Жазушының кейіпкер характерін бейнелеу жүйесі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚУНИВЕРСИТЕТІ

Филология факультеті

Әдебиет теориясы және фольклористика кафедрасы

Диплом (Бітіру) жұмысы

Ә.Нұршайықовтың Ақиқат пен аңыз роман-сұхбатындағы характер жасау
тәсілдері

Орындаған
4 курс студенті___________________________ ___________________М.Ә. Жанетова

Ғылыми жетекші
ф.ғ.к., доцент_____________________________ __________________С.Ә. Қалқабаева

Норма бақылаушы
ф.ғ.к., доцент_____________________________ ___________________Ж.О.Мәмбетов

Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді
ф.ғ.д.,профессор___________________ __________________________А.Б.Темір болат

Алматы, 2011 жыл
Мазмұны
КІРІСПЕ ----------------------------------- ----------------------------------- -------3

НЕГІЗГІ БӨЛІМ:
1.Жазушының кейіпкер характерін бейнелеу жүйесі. -------------------4

2. Б. Момышұлы- ұлттық характер танытатын тарихи тұлға.

2.1 Бауыржан- батырлық пен ерліктің үлгісі.---------------------------- -29

2.2 Бауыржан образындағы ұлттық болмыс пен мінез.-----------34

Қортынды--------------------------- ----------------------------------- -------------38

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі----------------------------- -----------------39

Мен бір жан өмірінің өзі дастан
Ыстық, суық ғұлманнан көзін ашқан
Көктемдей құбылмалы мінезім бар,
Мейлің күл, мейлің илан
Мейлің жасқан.
(Б.Момышұлы)
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы: Қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің шығармалары қай кезеңде де жан-жақты зерттеліп келеді. Ғылыми зерттеуге кейде бір қаламгердің тұтас бір туындысы, кейде сол жазушы шығармашылығының бір қыры өзек болады. Бұл жұмысымда қазақтың көрнекті қаламгері, Қазақстанның халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, Ә.Нұршайықовтың шығармасын арқау еттік. Бұл зерттеуде Ә.Нұршайықовтың Ақиқат пен аңыз роман-сұхбатындағы характер жасау тәсілдерін қарастырдық. Себебі бұл туынды Момышұлымен сұхбатқа құрылған. Автор сұрақ қоя отырып, оның іс-әрекеттерін баяндай отырып характерін бейнелейді. Өзгеде адамдардың арқау ете отырып кейіпкер характерін ашып көрсеткен.
Зерттеудің өзектілігі: Еліміздің рухани әлемі көркем шығармалармен толығып отырады. Сондай туындының бірі - Ә.Нұршайықовтың Ақиқат пен аңыз роман-сұхбаты. Ә.Нұршайықов шығармаларына жоғары баға берген мақала мен еңбектер бар. Алайда, Ә.Нұршайықовтың Ақиқат пен аңыз роман-сұхбатындағы характер жасау тәсілдері тұрғысынан қарастырған еңбектердің болмауынан зерттеудің қажеттігін, тақырыптың өзектілігін айқындайды. Зерттеу тақырыбы - кейіпкеріміз Б.Момышұлының іс-әрекетін көрсету арқылы характерін ашу. Жазушының барлық дерлік шығармалары ұрпақ тәрбиесіне арналған, ізгі қасиеттерді насихаттайды.
Зерттеу нысаны: Әзілхан Нұршайықовтың Ақиқат пен аңыз романы, Б.Момышұлы туралы естеліктер, Момышұлының кітаптары.
Мақсаты мен міндеті: Ә.Нұршайықовтың Ақиқат пен аңыз роман-сұхбатындағы Б.Момышұлының ерлік істерін қол астындағы жауынгерлерін басқара білуі, жау қамалын бұзып жара шыққан ақылдылығы, даналығы, әрбір іс-әрекетін көрсете отырып автордың батырымыздың характерін бейнелеуі басты мақсат болып табылады. Осы мақсат үрдісінен шығу үшін зерттеу алдына мынадай мақсат қойылды:
жазушының кейіпкер характерін бейнелеу жүйесіне барлау жасау;
кейіпкерді мінездеуде портретті, пейзажды, монолог диалогты, психологизм элементтерін қолдану шеберлігін сөз ету;
автор мен Бауыржанның сұхбаты, оның әңгімешілдігіне, сөйлеу шеберлігін мәтіндік тұрғыдан талдап қорыту;

Жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытынды, әдебиеттер тізімінен тұрады.

1.Жазушының кейіпкер характерін бейнелеу жүйесі.

