Физикалық вербальды агрессия
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
Теориялық бөлім
1.1. Агрессивтілік мәселесі туралы психологиялық теориялар ... ... ... ... ... .6
1.2. Жеткіншектердегі агрессияның көріну формалары мен факторлары ... ..10
1.3. Жеткіншектік кезеңде агрессивтіліктің қалыптасуына әсер етуші жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.4. Жеткіншектердің агрессивтілігі мен өзіндік бағалауының байланысы...25
I. Эксперименттік зерттеу бөлімі
2.1. Эксперименттік зерттеудің мақсаты, болжамы, міндеттері ... ... ... ... ..50
2.2. Зерттеу әдістеріне сипаттама беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
2.3. Зерттеу мәліметтерін психологиялық талдау, зерттеу болжамын дәлелдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ...60
Кіріспе
Қазіргі кезде агресивтіліктің күрт өсуі тек қана үлкендердің арасында ғана байқалып жатқан жоқ, сонымен қатар жеткіншектердың арасында агрессивтіліктің көрінуі байқалуда. Сонымен бірге жағымсыз әлеуметтік экономикалық жағдай біріншіден зорлық-қомбылық қылмыстардың өсуіне алып келеді. Яғни үлкендер арасында (ең шеткі формада агрессияның көрінуі) буның ішіндегі ең қайғылысы, бұл жеткіншектер арасындағы (жеткіншектер) қылмыстардың саны көбеюде. Бұл жағдайлардың пайда болуына әлеуметтік өзгерістер, белгісіздік өмірінің құрылымдалмауы әсер етуі мүмкін.
Ең маңыздысы өзі сыртқы факторларды қалай қабылдайды. Егер сенімсіздік, қорқыныш, мазасыздану адамды басқаратын болса, бұл бір ситуация болып табылады. егер адам өз өмірінің жақсы болып келе жатқанын көрсе агрессивтік төмендейді. Агрессивтіліктің көрінуіне байланысты психологиялық факторларға келетін болсақ мысалы: қоғамда адамның жүріс-тұрысына қатаң талаптар қойылады. Адам өз эмоцияларын тектен-тек шығаруға құқысы жоқ. Сондықтан ол оның басқа жолдарын іздеуге тырысады. Агрессия жиі жағдайда жақын адамдарына байланысты көрінеді.
Зерттеу өзектілігі - теориялық жағынан алсақ, бұл ғылыми зерттеу қазақ аудиториясында аса терең, толық ашылмаған күрделі мәселелердің бірі. Сондықтан жұмыс қорытындысының кейбір нәтижелері мәселенің одан әрі өріс алып терең зерттелуіне көмек береді. Агрессивтіліктің жоғары болуы өзіндік бағалаудың төмен болуымен байланысты болғандықтан осы агрессивтілікті төмендету үшін жеткіншектің өзіндік бағалауымен жұмыс істеу керек.
Бұл арада жеткіншектің агрессивтілігінің табиғатындағы ерекше орынмен көзге түсетін мәселелердің бірі - адамның өзіндік бағалауы, өз ортасындағы жеке адамдық ролі болып табылады.
Жеткіншектік кезең күрделі дағдарыстар мен қарама-қайшылықтарға ішкі тебіреністерге толы болғандықтан олардың өзіндік сана, өзін-өзі тану, өзіндік бағалау мәселелері маңызды орын алды. Осы мәселелердің қойылуы, зерттелуі жеткіншектердің алдағы өміріндегі мән мағынасын бағыт бағдарын мақсатын анықтауға көмектеседі.
Бұл жұмыстың маңыздылығы жеткіншектердің тұлғалық агрессивтілігі көріністерін және оның өзіндік бағалауға байланысты сипатын анықтау. Осы зерттеу жұмысы арқылы олардың қоршаған ортада өзін-өзі қалай ұстайтындығын, өмірлік көзқарастарын кейбір өзгеріс, ауытқуларды анықтау, өз қатарының арасында өзін қалай сезінетіндігі мен өз бейнесін, яғни менің қалай сипаттайтындығын анықтау.
Жеткіншектер арасында гиперактивтілік синдромы кездесуде, ал ата-аналар мұндай жеткіншектермен қарым-қатынасқа түсуге дайын емес. Мен - образымен, мен концепциясымен және адамның өзіндік сана сезімімен және жеткіншектегі өзіне деген сенімділігін қалыптастыру қажет.
Сондай-ақ, мұнда өзіндік бағалау мәселесін зерттеу жеке адамдық қасиеттердің қалыптасу негіздеріне байланыстырылады. өзіндік бағалау, өзіндік сана-сезім процесімен жеке адам дамуының өмір бойы бірлігін, жайғасуын сипаттайды. Оның дамуының негізгі, нақтылы бейнесі адамның жеткіншектік кезеңінде қалыптасады жеткіншектік кезеңде жеке адамдық даму процесстері адамның физикалық жетілуі қарқынды жүре отырып, оның өмірлік көзқарасы, ересектік өзін-өзі анықтауы қалыптасады, өзіндік бағалауы айқын көрініс бере бастайды.
Зерттеу мақсаты - қазақ аудиториясындағы жеткіншектердің агрессивті лігінің ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу міндеттері:
1. Агрессивтілік туралы көзқарастарға теориялық талдам жасау.
2. Агрессивтілікке әсер етуші факторларды анықтау.
3. Жеткіншектердің агрессивтілігінің көрінуінің ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу объектісі - жеткіншектер тобы
Зерттеу пәні - жеткіншектердің агрессивтілігінің көріну ерекшеліктері.
І ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1. 1. Агрессивтілік мәселесі туралы психологиялық теориялар
Жалпы психология ғылымындағы агрессивтіліктің көрінуі және тұлғаның агрессивтілігі туралы зерттеулер - негізінен ғылым тарихындағы методологиялық бағыттармен байланысты. Шетелдік психологиядағы агрессивтіліктің механизмдерін зерттеудің басы - Фрейдтің атымен тығыз байланысты. Ол фундаменталды инстинктің екі түрін бөлген.
1. Өмір инстинкті
2. Өлім инстинкті
Бұл инстинктер туа берілген мәңгілік және өзгермейтін инстинкт. Агрессивтілік адам табиғатының бір қасиеті ретінде агрессивтілік драйв энергиясына жиналып уақыт өткеннен кейін агрессивтілік бұрқ етіп шығады деп тұжырымдайды.
Агрессивтіліктің логикалық теориясы бойынша адамның агрессивтілігі және жануарлардың агрессивтілігі таза биологиялық тұрғыда түсіндіріледі. Яғни басқалармен күресте аман қалуы ретінде қорғаныс тәсілі ретінде өзін дәлелдеу ретінде қарсыластарын жойып жіберу арқылы өмір сүру. Бұл мағынада ер адам өзінің өміріндегі белсенді қорғанушысы ретінде биологиялық тұрғыда бағдарланылады. Осындай бейнемен этнологтар адамның агрессивті жүріс-тұрысын спонтанды қастық реакциясы ретінде қарастырады. Бұл көзқарас К.Лоренстің жұмыстарында орын алды.
К.Лоренс бойынша адамның агрессивтілігінің табиғаты яғни, белгілі механизм ретінде қарастырылады. К.Лоренс адамның агрессивтілік тәрбиелеу арқылы реттеуге болады деген. Бірақ, басқа этнологтардың айтуы бойынша адамдар өздерінің агрессивтіліктерін көрінген жағдайында ылғида оны реттеп, бақылап отыра алмайды дейді. Сондықтанда соғыстардан, кісі өлтіруден, агрессивті бұрқаныстардан қашып құтылу мүмкін емес [1].
Кейіннен ең танымал агрессивтілік теориялардың ішінен фрустрация - агрессия теориясы танымал болды. Бұл теорияның мәні мынада: қандайда болсын фрустрация агрессияға деген мотивті оятады. Фрустрация агрессия теориясында үш негізгі түзетулерді енгізді.
1. Фрустрация міндетті турде агрессивті әрекеттерде реализацияланды, бірақ ол соған дейін дайындықты стимулдайды.
2. Дайындық кезіндегі агрессия қандайда бір шартты жағдайларсыз көрінбейді.
3. фрустрацияланған жағдайдан агрессивті әрекеттің көмегі арқылы шығуда, адамда сондай әрекетке деген белгілі әдет қалыптасады.
Сонымен қатар агрессия белгілі бір күш көрсету жағынан көрінуі мүмкін. Осы агрессияның фрустрациялы теориясына келісе келе агрессия - бұл орган автоматты пайда болмайды. Ол белгілі бір фрустрацияның салдарынан болды. Яғни субъектінің мақсатқа бағытталған жолында кейбір кедергілердің шығуында адам агрессияға ұшырайды. Қарастырылып жатқан теорияның дәлелдеуі бойынша біріншіден агрессия ылғида фрустрацияның салдарының пайда болады.
Екіншіден фрустрация ылғи да өзінің артынан агрессияны алып жүрушісі ретінде, бірақ олардың дәлелдеулері қате болып шықты. Яғни қандайда болсын агрессия фрустрацияның салдарынан болуы мүмкін емес. Сонымен қатар қандайда болсын фрустрация агрессияға деген талпыныстың деңгейін көтеруі мүмкін емес деген тұжырымға келеміз.
Агрессивті жүріс-тұрысты өте терең зерттеген бихевиористер болған, олар агрессияны және фрустрацуияны байланыстырады. Фрустрация өзінің алдына мақсат қойған жағдайда жету жолында жеңіп шыға алмайтын кедергілердің пайда болған кездегі адамның эмоционалды күш.
Фрустрация бұл қажеттіліктердің қанаттанбаған кезінде көрінеді. Қандай да болсын агрессия, қандай да бір фрустрацияның шақырылуымен көрінеді. Агрессия тікелей түрде (ұрсу, соғысу т.б.) және жанама түрде де болуы мүмкін. Сонымен қатар агрессия адамның өз-өзіне бағытталуы мүмкін. Яғни аутоагрессия. Фрустрация мен агрессия әлеуметтік тезеуден пайда болады. Мысалы басқаларға қарағанда мені аз жақсы көреді. Ең соңында агрессия әлсіздерге барып төгіледі.
Агрессия бұл бір жақты теріс эмоциялардың бейнесі сол теріс эмоциялар адекватты емес жүріс-тұрысқа және шындықты дұрыс түсінбеушілікке әкеледі. Жиі жағдайдағы анализдің көрсеткіш бойынша, агрессия адам үшін қандайда бір позитивті мақсатты көздемейді. Бірақ таңдалған агрессивті жүріс-тұрыс тәсілі сәтсіз адекватты емес болып табылады. яғни ол өтіп баражатқан жағдайдағы конфликтінің тұрып қалуына әкеледі. әлеуметтік үйрену теориясы бойынша фрустрация тұлға аралық конфликт агрессияның көрінуін жеңілдетеді. Яғни ол қажетті болып табылады.
Жүріс-тұрыстың бағыттың өкілі А.Бандура фрустрацияны, жүріс-тұрысты блакадалау процессі ретінде анықтауға тырысты. Ол шабуыл деген ұғымды енгізеді. Бұл шабуыл өте күшті агрессивті реакцияны шақырады, ал фрустрация болса әлсіз агрессивті шақырады. Ол агрессивті әдет күшіне байланысты бірнеше факторларды көрсетті [2].
1. Адамның шабуылдаған кезіндегі тітіркенуі, фрустрациялануы жағдайдың интенсивтілігі және жиілігі көрінеді. Ашу ызалы стимулдарды көп алған адамдар агрессивті тұрғыда жауап беруі мүмкін.
2. Агрессия жолымен жиі жағдайда сәттілікке жету, агрессивті әдеттердің бекітілуіне әкеледі. Сәттілік ішкі (ашу ызаның күрт әлсіреуі, қанағаттанбаушылық) немесе сыртқы (кедергілерді шектеу) болуы мүмкін.
3. Адаммен меңгерілген мәдени және субмәдени нормалар одағы агрессивтіліктің дамуын жеңілдетуі мүмкін (балалық шақтан бастап агрессивті кинолар мен мультфильмдер көруі; яғни бұл кезде бала агрессивтіліктің нормаларын меңгере бастайды)
4. Жүріс-тұрыстағы агрессивтіліктің формаларының бекітілуіне және жеке адамның қырлары агрессивтіліктің қалыптасуына әсер етеді. Яғни ол темпераменттің мынандай сапалары импульсивтік, реакцияның интенсивтілігі; белсенділік деңгейі.
5. Өзін-өзі сыйлауға деген талпыныс топтық қысымнан қорғанысқа деген талпыныс және тәуелсіздікке деген талпыныс алғашында тыңдамаушылыққа деген тенденцияны шақырады. Ал содан кейін қоршаған ортаның қарама-қарсылығын кездестіре адам жүріс-тұрыстың агрессивті формаларын көрсете бастайды. Оның айтуынша агрессиялардың түрлерінің арасындағы айырмашылықты ескеру қажет дейді. Агрессивті жүріс-тұрыстың классификациялау үшін ол үш дихотолияны ұсынады.
1. Физикалық вербальды агрессия
2. Белсенді-пассивті агрессия
3. Бағытталған-бағытталмаған агрессия
Физикалық агрессияның тікелей мақсаты, басқа адамды жарақаттау физикалық тұрғыда жарақаттау немесе басқа адамға физикалық ауыртпашылық көрсету.
Вербальды агрессия яғни, сөзбен біреуді жәбірлеу, кейде сөзбен де адамды өлтіруге болады. Келесі тұжырымдарды вербалды агрессия ретінде қарастыруға болады.
1. санадан тыс көп тойтарыстар
2. сындық ескертулер мен теріс пікірлер
3. жағымсыз эмоционалды көріністер (мысалы, сенімсіздік, жасырын реніштер өшпенділіктер, балағат, соғыс түріндегі наразылықтар)
4. агрессивті мазмұндарға байланысты ойларын айту
5. түрлі қорқытулар, күштеп алушылық және мәжбірлеу
6. кінәлау және жазғыру
7. ренішті және балағатты қалжыңдар, келемеждеушіліктер, мазақ ету.
