1
Су өтімі қисықтарын тұрғызу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2.3.2
Су өтімі қисықтарын экстраполяциялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2.3.3
Су ағындысын есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
29

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
32

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... .
33

КІРІСПЕ

Курстық жұмыстың мақсаты : Қаратал өзені - Үштөбе бекеті бойынша су өтімі қисықтарын тұрғызу және су ағындысын есептеу.
Курстық жұмыста Қаратал өзені - Үштөбе бекеті бойынша өзен алабының физикалық-географиялық сипаттамасы, бекеттің сипаттамасы қарастырылған.
Жұмыстың негізгі мақсаты: Қаратал өзені - Үштөбе бекеті бойынша өлшенген су өтімдері және су деңгейі мәліметтері арқылы су өтімі қисықтарын тұрғызу, аталған мәліметтер бойынша күнделікті су өтімдер кестесін құрастыру және су ағындысын есептеу.
Су өтімі қисықтарын тұрғызу барысында байқалған ең жоғарғы және ең төменгі су деңгейлеріне дейін экстраполяциялау әдісі арқылы орындалады.
Су ағындысы есептелгеннен кейін, анықталған мәндерді Гидрологиялық жылнама мәліметтерімен салыстырып, олардың айырмашылығы табылады.

1 ҚАРАТАЛ ӨЗЕНІ алабыныҢ ҚЫСҚАША ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ

0.1 Табиғи жағдайы

Қаратал өзені Жетісудағы өзен болып саналады. Қаратал өзенінің батыс жағалауында Тауқұм, шығыс жағалауында Сарыесік-Атырау құмды шөлі жатыр. Сазды, құмды төбелер мен қырқалардан құралған. Бұл жерлерде тақырлар да кездеседі. Ауданның оңтүстігіндегі теңіз деңгейінен 500-700 м биіктікте Малайсары, Тасмұрын асулары жатыр. Жер бедерінің көп бөлігі жазық, оңтүстіктен солтүстікке қарай аласарады. Бұл жер бедерінің қалыптасуына сыртқы күштерінің ішінде, ағын су мен жел көп әсер етеді. Көбінесе, құмды төбелер - жыңғыл, ши, қамыс, сексеуіл сияқты бұталы өсімдіктердің астына жиналады. Бұл құмды төбелердің көлемі өсімдіктердің бойына қарай анықталады. Ал егер өсімдік тіршілігін жойса, құм жайылып кетеді. Тауқұм шөлді аймағының жер бедері эолдық, яғни жел атқаратын формадағы түріне жатады. Сондай-ақ Сарыесік-Атырау шөлінде де жер бедері жазық [1].
Балқаштың оңтүстігінде орналасқан Қарқаралы-Ақтау массиві және Шыңғыстау жотасы оның солтүстігіндегі суайрығы болып табылады. Оңтүстікте су Теріскей және Күнгей Алатауларының арасынан және Қаратал Алатауы арасынан, ал батыста Шу-Іле тауларының арасынан өтеді. Аумағы құбылмалы: 17-22 мың км2, батыстан шығысқа қарай 900 км-ге, ал солтүстіктен оңтүстікке қарай 680км-ге созылып жатыр. Суының көлемі 112 км3. Өзеннің алабы 501 мың км2 шамасында. Ең терең жері 26 м. Балқаштың батыс бөлігінде Іле, шығыс бөлігінде Ақсу, Лепсі және Аягөз өзендері құяды. Көлдің солтүстік жағалауы тау сілемдерімен ұштасып жатқандықтан, биік жар қабақ болып келеді және көптеген жыра-жылғалармен тілімделген, ал оңтүстік жағалауы - суы біртіндеп тартылған кезде қалған шөгінділерден пайда болған құмды ойпат. Көлде кездесетін ірі аралдар: Басарал және Тасарал.
Шығыс тауішілік аудан Балқаш көлі алабының Шарын өзенін басып өтетін шығыс бөлігін алады. Алаптың аталған бөлігін айнала таулар қоршап жатыр. Жоңғар Алатауы ауданның солтүстік шекарасы болса, шығыс шекарасы Іле Алатауы және оңтүстігінде Теріскей Алатауымен шектеледі [1].
Алаптың үлкен көлемі, климаты мен жер бедрініңбірқалыпсыздығы, табиғи шарттардың әртүрлілігі Балқаш маңы шөлді алабының солтүстік Тянь-Шаньның таулы тізбегіне дейін айқындалады. Орфографиясы жағынан алап үш бөліке бөлінеді. Негізінен солтүстік және солтүстік маңын алып жататын солтүстік және солтүстік-батыс бөлігі Қазақтың ұсақ шоқысының маңында орналасқан . Алаптың бұл бөлігінің жер бедеріне жоталары сайлармен тілімделген шоқылары бар жазықтар тән. Жергілікті жердегі шекаралар биіктігі 30 - 40 м-ге дейін жетеді, кейде 100 - 200 м-ге дейін болады. Орталық бөлігі - Балқаш ойпаты - Қазақтың ұсақ шоқысының оңтүстік шетінен оңтүстік пен оңтүстік-шығыс таулы тізбегіне дейін созылып жатқан құмды, шөлейітті жазықтық Балқаш ойпатының солтүстік бөлігіндегі белгілер 400 - 500 метрге дейін жетеді. Үстірт - шоқылар, төбелер, құрғақ аңғарлар және құрғап кеткен өзендермен кесілген. Ойпаттың оңтүстік жағында негізінен - Тауқұм, Мойынқұм, Сары-Ішіқотрау құмды шөлдері орналасқан. Алптың оңтүстік-шығыс пен оңтүстік бөлігі Қазақ-Жоңғар таулы аумағы мен Тянь-Шань таулы жүйесінің солтүстік тізбегімен шектелген. Қазақ-Жоңғартаулы аумағының құрамына Тарбағатай тауы, Жайыр, Ұрқашыркөтерілімдері, Барлық пен Майлы таулары, биіктігі 2000 - 40000 м-ге жететін Жоңғар Алатауының тауларына кіреді. Іленің солтүстік жағалауының көп жері жайдақ, кейде құмды, тұздылау және жиде, терек, шеңгел, сексеуіл, қарағай жапқан. Бекеттен төмен, Қапшағай шатқалының бойында, отыз шақырымнан аса жерде Іле Қапшағай атты биік шың-құздармен қысылады; одан ары қарай құмды далаға жайылып, құм және қалың, үлкен қамыстардың арасымен ағады [2].