Халық батыры Б.Момышұлының биік парасаты мен асау рухын, ерлігі мен батырлығын, мінезінің қырларын жазу үшін ой тербетпеген ақын-жазушы кемде кем. Алайда, Ә.Нұршайықовтың Бауыржандай батырымыздың шынайы тұлғасын бұқпасыз бейнелеуде, бар болмысын зерттеуде жазған еңбегі ерекше. Алғаш Ақиқат пен аңыз роман- сұхбаты кітап болып жарияланғаннан кейін авторға келген хаттардың бірінде: Біз Баукеңнің өмір жолын, бойындағы адамгершілік асыл қасиеттерін біле бермейтінбіз. Кейбір ауызекі естігендеріміз бойынша Баукеңді дәл мұндай жаны жомарт жан деп есептемейтінбіз. Біз ол естігендеріміздің мүлде қате екенін енді түсіндік. Енді біз сіздің осы кітабыңыз арқылы Баукеңнің өте ақылды, терең білімді, әрі сөзге шебер, нағыз жомарт жанды азамат аға екеніне көзіміз жетті,- дейді оқырман. Бұл сарынды хаттар авторға көптеп келді. Ақиқат пен аңыз романының ұзын-ырғасы сұхбат түрінде жазылғанымен, кітаптағы барлық деректерді автор Бауыржан аузынан жазып алған жоқ. 1986 жылы Жалын журналына берген интервьюінде Бауыржан маған роман-диалогтағы сияқты өмірбаянын басынан бастап, соңғы беттегі нүктесіне дейін өзі айтып, баяндап берді ма? Жоқ. Ең алғашқы күні мен онымен он екі сағат әңгімелестім. Сол әңгіме кезінде өз аузынан отыз бет материалды қолмен жазып алдым. Баукеңмен ең алғаш ұзақ әңгімелескеніміз де сол алғашқы күн болды. Одан кейін арамызда кейбір қысқа-қысқа кездесулер өтті (ауруханада, үйде, қонақта, көшеде, Жазушылар одағында).Бірақ бұл кездесулерде жазып алғаным алғашқы күндегіден аз болмаса, көп емес еді.Өзге материалдың бәрін өз бетіммен(кітаптар арқылы, жұртпен әңгімелесіп)жинап алуыма тура келді,- дейді жазушы. Бауыржанның қаһармандық тұлғасын нанымды жасауда автор сұхбаттан басқа замандастарының, М. Ғабдуллиннің, зайыбы Кәмәштің, естелік-әңгімелерін, күнделіктер мен қарулас және қызметтес болған жолдастарының сөздерін, әртүрлі құжаттар, мінездемелер, хаттар, хаттамалардың түпнұсқасын келтіріп отырады. Бұл, біріншіден, шығарма оқиғасының тарихи шындығын растап, баяндау формасын түрлендірсе, екіншіден, батыр характерін аша түсудің тағы бір әдісі іспетті. Романда жазушы Б.Момышұлының қатардағы жауынгерден гвардия полковнигі дәрежесіне дейінгі өсу жолын сатылы түрде тарихи деректерге, архивтік материалдарға сүйене отырып суреттеген. Осы екі аралықта оның жастық шағы, Қызыл Армияда атқарған әскери міндеті, қоғамдық қызметінің алғашқы баспалдақтары, Қиыр Шығыстағы офицерлік қызметі, Ұлы Отан соғысы жылдарындағы батальон, полк командирі болуы қамтылған. Соғыстан кейін Мәскеуде Әскери академияны бітіріп, онда сабақ бере жүріп, әскери профессор болғандығы да айтылады. Баукең өмірінің жиырма бес жылын әскери қызметке арнаған. Роман-сұхбатта бас кейіпкердің өз әңгімесіне қоса, баспасөз материалдары, естеліктер, өлең-жыр, ел-арасына тараған қызық аңыздар мен әңгімелер, құжаттар молынан пайдаланылып, батырдың жан-жақты бейнесі жасалған. Шығармада Бауыржанның рухани адамгершілік әлемі бай. Ол әділде шыншыл, өжетте қатал, жаны жайсаң, кішіпейіл де жомарт, нәзік сезімнің иесі. Баукең бойынан табылатын осындай қасиеттердің барлығын автор үлкен сезімталдықпен сомдай білген. Бауыржан бойындағы үлкен қасиеттің бірі- әділдік, шыншылдық.Ол өз басынан өткерген, көзімен көрген жайларды, маңындағы жандардың қиянаттарымен ізгі істерін сарапқа салу негізінде әділдікті бойға сіңірді.(2;71-бет)Мәселен: Сөйтіп, мен алты ай милиция бастығы болдым. Сүзекпен ауырып, ол қызметтен өзімнен-өзім түсіп қалдым. Одан бұрын бастық болған кездегі бір хикаямды айтып берейін. Сол кезде Сырдария гүбірнасында Емельянов деген аса маңызды істер жөніндегі тергеуші бар еді. Ол өзі бір өте білімді юрист болатын. Аудандық милицияға мен бастық болғаннан кейін, бір күні Жуалыға сол кісі келіп қалды. Мен бұрын ол кісіні көрмегенмін. Қаперімде түк жоқ, кабинетімде отыр едім, бір тәпелтек кісі кіріп келді. Сәлемдескеннен кейін бас-аяғыма қарап алды да:
- Шырағым милиция бастығы қайда екен? - деп сұрады. Тегі, менің түріме қарап, бастық шығып кеткенде соның орнына келіп отырған жас милиционерлердің бірі шығар деп ойлаған болуы керек.
- Мен, - дедім орнымнан тұрып. Ол кісі маған құжатын көрсетті. Сөйтсем, Емельяновым осы кісі екен. Бастық болғанымның өзіне 5-6 ғана күн болған. Не бар, не жоқты білмейтінмін.
- Ендеше, түрмені барып көрейік, - деді ол. Келдік. Көрдік. Адам деген бықып жатыр. Емельянов әркімдермен сөйлесіп, не үшін жатырсың деп сұрайды. Олар білмейді. Қораға шықтық. Қорада 69 ат байлаулы тұр.
- Бұлар кімдікі?
- Түрмедегі қазақтардікі.
- Аттарын неге қайтармайсыңдар?- дейді Емельянов. Оны да ешкім білмейді. Емельянов мені ертіп, қайтадан кабинетке келді. Содан кейін сабырмен кодексті алып көрсетті де, түсіндіре бастады.
- Түрмеде 250 адам жатыр, - деді ол. - Осының көбіне қамауға берілген санкция жоқ. Заңсыздық, кеңес заңын бұрмалаушылық деген осы болады. Адамды қылмысы болса түрмеге қамауға болар. Бірақ олардың аттарын түрмеге қамауды қайдан тапқансыздар? Меніңше, милиционерлеріңіз өзіне жақпаған адамдардың бәрін айдап әкеп түрмеге қамай берген. Ал протоколсыз бір адамды түрме босағасын аттатуға қақыларыңыз жоқ. Әрине, бұл сіздің кінәңіз болмас, сіз жаңадан ғана тағайындалған екенсіз. Енді осы адамдардың қаншамасына протокол жасалған екен? Соларды тексертіп, осында алдырыңызшы. Мен аппаратымды шақырып, Емельяновтың тапсырмасын айттым. Жұрттың бәрі Емельяновтан қорқып зыр жүгірді. Тексерсек, 50 адамға протокол жасалыпты.