8. қарапайым айқай, бақырып жылау
9. фантазияда, қиялда жасырынып тұрған агрессиялар. Ол вербалды тұрғыда жиі суретте көрінеді.
Тікелей агрессия құрбан болушы адамға бағытталған, ал жанама агрессия болғанда құрбан болатын адам болмайды. Ол туралы теріс сөздер, пікірлер тарайды, немесе агрессия сол адамның тобындағы мүшеге қарай бағытталады.
Жүріс-тұрыстық көзқарастың келесі бір мүшесі А.Бандура. Оның айтуынша, егер адам балалық шағында адамдардың агрессивті жүріс-тұрысының көріністерін көретін болса, яғни өз ата-аналарының, онда ол еліктеудің күші ретінде агрессивті әрекеттерге үйрене бастайды. Көптеген зертеушілердің көрсеткіші бойынша ата-аналар мен тәрбиеленген агрессивті жеткіншектер, яғни ата-аналары өз үйлерінде өздерін жақсы ұстайды да, ал өзінің құрбы-құрдастарына және басқа адамдарға өзінің агрессивтілігін көрсеткен [2].
Еріксіз көндіру теориясы. Бұл теорияның мәні қарапайым, өзінің алға қойған мақсатына жету үшін ол мақсатқа жетуде басқа тәсілдер жоқ болған жағдайда физикалық зорлық-зомбылық көрсетуі. Осыған байланысты Фишбах агрессияның инструменталды түрін бөліп көрсеткен. Инструменталды агресасивтілік қандайда бір мақсатқа жету үшін пайдаланылады, бірақ біреуге зиян келтіру, бұның мақсаты болып табылмайды. Тек ол әсер етудің тәсілі ретінде көрінеді.
Р. Бэрон бойынша қастық тұрғысындағы агрессияның құрбан болған адамға зиян келтіру және оған физикалық ациртпашылық ретінде қарастырылады. Қазіргі кезде агрессивтілік түсінігіне көптеген авторлар әртүрлі анықтама беруде.
1. Агрессия түсінігі арқылы күшті белсенділікті өз ісінің дұрыстылығын дәлелдеуге талпынуды сыртқы күштерге қарама-қарсы тұруға мүмкіншілік беретін ішкі күш арқылы түсінуге болады.
2. Агрессия түсінігі арқылы қастандық реакцияларын, шабуылдарды, басқа адамға, объектіге, қоғамға күш көрсету зиян келтіру ретінде көрінуі (Х.Дальгадо). Сондай-ақ агрессияны жеке тұлғалық спецификалық формасы ретіндегі агрессивтілік және адамның психологиялық қасиетіне байланысты ажыратылады. Мысалы ол агрессияны былай түсіндіреді; бір адамның жағынан физикалық әрекет көрсету реакциясы ретінде.
Агрессивтіліктің көрінуі
1. Нақты бір мақсатқа жету тәсілі ретінде
2. Блокталған қажеттіліктердің орнын босу үшін психологиялық бәсеңдеу тәсілі ретінде
3. өзіндік мақсаты ретінде
4. өзін реализациялау және өзі-өзін дәлелдеу қажеттіліктерін қанағаттандыру тәсілі ретінде.
Бір-бірімен ажыратылатын әртүрлі модальдылықтағы агрессивтіліктің параметрлерін бөлуге болады [3].
Қазіргі уақытта агрессия әрекеттердің мотивтелген түрінде көрінуі деген тұжырым дәлелденуде. Яғни нормаларды бұзу, ережелерді бұзу басқа адамдарға зиян келтіру, ауыртпашылық түсіру. Сонымен қатар агрессияны тек қана жеке тұрмыстық жағынан ғана қарастырып қоймай, оны психологиялық қалып ретінде қарастыруға болады.
Психологиялық қалыптың ішінен танымдық, эмоциялық еріктік компоненттерін бөліп қарастыру қажет. Ситуацияны қауіп-тондіруші жағынан түсіну негізінде танымдық компонент жатыр. Лацарустың айтуынша қауіп тондіруші агрессияның қоздырушысы негізінде көрінеді. Қауіп белгілі-бір стрессті туындаттырса, ал агрессия стреске деген реакция болып табылады. бірақ әрбір қауіп агрессияның шақыруы мүмкін емес.
Әр түрлі адамдарда агрессивтіліктің мүлде жоқ болуы, бұл белсенді өмірлік позициясын орындарға қабілетті емес деп айтуға болады. Сонымен қатар шектен тыс агрессивтіліктің дамуы, жалпы адамзатты конфликтілігі жағдайға түсіруге алып келеді. Ал оның шектен тыс көрінісі паталогиялық жағдайға алып келеді.
Агрессивті жағдайдың эмоциядағы компоненті де маңызды болып табылады. мүнде ең алдымен ашу-ыза бөлініп көрсетіледі. Агрессия барысында адам өте қатты эмоциялды ашу үстінде болуы мүмкін. Агрессивті әрекеттің еріктік компоненті анық байқалады. Яғни мақсатқа бағытталуы, шешім қабылдағыштық, инициативтілік, өжеттілік көрінеді. Деструктивті әрекеттерде агрессивтіліктің көрінуінің мақсаты басқа адамдарға зиян келтіру.
1.2. Жеткіншектердегі агрессияның көріну формалары мен факторлары туралы зерттеулер
Жеткіншек шақ әлеуметтік - психологиялық құбылыс, қоғам дамуының нақты - тарихи жағдайларының шартталған, бір жағынан негізгі сипаттамалардың терең психологиялық мәнінің тұрақтылығымен ажыратылады. Тағы бір жағы әлеуметтік - экономикалық өмірдің өзгерістері өсіп келе жатқан жастардың санасын, сана-сезімін, тұлғалық қалыптасуын сапалы айырмашылықтарын қамтамасыз етеді.
Зерттеу тақырыбының көкейкестілігі тұлғаның мазасыздық күйінің өзіндік бағалауға әсер етуі нарық заманында күрделі мәселеге айналып отырғанымен негізделеді. Жеткіншектердегі өзіндік бағалау мен мазасыздану ерекшеліктерін зерттеу өте маңызды, себебі ол тұлғаның өмір бойы қалыптасатын негізгі оқиғалардың бірі, әрі тұлғаның әрі қарай даму жолдарына әсер етеді. Адекватты, жоғары өзіндік бағалау жағдайында мазасызданудың азаюы эксперименттік тұрғыдан негіздеу қажеттілігіне әкеліп, жеткіншектердің іс-әрекетті (оқу және басқа) эмоциялық басқаруына әсер етеді дей отырып, бұл мәселе берілген зерттеу тақырыбының көкейкестілігін анықтайды.
Жеткіншектің әлеуметтік дамудығы мағыналық жылжулары ретроспективі талдаудың ұзақ созылуында ғана емес, тарихи қысқаша қашықтықта да байқалады. Қазіргі кезге қызығушылғын туғыза отырып, жеткіншек өзінің орнын айналасынан іздейді, іс-әрекеттің ауытқушылықтары мен жетіспеушіліктерін, белгілі адамдарлың жүріс-тұрысын және қоғамдық институттарды. Сондықтан қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы жеткіншектің тұлғалық қалыптасуында байқалады.
Қазіргі уақытта агрессивтіліктің көрінуін субъективті қатынас аймағындағы деструктивті тенденция өзінің мақсатын жүзеге асыру үшін белгілі бір тәсілдерді қолдануға деген дайындығы ретінде қарастыру жиі кездеседі.
Жеткіншектік шақта агрессия негізінен делинквентті жүріс-тұріс түрінде көрінеді; яғни әлсіздерді және өзінен кіші жеткіншектерды келемеждеу түрінде құрбы-құрдастарымен төбелес түрінде көрінеді. Криминалды бағыттағы жеткіншектердің топтасуына зорлық көрсету агрессия өзіндік мақсат ретіндегі қолдану тәсілі түрінде қолданылуы мүмкін.
К. Бютнер ойынша агрессивтіліктің көріну формасы өз бетіншелік құбылыс және ол потологиялық агрессияның 3 потогенетикалық тобын бөледі.
1. Афективті агрессия
2. Жоғары құнды агрессия
3. Садистік агрессия
Еркек жынысты жеткіншектерде агрессия құрбы-құрдастарымен төбелес түрінде келемеждеу түрінде, вандалдық түрінде, біреудің мүлкін қирату, зоосадизм түрінде көрінеді. Осы кейінгі жылдары шетел және отандық зерттеу мәліметтері бойынша жеткіншектер арасындағы зорлық көрсетумен байланысты қылмыстар көбеюде [4].
Чикагодағы Американдық мектептегі 1035 оқушылардың 75 ұл жеткіншектеры және 10 қыз жеткіншектеры суық қаруды қолданудағы төбелестерде, тонауларда т.б. жағдайларда күәгер болған. 8-11 - сынып оқушыларын зерттеген мәліметтер бойынша оқушылардың ең демегенде 51 төбелеске қатысқан. Оның себебі ойын кезіндегі келіспеушіліктерге, балағаттаушыларға қарсы жауап. Жеткіншектер арасындағы аутоагрессивті жүріс-тұрыстың таралуы.
Агрессивтіліктің табиғаты туралы көзқарастарды талдай отырып, жалпы бір-бірімен түрлі айырмашылықта көрінетін агрессивтіліктің формалары мен параметрлерін көрсетуге болады.
1) Антиагрессивтілік. Агрессивтілікті көрсететін адамдарға негативті қатыныста қарауы. Яғни мұндай адамдар келісімге келуге тырысады. Бұндай адамдардың ойынша әйел адамды, әлсіз адамды, жеткіншектерды, мүгедектерге қол көтеру болмайды дейді. Ал конфликтілігі жағдай болған кезде кетіп қалғанды не шыдап тұруды, милицияға хабарлағанды дұрыс көреді. Тек физикалық шабуыл болған кезде ғана қорғанады.
2) Интренцивті агрессия зиян келтіру мақсатында емес, шартты-агрессивті әрекетті орындау кезіндегі мотивтелінген ләззат алу (ойындар, күрес, жаттығулар) сондықтан спорт адамдардағы агрессивтілік қолданбалы Формасы ретінде.
3) Дифференцияланбаған агрессивтілік. Агрессивтілік арқылы зорлық-зомбылық көрсету. Ұрыс шығару, дөрекі, тура сөйлейтін адамдар. Бірақ мұндай адамдар физикалық агрессияға дейін баруы мүмкін. Сонымен қатар жанұялық-тұрмыстық жағдайдағы қылмыстарға да баруы мүмкін.
4) Локальді немесе импульсивті агрессивтілік. Агрессия конфликт жағдайына тікелей реакцияның көрінуі ретінде. Адам бұл кезде қарсыласын сөздік тұрғыда физикалық тәсілдері де көрінуі мүмкін. Ол адамды ұрып жіберуі де мүмкін.
5) Шартты, инструментальды агрессия. Бұл агрессияның түрі өзіндік дәлелдеумен байланысты.
6) Қастандық түріндегі агрессивтілік яғни қызғаншақ сезімін, өшпенділігін тұрақты эмоциясын ашу-ызасын адам тұрғыда көрсетеді, бірақ реалды физикалық агрессияға талпынбауыда мүмкін. өшпенділік нақты бір адамға бағытталуы мүмкін. Қоршаған ортаның сыйлауына жету үшін, ол басқа адамдар төбелескенде суыққанды, жеңіске жеткен жағдайда төбелесті ләззат пен еске түсіреді. Алғашында өзінің агрессиясын сыртқа шығармай ұстауы мүмкін, ал кейіннен өшін алуы мүмкін. Оны жазаламаған кезде не күші басым болған кезде қылмыстық жағдайға дейін барады. Адамдарға толық түрде қастандық көзқараспен қарайды.
7) Инструментальды агрессия - қандай да бір мәнді мақсатына жету үшін қолданады.
8) Кескілескен агрессия. Зорлық және агрессия өзіндік мақсаты ретінде. Агрессивті әрекет жаудың әрекетін ылғи да жоғарылатады. Бұл шектен тыс қауыпсіздікпен және ерекше ашу ызалықпен ажыратылады. Мұндай адамдар қатігез қылмыстардың бірін істейді.
9) Психологиялық агрессия. Агрессияның акттарын қайталаушы қатыгез және мәнсіз агрессияның түрі (агрессивті психопат маньяк-адам өлтіруші)
10) Топтық ынтымақтастықтың мотиві бар агрессия. Топтық дәстүрді ұстанып, қылмыстық жағдайға баруы. Сонымен қатар өзінің тобында өзін негізгі адам етіп көрсетуі, яғни топтан қолдау алу үшін, өзінің күшін, шешім қабылдағыштығын ешнәрседен қорықпайтындығын көрсету үшін агрессивтік топтық ынтымақтастың мотиві бай агрессияның мақұлданған формасы болып табылады. мұнда әскерлік дәстүрлер қалыптасады, яғни отанды қорғау нақты бір идеяларды қорғау мысалы демократияны қорғау, құқықты, тәртіпті қорғау және т.б.
11) Сексуальді агрессия. Бұл әртүрлі деңгейде болады. Сексуальді дөрекіліктен бастап сексуальді зорлыққа дейін және адам өлтіруге дейін барады. Фрейдтің айтуынша көптеген ер адамдардың сексуальділігінде өзіне бағынышты ету ыңғайын көруге болады деген әйелді ұру, оған зорлық-зомбылық көрсету арқылы кейбір ер адамдар содан ләззат алуы мүмкін.
Агрессияның қалыптасуындағы әлеуметтік-психологиялық факторлар туралы бастапқы айтылған фактілерге сүйене отырып, мынадай тұжырымға келуге болады. Бір уақытта балалық шақта қалыптасқан ми орталығында физиологиялық негізі бар агрессивтіліктің нышандары, өмір бақи біршама тұрақты болып қалады.