0.2 Жер бедері және геологиясы

Балқаш көлі алабы аумағының геологиялық құрылысы жағынан өте күрделілігімен және әртүрлілігімен ерекшеленеді.
Кембрийге дейінгі шөгінділер: кристалды тақтатастар, гнейстер, амфиболиттер Шу-Іле тауларында, Іле Алатауы мен Теріскей Алатауларында кездеседі. Кембрийлік шөгінділер: сұр құмтастар, спилиттер, мраморлар, әктастар Шу-Іле тауларының айтарлықтай көп аумағында, Іле Алатауында және Теріскей Алатаудың солтүстік жоталарында кездеседі.
Карбонатты шөгінділер Іле Алатауының батыс бөлігінің біраз жерлерінде таралған. Жоңғар Алатауының солтүстік бөлігі мен солтүстік-шығыс Балқаш маңында карбонатты шөгінділер спилиттер, диабаздар, әктастар, құмдақтар түрінде кездеседі.
Ордовик шөгінділері: құмдақтар, конгломераттар, тақтатастар, әктастар мен эффузивтер Солтүстік Балқаш маңы мен Тарбағатай, Шыңғыстау, Шу-Іле тауларында кеңінен тараған. Сонымен қатар Іле Алатауы мен ЖоңғарАлатауы, Кетпен, Күнгей Алатауы тауларында да белгілі.
Силур шөгінділері (құмдақтар, әктастар, тақтатастар, эффузивтер және олардың туфтары) тек қана Шу-Іле тауларында, Оңтүстік Жоңғарда, Кетпенде, Тарбағатайда, Шыңғыстауда тараған. Карбонатты жыныстар немесе осы жыныспен жасты шөгінділер қарастырылып ортырған ауданда өте аз тараған деуге болады. Солтүстік Балқаш маңында силурлық шөгінділер жасыл түсті терригендік құрылымдар (құмдақтар, алевролиттер, яшмалар) түрінде кездеседі. Жоғарыда аталған жыныстардың барлығы Іле Алатауында, Күнгей Алатауында және Теріскей Алатауында ендік бойымен, ал Тарбағатай, Шыңғыстау Шу-Іле тауларында солтүстіктен шығысқа, ал Солтүстік Балқаш маңында меридиан бойымен тығыздалған қатпарлар түрінде кездеседі [1].
Солтүстік-батыс Балқаш маңы мен Шу-Іле тауларында, Теріскей және Күнгей Алатауларында қызылтүсті құмтастармен, эффузивтермен, конгломераттармен қатар әктастар кең тараған. Олар өте кең алқапты, яғни Шалқұдықсу, Текес Қарқара өзендерінің алаптарын, Балқаштың солтүстік-батыс жағалауларын алып жатыр.