- Протоколсыз жатқан адамдардың бәрінде қазір өзіңіз барып, түрмеден босаттырыңыз,- деді Емельянов маған.- Ертеңге дейін мен мына протоколдарды қарап шығайын.
Мен барып екі жүз адамды бірден түрмеден босаттырдым. Қазақтар өздерінің босағандарына сенер- сенбестерін білмей, маған қайта-қайта жалтақтап қарай берді.
- Қарағым, сен келмесең, біздің босанатын түріміз жоқ еді, -деп маған рақметті үсті-үстіне жаудырып жатыр.Аттарының жанына жетіп, жалына қолы тиісімен ырғып мініп, осы пәлелерден шынымен құтылдықпа, жоқ па?- дегендей, арттарына жалт- жалт қарасып дала қойнына сүңгіп ызғытып кетіп жатыр, кетіп жатыр. Ей, момын халқым,- деймін мен олардың соңдарынан қарап тұрып.- Сен келмесең, біздің босанатын түріміз жоқ еді,- деп, сендер маған разы болып барасыңдар. Іштеріңдегі көзі ашық деген менің өзім сендердің ақ-қараларыңды айыра алмай, қанша күн босқа қамауда ұстадым. Егер Емельянов келмесе, өздеріңнің әлі қанша күн жатарларыңды білмей мені босқа мақтап барасыңдар- ау.
Ертеңінде Емельянов протокол заңсыз жасалған деп, тағыда жиырма адамды босаттырды. Содан соң ол жиналыс өткізіп, бізге социалистік заңдылық туралы лекция оқыды. Кеңес азаматтарынан бір адамды заңсыз түрмеге отырғызған адам өзі түрмеге қамалады деді. Бәріміздің зәреміз ұшты. Әпербақан милиционерлер моп-момақан болып қалды. Осыдан кейін қылдай қиянат көрсем, қылыштай қырқып отыруға бекіндім.(1;29-бет)
Әділдік пен адалдық- адамның ең қымбат қасиеті,- деп жазушының өзі айтқандай, романда Бауыржанның әділдігі әр кез адамгершілікпен ұштасып қабыса көрінеді. Мысалы: Бауыржан бұрын Дзержинский көшесінде, шағындау пәтерде тұрса керек. Қалалық кеңестен кеңірек пәтер сұрайды. Бір күні оған қалалық кеңестің қызметкері телефон соғып, сіздің өтінішіңіз орындалды, келіп кең пәтердің ордерін алыңыз,- дейді. Бауыржан барып бес бөлмелі пәтердің ордерін алады. Пәтерімді көрейін деп жаңа үйге барса, есік алдында мұңайып тұрған қартаң орыс әйеліне кездеседі.
Неге мұңайып тұрсыз, шешей?- дейді ойында ештеңе жоқ Бауыржан әйелдің қасына тоқтап.
Әйел қалалық кеңестің осыдан екі бөлмелі пәтер бермек боп уәде етіп келгенін, бірақ дәл ордер берерде ол уәделерінен тайып қалғандығын айтады.
- Маған деген үйді үш бөлмелік пәтермен біріктіріп, бір полковникке беріпті. Қайтейін, менің де балам соғыста өліп еді. Әрине, ол солдат еді,-дейді. Мұны естігенде Бауыржанның барлық түгі сыртына теуіп шыға келеді. Жирен мұрты едірейіп, электр сымының біріне-бірін жақындатқан екі ұшындай болып, шытыр-шытыр ете қалады.
- Мұңаймаңыз, шеше, қазір ордер беретін жерге барыңыз - пәтеріңіз өзіңізге тиеді, - дейді де, Бауыржан мініп келген машинасына отырып алып, қайтадан қалалық кеңеске тартады.
- Мен маған біреуге берілген пәтерлерді бер деген жоқпын, - дейді ол бағана қолына ордерді ұстатқан қызметкерге келіп. - Мына ордерді жыртыңыз да, пәтерді бұрын уәде етілген адамдарға беріңіз! Осылай деп ол қолындағы ордерді қайтарып берді. Қалалық кеңес қызметкері қалбалақтап:
- Ол адамдарға пәтер кейінірек беруге ұйғарылған еді. Сіз пәтер сұраған соң сол екуін қосып, сізге қамқорлық жасайық деген едік...
- Молчать!- дейді Бауыржан көзі ежірейіп, мұрты одан сайын тікірейе түсіп. - Маған мұндай қамқорлықтың керегі жоқ. Жиырма минуттан кейін маған телефон соғып, бұл пәтердің бұрынғы иелеріне берілгендігін хабарлаңыз. Понятно вам?!
- Түсінікті, түсінікті жолдас Момышұлы. Тек сіздің берген пәтерден неге бас тартып тұрғаныңыз түсініксіз.
- Ол солдаттың анасы ғой! Сол солдаттың анасы деген сөздің мағынасын түсінесіз бе? Солдаттың анасы - Ресейдің анасы! Енді ұғынықты ма сізге? (33-бет) Бауыржан жайында айтылып жүрген осы әңгімені автор еске түсіре отырып кейіпкерін бірнеше қырынан аша түседі. Біріншіден, әділдігі көрінсе, екіншіден, анаға деген құрметін байқаймыз. Жазушы Момышұлына тән қасиеттерді ашуда, оны өзге кейіпкерлермен қарым-қатынаста көрсетеді. Ол үшін өмірдің алуан түрлі жақтарынан сабақ, тәлім берген маршал Василий Константинович Блюхер, полковник Круглов, капитан Шурдук, комбриг Дотоль, майор Чистяков сияқты әскери ұстаздары жайында әңгімелетеді. Бауыржан бойына мұраттар дарытқан Қиыр шығысты оларсыз елестете алмайды. 406-полктың командирі полковник Круглов туралы былай дейді: Круглов менің ең жақсы әскери ұстаздарымның бірі болды. Ол кісі біреулермен сөйлескенде ылғи өз орнын бос қойып, басқа жерде отырып сөйлесуші еді. Солдаттардың қамын өз балаларының қамындай ойлайтын. Қарамағында бағыныштыларына әділ болатын. Әр командирдің кемшілігін біліп, сол кемшіліктерін үнемі есепке алып отыратын. Бірақ ешкімге сен анадайсың, сен мынадайсың демейтін. Кругловтың маған берген үлгісі осындай еді( 128-бет) Дотольдың қызметтен босағанын естіген сәттегі Бауыржанның көңіл-күйін суреттейтін тұстар, командирлерін не үшін жақсы көргендігін сұраған Чистяковқа берген жауаптары Дотольдың образын биіктете түседі. Чистяков сұрағына: Әділдігі үшін,әскери өнерге жетіктігі үшін,жауынгерлердің жанын ұға білетін зерделігі үшін(180-бет), - деп жауап береді. Жазушы бұл жерде кейіпкерінің адалдығын, шыншылдығын ашық көрсеткен. Шыншылдық, адалдық оның қанына сіңген дағды екендігін, ат спорты жарысарда аттың құйрығын шауып алғаны үшін дивизия штабынан полкқа дейін он шақырым жер атыңды жетектеп барасың деп жазалағанда ешкім бақылап тұрмаса да адал орындағанын көреміз. Осы екі эпизодттың өзінен автор үлкен шеберлікпен үш кейіпкердің болмысын танытып тастайды. Дотольдың шәкіртіне сыйлылығын, Бауыржанның шыншылдығын, Чистяковтың өзгенің жақсы қасиетін сыйлай білетін адал жан екендігін байқатады.