Бірақ көптеген зерттеулердің көрсеткіші бойынша, агрессивтіліктің көрінуі индивидумның өмірлік тәжірибесіне байланысты. Дәлірек айтқанда оның даму кезіндегі әлеуметтік жағдайына байланысты жануарларға өткізген тәжірибесінде былай деген. Қандайда болсын агрессивтілі жүріс-тұрыс сол уақыттағы жануарлардың жағыдайына және оның өткен тәжірибесіне байланысты деп дәлелдеген. Кейбір авторлардың айтуына қарағанда агрессивтіліктің көрінуі бұл белгілі-бір кедергілерге немесе түсірген ауыртпашылыққа байланысты жауап мүмкіншілігі.
Мәнді мақсатына жету жолында кедергілер пайда болған кезде индивидум фрустрацияны соншалықты бастан өткере нақты мақсатқа жету талпынысы соншалықты жоғары болады. Фрустрация агрессивті жүріс-тұрыс үшін күшті мотивациялық жүйені қалыптастыра отырып, агрессивті сезімдерге әкеледі.
Сонымен қатар шиеленістің болмауы, оның мотивациясы мақсаты емес, ал оның редукциясы. Қажет еткен мақсатына жетуде мүмкіндік көрсететін және шиеленісті төмендетуге әкелетін жүріс-тұрыстың барлық формалары ең жоғарғы ләззатқа әкелуі және максималды түрде бекітіленеді. Фрустация агрессияға алып келеме? Ол екі факторға байланысты, қаншалықты заңды, орынды мәнді, немесе агрессиядан қашып құтылмайтын жағдайда яғни өткен тәжірибеде негізделген жағдайлардың тұлғалық интерпретациясы.
Агрессивті мінез-құлықтың қалыптасуына әсер ететін шартсыз факторлардың бірі - жанұядағы қатынас осы жастағы жеткіншектердың 400 анасына сұрақтама жүргізілген. Олар мынадай қорытындыға келген балалық шақтағы агрессия ата-аналар арасындағы келіспеушілік деңгейімен және анасы жағынан эмоционалды жылылықтың жетіспеушілігінен пайда болады деген.
Bandura and Waters 14-15 жастағы 26 агрессивті жеткіншектерді, жастық ерекшелігі бойынша, интелектісі бойынша және әлеуметтік-экономикалық статусы бойынша және тұрғылықты аймағы бойынша сәйкес агрессивті емес 26 жеткіншекнен салыстырады. әрбір жағдайда олардың әкесінен, анасынан, жеткіншекнен жеке-жеке интервью алған. Осы зерттеулер нәтижесінде мынандай мәліметтер алынған, агрессивті жеткіншектердың ата-аналары физикалық жазаларды қолдануға бейім болған және бір-бірімен келісушілік болмаған, жеткіншектерға жек көрушілік қатынаспен және эмоционалды суықтықпен қараған [5].
Кембридж - Соммервил 6 ск жеткіншекді зерттейді. Ол зерттеу кезінде негізгі психиатриялық интервьюдегі жазбаларды муғалімдердің және басқа материалдардың мәліметтеріне сүйенеді. Олар 25 жеткіншекті агрессивті деп классификацияланған. Алынған нәтиже бойынша, агрессивті жеткіншектердың ата-аналары көбіне жазалаушы қатал тәртіпті ұстанушы, және ата-аналар бір-бірімен жиі конфликтке түсетін болған, яғни өз жеткіншектерына жылылық сезіммен қарамаған. Кейіннен жеткіншектердағы агрессивтілікті зерттей келе жанұяның 3 вариантын сипаттаған.
Ата-анасының біреуі агрессивті болғандықтан агрессивтілік қылмыстық тенденцияны туындатады да, күрделі конфликтердің себебінен бала агрессивті болады.
Ата-анасының ешқайсысы агрессивті болмайды. Ата-аналары агрессивті емес, жеткіншектерын қатал жазалаушы және жанұялық конфликт аз болған кезде бірақ жеткіншектер физикалық жазалауға ұшырылған. Басқа да зерттеулерде Eron Walder Toigo and Lef Kowitz 8-9 жастағы жеткіншектердағы агрессивтілік деңгейінің бағасын алған.
Негізінен бұл агрессивтілік деңгейін құрбы-құрдастарының мәліметі бойынша алған. Содан кейін оларды ата-аналарының интервьюлерімен салыстырған. Олардың тұжырымы бойынша жеткіншектердың агрессивтілігі ата-анасы жағынан жазалаудың қаталдығы мен тығыз байланысты.
Чикагодағы ауқымды зерттеуінің арқасында мынандай нәтижелер алды. Қатал репутацияларды пайдаланатын жеткіншектердың мінездік ерекшеліктерін және жеткіншектердың қандай жағдайда тұратындығын анықтады. Эронның айтуынша қатігез жеткіншектердың пайда болуы. Бұл оларды жақсы көрмегеннен, және мектептік істермен ата-аналары аз қызығатын жағдайда бала қатыгез бала бастайды.
Мұндай жеткіншектерды агрессивтілік фантазиялар тез еліктіріп кетеді және теледидардан көретін зорлық-зомбылық қойылымдар, яғни ондағы кейіпкерлерге еліктеуі. Сонымен қатар мұндай жеткіншектердың ата-анасы 91 жағдайда агрессивтілікке бейім адамдар. Баланың мінез құлқына қанағаттанбаған жағдайда жиі физикалық жазалауды қолданған. бойынша ең маңызды сәт болып бұл баланың агрессивтілігіне ата-ананың агрессивтілігі әсер етеді. Яғни бала бұл кезде соған үйрене бастайды, және бағалайды.
Алғашында агрессивті мінез-құлық фрустрацияға деген спонтанды реакция болса (мысалы жылаумен ойыншықты сындыру) ал сәттілік жағдайында яғни бала өз қалағанын алған жағдайда бұл мінез құлықтың моделі бекітілінеді. Содан кейін бала бұл модельді меңгеріп алады да, егер оған бір нәрсе керек болса сол тәсілге қайта-қайта оралады. Баланың агрессивті мінез-құлқына шектен тыс қамқоршылық жанұяның ішінде бекітіледі. Тек осының салдарынан бала нақты сол агрессивті мінез-құлықтың жағымсыз жақтарының басымдылығын таразылауға үйренеді. Сонымен қатар ата-ана жағынан агрессивті мінез құлықты шектен тыс болуда зиян болады.
Бала міндетті түрде өзінің ашу ызасын ішіне жинауға мәжбүр болған жағдайда оның агрессивті сезімдері соғырлым күшейе түседі. Бала өзін үйде шектен тыс ұстаған кезде, ол үйден тыс жерде агрессивті мінез құлықты көрсетеді. Қатал жазалау жаңа фрустрацияларға әкеледі. Яғни сол жағдайлардан шығар жол таппаған кезде жаңа агрессивті сезімдерге әкеледі. Егер бұл қайталанатын болса негативті шиеленісті іздеу ретінде қарастырылатын мінез-құлықтың моделі қалыптасады.
Жасырын агрессивтілік болған жағдайда балада мазасыздану және дискомфорт пайда болады. Агрессивті жүріс-тұрысқа анасының және әкесінің ашуын көтере алмаған жағдайда және фрустрацияға жауап бере алмаған кезде балада мазасыздану жоғарылай бастайды.
Агрессивтілік туралы ойы қисық сызықты түрде көрсетілген болатын. Бұл тұжырымды Альберти (1993) ұстанады. Оның ойынша просоциалды өмірлік бағдары бар жағымды жанұяда өскен жеткіншектерға ашық түрде өзінің агрессивтілігін қанағаттандыруға шек қойған жағдайда яғни ассоциалды жеткіншектерге тән сана астындағы комплекстерді қанағаттандырудағы агрессивті садистік фантазиялау негізіндегі стереотип тегі формаға айналуы мүмкін [6].
Отандық психологияда осы агрессивтіліктің қалыптасуындағы ата-ананың рольн анықтауға тырысқан И.А.Горькованың мәліметтері бойынша (1993) ол агрессивтілігі жоғары 35 делинквентті жас өспірімді зерттегенде жанұядағы бала өміріне немқұрайдылықпен, қараусыздықпен ата-аналардың 76-ті қараған, ал 72-і жеткіншектердің айтуынша балалық шақтарында ата-анасы жағынан қатты соққыға түскендерін және ата-анасына деген эмоционалды жақындықтың жоқ екендігін айтқан.
Ата-аналар жиі тәрбиелік тәжірибеде эмоционалды шектеудің ең шеткі формаларын қолданған яғни жанұядағы конфликтінің жоғарылығы және сол балаға жүктілік кезіндегі баланы қаламаушылық сонымен қатар делинквентті жүріс-тұрыстағы жас өспірімдер тобын зерттегенде мынандай мәліметтер алған. Жеткіншектердің 71,4 жақын туыстары арасындағы қатынасы конфликтілі болған. Конфликт нақты бір динамикалық тұрғыда болған, балалық шақ және жеткіншектік кезде, әдетте ол қастық қатынаспен және төбелестермен мінезделген. Мұның салдарынан жеткіншектің қатынасы шиеленісті, эмоцияны шектеуге ауысқан [7].
1996 делинквентті жеткіншектерді зерттеген кезде мыналарды анықтаған. Жеткіншектік агрессия тікелей тұрғыда ата-анасы жағынан эмоционалды жылылықтың жетіспеушілігінен және ата-ананың шектелуінен болады деген.
Т.П. Гаврилова девиантты өмір образының қалыптасу механизмдерін және жеткіншектегі аутоагрессивті жүріс-тұрыстарын бейнелеуде деформация механизмін бөліп шығарған яғни көптеген қиын жеткіншектерде қалыпты жанұялық тәрбие болмаған. Оның оқуын ата-анасы жағынан бақылаудың мүлде болмауы және өнегелік құндылықтарының қалыптасуындағы интелектісінің дамуын жеткіліксіз марапаттаған. Осының бәрі жеткіншектегі қоғамдық белсенділіктің және әлеуметтік мәнді бағдарлардың жоқ болуына, қызығушылықтарының тұрақсыздығына және жағдайға деген жауапкершіліктің жоқ болуына алып келеді.
Бұл кезеңде баланың барлық өмірлік іс-әрекетінде өзгерістер болады, бұл кезеңді бекерден "өтпелі"деп атамаған. Ересектік жасқа өту жеткіншек үшін өте қиын. Осы кезде түрлі драмалық қобалжулар, қиыншылықтар мен кризистер болуы мүмкін. Ата-ананың, достарының рөлі бұл жерде өте маңызды [8].
Жеткіншектік шақ - тұлға қалыптасуының дағдарысты кезеңдерінің бірі. Ол көптеген спецификалық ерекшеліктермен сипатталады. Бұл сана, іс-әрекет және қарым-қатынас жүйелі сферасындағы өте маңызды қайта жасаулар кезеңі. Жеткіншектік кезең- бұл білімнің , шеберліктің қалыптасуына және "Меннің" ашылуына, жаңа әлеуметтік позицияны іздейтін жетістік кезеңі. "Мен" образы- бұл әлеуметтік бағыт және тұлғаның өз-өзіне деген қарым-қатынасы.
Жаңа психикалық және тұлғалық қасиеттердің қалыптасуының негізін әр түрлі іс-әрекет барысындағы қарым-қатынас құрайды, яғни оқу, өндірістік іс-әрекет және шығармашылық жұмыстар т.б. Осы жасқа тән табиғилық-ержетушіліктің көрінісі, өзіндік сананың, өзіндік бағалаудың дамуы, өз тұлғасына, өз мүмкіншіліктеріне, қабілеттеріне деген қызығушылық.
Зерттеулер көрсеткендей, құрбы балалармен қарым-қатынаста болу тұлға дамуының маңызды факторы болып табылады. Қарым-қатынаста мінез-құлықтың нормалары,теңдік және бір-бірін құрметтеу сезімдері қалыптасады. Жеткіншектерде екі әр түрлі қарым-қатынас пайда болады: біріншісі- үлкендермен, екіншісі- құрбылармен.
Құрдастармен қарым-қатынас құру қажеттілігі балаларда ерте пайда болады және өскен сайын күшее береді.
Біріншіден, құрбылармен қарым-қатынас ақпараттың өте маңызды каналы болып табылады; осындай қарым-қатынас арқылы жеткіншектер көптеген мәліметтер алады, мысалы, жыныстық айырмашылықтар туралы.
Екіншіден, бұл тұлғааралық қарым-қатынастың арнайы түрі. Топтық ойындар және басқа да біріккен іс-әрекеттер әлеуметтік өзара әрекет дағдыларын қалыптастырады, мысалы, ұжымдық инициативаға мойынсыну, сонымен қатар өз тұлғалық қызығушылықты қоғамдықпен біріктіру. Үшіншіден, бұл эмоционалды конттактың да арнайы түрі. Топ құрамында болушылық сезімі, жеткіншекге үлкендерден автономды болуын жеңілдетеді және эмоционалды амандық пен тұрақтылық сезімін береді.
Жеткіншектік шақтағы қарым-қатынас психологиясы екі қарама-қайшы қажеттіліктердің негізінде құрылады: оңашалану және аффиляция, яғни құрамында болушылық қажеттілігі. Оңашалану көбіне үлкендердің бақылау кезіндегі эмансипациясында байқалады. Осы кезде әлеуметтік қана емес, сонымен бірге кеңістік автономиясына деген қажеттілік те күшееді. Осы кезде пайда болатын жалғыздық сезімі, жеткіншекде қарым-қатынасқа түсу және құрдастармен топтасу сезімдерін туғыздырады. Бұл топта олар үлкендер бас тартатын нәрселерді іздейді: эмоционалды жылулық, зерігуден құтқарушылық және өзіндік маңыздылығын мойындау.
Қарым-қатынаста болу қажеттілігі (аффиляция) көбіне ұл балаларда болады. Олар қарым-қатынассыз бір күн де бола алмайды. Бір балалар топта өзіндік құрметтеуді іздесе, екіншілері топта жетіспейтін ақпаратты және коммуникативті дағдыларды іздейді, ал басқалары билік қажеттілігін қанағаттандырғысы келеді. Ұл балалар және қыздардың коммуникативті сипаттары мен қарым-қатынас стильдері бірдей емес.