1.3 Топырағы мен өсімдік жамылғысы

Балқаш ауданының топырағы құмды, сазды сұр топырақ типіне жатады. Қазіргі кезде сортаңдана бастап, топырақтың бетін тұз басып жатыр. Өте сирек өсімдік жамылғысы ермен, бұталар және эфедрамен келтірілген. Өзендердің көне аңғарларындаұсақ бұталар және сексеуіл өсетін тақыр топырақ таралған. Балқаш көлінің жағалауындағы шалғындарда қамыс, сортаңды ермен, солянка өседі. Таулы аудандардың көтерілуіне байланысты әр экспозицияа әртүрлі өсімдіктер тән. Жоңғар және Іле Алатауының шөлді-далалы белдеуіне боз-ерменді өсімдік жамылғысы бар сұр топырақ және каштанды топырақ тән. Бұл зонаның таралу шекарасы 600 - 800 м-ге дейін жетеді. Жоғарғы шекарасында - шыршалар кездеседі. Субальпілік ландшафттарға(2300 - 2800 м-ге дейін) арша, типчак, ырғай мен орта бойлы шөпті шалғындармен ауысып келеді [1].
Аумақтың шөл-дала зонасын алып жатқан Солтүстік Балқаш маңында солтүстік шөлдің құба және сұр-құба топырағы тараған, кейбір жерлерде бұл топырақ сор және сортаң топырақтармен араласады. Құба топырақтарда жусан, бетеге өседі, ал сұр-құба топырақтарда жусан, боялыш өседі. Шарын өзенін жағалай жайылма-шабындықты топырақтар тараған, бұл топырақтарда қоға өсімдігінің тоғайлары, қамыс және т.б. тоғай өсімдіктері кездеседі. Балқаш көлінің жағалауларында құрақтар, сортаң жусандар және сораңдар өсетін сортаң топырақтар тараған [2].
Шөл-дала белдеуінде кәдімгі сұр топырақтар басымдылық танытады. Мұнда жусан, көкшыбық, бетеге, көл қияқтары өседі. Алтынемел жотасының тауалды жазықтарында сұр-құба топырақтар тараған. Өсімдік жамылғысына келетін болсақ мұнда ксерофитті бұталар басымырақ, ақ жусан, басбүйірген өседі.Онда - сексеуіл, жыңғыл, қамыс шеңгел, құрақ қамыс, қоға, құм бетегісі, тал, ши, сары ағаш, қара ағаш, долана өседі. Аудан ішінде - шырша, терек, қайың, емен, үйеңкі, арша өседі. Құмды сазды жерлерге - құм бидайығы, арпабас, сортаңды ажырық, меңдуана, қаңбақ, шырғанақ содан қашығырақ жерлерде өседі. Сонымен шөл зонасының өсімдіктері, өзінің қалыптасқан табиғи ортаның қатал жағдайына бейімделген және өздеріне тән ерекшеліктері бар. Қаратал өзенін бойлай, тоғай арасында жидектерден - бүлдірген, қара жидек өседі [1].
Іле-Шу таулары айтарлықтай биік болмағандықтан мұнда тек екі белдеу: таулы-далалы және шөл-далалы бар. 700-850 м биіктегі тауалдындағы көлбеу беткейлерде ашық каштанды топырақ тараған, ал 300 м төменде Шу-Іле тауларында кәдімгі сұр топырақ тараған. Өсімдітерге келетін болсақ бетегелі-жусанды және бетегелі-дәнді өсімдіктер өседі.

1.4 Климаты

Балқаштың климаты континентальды. Олар жазық, аласа таулы және таулы аумақтары бір-бірінен ерекшеленеді. Жазықтық және аласа таулы аудандарда көбінесе ауа температурасының үлкен ауытқулары, қысы суық, жазы құрғақ, ыстық және созылмалы болып келеді. Таулы аудандардағы климат бірқалыпсыз, көбінесе ол жергілікті жердің биіктігі мен жер бедерінің түріне байланысты. Жалпы, Іле өлкесінің климаты - далалық. Ауа райының ауытқушылығы мен тұрақсыздығы - оның ерекшелігі; даланың солтүстік бөлігіне қарағанда едәуір тұрақты болса да, қыста аяз болып тұрады; жазда ыстық 40 °С-қа дейін жетеді. Суық 50 °С-тан төмендеуі сирек. Көктем тым жаңбырлы және жауын-шашынды болып келеді [2].

1.4.1 Ауа температурасы

Орташа жылдық ауа температурасы көлдіңбатыс жағалауында 7,0 ºC-тан көлдің шығысында 5,3 ºC -қа дейін өзгереді. Қаңтар айының орташа температурасы минус 13 -16 ºC, ал шілде айында орташа алғанда плюс 24 -25 ºC шамасында болып келеді.
Абсолюттік минимал температура көлдің орталық бөлігінде (минус 40 ºC) және солтүстік жағалауында (минус 46 ºC) байқалады. Ауа температурасының абсолюттік максимал шамасы көлдің шығысынан батысына қарай 41 - 45 ºC -қа дейін өзгереді.
Қазан және қараша айларында ауа температурасының күрт төмендеуі тән (8 - 9 ºC -қа), мұндай жағдай солтүстік салқын ауаның енуімен және сібір антициклоны тармағының дамуымен байланысты. Қыс мезгілінде антициклондық ауа райында орташа ауа температурасы минус 30 ºC -қа (орташа есеппен бір айда бір күн), ал қысы қатал жылдары минус 40 ºC -қа дейін төмендейді (1-кесте) [1].