Бауыржанның қанына сіңген дағдының бірі- өзгенің асыл қасиеттерін бағалай білу. Ол еңбекте істес болған жақсы бастығын ұстаз тұтып, әр кез есінен шығармай дәріптеп, ал жаман бастығын жамсата баяндап отырады. Мысалы: Ертеңінде танысып, сәлемдесу және қызмет мәселесін шешу үшін аяңдап отырып екінші хатшыға бардым. Барсам, екі беті шарық табақтай, екі көзі бақырайған, бұғағы салбыраған, үстелге тарбиып құрбақадай жабысып қалған бір қазақ екен. Сәлем беріп жөн-жосығымды айттым. Көзі шарасынан шыға сызданып, жауап бермеді. Паң екенін де, надан екенін де айырмадым. Ол уақыт кадрға тапшы кез еді ғой. Нобайы келген соң жіберіле салған жандардың бірі болуы керек. Отырып-отырып Бағов:
Жүре беріңіз, көрерміз, - деген сөзді әрең айтты. Наразылау болып, жаңа бастықтың кабинетінен шықтым.Содан соң жолдас-жоралар қызмет істейтін басқа мекемелерге бас сұқтым. Олар менің болашақ қызметім жайын сөз етісе отырып:
- Жаңа хатшыға бардың ба?- деп сұрасты.
- Бардым,- дедім.
- Қандай екен?-десті кейбіреулері.
- Үстел басына отырғызып қойған құрбақа сияқты екен! -дедім мен.(1;44-бет)
Нығмет ағай мені қуана қарсы алды. Әбден сауығып, жазылдың ба деп сұрады. Үй ішімнің, ел-жұрттың амандығын білгеннен кейін:
- Ал, қалқам, шаруаңды айта бер, - деді.
- Екі түрлі шаруамен келдім, ағай, - деп алдымен өзімді комсомолдан неге шығарғандарын айтып, билетімді қайтып алуға көмектесуді өтіндім. Одан соң оқуға түскім келетінін білдірдім. Сырғабеков менің сөзімді ыждағатпен тыңдап алды да, маған бір ғана сұрақ қойды, жалғыз ғана ескертпе жасады. Сол ескертпе өмір бойы есімде сақталды.
- Анау адамды неге құрбақаға теңедің қалқам? - деді Сырғабеков менің сөзімді әбден тыңдап болғаннан кейін.
- Өзі құрбақаға ұқсап тұрса, мен оны құрбақаға теңемегенде құдайға теңеймін бе, - дедім мен Жуалыда Бердібаевқа айтқанымды қайталап. Нығмет ағай бетіме қарап отырды да, басын шайқады.
- Ол кісі жаман-ақ адам шығар, қалқам. Бірақ ол кісі сенен үлкен ғой. Үлкенді сыйлау керек еді ғой. Мен ұялғанымнан жерге кіріп кете жаздадым.(1;23-бет)
Мінездеме ( әдеби характер) - көркем шығармадағы кейіпкердің мінез- бітімі, ой - сезімі дүниесіне тән психологиялық, моральдық сипат ерекшеліктері. Әдеби характер адамның өмірдегі мінез, қимыл-әрекет өзгешеліктерін жинақтап, екшеп, типтік дәрежеге көтеріп, сомдап бейнелеу арқылы жасалады. Сондықтан оны жекелеген қасиет-сипаттардың қосындысы деп санамай, солардың бірлік-біртұтастығы, синтезі деп қараған жөн. Реалистік қаһарманға тән характерді алдымен қалыптасу, өзгеріп өрістеуі тұрғысынан алып түсіну, бағалау орынды және осыған қоса оның өз ішкі диалектикасы болатыныда ескерілуі қажет. Характер белгілі қоғамдық жағдайда қалыптасады, сол ортаға, өз уақытына сәйкес болады. Адамның мінез- құлқы, оның әр қилы кездерде, әсіресе адамшылық қасиеттер сынға түсетін екіұдайда өзін қалай ұстап, қандай әрекет ететіні ой- өрісіне, сана-сезіміне байланысты. Осыған орай әдеби шығармадағы характер күрес- тартыс үстінде, кейіпкердің іс- әрекеті, ой-ниеті, мақсат-тілегі арқылы көрініс тауып, анық танылады. Кейіпкерлердің бір-бірімен қарым-қатынасы олардың характерлерін барынша толық аша түседі. Әдеби кейіпкердің характері шығармада оның іс-әрекеттерін суреттеу арқылы психологиясы жан дүниесі тікелей бейнеленуі, яғни мінез арқылы айқындалып, сондай-ақ сырт-сымбатын, бой тұлғасын, бет- әлпетін, сөйлеу ерекшеліктерін көрсету өзінің туындысында Бауыржанның ерлік істерін, оқиғаларды баяндай отырып оның мінезін тура, жанама түрде де өзі де мінездеме беру яғни жанама мінездеу арқылы жан- жақты ашыла түседі.(3;359-бет)
Автор қаһарманын бірлі-жарым мінездеумен шектеп қана қоймайды, оған шығарманың өн ойында оқиға қатысына қарай, іс- әрекет, қимыл-қозғалысына сай әр қырынан мінездеме беріп отырады. Айталық, роман-диалогта бас қаһарман Бауыржан Момышұлының бір өзіне бірнеше мінездеме берілген. Автордың өз тарапынан айтылатын мінездеулерден басқа, Мәлік Ғабдуллиннің, генерал И.М.Чистяковтың, генерал-майор Баксовтың, полковник Серебряковтардың Бауыржан характерінің қыры мен сырын, жауынгерлік іскерлігін аша түсетін мінездемелері берілген. Олардың жазылу стилі де әр басқа. Мысалы: Оның үнсіздігінің өзі ауызды жай жұмып отырғандық емес, ішкі тегеурінді тежеген, жөн-жосықты екшеген парасаттылықты танытатын еді. Сонымен бірге оның жүзі жылыған сәтке алданып қалуға да болмайтын. Ол орынсыз қылық, оғаш сөзді бірден тыйып тастайтын өрлілігімен де танылып қалған болатын.