Бұл аффиляция мінезіне байланысты. Бір көзбен қарасақ, ұл балалар қыздарға қарағанда қарым-қатынасшыл болып келеді. Ерте жастан бастап олар басқалармен контактіге тез түседі, белсенді болады, топтық ойындар ұйымдастырады. Ұл балалар көбіне экстенсивті қарым-қатынасқа ұмтылса, қыз балалар интенсивті қарым-қатынасқа ұмтылады; балалар топ болып ойнауды қаласа, қыздар керісінше бір-екі қызбен ойнауды қалайды.
Жеткіншектік шақтағы конфликт ерекшеліктері. Көптеген ата-аналар өз баласынан өзінің жалғасын немесе кейінге қалдырған армандар мен жоспарын орындайтын адам ретінде көргісі келеді. Бірақ, өсіп келе жатқан жеткіншекде өзінің өмір позициясы қалыптасады және ол осы позицияны қалыптастыру үшін автономияға ұмтылады.Осындай түрлі позициялар жеткіншектің үлкендермен конфликтіге түсуіне ықпал жасайды. Жеткіншектерге қарағанда үлкендердің позициялары тұрақты болғандықтан,олар өз түсінігіне қарай балаларды итермелейді.
В.В. Знаков пікірінше, осындай конфликтті шешу үшін жеткіншек мен үлкен кісінің өз-өзін ашу, өз-өзін тану, өз-өзін қабылдау, өз-өзін дамыту жұмыстарымен айналысу керек, яғни осыған байланысты тренингтік жұмыс жүргізу керек.
Сонымен бірге, жеткіншектік кезеңнің тұлғааралық конфликтілері қарым-қатынастың мотивационды негіздерімен детерминантталған. Көптеген зерттеулер көрсеткендей, құрбы балалармен жекелеген қарым-қатынаста мынадай сипаттамалар әсер етеді: конфликттілік, масаттанушылық, қырсықтық, пессимизм, күдіктенушілік, эгоцентризм, эмоционалды ригидтілік, конформизм, қатыгездік.
Осындай сипаттамалары бар жеткіншектер қоршаған адамдармен билік, көш басшы ретінде өзара қарым-қатынасқа түседі, олар көбіне белгілі бір әлеуметтік статусқа ұмтылады. Мотивационды- қажеттілік сферасында жекеленуге ұмтылатын жеткіншектер "КАТАБОЛИЗМ" фазасында тұрып қалады, сонымен бірге субъект-объект- яғни, социумда объектті қарым-қатынас құруға ұмтылады [9].
Қарым-қатынастағы аффилиацияға жеткіншектердің әлдеқайда жағымды тұлғалық дамығандар ұмтылады. Олардың сипаттамалары мынадай: сенушілік, жұмыскер, жігерлілік, эмпатия, мейірімділік, ұстамдылық, жұмсақтық, интеллектуалды қызығушылық, энтузиазм, конфликт шешудегі ұстамдылық, осындай жеткіншектер әлеуметтік статусқа ұмтылмайды. Жеткіншектер субъект-субъектті қарым-қатынасты ұстанады.
Әлеуметтену процесінің ең маңызды мектебі отбасы, құрдастарымен қатынастағы референтті топ екені белгілі. Жеткіншектік шақтың қиыншылықтары неизбежны. Бірақ барлығы үшін ауыр және жарақатты болмайды. Осы кезеңнің жағымды өтуіне баланың ортасы үлкен әсер етеді, яғни достары, жанұясы және т.б.
З.А. Зимилева пікірінше құрдастармен қатынастағы эмоционалды қозулардың туындауы жүріс-тұрыстағы ауытқушылық және тағы басқа да психологиялық проблемалар жеткіншектің балалық шағындағы келеңсіз құбылыстармен тікелей байланысты. Баланың өз жақындарымен өзара әрекеттестік ерекшелігі оның қатынас қажеттіліктерінің толық қанағаттануы мен өміріндегі бастапқы жылдарында қалыптасқан басқа адамдармен қатынасының сипаттамасы анықтайды. Отбасы- бірнеше адамның бірігуін, кейде отбасылық топтың толық қарама-қайшылықты немесе өзара бірліктегі міндеттерді көрсетеді[10].
Ол отбасын қалыптастыра отырып, болашақта қарым-қатынас қалай орнығатынын айту мүмкін емес. Жақын туыстық, интимді қалыптасқан жағдайда да махаббат сезімімен қатар отбасындағы қарама-қайшылықтың да пайда болуы нәтижесінде қақтығысу мен жан-жаққа ыдырау да басталады. Қарама-қайшылықты сезіммен күресу жаңа буын ұрпаққа тән тенденциялар мен заман талабына сай приоритетті ересектердің түсінбеуі ата-ана мен жеткіншек арасындағы дау жанжалды тудырады. Жеткіншектердің конфликтті мінез-құлқын зерттеудің жүйелік негіздері жағымсыз мінез-құлықтың негізгі үш бастауын көрсетеді:
1) Отбасы- жеткіншектің конфликтті жүріс-тұрыстың моделін демонстрация лайды. Сонымен бірге оның нығаюын қамтамасыз етеді.
2) Конфликтті жүріс-тұрыстың жеткіншектің өз құрдастарымен өзара қарым-қатынасында игеріледі.
3) Жеткіншектер конфликттегі реакцияларды шынайы мысалдармен үйреніп қана қоймай, сондай-ақ символикалық жағдайлардан да игеретіні белгілі болып отыр. Жеткіншектердегі конфликтілі жүріс-тұрыстың қалыптасуы көптеген факторлардың әсер етуіне байланысты күрделі және көп қырлы процесс екені айдан анық. Жалпы агрессиялы жүріс-тұрыс отбасының, құрдастарының, сонымен бірге көптеген информация құралдарының әсерімен анықталады.
Отбасындағы күшті араздық, ата-ананың суық қарым-қатынасы баланың конфликтті жүріс-тұрысқа бейімділігін көрсетеді. Ата-аналар өздерінің жеткіншек ұл-қыздарының жазалау мен сабақ үлгерімін қатаң тексеретін жағдайда өз балаларын тыңдамаушылық және агрессиялы жүріс-тұрысты болуына итермелейді. Кейде жазалау дұрыс қолданылған жағдайда да бұл өз кезегінде жүріс-тұрысқа күшті позитивті ықпал етуі мүмкін.
Сонымен қатар жеткіншектің конфликтілі жүріс-тұрысына құрдастармен қарым-қатынасы әсер етеді. Жеткіншек өз құрдастарымен қарым-қатынасқа түскен кезде басқа балалардың жүріс-тұрысын бақылай отырып үйренеді. Конфликтті балалар оның жүріс-тұрысының өзгеруіне ықпал етеді. Конфликтке бейім жеткіншектер агрессиялы балалардың ортасынан өзіне жақын достарды іздейді.
Жеткіншектік кезең агрессиялы жүріс-тұрыс қалыптасуының максималды уақыты болып табылады. Максималды деуіміздің себебі, агрессия спонтанды, еріксіз пайда болады. Сондықтан да жеткіншектік кезең адам агрессиясының қалыптасатын кезеңі. Жеткіншектерде конфликттілік агрессивтілікпен параллельді өседі немесе кемиді. Агрессивтілік, өзінен үлкен балалармен қарым-қатынасқа түскен жеткіншектерде жиі кездеседі. Зорлаудың куәгері болған жеткіншек бұрын өз жүріс-тұрысында болмаған агрессияның жаңа түрлерін ашады.
Ю.Б. Можгинский көрсеткендей, құрбы балалармен қарым-қатынаста болу тұлға дамуының маңызды факторы болып табылады. Қарым-қатынаста мінез-құлықтың нормалары,теңдік және бір-бірін құрметтеу сезімдері қалыптасады. Жеткіншектерде екі әр түрлі қарым-қатынас пайда болады: біріншісі- үлкендермен, екіншісі- құрбылармен. Құрдастармен қарым-қатынас құру қажеттілігі балаларда ерте пайда болады және өскен сайын күшее береді.
Біріншіден, құрбылармен қарым-қатынас ақпараттың өте маңызды каналы болып табылады; осындай қарым-қатынас арқылы жеткіншекдер көптеген мәліметтер алады, мысалы, жыныстық айырмашылықтар туралы.
Екіншіден, бұл тұлғааралық қарым-қатынастың арнайы түрі. Топтық ойындар және басқа да біріккен іс-әрекеттер әлеуметтік өзара әрекет дағдыларын қалыптастырады, мысалы, ұжымдық инициативаға мойынсыну, сонымен қатар өз тұлғалық қызығушылықты қоғамдықпен біріктіру.
Үшіншіден, бұл эмоционалды конттактың да арнайы түрі. Топ құрамында болушылық сезімі, жеткіншекке үлкендерден автономды болуын жеңілдетеді және эмоционалды амандық пен тұрақтылық сезімін береді [11].
Жеткіншектік шақтағы қарым-қатынас психологиясы екі қарама-қайшы қажеттіліктердің негізінде құрылады: оңашалану және аффиляция, яғни құрамында болушылық қажеттілігі. Оңашалану көбіне үлкендердің бақылау кезіндегі эмансипациясында байқалады. Осы кезде әлеуметтік қана емес, сонымен бірге кеңістік автономиясына деген қажеттілік те күшееді. Осы кезде пайда болатын жалғыздық сезімі, жеткіншекде қарым-қатынасқа түсу және құрдастармен топтасу сезімдерін туғыздырады. Бұл топта олар үлкендер бас тартатын нәрселерді іздейді: эмоционалды жылулық, зерігуден құтқарушылық және өзіндік маңыздылығын мойындау.
Қарым-қатынаста болу қажеттілігі (аффиляция) көбіне ұл балаларда болады. Олар қарым-қатынассыз бір күн де бола алмайды. Бір балалар топта өзіндік құрметтеуді іздесе, екіншілері топта жетіспейтін ақпаратты және коммуникативті дағдыларды іздейді, ал басқалары билік қажеттілігін қанағаттандырғысы келеді. Ұл балалар және қыздардың коммуникативті сипаттары мен қарым-қатынас стильдері бірдей емес. Бұл аффиляция мінезіне байланысты. Бір көзбен қарасақ, ұл балалар қыздарға қарағанда қарым-қатынасшыл болып келеді. Ерте жастан бастап олар басқалармен контактіге тез түседі, белсенді болады, топтық ойындар ұйымдастырады. Ұл балалар көбіне экстенсивті қарым-қатынасқа ұмтылса, қыз балалар интенсивті қарым-қатынасқа ұмтылады; балалар топ болып ойнауды қаласа, қыздар керісінше бір-екі қызбен ойнауды қалайды.
1.3. Жеткіншектік кезеңдегі агрессивтіліктің қалыптасуына әсер етуші жағдайлар
Адамның жалпы тұлға болып қалыптасу процесінде жеткіншектік кезең дамудағы өзгерістермен ерекше орын алады. Яғни жаңа арнайы тәжірибе жинағы, жаңа қоғамдық қатынастар мен байланыстарға түсетін орташа жас шамасы 11-14 жастағы бала. Бұл жастың негізгі жаңа қалыптасуы қарым-қатынастың кеңеюі салдарынан өзіндік сананың өсуі ата-анамен, үлкендермен, құрдастармен қатынастарының күрделене түсуі болып табылады. Жеткіншектің дамудағы өзіндік санасы біршама тұрақты өзіндік бағалауға және анықталған талаптану деңгейіне әкеледі. Олардың көптеген әртүрлі іс-әрекеттерге қатысатыны белгілі. Бірақ өмір немесе іс-әрекет тұтастай реттелмейді. Тек олардың жеке түрлерімен механикалық түрде болады.
А.Г. Асмолов пікірі бойынша іс-әрекеттің бір түрлері берілген этапта жетекші және маңызды, ал басқа түрлері алдағы дамуына онша маңызды емес. Жетекші әрекет оқу болатын кіші мектеп жасынан өту кезеңі жеткіншектерге барынша сын кезең болып табылады. үлкендер жағынан оларды бағалау критерий оқудағы жетістіктер және сәтсіздіктерінде негізгі болады. Оқу бұрынғысынша жеткіншекте негізгі болып табылады. Өзіндік санының қалыптасуы, есею сезімі жеткіншектерде жолдастарымен қарым-қатынастағы жаңа қажеттілігін белгілі бір моральдық этикалық нормалардың негізінде құрылған олармен тұлғалық жақын қатынастарды тудырады [12].
Д.И.Фельдштейн бойынша жеткіншектердің қарым-қатынасы ересек адамдар қоғамында болатын бұл қатынастардың нормасындағы бағдарламалар және оларды меңгеру, өзара қатынасты өзіндік қайталау формасы болып табылады.
Жеткіншектік жас психологиялық дамудың қиын кезең, ол жеткіншектің өзіне де онымен бірге жұмыс істегендерге де қиын. Бұл жастың ішкі қарама-қайшылық шумағы және баланың үлкендермен қарама-қайшылығы осы жеткіншек. кезеңде айқын көрінетін тәрбие, олардың тәрбиеге қарсыласуы қиын.
Жеткіншектердің үлкен тобының пайда болуына әкеліп соғады. Шынында да 11-14 жас аралығында бала организмі сапалы өзгерістерге төтеп береді. Нейрогуморальды өзгерістер жалпы жеткіншектің тітіркенушілігі және тұрақсыздығының немесе кезеңдік әлсіздік, апатиялық депресия түрінде реакциялардың пайда болуының себебі бола алады [13].
Л.И. Божович сыртқы зақымданушының әрекетінің жоғарғы дәрежесі сол сияқты ішкі конституционалды нышандар және соған дейін жасырын жағдайда болып келген бейімділік шарттарының жиынтығын ұсынады.
Адам бұл еркек немесе әйел және жыныстық, құмарлық заңды құбылыс болады. Олардың өзара құмарлығының объективті негізгі инстинкт, бірақ бұл ұл немесе қызға бұл туралы ашық айтсақ өте әсер етер еді.