Кесте 1 - Орташа, максимал және минимал айлық және жылдық ауа температурасы, ºC

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Жыл
Балқаш ст.
-15,2
-13,5
-5,3
7,1
16,0
21,8
24,2
22,2
15,3
6,2
-3,6
-11,9
5,3
-10,1
-7,3
2,2
11,3
19,2
25,1
27,0
24,6
18,4
1,1
0,6
-6,0
6,8
-19,1
-21,4
-11,8
4,0
11,8
18,2
21,0
18,3
12,0
3,1
-10,5
-19,6
3,8

Тұрғылықты суық орташа алғанда қарашаның ортасында - желтоқсанның басында орнайды және наурыздың ортасына дейін сақталады. Суық мезгілдің орташа тұру ұзақтығы (орташа тәуліктік температурасы 0 ºC -тан төмен күндер) 85-112 күнді құрайды.
Қыс айларында оңтүстіктен жылы ауа массасының енуіне байланысты (С типті циркуляция) күндізгі температура 10-15 ºC -қа көтеріліп, жылымықтардың орнауы мүмкін [1].
Наурызда жылы ауа массасының енуімен және радиациялық жылыну нәтижесінде ауа температурасының жылдам көтерілуі байқалады. Соңғы көктемгі суыну (заморозки) әдетте сәуірдің екінші жартысында, жекелеген жылдары 20 ºC ауытқумен орнауы мүмкін.
Жаз айларында (маусым-тамыз) орташа айлық ауа температурасы 22 - 25 ºC шамасында тербеледі, ал орташа тәуліктік температура 25-35 ºC -қа жетеді [1].

1.4.2 Атмосфералық жауын-шашын

Атмосферадағы жылдық жауын-шашынның таралуы батыстан шығысқа қарай өседі. 1930-1969 ж.ж.аралығында орташа жауын-шашын көл айдынынан 200 мм, Батыс Балқашта 186 мм, Шығыс Балқашта 220 мм, ал 1970-1989 ж.ж. аралығында 178 мм; 198 мм және 186 мм болған. 1930-1969 ж.ж. жауын-шашын мөлшерінің орташа көлемі 3,6 км3жыл, ал 1970-1989 ж.ж. аралығында 3,5 км3жыл құрады. Жаздың биік температурасы, ауа құрғақшылығы және қатты жел сияқты факторлар көл бетінен булануға жақсы әсерін тигізеді. Буланудың орташа қабаты мен көлемі 1930-1989 ж.ж. 990 мм және 10 км3жыл Батыс Балқаш және 1000 мм және 7,5 км3жыл Шығыс Балқаш үшін болды.
Балқаш маңында өлшенген жылдық жиынтық жауын - тшашын мөлшері 100 -160 мм-ді құрайды. Суық мезгілге қарағанда жылы мезгілде жауын-шашын көбірек түседі. Ауа температурасы жоғары болып келген кезеңде әдетте жауын-шашын жаумайды. Ең. Жоғары. жиынтық жылдық жауын-шашын мөлшері 255 мм, ал ең азы - 39 мм-ді құрайды. Айлық жиынтық жауын-шашын мөлшерінің аумақ бойынша таралуы өте жоғары айырмашылықта болып келеді (Кесте 2) [2].

Кесте 2 - Көпжылдық орташа жиынтық жылдық жауын-шашынның жыл ішінде таралуы және максималды, минималды айлық жиынтық жауын-шашын мөлшері, мм

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
жыл
11-3
4-10
Балқаш ст.
12
10
11
12
10
13
12
8
5
9
11
14
127
58
69
26
25
17
37
44
55
35
43
40
32
28
24
220
78
154
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
59
20
25

1.4.3 Қар жамылғысы

Қар жамылғысы периоды ұзақтығы қар биіктігіне, тығыздығына және ондағы су қорына, сондай-ақ жергілікті рельефке байланысты.
Қар жамылғысының басталуы солтүстік аудандарда қазан айының соңғы күндері, оңтүстік жазықта - 10-1511 , тау баурайларында - қараша айының басында, биік таулы аймақтарда қыркүйек айының басында байқалады. Алғаш жерге түскен қардың 70-80 % қар жамылғысын түзбейді [1].
Оңтүстік жазық аудандарда қыстың соңына қарай қар жамылғысы биіктігі 10-15 см, ал солтүстікте - 15-25 см болады. Іле Алатауының таулы бөктерінде, Жоңғар Алатауының оңтүстік сілемдерінде және Шу-Іле тауларында қар жамылғысының биіктігі 15 см-ден 30 см-ге дейін көтеріледі [1].