(144-бет) батыл, өжет, тактикалық жағынан сауатты, ұрыс үстінде әскерлердің өзара байланысын ептілікпен ұйымдастыра біледі, ұрысты жақсы басқарады, тәртіпті. Өзіне де, өзгелерге де талап қойғыш, бағыныштыларының арасында абыройлы. Саяси ой-өрісі кең. Моральдық жағынан берік. (1;306-бет) М.Ғабдуллин атынан айтылатын біріншісі көркем сөз өрнегімен өрілген әдеби мінездеу болса, екіншісі - гвардия полковнигі Момышұлы Бауыржанды 9-гвардиялық дивизияның командирі лауазымына бекіту туралы ұсынысқа қоса берілген іс-қағаздары стилімен жазылған жауынгерлік мінездеме. Онда Кеңес Одағының Батыры гвардия генерал-майоры Баксовтың қолы қойылған. Автор тарапынан оқырман назарына ұсынылып отыратын мұндай тиісті құжаттар да батыр характерін толықтырып, кеңірек тануға мүмкіндіктер ашады. Қысқасы олардың бірінен-әскери іске жетіктігін, талапшылдығын, ер мінезділігін, сыйлылығын білсек, енді бірінен-парасатты да жан сарайы сұлу екендігін көреміз. Ақын Ғали Ормановтың Полковник,Қасым Аманжоловтың Бауыржан атты өлеңдеріндегі поэзия тілімен өріліп жазылған мінездемелерді келтіруі батырдың тұлғасын жарқыратып, әрі шығарманың поэтикалық қуатын арттырған. Қасым Аманжоловтың:
Жан ұқпас жұмбақ емес бір жасырын,
Айтады ол тіке қарап жұртқа сырын.
Жаратпас жамап-жасқап жұрт ескісін,
Соғады өз дүкені сөз асылын.(1;202-бет)
Ал Ғали Ормановтың:
Бірде тік, бірде сынық, бірде қатты,
Жайдары көңілі түссе махаббатты.
Жалғанның жазы, қысы қабағында,
Батырын кім сүймесін бұл сымбатты!
Тартынса табиғаты бір-ақ уыс,
Еткендей тал бойынан аңғардым күш.
Тік өскен туған жерге қара емендей,
Халқымның қалағаны сондай туыс?- деген өлең шумақтары батыр характерін танытуда көркем қара сөзбен жазылған мінездеуден артық болмаса кем емес.(1;338-бет) Романда қаһарманның жан дүниесін айқара аша түсуде, оның өз-өзіне мінездеме бергізеді. Құдай маған дарын берді. Оның үстіне өтімді затқа өтпейтін нәрсені қалайда қосақтап сататын кейбір сатушылар сияқты қыңырлықты және маған берді.,- деуінен батырдың өзіне сыни көзқараспен қарайтынын көреміз. Бұл тұста Бауыржанның әскери Академияны бітірген сәтте өзіне ұсынылған екі қызметті менсініңкіремей жіберген ағаттығына өкініші еске оралады. Осы қателігімді ойласам күні бүгінге дейін екі бетім дуылдап қоя береді. Адамгершілік, азаматтық, коммунистік арым өзімді өмір бойы осы үшін айыптаумен келеді.(1;323-бет), - дейді. Бұл батырдың жанын жеген ішкі күйзелісі еді. Баукеңнің өзі жіберген кемшілікке, бойындағы кері мінезге тоқтала кеткендегі мақсаты-кейінгі ұрпақты теріс қылықтардан сақтандыру, оларға өсиет айту.(2)
Батыр жанының жомарттығын, мінезінің басқа да қырларын өмірінің соңғы жылдарында тағдырын қосқан жары Кәмаш апайдың Жақсыгүл мен Таксист әңгімесінен де көреміз. - Бір күні Бауыржан екеуміз қала араламақ боп такси шақырдық. Шопырымыз ұйғырдың бір жас жігіті екен. Баукең соның қасында, мен артта отырмын. Бір кезде мен:
- Бауыржан, мына магазинге кіре шығайықшы, - дедім. Мен Бауыржан дегенде, таксист жігіт Бәукеңнің бетіне жалт қарады. Содан киінде қайта-қайта қарағыштай берді. Біз магазиннен шығып, Бәукең қасына жайғасқаннан киін таксист жігіт машинасын жүргізуден бурын Бәукеңнің бетіне қарады да:
- Аға, сіз шын Бауыржансыз ба? - деп сұрады. - Момышұлы Бауыржансыз ба?
-Ол не керек саған? - деді Баукең қатқылдау үнмен. Шопыр жігіт күлді де, осыдан бір жыл бұрын өзінің бір жолаушы тасып, қаланы күні бойы аралатқанын айтты.
- Мен одан бір тиын ақша алмадым, - деді жігіт. - Өйткені ол Мен-Бауыржан Момышұлымын! - деді. Атақты Бауыржаннан ақша алып не бопты маған?
- Неге алмайсың?-деп сұрады Баукең.
- Себебім бар.
- Қандай себеп?
- Менің әкем Ұлы Отан соғысында Бауыржан полкының жауынгері болған. Әкем Бауыржанның батырлығын, солдаттарға деген қамқорлығын аузынан тастамай айтып отырушы еді.
- Әкең тірі ме?-деді Баукең оған сәл бұрыла түсіп.
- Бертінде қайтыс болды, - деді таксист. - Бауыржан екеніне бір сөзінен шүбәләніп қалып едім. Өйткені біз микроауданға қарай бара жатқанда бір Запорожецті басып оздық. Сонда ол:
- Менде осындай бір Запарожецті алсам деп жүрмін, кезекте тұрмын,-деп қалды.
- Бауыржанның Волгасы бар деп естіп едік қой,- дедім мен оған жалт қарап.
Ол сәл қолайсызданып қалды да, содан соң күліп:
Волгамның бары бар, оны өзім мінемін, запарожецті балаларға алып берейін деп едім, - деді.
Мен солай болса солай шығар дедім де қойдым. Сонымен, міне бүгін екінші Бауыржанды алып келе жатқаныма таңқалып отырмын.
Екінші емес, бұл номері бірінші Бауыржан, - деді Баукең шопырға даусын көтеріп.
Таксист қайдан білейін дегендей, басын шайқады.
Тоқтат!- деді Баукең қатуланып.
Таксист те, мен де сасып қалдым. Ол дереу машинасын тоқтаты. Мен Баукең түсемін деп әлек салып жүрмесе екен деп қалпылдап барамын. Жоқ, өйтпеді. Қалтасына қолын сұғып, паспортын алды да:
-Мә, оқы, - деп шопыр жігітке ұсынды. Ол паспортта Баукеңнің аты-жөнін оқып шығып, қуана изеді. Содан киін ол елбелек қағып, қос қолын бірдей Баукеңе ұсынды.
- Әкем өлерінде Алматыға барсаң, менің командирім Бауыржанға сәлем бер деп еді,- деді даусы дірілдеп. Баукең таксист жігіттің қолын алып:
- Әкең иманды болсын, қарағым - деді.
Содан кейін қайтадан ілгері қозғалдық. Менде ішімнен уһ дедім.
- Анау Бауыржан қанша ақшаңды бермей кетті?- деп сұрады бір кезде Баукең таксистен.
- Көп емес, ағай. Он сом ғана.
- Өзіңнің балаларың бар ма?
- Бар, ағай. Екі балам бар.
Біз баратын жерімізге жеттік. Таксистің счетчигіне қарап едім, бес сом екен. Соны төлейін деп сөмкемді ашқалы жатыр едім, Баукең:
- Ей, қатын, маған жиырма сом бер,- деді.
- Мен оны не қылады деп ойладым да, сөмкемнен алып алдымен оның сұраған ақшасын бердім. Одан киін таксистке бес сом ұсынғалы жатқанымда, Баукең:
- Қарағым, мынау былтырғы, жалған Бауыржан алдап, төлемей кеткен он сомың. Мынаның бес сомы мына счетчигің көрсетіп тұрған біздің жол ақшамыз. Қалған бес сомына менің атымнан балаларыңа базарлық апарып бер,- деп жаңағы менен алған жиырма сомды тұтас таксистке ұсынды.
Шопыр сасқалақтап, мен сізден бір тиын да алмаймын,- деп еді, Баукең:
Молчать!- деп ақырып қалды да, ақшаны оның алдына тастай салды. - Бұдан кейін алданушы болма.
Осылай деп Баукең машинадан шықты да, есігін тарс еткізіп жауып тастады.(1;118-бет)
Сонымен қатар оның қайырымдылығын, жомарттығын көрсете түсетін іс- әрекеттерді жазушы романда молынан пайдаланған. Мысалы: Мәскеудегі татар әдебиетінің он күндігінде Мұса Жалилдің жары Әминаны топ төріне шығарады; Татар әдебиеті мен мәдениетінің қайраткерлері тегіс президиумге жайғасады. Күміс көмей, жезтаңдай, ділмар Сурков оларды астанаға келуімен құттықтап кіріспе сөз сөйлейді .Сөйтіп ол енді баяндамашыға сөз бере берген кезде залдан
- Алексей Александрович!- деп саңқ еткен үн естілді. Жұрт тосын үнге елең ете қалды. Залдың алдыңғы жағынан иығында погоны бар, офицер формасындағы сұңғақ бойлы, қоңырқай жүзді адам орнынан тұрды. Бүкіл зал офицерге назар аударады.
- Әмина ханум қайда, Алексей Александрович?- дейді офицер жайлап, таза орыс тілінде. - Президиум үстелінің басынан мен ол кісіні көре алмай тұрмын. Залдағылардың көпшілігі Мәскеудің татарлары болса керек. Офицер Әмина атын атағанда олар гу ете түседі. Басқалар Әминаның кім екенін білмейді, татар мәдениеті өкілдерінің бірі болар деп ойлайды. Оны жоқтап тұрған мына офицер де татар шығар дейді іштерінен. Майталман Сурков офицерге қарап үнсіз бас изейді де, сәл ойланып алып, қайтадан зымырата жөнеледі.
- Әмина ханум бойына біткен кішіпейілдікті сақтап президиум үстелінің басына келмей қалған болар, - дейді ол жан- жағына қарап, президиумнің арт жағына да көз жіберіп. - Біздің асыл досымыз, Кеңес Одағының Батыры Мұса Жалил де өзінің сүйікті жары Әмина ханумды дәл осы кішіпейілділігі үшін де құрметтеген болар. Бірақ Ұлы Отан соғысының қаһарманы, даңқты гвардия полковнигі Бауыржан Момышұлы батырдың жарын осы жиналыстың президиумынан көруді орынды ескертті, рахмет Бауыржан. - Ол залдағы ұсыныс айтқан офицер тұрған жаққа басын иеді. - Біз бұл ұсынысты шын ықыласпен қостап, Әмина ханумның президиумға келуін өтінеміз. (1;35-бет) Қаһарманның бейнесін толықтырып, жан дүниесін айқара аша түсетін бұл естеліктер, шығарманың эпикалық тынысын кеңейтеді.
Портрет - әдеби кейіпкердің сырт көрінісін, кескін-кейпін, бой тұлғасын суреттеу. Кейіпкердің мінез-бітімін, характерін неғұрлым толық ашып көрсету үшін оның портретін мүсіндеудің де үлкен мәні бар. Сондықтан кейіпкердің характерін әр түрлі жағдайда, күрес-тартыс үстінде оның басқа адамдармен қарым-қатынасы, өзінің әрекет қимылдары, істеген істері арқылы айқындай отырып, жазушы портреттік сипаттауға да көңіл бөледі. Жазушы негізгі қаһармандардың келбетін, бой-тұлғасын, жүріс-тұрысын, сөйлеу мәнерін есте қаларлықтай етіп, әсерлі бейнелеуге мән береді.
Әдебиеттегі портреттің өзгешелігі, мысалы: суретші бояумен кескіндеген портреттен айырмасы, ол адамның бет-әлпетін, кейпін тұтас бейнелемей, көбінесе жекелеген ерекшеліктер, есте қаларлықтай сипат-белгілер, көркемдік детальдар арқылы көрсетеді. Суретші жасаған портретте адамның бет-пішіні, өң-шырайы, келбеті қалайда бүтіндей алынады, ал әдебиет шығармасында портрет бояумен емес, сөзбен мүсінделгендіктен, кейіпкердің бет-пішіні, кескін-кейпі суреттелген жеке сипат белгілері негізінде ойша толықтырылып көзге елестетіледі .Сондықтан мұнда портретке қажетті бөлекше қасиет белгілерді екшеп, дәл көрсетудің, ұтымды көркем детальдар қолданудың маңызы айрықша болады.Қыл қалам шебері кейіпкердің түсін түстеп, кескін-келбетін көзбен айқын көретіндей түрлі бояумен нақтылы бейнелегендіктен мұнда портреттің өзгеге ешбір ұқсамайтын даралық сипаты басымырақ болады. Ал әдеби шығармадағы портретті алсақ, оның даралық қасиеті өзінше бөлек, мұнда сурет өнеріндегі портретке қарағанда кейіпкердің бет-әлпетін, кескінін ойша еркін елестетуге мүмкіндік молырақ.(3)
Автор Ақиқат пен аңыз роман-сұхбатында басты кейіпкер Бауыржан Момышұлының мінезін бейнелеуде оның әрбір іс-әрекетіне, қимыл-қозғалысына баса назар аударған. Өзінің кейіпкерін алғаш таныстырғанда-ақ оны қатал әрі сұсты етіп сипаттағанымен, перде артында адам жанының сұлулығы барын сездіре түседі. Мысалы: Бауыржанның портретін былай сипаттайды:
Кірсем, есіктің дәл қарсысында кухня бар екен. Соның төрінде, таңертеңгі шай үстелінің басында, ескі әскери кительді иығына желбегей жамылған, үстіне қайырма жағалы, омырауы ашық, сарғыш түсті көйлек, жолақты жұқа шалбар, аяғына жасыл сүйретпе киген Бауыржан отыр екен. Үстел басында еңсесін тік ұстап, еті қашқан иегін сәл көтере түсіп, сырттан кірген кім екен деп есікке тесірейе қарап отырған ол бір сәт маған шығыңқылау бет сүйегін суалыңқылау ұртын, салбыраңқы мұртын, кісіге тайсалмай тіке қарайтын, қарағанда жанарынан ұсақ-ұсақ ине шашырап жатқандай боп көрінетін сәл қысықтау көзін, қара жартастай қасқиып тік жатқан маңдайды шимайлаған жол-жол әжімдерін шебер қол гранитке айқындай қашап, айнытпай түсірген аса бір сұсты, сол сұстылығымен тартымды көрінетін тас мүсінге ұқсап кетті.(1;11-бет) Автордың алғаш көрген сәттегі бұл келбеті жоғарыда айтқан пікірімізді растай түседі. Алайда автор жанының сұлулығын назарымызға түгелдей жайып салмай, там-тұмдап бірте-бірте ұсына отырып, өзіне тарта түсу мақсатында Бауыржанның басынан кешкен қиын-қыстау кезеңдерді іс-әрекеттерді, естеліктерді жиі келтіреді.(2;75-бет) Қалалық кеңестің Момышұлына бермек болған пәтердің орыс әйеліне деген пәтер екенін білгендегі бет-бейнесін көрсету арқылы автор батырдың анаға деген құрметін көрсетеді .Мысалы: Мұны естігенде Бауыржанның барлық түгі сыртына теуіп шыға келеді. Жирен мұрты едірейіп, электр сымының біріне-бірін жақындатқан екі ұшындай болып, шытыр-шытыр ете қалады.(1;34-бет) Сонымен қатар Бауыржанның майдангер достарының бірі Мәлік Ғабдуллиннің батырмен алғаш таныстығы 1941-жылдың 15-желтоқсанында Дарно деревниясындағы дивизия штабына келген жерден басталады.
Дивизия штабына келгенде Балтабекті танитын бірқатар командирлер ұшып-ұшып орындарынан тұрып сәлемдеседі. Тек үстіне ақ тонды желбегей жамылып төрде отырған, қайратты қара шашы танкке тосқауылға қаққан айқыш-ұйқыш рельстей тікірейген екі көзі оттай жайнаған, жағына пышақ жанығандай ұзын бойлы арық қара командир ғана орнынан тұрмады Бұл-Бауыржан болатын. Автор ауыз бөлмеден кіріп келе жатқан Баукеңнің бетіне ақырын қарап қазір осы кісінің бойында маған Встать Молчать-деп ақырғаннан басқа не қалды екен деп ойлана отырып оның бет-жүзінен көргені: Оның едірейген шашы, тікірейген мұрты, шаншыла қараған көзі қарт батырдың бой қайраты азайса да, ой қайраты әлі де мол екенін танытқандай еді.(1;203-бет)
Момышұлының ерлігін жырламаған жазушы кемде-кем соның бірі А.Бек өзінің Арпалыс атты кітабында Бауыржанмен алғаш танысқандағы батырдың кескінін бейнелейді: Өңі моңғол түстес қара торы, шықшыты сәл шығыңқылау, бет ажарынан, әсіресе танадай үлкен өткір қара көздерінің жалынды жанарынан өжеттіктің, батылдықтың, көп ойды көңілге тоқыған зерделіліктің белгісін көресің. Қап-қара жылтыр шашы тарақтың ырқына көнбей, тікірейіп тұрады, өзінің әзіл сөзімен айтқанда, құдды аттың жалындай,- деп алғаш орыс жазушысы А.Бек батырға сипаттама береді.(4-бет;)
Әзілхан Нұршайықов Бауыржан образын жасауда роман-сұхбатта поэзияны кеңінен пайдаланған. Мысалы: Ғали Орманов пен Қасым Аманжоловтан басқа, Сәбит Мұқанов, Әбділда Тәжібаев, Сырбай Мәуленов, Кәкімбек Салықов, қырғыз ақыны Сүйінбай Эралиев, Есет Әукебаевтардың өлеңдерін осындай мақсатта қолданған. Мысалы: С.Мәуленовтің:
Кең жауырынды,
Талғардай тік иықты,
Бөрі кеуде,бүркіт қабақ Бауыржан.(1;272-бет)- деп суреттеген портреті, қырғыз ақыны Сүйінбай Эралиевтің Ақ боз ат мінген қолбасының ер тұлғасын мүсіндеуі, Қасым ағамыздың арнау өлеңі:
Көл емес көздері ғой Бауыржанның,
Елестеп мың көрінер бір көргенге.
Бойы бар бізден гөрі биігірек,
Тіп-тік боп абыройын тұрған тіреп.
Топ жара көрінсін деп екі иығы,
Туған жер жаратыпты оны ірірек.(1;201-бет), бірге өскен досы Әбділда Тәжібаевтың майданда жүрген батыр досына деген сағынышын өлеңмен жеткізуі талай жайды аңғартатын детальдар.(2;78-бет)
Романда диалог пен портреттің байланыс бірлігі өзгеше бір көркемдік шешімін тапқан, әрі кейіпкердің өз характерінен туып, қалыптасып жатады. Жазушының кейіпкер пішіндемесін жасау жолдарын сөз еткенде Ақиқат пен аңыздағы: ақ қарды бұрқыратып ақ боз атпен шауып бара жатқаның, сонда сенің менің көзіме шауып бара жатқан адам емес, оқ өтпейтін, қылыш кеспейтін қара бурка қардың үстінде өзінен-өзі қалықтап ұшып бара жатқан сияқты боп көрінгенің бәрі-бәрі есіме түсті. Талғар полкінің пірі-екі танауы шелектей болып делиген ақ боз атты көсілте шауып жүрген қаһарлы Бауыржан әрқашан көз алдымда болды.(1;233-бет),- деп батальонды бастап қиян-кескі ұрыста жүрген Бауыржанды суреттеген. Мұнда жазушы метафоралық портреттің тамаша үлгісін жасаған(2;78- бет)
Диалог- әдеби шығармада екі кейіпкердің, немесе бірнеше адамның сөйлесуі, оларды сөйлестіру тәсілі. Драмалық шығарма түгелдей дерлік диалогқа, сөйлестіруге және жеке кейіпкерді сөйлетуге, монологқа негізделіп құрылады.