Жеткіншектік жас үшін барынша тезірек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
Теориялық бөлім
1.1. Агрессивтілік мәселесі туралы психологиялық теориялар ... ... ... ... ... .6
1.2. Жеткіншектердегі агрессияның көріну формалары мен факторлары ... ..10
1.3. Жеткіншектік кезеңде агрессивтіліктің қалыптасуына әсер етуші жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.4. Жеткіншектердің агрессивтілігі мен өзіндік бағалауының байланысы...25
I. Эксперименттік зерттеу бөлімі
2.1. Эксперименттік зерттеудің мақсаты, болжамы, міндеттері ... ... ... ... ..50
2.2. Зерттеу әдістеріне сипаттама беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
2.3. Зерттеу мәліметтерін психологиялық талдау, зерттеу болжамын дәлелдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ...60
Кіріспе
Қазіргі кезде агресивтіліктің күрт өсуі тек қана үлкендердің арасында ғана байқалып жатқан жоқ, сонымен қатар жеткіншектердың арасында агрессивтіліктің көрінуі байқалуда. Сонымен бірге жағымсыз әлеуметтік экономикалық жағдай біріншіден зорлық-қомбылық қылмыстардың өсуіне алып келеді. Яғни үлкендер арасында (ең шеткі формада агрессияның көрінуі) буның ішіндегі ең қайғылысы, бұл жеткіншектер арасындағы (жеткіншектер) қылмыстардың саны көбеюде. Бұл жағдайлардың пайда болуына әлеуметтік өзгерістер, белгісіздік өмірінің құрылымдалмауы әсер етуі мүмкін.
Ең маңыздысы өзі сыртқы факторларды қалай қабылдайды. Егер сенімсіздік, қорқыныш, мазасыздану адамды басқаратын болса, бұл бір ситуация болып табылады. егер адам өз өмірінің жақсы болып келе жатқанын көрсе агрессивтік төмендейді. Агрессивтіліктің көрінуіне байланысты психологиялық факторларға келетін болсақ мысалы: қоғамда адамның жүріс-тұрысына қатаң талаптар қойылады. Адам өз эмоцияларын тектен-тек шығаруға құқысы жоқ. Сондықтан ол оның басқа жолдарын іздеуге тырысады. Агрессия жиі жағдайда жақын адамдарына байланысты көрінеді.
Зерттеу өзектілігі - теориялық жағынан алсақ, бұл ғылыми зерттеу қазақ аудиториясында аса терең, толық ашылмаған күрделі мәселелердің бірі. Сондықтан жұмыс қорытындысының кейбір нәтижелері мәселенің одан әрі өріс алып терең зерттелуіне көмек береді. Агрессивтіліктің жоғары болуы өзіндік бағалаудың төмен болуымен байланысты болғандықтан осы агрессивтілікті төмендету үшін жеткіншектің өзіндік бағалауымен жұмыс істеу керек.
Бұл арада жеткіншектің агрессивтілігінің табиғатындағы ерекше орынмен көзге түсетін мәселелердің бірі - адамның өзіндік бағалауы, өз ортасындағы жеке адамдық ролі болып табылады.
Жеткіншектік кезең күрделі дағдарыстар мен қарама-қайшылықтарға ішкі тебіреністерге толы болғандықтан олардың өзіндік сана, өзін-өзі тану, өзіндік бағалау мәселелері маңызды орын алды. Осы мәселелердің қойылуы, зерттелуі жеткіншектердің алдағы өміріндегі мән мағынасын бағыт бағдарын мақсатын анықтауға көмектеседі.
Бұл жұмыстың маңыздылығы жеткіншектердің тұлғалық агрессивтілігі көріністерін және оның өзіндік бағалауға байланысты сипатын анықтау. Осы зерттеу жұмысы арқылы олардың қоршаған ортада өзін-өзі қалай ұстайтындығын, өмірлік көзқарастарын кейбір өзгеріс, ауытқуларды анықтау, өз қатарының арасында өзін қалай сезінетіндігі мен өз бейнесін, яғни менің қалай сипаттайтындығын анықтау.
Жеткіншектер арасында гиперактивтілік синдромы кездесуде, ал ата-аналар мұндай жеткіншектермен қарым-қатынасқа түсуге дайын емес. Мен - образымен, мен концепциясымен және адамның өзіндік сана сезімімен және жеткіншектегі өзіне деген сенімділігін қалыптастыру қажет.
Сондай-ақ, мұнда өзіндік бағалау мәселесін зерттеу жеке адамдық қасиеттердің қалыптасу негіздеріне байланыстырылады. өзіндік бағалау, өзіндік сана-сезім процесімен жеке адам дамуының өмір бойы бірлігін, жайғасуын сипаттайды. Оның дамуының негізгі, нақтылы бейнесі адамның жеткіншектік кезеңінде қалыптасады жеткіншектік кезеңде жеке адамдық даму процесстері адамның физикалық жетілуі қарқынды жүре отырып, оның өмірлік көзқарасы, ересектік өзін-өзі анықтауы қалыптасады, өзіндік бағалауы айқын көрініс бере бастайды.
Зерттеу мақсаты - қазақ аудиториясындағы жеткіншектердің агрессивті лігінің ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу міндеттері:
1. Агрессивтілік туралы көзқарастарға теориялық талдам жасау.
2. Агрессивтілікке әсер етуші факторларды анықтау.
3. Жеткіншектердің агрессивтілігінің көрінуінің ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу объектісі - жеткіншектер тобы
Зерттеу пәні - жеткіншектердің агрессивтілігінің көріну ерекшеліктері.
І ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1. 1. Агрессивтілік мәселесі туралы психологиялық теориялар
Жалпы психология ғылымындағы агрессивтіліктің көрінуі және тұлғаның агрессивтілігі туралы зерттеулер - негізінен ғылым тарихындағы методологиялық бағыттармен байланысты. Шетелдік психологиядағы агрессивтіліктің механизмдерін зерттеудің басы - Фрейдтің атымен тығыз байланысты. Ол фундаменталды инстинктің екі түрін бөлген.
1. Өмір инстинкті
2. Өлім инстинкті
Бұл инстинктер туа берілген мәңгілік және өзгермейтін инстинкт. Агрессивтілік адам табиғатының бір қасиеті ретінде агрессивтілік драйв энергиясына жиналып уақыт өткеннен кейін агрессивтілік бұрқ етіп шығады деп тұжырымдайды.
Агрессивтіліктің логикалық теориясы бойынша адамның агрессивтілігі және жануарлардың агрессивтілігі таза биологиялық тұрғыда түсіндіріледі. Яғни басқалармен күресте аман қалуы ретінде қорғаныс тәсілі ретінде өзін дәлелдеу ретінде қарсыластарын жойып жіберу арқылы өмір сүру. Бұл мағынада ер адам өзінің өміріндегі белсенді қорғанушысы ретінде биологиялық тұрғыда бағдарланылады. Осындай бейнемен этнологтар адамның агрессивті жүріс-тұрысын спонтанды қастық реакциясы ретінде қарастырады. Бұл көзқарас К.Лоренстің жұмыстарында орын алды.
К.Лоренс бойынша адамның агрессивтілігінің табиғаты яғни, белгілі механизм ретінде қарастырылады. К.Лоренс адамның агрессивтілік тәрбиелеу арқылы реттеуге болады деген. Бірақ, басқа этнологтардың айтуы бойынша адамдар өздерінің агрессивтіліктерін көрінген жағдайында ылғида оны реттеп, бақылап отыра алмайды дейді. Сондықтанда соғыстардан, кісі өлтіруден, агрессивті бұрқаныстардан қашып құтылу мүмкін емес [1].
Кейіннен ең танымал агрессивтілік теориялардың ішінен фрустрация - агрессия теориясы танымал болды. Бұл теорияның мәні мынада: қандайда болсын фрустрация агрессияға деген мотивті оятады. Фрустрация агрессия теориясында үш негізгі түзетулерді енгізді.
1. Фрустрация міндетті турде агрессивті әрекеттерде реализацияланды, бірақ ол соған дейін дайындықты стимулдайды.
2. Дайындық кезіндегі агрессия қандайда бір шартты жағдайларсыз көрінбейді.
3. фрустрацияланған жағдайдан агрессивті әрекеттің көмегі арқылы шығуда, адамда сондай әрекетке деген белгілі әдет қалыптасады.
Сонымен қатар агрессия белгілі бір күш көрсету жағынан көрінуі мүмкін. Осы агрессияның фрустрациялы теориясына келісе келе агрессия - бұл орган автоматты пайда болмайды. Ол белгілі бір фрустрацияның салдарынан болды. Яғни субъектінің мақсатқа бағытталған жолында кейбір кедергілердің шығуында адам агрессияға ұшырайды. Қарастырылып жатқан теорияның дәлелдеуі бойынша біріншіден агрессия ылғида фрустрацияның салдарының пайда болады.
Екіншіден фрустрация ылғи да өзінің артынан агрессияны алып жүрушісі ретінде, бірақ олардың дәлелдеулері қате болып шықты. Яғни қандайда болсын агрессия фрустрацияның салдарынан болуы мүмкін емес. Сонымен қатар қандайда болсын фрустрация агрессияға деген талпыныстың деңгейін көтеруі мүмкін емес деген тұжырымға келеміз.
Агрессивті жүріс-тұрысты өте терең зерттеген бихевиористер болған, олар агрессияны және фрустрацуияны байланыстырады. Фрустрация өзінің алдына мақсат қойған жағдайда жету жолында жеңіп шыға алмайтын кедергілердің пайда болған кездегі адамның эмоционалды күш.
Фрустрация бұл қажеттіліктердің қанаттанбаған кезінде көрінеді. Қандай да болсын агрессия, қандай да бір фрустрацияның шақырылуымен көрінеді. Агрессия тікелей түрде (ұрсу, соғысу т.б.) және жанама түрде де болуы мүмкін. Сонымен қатар агрессия адамның өз-өзіне бағытталуы мүмкін. Яғни аутоагрессия. Фрустрация мен агрессия әлеуметтік тезеуден пайда болады. Мысалы басқаларға қарағанда мені аз жақсы көреді. Ең соңында агрессия әлсіздерге барып төгіледі.
Агрессия бұл бір жақты теріс эмоциялардың бейнесі сол теріс эмоциялар адекватты емес жүріс-тұрысқа және шындықты дұрыс түсінбеушілікке әкеледі. Жиі жағдайдағы анализдің көрсеткіш бойынша, агрессия адам үшін қандайда бір позитивті мақсатты көздемейді. Бірақ таңдалған агрессивті жүріс-тұрыс тәсілі сәтсіз адекватты емес болып табылады. яғни ол өтіп баражатқан жағдайдағы конфликтінің тұрып қалуына әкеледі. әлеуметтік үйрену теориясы бойынша фрустрация тұлға аралық конфликт агрессияның көрінуін жеңілдетеді. Яғни ол қажетті болып табылады.
Жүріс-тұрыстың бағыттың өкілі А.Бандура фрустрацияны, жүріс-тұрысты блакадалау процессі ретінде анықтауға тырысты. Ол шабуыл деген ұғымды енгізеді. Бұл шабуыл өте күшті агрессивті реакцияны шақырады, ал фрустрация болса әлсіз агрессивті шақырады. Ол агрессивті әдет күшіне байланысты бірнеше факторларды көрсетті [2].
1. Адамның шабуылдаған кезіндегі тітіркенуі, фрустрациялануы жағдайдың интенсивтілігі және жиілігі көрінеді. Ашу ызалы стимулдарды көп алған адамдар агрессивті тұрғыда жауап беруі мүмкін.
2. Агрессия жолымен жиі жағдайда сәттілікке жету, агрессивті әдеттердің бекітілуіне әкеледі. Сәттілік ішкі (ашу ызаның күрт әлсіреуі, қанағаттанбаушылық) немесе сыртқы (кедергілерді шектеу) болуы мүмкін.
3. Адаммен меңгерілген мәдени және субмәдени нормалар одағы агрессивтіліктің дамуын жеңілдетуі мүмкін (балалық шақтан бастап агрессивті кинолар мен мультфильмдер көруі; яғни бұл кезде бала агрессивтіліктің нормаларын меңгере бастайды)
4. Жүріс-тұрыстағы агрессивтіліктің формаларының бекітілуіне және жеке адамның қырлары агрессивтіліктің қалыптасуына әсер етеді. Яғни ол темпераменттің мынандай сапалары импульсивтік, реакцияның интенсивтілігі; белсенділік деңгейі.
5. Өзін-өзі сыйлауға деген талпыныс топтық қысымнан қорғанысқа деген талпыныс және тәуелсіздікке деген талпыныс алғашында тыңдамаушылыққа деген тенденцияны шақырады. Ал содан кейін қоршаған ортаның қарама-қарсылығын кездестіре адам жүріс-тұрыстың агрессивті формаларын көрсете бастайды. Оның айтуынша агрессиялардың түрлерінің арасындағы айырмашылықты ескеру қажет дейді. Агрессивті жүріс-тұрыстың классификациялау үшін ол үш дихотолияны ұсынады.
1. Физикалық вербальды агрессия
2. Белсенді-пассивті агрессия
3. Бағытталған-бағытталмаған агрессия
Физикалық агрессияның тікелей мақсаты, басқа адамды жарақаттау физикалық тұрғыда жарақаттау немесе басқа адамға физикалық ауыртпашылық көрсету.
Вербальды агрессия яғни, сөзбен біреуді жәбірлеу, кейде сөзбен де адамды өлтіруге болады. Келесі тұжырымдарды вербалды агрессия ретінде қарастыруға болады.
1. санадан тыс көп тойтарыстар
2. сындық ескертулер мен теріс пікірлер
3. жағымсыз эмоционалды көріністер (мысалы, сенімсіздік, жасырын реніштер өшпенділіктер, балағат, соғыс түріндегі наразылықтар)
4. агрессивті мазмұндарға байланысты ойларын айту
5. түрлі қорқытулар, күштеп алушылық және мәжбірлеу
6. кінәлау және жазғыру
7. ренішті және балағатты қалжыңдар, келемеждеушіліктер, мазақ ету.