1.4.4 Ауа ылғалдылығы мен жел

Ауа температурасының орташа абсолюттік ылғалдылығы 7 мб-ды құрайды. Солтүстік жағалауда аздау 6,3 мб-дан 6,9 мб-ға дейін, оңтүстік жағада көбірек 7,2 мб-дан 7,3 мб-ға дейін жетеді. Жазда үлкен ауа температура мен жауын-шашын аз мөлшерінің әсері тым құрғақшылыққа әкеледі. Жылдың суық мезгілінде абсолютті ылғалдылық (қараша-наурыз) 80 % шамасында, өтпелі кезеңде (сәуір-қазан) 57 %-дан 67 %-ға дейін, ал жазда (маусым-тамыз) 40 %-дан 52 %-ға дейін жетеді. Оның орташа жылдық мәні 60-80 %. Жыл бойындағы ауа ылғалдылығының тапшылығы 6,4 мб-дан 8,3 мб-ға дейін, ал қыста 0,8 мб-дан 1,3 мб-ға дейін өзгереді. Көктемде ауа температурасының өсуімен қатар ылғалдылық тапшылығы өсіп, жазда 20 мб-дан 25 мб-ға жетеді [2].
Ауаның ылғал тапшылығы жыл бойы 6,4-8,3 мб шегінде өзгереді. Көлдің оңтүстік жағалауы бұдан төмендеу шамамен сипатталады. Іле өңірінде екі бағытта жел соғады: Балқаштан солтүстік-батыс желі және жоғарыдан соғатын шығыс желі, оны қазақтар Ебінің желі деп атайды. Ол тек көктемде соғады. Соңғысы жылы және құрғақ; біріншісі әрқашан қара бұлт әкеледі және құрғақ Бетпақдала мен Балқаш жағалауы құмдарынан көтерілген қалың шаңды айдап ала келеді. Біртіндеп бұл шаң жақындап келеді де, қамысты майыстырып, осал киіз үйлерді құлатып, қас қағым арасында өте шығады, содан соң тыныштық орнап, нөсер жауын жерді шаяды. Бұл дауыл қандай жылдамдықпен соғатынын тек оның белгісі батыста бір сағаттан ерте білінбейді, ал үш сағат ішінде бүкіл Іле өлкесі малшынып шығуы мүмкін [1].

1.5 Гидрографиясы және морфометриясы

Шығыстағы, оңтүстік-шығыстағы және оңтүстік бөлігіндегі биік тау сілемдері және солтүстік пен батыстағы аласа таулы рельеф аудандағы ағыстың негізгі бағытының қалыптасуына әсер етеді. Өзендердің басым бөлігі оңтүстік-шығыста және солтүстік-батыста. Барлық өзендердің 90 %-ы Балқаш бассейніне құяды, қалғандары Алакөл бассейні тобындағы өзендер. Көптеген өзендер көлге жетіп келмейді, жолда құмға сіңіп кетеді. Барлық ірі көлдер (Балқаш, Алакөл, Сасықкөл), сонымен қатар кішігірім көлдердің басым бөлігі территорияның орталық төменгі бөлігінде орналасқан [2].
Соңғы жылдары бұл аймақта су қоймалары мен бөгендер, тоғандар көптеп салынуда. Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы ең ірі бөгендердің бірі Қапшағай су қоймасы Іле өзенінде салынған, су айдынының ауданы 1800 км2.
Биік таулы аймақтарда гидрографиялық желі жиілігі 0,40-0,20 кмкм2, Солтүстік Балқаш маңында 0,20-0,50 кмкм2, ал аумақтың оңтүстік жазық бөлігінде 0,01 кмкм2 [1].
Балқаш көлінің, оның батыс және шығыс бөліктерінің морфометриялық сипаттамалары 3,4-кестелерде келтірілген [2].

Кесте 3 - Су деңгейі 342 м кезіндегі Балқаш көлінің морфометриялық сипаттамалары, км

№
Сипаттамалары
Өлшем бірлігі
Шамасы
1
Көлдің ұзындығы
км
614
2
Максимал ені
км
70
3
Орташа ені
км
30
4
Жағалық сызықтың ұзындығы
км
2 383
5
Су айдынының ауданы
км2
18 200
6
Максимал тереңдік
м
26,5
7
Орташа тереңдік
м
5,8
8
Суының көлемі
км3
106
9
Көл қазаншұңқырының көрсеткіші (С.Д. Муравейский бойынша)
км
1,50

Балқаш көлінің қазаншұңқырының созыңқылығымен және жағалық сызықтарының тілімделген болып келуімен ерекшеленеді. Сарыесік жартылай аралы тұсында көл енінің күрт тарылуынан көл екі бөлікке - батыс және шығыс бөліктерге бөлінеді. Бұл бөліктер өздерінің морфометриялық және гидрофизикалық сипаттамаларымен өзгешеленеді. 342,0 м су деңгейі жағдайында Ұзынарал мойнағының (ең тар жері) ені 5-6 км-ден аспайды, ал табалдырықтың ең таяз жерлері 2,8-3,3 м болып келеді.
Көлдің бұлай екіге бөлінуі оның әсіресе суларының тұздылығының күрт өзгешеленуімен ерекшеленеді. Батыс Балқаш негізінен тұщы немесе өте төмен минералданған (су деңгейінің тербелісіне байланысты) ағынды көл болып табылады, ал Шығыс Балқаш салыстырмалы түрде алғанда жоғары минералдануымен сипаттталады [2].
Кесте 4 - Батыс және Шығыс Балқаштың негізгі морфометриялық сипаттамалары.