Диалог кейіпкерді жай бірінен кейін бірін сөйлете беру емес, ол сөйлесетін адамдардың қарым-қатынасының қалай шиеленісіп, қалай өзгеріп, өрістеп отыратынына сәйкес беріледі. Және бір кейіпкердің айтқан сөзі екінші кейіпкердің айтқан сөзіне түрткі болып, келесі сөйлеуші жауап қайыра сөйлейді. Әр бір мағынасы жағынан тиянақты диалог кейіпкердің мінез-құлқын тағы бір қырынан ашып көрсетіп, олардың қарым-қатынасының бұрынғы қалпынан өзгеріп, жаңа бір сатыға көтерілгенін танытады. Сөйлескен кейіпкерлердің сөздері шығармадағы тартыс қақтығыстардың шиеленісіп-өрістеуімен осылай тығыз байланысты болып келмесе, онда диалог ширақ, тартымды болмайды.Әсіресе кейіпкердің қиын, қысталаң жағдайда, қандай әрекет жасайтынын көрсету үшін диалогтың, яғни олардың қайсысын қалай сөйлетудің мәні зор. Диалог арқылы кейіпкерлердің ішкі сыры аңғарылады. Яғни әр кейіпкердің сөз саптауынан, оның ой толғанысынан, сөйлеу өзгешелігінен жан-дүниесі айқын елес береді. Жазушының шеберлігі де оның әр кейіпкерді мінез-бітіміне, ой-өрісіне орай сөйлетуінен көрінеді. Сондықтан мағыналы диалог, кейіпкерлердің сөйлестіре білу шеберлігі әдеби шығармада халықтың тіл байлығын мол пайдаланып, орнымен қолданудың ұтымды тәсілдерінің бірі.(3;128-бет) Диалог екі адамның арасындағы пікір алмасуы дедік, романда толығымен автор мен кейіпкер арасындағы пікір алысуға, сұрақ-жауапқа құрылған. Романның кейіпкері батырымыз Момышұлының басынан кешкен тағдыры өмір жолы туралы сөз етіледі. Сол арқылы оның бет-бейнесін, сөз саптауын ақылдылығын мінезінің қырларын оқырман қауымға толығымен танытады. Әзілхан Нұршайықовпен пікір алмасып отырған кейіпкеріміз Бауыржан Момышұлының сөйлеу әңгімелеу шеберлігін тіл байлығын соғыс кезеңіне байланысты айтылған әрбір қанатты сөздеріде романда қамтылады. Мысалы: Автор мен Баукең арасындағы диалогқа тоқталсақ:
Автор: Бауке, кейін шегінейік.
Бауыржан: Әй, сен немене өзің, Бір адым ілгері, екі адым кейін дегеннің керін келтіріп отырғаның? Мен саған бағынбаймын! Маған команда беретін сен кімсің өзің?
Автор: Жоқ, Бауке сіз маған ешқашанда бағынған емессіз. Алпыс бірінші жылы Мен сенімен сөйлеспеймін!- деп, тарс еткізіп телефон тұтқасын жауып тастағансыз. Алпыс төртінші жылы бір бұйрығыңызды тағы да орындатқансыз. Ал енді бұл жетпісінші жыл ғой, Бауке.
Бауыржан: Ә, бұл сенің маған емес уақытқа бағынасың!- деген сөзің болды ғой онда.
Автор: Ұстазына шәкірті шариғат айтпайды, Бауке.
Бауыржан: Заман- теңіз. Теңіздің түбінде шабақ та жүреді, шортан да жүзеді. Понятно тебе?
Автор: Ақырғанның бәрі арыстан емес.
Бауыржан: Үндемегеннің бәрі данышпан емес.
Автор: Қисық ағаш шынар болмайды.
Бауыржан: Иір бұтақты емен шынар болуға құмар болмайды.
Автор: Кей адамның мінезі тікенге ұқсайды, ал тікенекті шеңгелге аң да жуымайды.
Бауыржан: Кей адамның мінезі қоғаға ұқсайды, ал қоғаны шошқа да шиырлайды, сиыр да жапырады. Қоға боп көрінгеннің аяғына тапталғанша, шеңгел боп шіреніп тұрған артық.
Автор: Мен қойдым.
Бауыржан: Мен көлденең жұрттың көсемсіп ақыл айтқыштығына тойдым...Ал, айтқын қай жерге келіп едік? Бұл диалогтан автор мен Бауыржанның арасындағы жан тебірентерлік сөз тартысты байқайсың. Романнан кейіпкеріміздің әңгімешіл, сөзге шешен өз жауынгерлеріне рух беру үшін айтылған әрбір сөзінен оның ақылдылығын, даналығын байқаймыз. Мысалы:
Автор: Сіз өзіңіздің мақал-мәтелдеріңізді қалай шығардыңыз?
Бауыржан: Мақал-мәтел-өмір тәжірибесі. Қиналған, қысылған сәттерің мен шақтарың бар, сол қысылшаң кезден қалай құтылғаныңды оймен өрнектеп, сөзбен кестелесең, тұжырып қысқа бейнелесең нақылға айналады. Қоластында пәлендей мың солдат болып, оның пәлендей отбасының тағдыры және сенің мойныңда болса, ойланбай отыра алмайсың. Сонымен бірге солдатты өлімге жұмсау да оңай емес. Қарамағымдағы жауынгерлер маған тек бағынышты ғана болған жоқ олардың ішінде ақылгөйлері де көп болды. Кейде солардың ауыздарынан маржандай асыл сөздер атқылап жатады. Мен елден естігенімді оймен елеп, екшей бердім. Екшегенімді ерінбей қағазға түсірдім.
Автор: Сіздің сол көп нақылдарыңыз ішінде әсіресе өткірі, уыттысы Бақаның бағынан сұңқардың соры артық деген мақалыңыз қалай туып еді?
Бауыржан: Жақсы командир жауынгерін зор етеді. Жаман командир офицерін қор етеді. Генерал Панфилов қайтыс болғаннан кейін аз уақыт болса да осындай бір командирге тап болдық та, ол бүкіл дивизияның берекесін алды. Сондай бір қысылғанда ауыздан шыққан сөз ғой бұл, қарағым.(1;61-бет)
Батырдың әрбір сөзінің астарында үлкен бір толғаныс, астарлы ой жатқаны хақ. Мысалы: Келіні Зейнепке немересі Ержанның қылығына сүйсініп айтқаны. Қойдың бойында арқардың қаны болмаса, тастан ырғымас еді(5;8-бет) Келіні Зейнептің алғаш Бауыржанның қолына көшіп келіп бөлмесін жинағанына наразы болып айтқаны: Мой беспорядок- это есть высший порядок(5;24-бет) Сондай-ақ Есекке мінудіңде ебі бар, менің өз әдісім бар,(5;27-бет) Сабырлыға сыр айтсаң, сыр түбіне жете тыңдайды, Күтімі жоқ егіннен қабың толмайды(5;28-бет), Тоны жоққа сәлем айт,етігі жоққа өзім барам(5;107-бет)
Автор: Қол көтерген дұшпаннан гөрі,қорамсаққа қолы жетпей өлген жауды сыйла деген мақалыңызды қандай оқиғаға негіздеп шығарып едіңіз?
Бауыржан: 1941жылы 4-желтоқсанда біздің әскерлер Мәскеу түбінен ең алғашқы шабуылға шықты. Біздің дивизия сол тұңғыш шабуылдың алғы легінде болды. Алғашқы деревня босатылды, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.