8. қарапайым айқай, бақырып жылау
9. фантазияда, қиялда жасырынып тұрған агрессиялар. Ол вербалды тұрғыда жиі суретте көрінеді.
Тікелей агрессия құрбан болушы адамға бағытталған, ал жанама агрессия болғанда құрбан болатын адам болмайды. Ол туралы теріс сөздер, пікірлер тарайды, немесе агрессия сол адамның тобындағы мүшеге қарай бағытталады.
Жүріс-тұрыстық көзқарастың келесі бір мүшесі А.Бандура. Оның айтуынша, егер адам балалық шағында адамдардың агрессивті жүріс-тұрысының көріністерін көретін болса, яғни өз ата-аналарының, онда ол еліктеудің күші ретінде агрессивті әрекеттерге үйрене бастайды. Көптеген зертеушілердің көрсеткіші бойынша ата-аналар мен тәрбиеленген агрессивті жеткіншектер, яғни ата-аналары өз үйлерінде өздерін жақсы ұстайды да, ал өзінің құрбы-құрдастарына және басқа адамдарға өзінің агрессивтілігін көрсеткен [2].
Еріксіз көндіру теориясы. Бұл теорияның мәні қарапайым, өзінің алға қойған мақсатына жету үшін ол мақсатқа жетуде басқа тәсілдер жоқ болған жағдайда физикалық зорлық-зомбылық көрсетуі. Осыған байланысты Фишбах агрессияның инструменталды түрін бөліп көрсеткен. Инструменталды агресасивтілік қандайда бір мақсатқа жету үшін пайдаланылады, бірақ біреуге зиян келтіру, бұның мақсаты болып табылмайды. Тек ол әсер етудің тәсілі ретінде көрінеді.
Р. Бэрон бойынша қастық тұрғысындағы агрессияның құрбан болған адамға зиян келтіру және оған физикалық ациртпашылық ретінде қарастырылады. Қазіргі кезде агрессивтілік түсінігіне көптеген авторлар әртүрлі анықтама беруде.
1. Агрессия түсінігі арқылы күшті белсенділікті өз ісінің дұрыстылығын дәлелдеуге талпынуды сыртқы күштерге қарама-қарсы тұруға мүмкіншілік беретін ішкі күш арқылы түсінуге болады.
2. Агрессия түсінігі арқылы қастандық реакцияларын, шабуылдарды, басқа адамға, объектіге, қоғамға күш көрсету зиян келтіру ретінде көрінуі (Х.Дальгадо). Сондай-ақ агрессияны жеке тұлғалық спецификалық формасы ретіндегі агрессивтілік және адамның психологиялық қасиетіне байланысты ажыратылады. Мысалы ол агрессияны былай түсіндіреді; бір адамның жағынан физикалық әрекет көрсету реакциясы ретінде.
Агрессивтіліктің көрінуі
1. Нақты бір мақсатқа жету тәсілі ретінде
2. Блокталған қажеттіліктердің орнын босу үшін психологиялық бәсеңдеу тәсілі ретінде
3. өзіндік мақсаты ретінде
4. өзін реализациялау және өзі-өзін дәлелдеу қажеттіліктерін қанағаттандыру тәсілі ретінде.
Бір-бірімен ажыратылатын әртүрлі модальдылықтағы агрессивтіліктің параметрлерін бөлуге болады [3].
Қазіргі уақытта агрессия әрекеттердің мотивтелген түрінде көрінуі деген тұжырым дәлелденуде. Яғни нормаларды бұзу, ережелерді бұзу басқа адамдарға зиян келтіру, ауыртпашылық түсіру. Сонымен қатар агрессияны тек қана жеке тұрмыстық жағынан ғана қарастырып қоймай, оны психологиялық қалып ретінде қарастыруға болады.
Психологиялық қалыптың ішінен танымдық, эмоциялық еріктік компоненттерін бөліп қарастыру қажет. Ситуацияны қауіп-тондіруші жағынан түсіну негізінде танымдық компонент жатыр. Лацарустың айтуынша қауіп тондіруші агрессияның қоздырушысы негізінде көрінеді. Қауіп белгілі-бір стрессті туындаттырса, ал агрессия стреске деген реакция болып табылады. бірақ әрбір қауіп агрессияның шақыруы мүмкін емес.
Әр түрлі адамдарда агрессивтіліктің мүлде жоқ болуы, бұл белсенді өмірлік позициясын орындарға қабілетті емес деп айтуға болады. Сонымен қатар шектен тыс агрессивтіліктің дамуы, жалпы адамзатты конфликтілігі жағдайға түсіруге алып келеді. Ал оның шектен тыс көрінісі паталогиялық жағдайға алып келеді.
Агрессивті жағдайдың эмоциядағы компоненті де маңызды болып табылады. мүнде ең алдымен ашу-ыза бөлініп көрсетіледі. Агрессия барысында адам өте қатты эмоциялды ашу үстінде болуы мүмкін. Агрессивті әрекеттің еріктік компоненті анық байқалады. Яғни мақсатқа бағытталуы, шешім қабылдағыштық, инициативтілік, өжеттілік көрінеді. Деструктивті әрекеттерде агрессивтіліктің көрінуінің мақсаты басқа адамдарға зиян келтіру.
1.2. Жеткіншектердегі агрессияның көріну формалары мен факторлары туралы зерттеулер
Жеткіншек шақ әлеуметтік - психологиялық құбылыс, қоғам дамуының нақты - тарихи жағдайларының шартталған, бір жағынан негізгі сипаттамалардың терең психологиялық мәнінің тұрақтылығымен ажыратылады. Тағы бір жағы әлеуметтік - экономикалық өмірдің өзгерістері өсіп келе жатқан жастардың санасын, сана-сезімін, тұлғалық қалыптасуын сапалы айырмашылықтарын қамтамасыз етеді.
Зерттеу тақырыбының көкейкестілігі тұлғаның мазасыздық күйінің өзіндік бағалауға әсер етуі нарық заманында күрделі мәселеге айналып отырғанымен негізделеді. Жеткіншектердегі өзіндік бағалау мен мазасыздану ерекшеліктерін зерттеу өте маңызды, себебі ол тұлғаның өмір бойы қалыптасатын негізгі оқиғалардың бірі, әрі тұлғаның әрі қарай даму жолдарына әсер етеді. Адекватты, жоғары өзіндік бағалау жағдайында мазасызданудың азаюы эксперименттік тұрғыдан негіздеу қажеттілігіне әкеліп, жеткіншектердің іс-әрекетті (оқу және басқа) эмоциялық басқаруына әсер етеді дей отырып, бұл мәселе берілген зерттеу тақырыбының көкейкестілігін анықтайды.
Жеткіншектің әлеуметтік дамудығы мағыналық жылжулары ретроспективі талдаудың ұзақ созылуында ғана емес, тарихи қысқаша қашықтықта да байқалады. Қазіргі кезге қызығушылғын туғыза отырып, жеткіншек өзінің орнын айналасынан іздейді, іс-әрекеттің ауытқушылықтары мен жетіспеушіліктерін, белгілі адамдарлың жүріс-тұрысын және қоғамдық институттарды. Сондықтан қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы жеткіншектің тұлғалық қалыптасуында байқалады.
Қазіргі уақытта агрессивтіліктің көрінуін субъективті қатынас аймағындағы деструктивті тенденция өзінің мақсатын жүзеге асыру үшін белгілі бір тәсілдерді қолдануға деген дайындығы ретінде қарастыру жиі кездеседі.
Жеткіншектік шақта агрессия негізінен делинквентті жүріс-тұріс түрінде көрінеді; яғни әлсіздерді және өзінен кіші жеткіншектерды келемеждеу түрінде құрбы-құрдастарымен төбелес түрінде көрінеді. Криминалды бағыттағы жеткіншектердің топтасуына зорлық көрсету агрессия өзіндік мақсат ретіндегі қолдану тәсілі түрінде қолданылуы мүмкін.
К. Бютнер ойынша агрессивтіліктің көріну формасы өз бетіншелік құбылыс және ол потологиялық агрессияның 3 потогенетикалық тобын бөледі.
1. Афективті агрессия
2. Жоғары құнды агрессия
3. Садистік агрессия
Еркек жынысты жеткіншектерде агрессия құрбы-құрдастарымен төбелес түрінде келемеждеу түрінде, вандалдық түрінде, біреудің мүлкін қирату, зоосадизм түрінде көрінеді. Осы кейінгі жылдары шетел және отандық зерттеу мәліметтері бойынша жеткіншектер арасындағы зорлық көрсетумен байланысты қылмыстар көбеюде [4].
Чикагодағы Американдық мектептегі 1035 оқушылардың 75 ұл жеткіншектеры және 10 қыз жеткіншектеры суық қаруды қолданудағы төбелестерде, тонауларда т.б. жағдайларда күәгер болған. 8-11 - сынып оқушыларын зерттеген мәліметтер бойынша оқушылардың ең демегенде 51 төбелеске қатысқан. Оның себебі ойын кезіндегі келіспеушіліктерге, балағаттаушыларға қарсы жауап. Жеткіншектер арасындағы аутоагрессивті жүріс-тұрыстың таралуы.
Агрессивтіліктің табиғаты туралы көзқарастарды талдай отырып, жалпы бір-бірімен түрлі айырмашылықта көрінетін агрессивтіліктің формалары мен параметрлерін көрсетуге болады.
1) Антиагрессивтілік. Агрессивтілікті көрсететін адамдарға негативті қатыныста қарауы. Яғни мұндай адамдар келісімге келуге тырысады. Бұндай адамдардың ойынша әйел адамды, әлсіз адамды, жеткіншектерды, мүгедектерге қол көтеру болмайды дейді. Ал конфликтілігі жағдай болған кезде кетіп қалғанды не шыдап тұруды, милицияға хабарлағанды дұрыс көреді. Тек физикалық шабуыл болған кезде ғана қорғанады.
2) Интренцивті агрессия зиян келтіру мақсатында емес, шартты-агрессивті әрекетті орындау кезіндегі мотивтелінген ләззат алу (ойындар, күрес, жаттығулар) сондықтан спорт адамдардағы агрессивтілік қолданбалы Формасы ретінде.
3) Дифференцияланбаған агрессивтілік. Агрессивтілік арқылы зорлық-зомбылық көрсету. Ұрыс шығару, дөрекі, тура сөйлейтін адамдар. Бірақ мұндай адамдар физикалық агрессияға дейін баруы мүмкін. Сонымен қатар жанұялық-тұрмыстық жағдайдағы қылмыстарға да баруы мүмкін.
4) Локальді немесе импульсивті агрессивтілік. Агрессия конфликт жағдайына тікелей реакцияның көрінуі ретінде. Адам бұл кезде қарсыласын сөздік тұрғыда физикалық тәсілдері де көрінуі мүмкін. Ол адамды ұрып жіберуі де мүмкін.
5) Шартты, инструментальды агрессия. Бұл агрессияның түрі өзіндік дәлелдеумен байланысты.
6) Қастандық түріндегі агрессивтілік яғни қызғаншақ сезімін, өшпенділігін тұрақты эмоциясын ашу-ызасын адам тұрғыда көрсетеді, бірақ реалды физикалық агрессияға талпынбауыда мүмкін. өшпенділік нақты бір адамға бағытталуы мүмкін. Қоршаған ортаның сыйлауына жету үшін, ол басқа адамдар төбелескенде суыққанды, жеңіске жеткен жағдайда төбелесті ләззат пен еске түсіреді. Алғашында өзінің агрессиясын сыртқа шығармай ұстауы мүмкін, ал кейіннен өшін алуы мүмкін. Оны жазаламаған кезде не күші басым болған кезде қылмыстық жағдайға дейін барады. Адамдарға толық түрде қастандық көзқараспен қарайды.
7) Инструментальды агрессия - қандай да бір мәнді мақсатына жету үшін қолданады.
8) Кескілескен агрессия. Зорлық және агрессия өзіндік мақсаты ретінде. Агрессивті әрекет жаудың әрекетін ылғи да жоғарылатады. Бұл шектен тыс қауыпсіздікпен және ерекше ашу ызалықпен ажыратылады. Мұндай адамдар қатігез қылмыстардың бірін істейді.
9) Психологиялық агрессия. Агрессияның акттарын қайталаушы қатыгез және мәнсіз агрессияның түрі (агрессивті психопат маньяк-адам өлтіруші)
10) Топтық ынтымақтастықтың мотиві бар агрессия. Топтық дәстүрді ұстанып, қылмыстық жағдайға баруы. Сонымен қатар өзінің тобында өзін негізгі адам етіп көрсетуі, яғни топтан қолдау алу үшін, өзінің күшін, шешім қабылдағыштығын ешнәрседен қорықпайтындығын көрсету үшін агрессивтік топтық ынтымақтастың мотиві бай агрессияның мақұлданған формасы болып табылады. мұнда әскерлік дәстүрлер қалыптасады, яғни отанды қорғау нақты бір идеяларды қорғау мысалы демократияны қорғау, құқықты, тәртіпті қорғау және т.б.
11) Сексуальді агрессия. Бұл әртүрлі деңгейде болады. Сексуальді дөрекіліктен бастап сексуальді зорлыққа дейін және адам өлтіруге дейін барады. Фрейдтің айтуынша көптеген ер адамдардың сексуальділігінде өзіне бағынышты ету ыңғайын көруге болады деген әйелді ұру, оған зорлық-зомбылық көрсету арқылы кейбір ер адамдар содан ләззат алуы мүмкін.
Агрессияның қалыптасуындағы әлеуметтік-психологиялық факторлар туралы бастапқы айтылған фактілерге сүйене отырып, мынадай тұжырымға келуге болады. Бір уақытта балалық шақта қалыптасқан ми орталығында физиологиялық негізі бар агрессивтіліктің нышандары, өмір бақи біршама тұрақты болып қалады.