Көлдің бөлігі
Ұзын-дығы, км
Максимал ені, км
Орташа ені, км
Айдынының ауданы, км[2]
Максимал тереңдік, м
Орташа тереңдік
Суының көлемі
Батыс Балқаш
296
70
36
10600
11,0
4,6
48,5
Шығыс Балқаш
318
47,5
24
7600
26,5
7,6
57,5
1.6 Өзендер желісі

Балқаш көліне негізінен 5 өзен құяды, олар: Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі және Аягөз. Бұлардың ішінде Іле, Қаратал, Ақсу және Лепсі өзендері сулары Тянь-Шань тауларынан, ал Аягөз өзені Тарбағатайдан және Шыңғыс тауынан қалыптасады. Іле Батыс Балқашқа, ал қалғандары Шығыс Балқашқа құяды. Солтүстіктен Балқашқа Мойынты, Тоқырауын және Бақанас өзендері жақындайды, бірақ көлге жақындағанда сулары тартылып қалады. Тек Тоқырауын жекелеген суы мол жылдары біршама суын Балқаш көліне жеткізеді. Басқа қалған кішігірім құрғап қалатын өзендер Балқаштың оңтүстік-батыс және батыс жағалауына құяды [2].
Балқаштың ең ірі саласы - Іле өзені, оның үлесіне жалпы алаптың70 %-ы және алаптың жиынтық беттік ағындысының 80 %-ы тиесілі. Іле өзені Балқашқа құярда ауданы 8000 км2 болатын үлкен атырау жасайды. Жалпы ұзындығы 1439 км, республика аумағында 815 км. Суы егін суаруға, электр энергиясын өндіруге пайдаланылады. Іле өзеніне жоғары және орта ағысында Тянь-Шаньнан бастау алатын бірнеше салалар келіп құяды. Бұлардың ішіндегі ең ірілері-Шарын, Шелек, Қаскелең өзендері. Атырау Бақанас елді мекенінен 70 км төмен өзен үш тармаққа бөлінетін, яғни Топар, Іле және Жиделі тармақтарына бөлінетін жерден басталады.
Аягөз өзенінің сағасы батпақтанған және біршама Балқаш көлінің суы басқан аңғар түрінде болып келген, ал Қаратал, Ақсу және Лепсі өзендері Балқашқа атырау жасап құяды [2].
Лепсі өзені. Атырауы салыстырмалы түрде алғанда үлкен емес - 145 км2. Ол сағадан 30 км-дей жоғарыдан басталады. Мұнда батпақтанған жерлер аздап кездеседі және көлдер мүлдем жоқ деуге болады. Ылғалы мол жерлердің жиынтық аудан (13,0 км2) барлық атырау ауданының 8 %-ын құрайды. Атыраудың басталатын жерінен шамамен 10 км төмен Ақсу өзеніне қарай тармақ шығады. Су тасуы мезгілінде Ақсу және Лепсі өзендерінің атыраулары бір-бірімен қосылып кетеді [1].
Қаратал өзені. Қаратал өзені көлге құяр жерінде ауданы 860 км2болып келетін атырау жасайды. Атыраудың басы шамамен сағадан 60 км-дей жерден басталады. Бұдан төмен өзен бірнеше қолтықтар мен тармақтарға бөлініп көлге құяды. Олардың ішінде көлге негізінен тек Қаратал өзінің суын жеткізеді, қалғандары құмдарға сіңіп және микроойыстарды толтырып жоғалады. Атыраудың жақсы ылғалданған аудандарының (көлдер, батпақтар, қамыс массивтері) мөлшері 200 км2шамасында. Көлдерінің жиынтық ауданы 14,5 км2. Олардың ішіндегі ірілері - Саркөл(3,96 км2), Қалғанкөл(3,30 км2), Барабас (0,76 км2) [1].
Ақсу өзені атырауының ауданы 720 км2-ты құрайды. Ол сағадан 71 км жоғарыдан басталады. Атыраудың басында Ақсу өзенінен оңға қарай Құрақсутапмағы бөлініп шығып, Лепсі өзеніне құяды. Бұл тармақтың суы мол емес, тек су тасуы кезінде байқалады. Сол жақ тармағы Ақсу өзенімен параллель аға отырып, батпақтанған жерлермен және Қалғанкөл арқылы өтеді. Қазіргі уақытта су Ақсу өзенінің негізгі арнасымен және оның сол тармағымен ағады. Жақсы ылғалданған жерлердің ауданы 338 км2 (шамамен атыраудың 50 %). Атыраудың бірқатар бөлігін құм массивтері алып жатыр. Атырау ауданында тек қана бір көл - Қалғанкөл бар, айдынының ауданы 8,6 км2 [1]

2 СУ ӨТІМІ ҚИСЫҚТАРЫН ТҰРҒЫЗУ ЖӘНЕ АҒЫНДЫНЫ ЕСЕПТЕУ

2.1 Негізгі түсініктемесі

Су өтімі қисығын тұрғызу және орташа тәуліктік су өтімін есептеу гидромияның ең қиын және өте маңызды тапсырмаларының бірі. Күнделікті (орта тәуліктік) су өтімін анықтау жекелеген су өтімін өлшеу жұмыстары жүргізіледі. Орташа тәуліктік су өтімі тәуліктік, декадалық, айлық, жылдық жиынтық ағындарды есептеу үшін, орташа көпжылдық ағындыны, жыл ішіндегі үлестірімін, су өтімінің сипаттамаларын, ең жоғарғы және ең төменгі ағындыны бағалау үшін қажет. Су өтімінің қисығы дегеніміз - су өтімдері мен су деңгейлері байланысының кескіндемелік бейнесі. Жылдық су ағындысын есептеу үшін су өтімдерінің қисықтары 1 жылдық деректері бойынша ағынды гидрографын - жыл ішіндегі қаңтардың бірінен бастап желтоқсанның отыз біріне дейінгі күнделікті су өтімінің тізбегін тұрғызу [4].
Гидрометриялық зерттеулерде әдетте су өтімінің су деңгейіне тәуелділігін Q=f(H) іздеу орын алған. Бұл жағдайда су өтімі физикалық тәуелсіз айнымалы болып, ал су деңгейі оның функциясы болып табылады. Мұның себебі су деңгейлері жиі өлшенеді (негізінен тәулігіне екі рет), ал су өтімі өлшеу жұмыстарын жүргізудің қиындығына және көп уақыт алатындығына байланысты анағұрлым сирек өлшенеді.
Су өтімін өлшеу жиілігі гидрологиялық режимнің түрлі периодтарына әртүрлі болып келеді, бұдан басқа ол режимдері әртүрлі өзендерде де бірдей емес. Су өтімдері олардың өзгеруі үлкен болған кезде, яғни су тасқыны мен тасу кезеңінде жиі өлшенеді. Көктемгі су тасу көтерілу кезінде су өтімі 4-5 рет, ал төмендеген кезде 5-8 рет бірдей су деңгейі интервалынан кейін өлшенеді. Тұрақты межень кезінде 7-10 тәуліктен кейін бір рет, жаңбыр тасқыны кезінде су көтерілгенде 1-2 рет және әрбір тасқын төмендегенде 2-3 рет су өтімі өлшенеді. Мұз құрсауы тұрақты, ұзақ болғанда және су деңгейі бірқалыпты өзгергенде 10-20 тәулік сайын, ал мұз кету кезінде мүмкіндік болған жағдайда су өтімі өлшенеді.
Су өтімі қисығы тік бұрышты координаттар жүйесінде тұрғызылады: ордината осі бойынша су деңгейінің мәндері (H, см), ал абцисса осі бойынша су өтімі (Q, м3с) тұрғызылады [3, 5].
Су өтімі қисықтарын тұрғызу үшін Өлшенген су өтімдері кестесі қолданылады.
Су өтімі қисықтары өлшенген су өтімдерінің шамалары және оларға сәйкес келетін су деңгейлері бойынша тұрғызылады. Су деңгейінің қандайда бір мәніне су өтімінің белгілі бір мәні сәйкес келетін жағдайда тәуелділік біртекті тәуелділік деп аталады. Сонымен қатар, бұл тәуелділік функционалды тәуелділік емес, жуықтап бір мәнді тәуелділік екенін атап өтуіміз керек, өйткені өлшенген су өтімдерінің нүктелері кескіндемеде бір сызықтың бойында жатпайды, біршама бытыраңқы болып түседі. Бұл бытыраңқылық бір жағынан су өтімін және су деңгеін өлшеудің қателіктеріне, екінші жағынан осы сипаттамалардың байланысын бұзатын бірқатар себептерге байланысты.
Бірқатар жағдайларда біртекті тәуелділік бұзылады да, су деңгейінің қандайда бір мәніне су өтімінің бірнеше мәндері сәйкес келеді. Су деңгейі мен су өтімінің мұндай тәуелділігі әртекті тәуелділік деп аталады [4].
Q=f(H) тәуелділігінің әртектілігі түрлі себептердің:
1) судың бірқалыпсыз қозғалысының;
2) мұздық түзілімдердің;
3) арнаны су өсімдіктерінің басуынан;
4) арнаның орнықсыздығынан (деформациялануынан);
5) айнымалы тежеудің әсерінен туындайды;

2.2 Тапсырманың мазмұны

Берілгені: 1) Қандайда бір жыл үшін нақты гидромиялық тұстама бойынша Өлшенген су өтімдерінің кестесі (кесте 5); 2) Осы гидрологиялық бекет бойынша берілген жылдағы Күнделікті су деңгейінің кестесі (кесте 2).
Қойылатын талап: 1) Су өтімдерінің қисығын тұрғызу; 2) Ағынды есебін жүргізу (Берілген жыл бойынша күнделікті су өтімі кестесін құрастыру). Деректер ашық арна жағдайында біртекті Q=f(H) қисығын тұрғызу үшін іріктеліп таңдалға; 3) Қысқы кезең үшін күнделікті су өтімін қысқы кезең үшін тұрғызылған қисық немесе қисық сызықты интерполяция әдісі бойынша есептеу [3,4].

Кесте 5 - Қаратал өзені-Үштөбе гидробекеті 1961 жылда өлшенген су өтімі мәндері.
Нөлдік график биіктігі 483,00 м. БМ

№ Су шығыны
Дата
Тұстама №
Гидро-
тұстама-
ның қалпы
Ноль график-
тегі су деңгейі (см)
Су шығыны
(м3с)
Су қимасы
ның ауданы (м[2])
Ағынды жылдам-
дығы (мс)
Өзеннің ені (м)
Тереңдік
Су бетінің еңістігі
(%.)
Су өтімін өлшеу әдістері
Ескерту

орт
макс

Орт
макс

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
1
10I
I
лдст
146
22,6
12240,0
0,56
1,01
100
1,22
1,79
0,76
a
Анжыр 25,7 м2
2
20I
I
"
168
39,0
14656,0
0,7
1,15
100
1,46
1,91
0,63
"
" 21,4 м2
3
2II
I
"
161
34,6
13957,3
0,6
0,82
100
1,39
1,88
0,71
"
" 13,9 м2
4
3II
I
"
150
32,2
13053,1
0,61
0,84
101
1,29
1,76
-
"
" 13,6 м2
5
19II
I
"
169
56,3
14874,6
0,75
1,16
101
1,47
1,98
0,71
"

6
9III
I
зав
99
56,8
77,3
0,73
1,01
94,7
0,82
1,38
0,65
"

7
16III
I
Св
129
102
110
0,93
1,27
101
1,09
1,66
-
"

8
17III
I
"
135
108
113
0,96
1,35
101
1,12
1,66
-
"

9
19IV
I
"
147
133
120
1,11
1,58
101
1,19
1,9
-
"

10
5V
I
"
137
120
120
1,00
1,48
102
1,18
1,76
0,58
"

11
8V
I
"
141
124
120
1,03
1,55
102
1,18
1,84
-
"

12
12V
I
"
102
62,5
83,3
0,75
1,08
99,5
0,84
1,34
-
"

13
18V
I
"
93
52,2
73,3
0,71
1,02
98
0,75
1,30
-
"

14
22V
I
"
145
136
134
1,01
1,5
102
1,31
1,86
-
"

15
22V
I
"
174
194
163
1,19
1,72
103
1,58
2,12
0,37
"

16
23V
I
"
156
160
144
1,11
1,62
103
1,4
1,94
0,46
"

17
28V
I
"
172
191
162
1,18
1,79
105
1,54
2,18
-
"

18
29V
I
"
149
146
140
1,04
1,62
104
1,34
1,92
-
"

19
1VI
I
"
132
111
119
0,93
1,35
104
1,14
1,76
-
"

Кесте 5 жалғасы

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
20
4VI
I
"
151
146
138
1,06
1,58
106
1,3
1,92
-
"

21
6VI
I
"
122
91,0
105
0,87
1,33
104
1,01
1,61
-
"

22
11VI
I
"
115
79,1
96,6
0,82
1,19
104
0,93
1,58
-
"

23
15VI
I
"
91
50,5
73,5
0,69
1,00
103
0,71
1,29
-
"

24
29VI
I
"
104
67,2
88,3
0,76
1,10
104
0,85
1,40
-
"

25
11VII
I
"
96
56,6
76,1
0,74
1,08
104
0,73
1,32
-
"

26
26VII
I
"
121
88,1
103
0,85
1,08
105
0,98
1,66
-
"

27
1VIII
I
"
101
62,1
78,9
0,79
1,15
104
0,76
1,4
-
"

28
12VIII
I
"
95
55,1
76,2
0,72
1,05
103
0,74
1,37
-
"

29
14VIII
I
"
108
70,1
86,8
0,81
1,18
104
0,83
1,42
-
"

30
23VIII
I
"
68
30,9
50,1
0,62
0,83
76,5
0,65
1,04
-
"

31
12IX
I
"
71
32,6
52,0
0,63
0,86
75,9
0,69
1,06
-
"

32
23IX
I
"
76
36,9
56,1
0,66
0,91
77,2
0,73
1,06
-
"

33
26IX
I
"
88
48,9
67,4
0,73
1,00
98,5
0,68
1,24
-
"

34
8X
I
"
107
68,5
86,1
0,80
1,18
104
0,83
1,43
-
"

35
11XI
I
"
102
62,1
81,2
0,76
1,15
104
0,78
1,45
0,46
"

36
15XII
I
аб,
шгх
97
53,2
75,5
73,1
0,73
1,17
104
0,73
1,36
-
"

37
31XII
I
лдст
153
29,7
12664,8
0,46
0,9
105
1,2
1,86
-
"
Анжыр28,1 м2

Кесте 6 - Қаратал өзені - Үштөбе бекеті, 1961 жылда өлшенген күнделікті су деңгейінің мәндері.
Нөлдік график биіктігі 483,00 м. БМ
Күндер
Айлар

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

11
12
13
14
15
16
17
18
19
20

21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31

Орташа
Жоғарғы
Төменгі
155
150
143
138
153
158
154
167
162
149

149
152
154
152
154
160
166
173
171
170

176
172
166
170
174
170
166
158
162
164
165

160
176
134
163
159
152
152
152
151
148
148
151
146

143
145
150
156
156
158
164
168
170
170

170
166
168
168
160
146
126)
111)

154
172
106
104)
99)
97)
98)
100)
95)
96)
96)
100)
102)

101)
114)
106)
113)
116)
127)
135
142
136
126

118
113
108
108
108
104
112
115
118
120
122

111
145
88
125
124
123
124
124
124
122
121
122
124

127
128
132
134
140
142
152
162
147
135

127
122
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.