Бірақ көптеген зерттеулердің көрсеткіші бойынша, агрессивтіліктің көрінуі индивидумның өмірлік тәжірибесіне байланысты. Дәлірек айтқанда оның даму кезіндегі әлеуметтік жағдайына байланысты жануарларға өткізген тәжірибесінде былай деген. Қандайда болсын агрессивтілі жүріс-тұрыс сол уақыттағы жануарлардың жағыдайына және оның өткен тәжірибесіне байланысты деп дәлелдеген. Кейбір авторлардың айтуына қарағанда агрессивтіліктің көрінуі бұл белгілі-бір кедергілерге немесе түсірген ауыртпашылыққа байланысты жауап мүмкіншілігі.
Мәнді мақсатына жету жолында кедергілер пайда болған кезде индивидум фрустрацияны соншалықты бастан өткере нақты мақсатқа жету талпынысы соншалықты жоғары болады. Фрустрация агрессивті жүріс-тұрыс үшін күшті мотивациялық жүйені қалыптастыра отырып, агрессивті сезімдерге әкеледі.
Сонымен қатар шиеленістің болмауы, оның мотивациясы мақсаты емес, ал оның редукциясы. Қажет еткен мақсатына жетуде мүмкіндік көрсететін және шиеленісті төмендетуге әкелетін жүріс-тұрыстың барлық формалары ең жоғарғы ләззатқа әкелуі және максималды түрде бекітіленеді. Фрустация агрессияға алып келеме? Ол екі факторға байланысты, қаншалықты заңды, орынды мәнді, немесе агрессиядан қашып құтылмайтын жағдайда яғни өткен тәжірибеде негізделген жағдайлардың тұлғалық интерпретациясы.
Агрессивті мінез-құлықтың қалыптасуына әсер ететін шартсыз факторлардың бірі - жанұядағы қатынас осы жастағы жеткіншектердың 400 анасына сұрақтама жүргізілген. Олар мынадай қорытындыға келген балалық шақтағы агрессия ата-аналар арасындағы келіспеушілік деңгейімен және анасы жағынан эмоционалды жылылықтың жетіспеушілігінен пайда болады деген.
Bandura and Waters 14-15 жастағы 26 агрессивті жеткіншектерді, жастық ерекшелігі бойынша, интелектісі бойынша және әлеуметтік-экономикалық статусы бойынша және тұрғылықты аймағы бойынша сәйкес агрессивті емес 26 жеткіншекнен салыстырады. әрбір жағдайда олардың әкесінен, анасынан, жеткіншекнен жеке-жеке интервью алған. Осы зерттеулер нәтижесінде мынандай мәліметтер алынған, агрессивті жеткіншектердың ата-аналары физикалық жазаларды қолдануға бейім болған және бір-бірімен келісушілік болмаған, жеткіншектерға жек көрушілік қатынаспен және эмоционалды суықтықпен қараған [5].
Кембридж - Соммервил 6 ск жеткіншекді зерттейді. Ол зерттеу кезінде негізгі психиатриялық интервьюдегі жазбаларды муғалімдердің және басқа материалдардың мәліметтеріне сүйенеді. Олар 25 жеткіншекті агрессивті деп классификацияланған. Алынған нәтиже бойынша, агрессивті жеткіншектердың ата-аналары көбіне жазалаушы қатал тәртіпті ұстанушы, және ата-аналар бір-бірімен жиі конфликтке түсетін болған, яғни өз жеткіншектерына жылылық сезіммен қарамаған. Кейіннен жеткіншектердағы агрессивтілікті зерттей келе жанұяның 3 вариантын сипаттаған.
Ата-анасының біреуі агрессивті болғандықтан агрессивтілік қылмыстық тенденцияны туындатады да, күрделі конфликтердің себебінен бала агрессивті болады.
Ата-анасының ешқайсысы агрессивті болмайды. Ата-аналары агрессивті емес, жеткіншектерын қатал жазалаушы және жанұялық конфликт аз болған кезде бірақ жеткіншектер физикалық жазалауға ұшырылған. Басқа да зерттеулерде Eron Walder Toigo and Lef Kowitz 8-9 жастағы жеткіншектердағы агрессивтілік деңгейінің бағасын алған.
Негізінен бұл агрессивтілік деңгейін құрбы-құрдастарының мәліметі бойынша алған. Содан кейін оларды ата-аналарының интервьюлерімен салыстырған. Олардың тұжырымы бойынша жеткіншектердың агрессивтілігі ата-анасы жағынан жазалаудың қаталдығы мен тығыз байланысты.
Чикагодағы ауқымды зерттеуінің арқасында мынандай нәтижелер алды. Қатал репутацияларды пайдаланатын жеткіншектердың мінездік ерекшеліктерін және жеткіншектердың қандай жағдайда тұратындығын анықтады. Эронның айтуынша қатігез жеткіншектердың пайда болуы. Бұл оларды жақсы көрмегеннен, және мектептік істермен ата-аналары аз қызығатын жағдайда бала қатыгез бала бастайды.
Мұндай жеткіншектерды агрессивтілік фантазиялар тез еліктіріп кетеді және теледидардан көретін зорлық-зомбылық қойылымдар, яғни ондағы кейіпкерлерге еліктеуі. Сонымен қатар мұндай жеткіншектердың ата-анасы 91 жағдайда агрессивтілікке бейім адамдар. Баланың мінез құлқына қанағаттанбаған жағдайда жиі физикалық жазалауды қолданған. бойынша ең маңызды сәт болып бұл баланың агрессивтілігіне ата-ананың агрессивтілігі әсер етеді. Яғни бала бұл кезде соған үйрене бастайды, және бағалайды.
Алғашында агрессивті мінез-құлық фрустрацияға деген спонтанды реакция болса (мысалы жылаумен ойыншықты сындыру) ал сәттілік жағдайында яғни бала өз қалағанын алған жағдайда бұл мінез құлықтың моделі бекітілінеді. Содан кейін бала бұл модельді меңгеріп алады да, егер оған бір нәрсе керек болса сол тәсілге қайта-қайта оралады. Баланың агрессивті мінез-құлқына шектен тыс қамқоршылық жанұяның ішінде бекітіледі. Тек осының салдарынан бала нақты сол агрессивті мінез-құлықтың жағымсыз жақтарының басымдылығын таразылауға үйренеді. Сонымен қатар ата-ана жағынан агрессивті мінез құлықты шектен тыс болуда зиян болады.
Бала міндетті түрде өзінің ашу ызасын ішіне жинауға мәжбүр болған жағдайда оның агрессивті сезімдері соғырлым күшейе түседі. Бала өзін үйде шектен тыс ұстаған кезде, ол үйден тыс жерде агрессивті мінез құлықты көрсетеді. Қатал жазалау жаңа фрустрацияларға әкеледі. Яғни сол жағдайлардан шығар жол таппаған кезде жаңа агрессивті сезімдерге әкеледі. Егер бұл қайталанатын болса негативті шиеленісті іздеу ретінде қарастырылатын мінез-құлықтың моделі қалыптасады.
Жасырын агрессивтілік болған жағдайда балада мазасыздану және дискомфорт пайда болады. Агрессивті жүріс-тұрысқа анасының және әкесінің ашуын көтере алмаған жағдайда және фрустрацияға жауап бере алмаған кезде балада мазасыздану жоғарылай бастайды.
Агрессивтілік туралы ойы қисық сызықты түрде көрсетілген болатын. Бұл тұжырымды Альберти (1993) ұстанады. Оның ойынша просоциалды өмірлік бағдары бар жағымды жанұяда өскен жеткіншектерға ашық түрде өзінің агрессивтілігін қанағаттандыруға шек қойған жағдайда яғни ассоциалды жеткіншектерге тән сана астындағы комплекстерді қанағаттандырудағы агрессивті садистік фантазиялау негізіндегі стереотип тегі формаға айналуы мүмкін [6].
Отандық психологияда осы агрессивтіліктің қалыптасуындағы ата-ананың рольн анықтауға тырысқан И.А.Горькованың мәліметтері бойынша (1993) ол агрессивтілігі жоғары 35 делинквентті жас өспірімді зерттегенде жанұядағы бала өміріне немқұрайдылықпен, қараусыздықпен ата-аналардың 76-ті қараған, ал 72-і жеткіншектердің айтуынша балалық шақтарында ата-анасы жағынан қатты соққыға түскендерін және ата-анасына деген эмоционалды жақындықтың жоқ екендігін айтқан.
Ата-аналар жиі тәрбиелік тәжірибеде эмоционалды шектеудің ең шеткі формаларын қолданған яғни жанұядағы конфликтінің жоғарылығы және сол балаға жүктілік кезіндегі баланы қаламаушылық сонымен қатар делинквентті жүріс-тұрыстағы жас өспірімдер тобын зерттегенде мынандай мәліметтер алған. Жеткіншектердің 71,4 жақын туыстары арасындағы қатынасы конфликтілі болған. Конфликт нақты бір динамикалық тұрғыда болған, балалық шақ және жеткіншектік кезде, әдетте ол қастық қатынаспен және төбелестермен мінезделген. Мұның салдарынан жеткіншектің қатынасы шиеленісті, эмоцияны шектеуге ауысқан [7].
1996 делинквентті жеткіншектерді зерттеген кезде мыналарды анықтаған. Жеткіншектік агрессия тікелей тұрғыда ата-анасы жағынан эмоционалды жылылықтың жетіспеушілігінен және ата-ананың шектелуінен болады деген.
Т.П. Гаврилова девиантты өмір образының қалыптасу механизмдерін және жеткіншектегі аутоагрессивті жүріс-тұрыстарын бейнелеуде деформация механизмін бөліп шығарған яғни көптеген қиын жеткіншектерде қалыпты жанұялық тәрбие болмаған. Оның оқуын ата-анасы жағынан бақылаудың мүлде болмауы және өнегелік құндылықтарының қалыптасуындағы интелектісінің дамуын жеткіліксіз марапаттаған. Осының бәрі жеткіншектегі қоғамдық белсенділіктің және әлеуметтік мәнді бағдарлардың жоқ болуына, қызығушылықтарының тұрақсыздығына және жағдайға деген жауапкершіліктің жоқ болуына алып келеді.
Бұл кезеңде баланың барлық өмірлік іс-әрекетінде өзгерістер болады, бұл кезеңді бекерден "өтпелі"деп атамаған. Ересектік жасқа өту жеткіншек үшін өте қиын. Осы кезде түрлі драмалық қобалжулар, қиыншылықтар мен кризистер болуы мүмкін. Ата-ананың, достарының рөлі бұл жерде өте маңызды [8].
Жеткіншектік шақ - тұлға қалыптасуының дағдарысты кезеңдерінің бірі. Ол көптеген спецификалық ерекшеліктермен сипатталады. Бұл сана, іс-әрекет және қарым-қатынас жүйелі сферасындағы өте маңызды қайта жасаулар кезеңі. Жеткіншектік кезең- бұл білімнің , шеберліктің қалыптасуына және "Меннің" ашылуына, жаңа әлеуметтік позицияны іздейтін жетістік кезеңі. "Мен" образы- бұл әлеуметтік бағыт және тұлғаның өз-өзіне деген қарым-қатынасы.
Жаңа психикалық және тұлғалық қасиеттердің қалыптасуының негізін әр түрлі іс-әрекет барысындағы қарым-қатынас құрайды, яғни оқу, өндірістік іс-әрекет және шығармашылық жұмыстар т.б. Осы жасқа тән табиғилық-ержетушіліктің көрінісі, өзіндік сананың, өзіндік бағалаудың дамуы, өз тұлғасына, өз мүмкіншіліктеріне, қабілеттеріне деген қызығушылық.
Зерттеулер көрсеткендей, құрбы балалармен қарым-қатынаста болу тұлға дамуының маңызды факторы болып табылады. Қарым-қатынаста мінез-құлықтың нормалары,теңдік және бір-бірін құрметтеу сезімдері қалыптасады. Жеткіншектерде екі әр түрлі қарым-қатынас пайда болады: біріншісі- үлкендермен, екіншісі- құрбылармен.
Құрдастармен қарым-қатынас құру қажеттілігі балаларда ерте пайда болады және өскен сайын күшее береді.
Біріншіден, құрбылармен қарым-қатынас ақпараттың өте маңызды каналы болып табылады; осындай қарым-қатынас арқылы жеткіншектер көптеген мәліметтер алады, мысалы, жыныстық айырмашылықтар туралы.
Екіншіден, бұл тұлғааралық қарым-қатынастың арнайы түрі. Топтық ойындар және басқа да біріккен іс-әрекеттер әлеуметтік өзара әрекет дағдыларын қалыптастырады, мысалы, ұжымдық инициативаға мойынсыну, сонымен қатар өз тұлғалық қызығушылықты қоғамдықпен біріктіру. Үшіншіден, бұл эмоционалды конттактың да арнайы түрі. Топ құрамында болушылық сезімі, жеткіншекге үлкендерден автономды болуын жеңілдетеді және эмоционалды амандық пен тұрақтылық сезімін береді.
Жеткіншектік шақтағы қарым-қатынас психологиясы екі қарама-қайшы қажеттіліктердің негізінде құрылады: оңашалану және аффиляция, яғни құрамында болушылық қажеттілігі. Оңашалану көбіне үлкендердің бақылау кезіндегі эмансипациясында байқалады. Осы кезде әлеуметтік қана емес, сонымен бірге кеңістік автономиясына деген қажеттілік те күшееді. Осы кезде пайда болатын жалғыздық сезімі, жеткіншекде қарым-қатынасқа түсу және құрдастармен топтасу сезімдерін туғыздырады. Бұл топта олар үлкендер бас тартатын нәрселерді іздейді: эмоционалды жылулық, зерігуден құтқарушылық және өзіндік маңыздылығын мойындау.
Қарым-қатынаста болу қажеттілігі (аффиляция) көбіне ұл балаларда болады. Олар қарым-қатынассыз бір күн де бола алмайды. Бір балалар топта өзіндік құрметтеуді іздесе, екіншілері топта жетіспейтін ақпаратты және коммуникативті дағдыларды іздейді, ал басқалары билік қажеттілігін қанағаттандырғысы келеді. Ұл балалар және қыздардың коммуникативті сипаттары мен қарым-қатынас стильдері бірдей емес.
Бұл аффиляция мінезіне байланысты. Бір көзбен қарасақ, ұл балалар қыздарға қарағанда қарым-қатынасшыл болып келеді. Ерте жастан бастап олар басқалармен контактіге тез түседі, белсенді болады, топтық ойындар ұйымдастырады. Ұл балалар көбіне экстенсивті қарым-қатынасқа ұмтылса, қыз балалар интенсивті қарым-қатынасқа ұмтылады; балалар топ болып ойнауды қаласа, қыздар керісінше бір-екі қызбен ойнауды қалайды.
Жеткіншектік шақтағы конфликт ерекшеліктері. Көптеген ата-аналар өз баласынан өзінің жалғасын немесе кейінге қалдырған армандар мен жоспарын орындайтын адам ретінде көргісі келеді. Бірақ, өсіп келе жатқан жеткіншекде өзінің өмір позициясы қалыптасады және ол осы позицияны қалыптастыру үшін автономияға ұмтылады.Осындай түрлі позициялар жеткіншектің үлкендермен конфликтіге түсуіне ықпал жасайды. Жеткіншектерге қарағанда үлкендердің позициялары тұрақты болғандықтан,олар өз түсінігіне қарай балаларды итермелейді.
В.В. Знаков пікірінше, осындай конфликтті шешу үшін жеткіншек мен үлкен кісінің өз-өзін ашу, өз-өзін тану, өз-өзін қабылдау, өз-өзін дамыту жұмыстарымен айналысу керек, яғни осыған байланысты тренингтік жұмыс жүргізу керек.
Сонымен бірге, жеткіншектік кезеңнің тұлғааралық конфликтілері қарым-қатынастың мотивационды негіздерімен детерминантталған. Көптеген зерттеулер көрсеткендей, құрбы балалармен жекелеген қарым-қатынаста мынадай сипаттамалар әсер етеді: конфликттілік, масаттанушылық, қырсықтық, пессимизм, күдіктенушілік, эгоцентризм, эмоционалды ригидтілік, конформизм, қатыгездік.
Осындай сипаттамалары бар жеткіншектер қоршаған адамдармен билік, көш басшы ретінде өзара қарым-қатынасқа түседі, олар көбіне белгілі бір әлеуметтік статусқа ұмтылады. Мотивационды- қажеттілік сферасында жекеленуге ұмтылатын жеткіншектер "КАТАБОЛИЗМ" фазасында тұрып қалады, сонымен бірге субъект-объект- яғни, социумда объектті қарым-қатынас құруға ұмтылады [9].
Қарым-қатынастағы аффилиацияға жеткіншектердің әлдеқайда жағымды тұлғалық дамығандар ұмтылады. Олардың сипаттамалары мынадай: сенушілік, жұмыскер, жігерлілік, эмпатия, мейірімділік, ұстамдылық, жұмсақтық, интеллектуалды қызығушылық, энтузиазм, конфликт шешудегі ұстамдылық, осындай жеткіншектер әлеуметтік статусқа ұмтылмайды. Жеткіншектер субъект-субъектті қарым-қатынасты ұстанады.
Әлеуметтену процесінің ең маңызды мектебі отбасы, құрдастарымен қатынастағы референтті топ екені белгілі. Жеткіншектік шақтың қиыншылықтары неизбежны. Бірақ барлығы үшін ауыр және жарақатты болмайды. Осы кезеңнің жағымды өтуіне баланың ортасы үлкен әсер етеді, яғни достары, жанұясы және т.б.
З.А. Зимилева пікірінше құрдастармен қатынастағы эмоционалды қозулардың туындауы жүріс-тұрыстағы ауытқушылық және тағы басқа да психологиялық проблемалар жеткіншектің балалық шағындағы келеңсіз құбылыстармен тікелей байланысты. Баланың өз жақындарымен өзара әрекеттестік ерекшелігі оның қатынас қажеттіліктерінің толық қанағаттануы мен өміріндегі бастапқы жылдарында қалыптасқан басқа адамдармен қатынасының сипаттамасы анықтайды. Отбасы- бірнеше адамның бірігуін, кейде отбасылық топтың толық қарама-қайшылықты немесе өзара бірліктегі міндеттерді көрсетеді[10].
Ол отбасын қалыптастыра отырып, болашақта қарым-қатынас қалай орнығатынын айту мүмкін емес. Жақын туыстық, интимді қалыптасқан жағдайда да махаббат сезімімен қатар отбасындағы қарама-қайшылықтың да пайда болуы нәтижесінде қақтығысу мен жан-жаққа ыдырау да басталады. Қарама-қайшылықты сезіммен күресу жаңа буын ұрпаққа тән тенденциялар мен заман талабына сай приоритетті ересектердің түсінбеуі ата-ана мен жеткіншек арасындағы дау жанжалды тудырады. Жеткіншектердің конфликтті мінез-құлқын зерттеудің жүйелік негіздері жағымсыз мінез-құлықтың негізгі үш бастауын көрсетеді:
1) Отбасы- жеткіншектің конфликтті жүріс-тұрыстың моделін демонстрация лайды. Сонымен бірге оның нығаюын қамтамасыз етеді.
2) Конфликтті жүріс-тұрыстың жеткіншектің өз құрдастарымен өзара қарым-қатынасында игеріледі.
3) Жеткіншектер конфликттегі реакцияларды шынайы мысалдармен үйреніп қана қоймай, сондай-ақ символикалық жағдайлардан да игеретіні белгілі болып отыр. Жеткіншектердегі конфликтілі жүріс-тұрыстың қалыптасуы көптеген факторлардың әсер етуіне байланысты күрделі және көп қырлы процесс екені айдан анық. Жалпы агрессиялы жүріс-тұрыс отбасының, құрдастарының, сонымен бірге көптеген информация құралдарының әсерімен анықталады.
Отбасындағы күшті араздық, ата-ананың суық қарым-қатынасы баланың конфликтті жүріс-тұрысқа бейімділігін көрсетеді. Ата-аналар өздерінің жеткіншек ұл-қыздарының жазалау мен сабақ үлгерімін қатаң тексеретін жағдайда өз балаларын тыңдамаушылық және агрессиялы жүріс-тұрысты болуына итермелейді. Кейде жазалау дұрыс қолданылған жағдайда да бұл өз кезегінде жүріс-тұрысқа күшті позитивті ықпал етуі мүмкін.
Сонымен қатар жеткіншектің конфликтілі жүріс-тұрысына құрдастармен қарым-қатынасы әсер етеді. Жеткіншек өз құрдастарымен қарым-қатынасқа түскен кезде басқа балалардың жүріс-тұрысын бақылай отырып үйренеді. Конфликтті балалар оның жүріс-тұрысының өзгеруіне ықпал етеді. Конфликтке бейім жеткіншектер агрессиялы балалардың ортасынан өзіне жақын достарды іздейді.
Жеткіншектік кезең агрессиялы жүріс-тұрыс қалыптасуының максималды уақыты болып табылады. Максималды деуіміздің себебі, агрессия спонтанды, еріксіз пайда болады. Сондықтан да жеткіншектік кезең адам агрессиясының қалыптасатын кезеңі. Жеткіншектерде конфликттілік агрессивтілікпен параллельді өседі немесе кемиді. Агрессивтілік, өзінен үлкен балалармен қарым-қатынасқа түскен жеткіншектерде жиі кездеседі. Зорлаудың куәгері болған жеткіншек бұрын өз жүріс-тұрысында болмаған агрессияның жаңа түрлерін ашады.
Ю.Б. Можгинский көрсеткендей, құрбы балалармен қарым-қатынаста болу тұлға дамуының маңызды факторы болып табылады. Қарым-қатынаста мінез-құлықтың нормалары,теңдік және бір-бірін құрметтеу сезімдері қалыптасады. Жеткіншектерде екі әр түрлі қарым-қатынас пайда болады: біріншісі- үлкендермен, екіншісі- құрбылармен. Құрдастармен қарым-қатынас құру қажеттілігі балаларда ерте пайда болады және өскен сайын күшее береді.
Біріншіден, құрбылармен қарым-қатынас ақпараттың өте маңызды каналы болып табылады; осындай қарым-қатынас арқылы жеткіншекдер көптеген мәліметтер алады, мысалы, жыныстық айырмашылықтар туралы.
Екіншіден, бұл тұлғааралық қарым-қатынастың арнайы түрі. Топтық ойындар және басқа да біріккен іс-әрекеттер әлеуметтік өзара әрекет дағдыларын қалыптастырады, мысалы, ұжымдық инициативаға мойынсыну, сонымен қатар өз тұлғалық қызығушылықты қоғамдықпен біріктіру.
Үшіншіден, бұл эмоционалды конттактың да арнайы түрі. Топ құрамында болушылық сезімі, жеткіншекке үлкендерден автономды болуын жеңілдетеді және эмоционалды амандық пен тұрақтылық сезімін береді [11].
Жеткіншектік шақтағы қарым-қатынас психологиясы екі қарама-қайшы қажеттіліктердің негізінде құрылады: оңашалану және аффиляция, яғни құрамында болушылық қажеттілігі. Оңашалану көбіне үлкендердің бақылау кезіндегі эмансипациясында байқалады. Осы кезде әлеуметтік қана емес, сонымен бірге кеңістік автономиясына деген қажеттілік те күшееді. Осы кезде пайда болатын жалғыздық сезімі, жеткіншекде қарым-қатынасқа түсу және құрдастармен топтасу сезімдерін туғыздырады. Бұл топта олар үлкендер бас тартатын нәрселерді іздейді: эмоционалды жылулық, зерігуден құтқарушылық және өзіндік маңыздылығын мойындау.
Қарым-қатынаста болу қажеттілігі (аффиляция) көбіне ұл балаларда болады. Олар қарым-қатынассыз бір күн де бола алмайды. Бір балалар топта өзіндік құрметтеуді іздесе, екіншілері топта жетіспейтін ақпаратты және коммуникативті дағдыларды іздейді, ал басқалары билік қажеттілігін қанағаттандырғысы келеді. Ұл балалар және қыздардың коммуникативті сипаттары мен қарым-қатынас стильдері бірдей емес. Бұл аффиляция мінезіне байланысты. Бір көзбен қарасақ, ұл балалар қыздарға қарағанда қарым-қатынасшыл болып келеді. Ерте жастан бастап олар басқалармен контактіге тез түседі, белсенді болады, топтық ойындар ұйымдастырады. Ұл балалар көбіне экстенсивті қарым-қатынасқа ұмтылса, қыз балалар интенсивті қарым-қатынасқа ұмтылады; балалар топ болып ойнауды қаласа, қыздар керісінше бір-екі қызбен ойнауды қалайды.
1.3. Жеткіншектік кезеңдегі агрессивтіліктің қалыптасуына әсер етуші жағдайлар
Адамның жалпы тұлға болып қалыптасу процесінде жеткіншектік кезең дамудағы өзгерістермен ерекше орын алады. Яғни жаңа арнайы тәжірибе жинағы, жаңа қоғамдық қатынастар мен байланыстарға түсетін орташа жас шамасы 11-14 жастағы бала. Бұл жастың негізгі жаңа қалыптасуы қарым-қатынастың кеңеюі салдарынан өзіндік сананың өсуі ата-анамен, үлкендермен, құрдастармен қатынастарының күрделене түсуі болып табылады. Жеткіншектің дамудағы өзіндік санасы біршама тұрақты өзіндік бағалауға және анықталған талаптану деңгейіне әкеледі. Олардың көптеген әртүрлі іс-әрекеттерге қатысатыны белгілі. Бірақ өмір немесе іс-әрекет тұтастай реттелмейді. Тек олардың жеке түрлерімен механикалық түрде болады.
А.Г. Асмолов пікірі бойынша іс-әрекеттің бір түрлері берілген этапта жетекші және маңызды, ал басқа түрлері алдағы дамуына онша маңызды емес. Жетекші әрекет оқу болатын кіші мектеп жасынан өту кезеңі жеткіншектерге барынша сын кезең болып табылады. үлкендер жағынан оларды бағалау критерий оқудағы жетістіктер және сәтсіздіктерінде негізгі болады. Оқу бұрынғысынша жеткіншекте негізгі болып табылады. Өзіндік санының қалыптасуы, есею сезімі жеткіншектерде жолдастарымен қарым-қатынастағы жаңа қажеттілігін белгілі бір моральдық этикалық нормалардың негізінде құрылған олармен тұлғалық жақын қатынастарды тудырады [12].
Д.И.Фельдштейн бойынша жеткіншектердің қарым-қатынасы ересек адамдар қоғамында болатын бұл қатынастардың нормасындағы бағдарламалар және оларды меңгеру, өзара қатынасты өзіндік қайталау формасы болып табылады.
Жеткіншектік жас психологиялық дамудың қиын кезең, ол жеткіншектің өзіне де онымен бірге жұмыс істегендерге де қиын. Бұл жастың ішкі қарама-қайшылық шумағы және баланың үлкендермен қарама-қайшылығы осы жеткіншек. кезеңде айқын көрінетін тәрбие, олардың тәрбиеге қарсыласуы қиын.
Жеткіншектердің үлкен тобының пайда болуына әкеліп соғады. Шынында да 11-14 жас аралығында бала организмі сапалы өзгерістерге төтеп береді. Нейрогуморальды өзгерістер жалпы жеткіншектің тітіркенушілігі және тұрақсыздығының немесе кезеңдік әлсіздік, апатиялық депресия түрінде реакциялардың пайда болуының себебі бола алады [13].
Л.И. Божович сыртқы зақымданушының әрекетінің жоғарғы дәрежесі сол сияқты ішкі конституционалды нышандар және соған дейін жасырын жағдайда болып келген бейімділік шарттарының жиынтығын ұсынады.
Адам бұл еркек немесе әйел және жыныстық, құмарлық заңды құбылыс болады. Олардың өзара құмарлығының объективті негізгі инстинкт, бірақ бұл ұл немесе қызға бұл туралы ашық айтсақ өте әсер етер еді.
Жеткіншектік жас үшін барынша тезірек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz