Көркем тәржімадағы адекваттылық мәселесі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология, әдебиеттану және әлем тілдері факультеті
Аударма теориясы және әдіснамасы кафедрасы
Диплом (бітіру) жұмысы
И.В.ГЕТЕНІҢ ФАУСТ ТРАГЕДИЯСЫНЫҢ ҚАЗАҚ, АҒЫЛШЫН ТӘРЖІМАЛАРЫНДАҒЫ АДЕКВАТТЫЛЫҚ МӘСЕЛЕСІ
050119- Шет тілі: екі шет тілі мамандығы
Орындаған,
4-курс студенті Г.Я. Махаева
Ғылыми жетекші,
ф.ғ.к.доцент Л.Ж. Мұсалы
Норма бақылаушы,
ф.ғ.к.доцент Е.С. Адаева
Қорғауға жіберілді:
2013ж.
Аударма теориясы және әдіснамасы
кафедрасының меңгерушісі,
ф.ғ.д., профессор Ә.С. Тарақов
Алматы, 2013
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының тақырыбы: "И.В.Гетенің "Фауст" трагедиясының қазақ, ағылшын тәржімаларындағы адекваттылық мәселесі"
Диплом жұмысының көлемі: 60 бет
Дипломда пайдаланылған әдебиеттер саны: 35
Тірек сөздер: адекваттылық, балама, аударматану, тәржіма, трагедия, көркем шығарма, эквиваленттілік, идеялық-көркемдік ерекшелік.
Диплом жұмысының нысаны: көркем тәржіманың шет тілдерге, (қазақ, ағылшын) тәржімалаудағы адекваттылық мәселесі.
Диплом жұмысының пәні: неміс тілінде жазылған көркем шығарманың қазақ, ағылшын тілдерінде тілдік-стильдік ерекшеліктерін зерттеу.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: неміс тілінде жазылған көркем шығармаларды қазақ, ағылшын тілдеріне тәржімалауда шығарманы тәржімашының оқырманға тұтастай жеткізу;
- көркем шығарманы тәржіма теориясындағы адекваттылық мәселесі тұрғысынан терең зерттеу;
- трагедияның идеялық-көркемдік ерекшелігінің қазақ, ағылшын тілдерінде сақталуын зерттеу;
- мысалдардың неміс, қазақ, ағылшын тілдеріндегі салғастырмалы анализін жасау.
Диломдық жұмыста қолданылған әдістер: зерттеуде негізгі тәсіл ретінде тәржіманың мәтінін түпнұсқамен салыстыра талдау тәсілі қолданылған. Дипломдық жұмыста қазақ, ағылшын, неміс тілдеріндегі мәтіндері қатар қарастырылып, тәржіме тәжірибесімен салғастырыла зерттелді. Зерттеу жұмысына қойылған міндеттерді шешу үшін зерттеуде сөздік әдіс, көрнекілік әдісі, түсіндірмелі әдіс, иллюстративтік әдіс, өзіндік жұмыс әдісі қолданылды.
Ғылыми нәтижелер: зерттеу барысында тәржімадағы адекваттылық ұғымы айқындалып, оған сипаттама берілді. Көркем шығарма тәржіма теориясындағы адекваттылық тұрғысынан терең зерттелді. Көркем шығарманың тілдік-стильдік ерекшеліктері мен өзгешеліктері, ұқсастықтары мен айырмашылықтары салыстырылды.
Гетенің Фауст трагедиясының түпнұсқасы М. Құрмановтың тәржімасымен алғаш рет салыстырылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипломдық зерттеу кіріспеден, әрқайсысы бірнеше бөлімдер мен тармақшалардан топталған екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
"И.В.Гетенің "Фауст" трагедиясының қазақ, ағылшын тәржімаларындағы адекваттылық мәселесі"
0.1. Көркем тәржімадағы адекваттылық мәселесі 10
1.2. И.В.Гетенің "Фауст" трагедиясының қазақ, ағылшын тілдеріне тәржімалану тарихы мен тәжірибесі 24
2 тарау И.В.Гетенің "Фауст" трагедиясының қазақ, ағылшын тәржімаларын адекваттылық тұрғысынан салыстырмалы талдау және бағалау
2.1. И.В.Гетенің "Фауст" трагедиясының идеялық-көркемдік ерекшелігінің қазақ, ағылшын тәржімаларында сақталуы 29
2.2. И.В.Гетенің "Фауст" трагедиясының тілдік-стильдік ерекшелігінің қазақ, ағылшын тәржімаларында сақталуы 33
2.3. И.В.Гетенің "Фауст" трагедиясының қазақ, ағылшын тәржімаларын түпнұсқамен салыстырмалы талдау 44
ҚОРЫТЫНДЫ 53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 57
ҚОСЫМША И.В.Гетенің "Фауст" трагедиясының қазақ, ағылшын тәржімаларындағы эпитет пен метафора тәржімалары бойынша кесте
АНЫҚТАМАЛАР
Эквиваленттілік - бұл бірдей, мағынасы бірдей, басқаға тең болатын, оны толық алмастыра алатын ұғым.
Адекваттылық - толық сәйкестілік құбылыстың кейбір қасиеттерінің тиісінше бір заңдылықпен өзгеруі.
Эпитет - заттың, яки құбылыстың ерекшелігін, сыр-сипатын бейнелі түрде танытатын поэтикалық және стилистикалық ұғым, экспрессивті айқындаушы сөз.
Метафора - троптың (құбылтудың) бір түрі, құбылыстар мен заттардың ұқсастық белгілері негізінде астарлы мағынада қолданылуы.
Көркем тәржіма - әдеби шығарманың бір тілден екінші тілге аударылған нұсқасы, көркем әдеби шығармашылықтың бір саласы.
Синхронды тәржіма - тәржімашы түпнұсқаның сөзін тыңдай отырып, сонымен бірге аударылатын ауызша тәржіманың бір түрі.
Механикалық тәржіма - синтактикалық және логикалық қатынассыз, шет елдік мәтіннің сөздерінің механикалық тәржімасы.
Коммуникативті эквиваленттілік - бұл коммуникативті құндылығы бар, тәржіма мәтінінің сипаттамасы, тәржімалаушы тілдің мәтінінің прототиптіі жақтарын, сонымен қатар, тәржімалаушы тілдің қабылдаушысының ақпараттандыруының дәрежесін көрсететін, тарихи және вербалды қарым - қатынаспен, тәржіманың бағытталғандығы.
Денотат - (латын тілінің denotatum белгіленген сөзінен шыққан) - осы бірлікпен атала алатын белгіленген зат, ақиқаттылықтың көптеген объектері (заттар, қасиеттер, байланыстар, күй, үдерістер, іс-әрекеттер және т. б.)
Коннотация - (латын connotation, connoto қосымша мағынам бар сөзінен шыққан) - тіл бірлігінің узуалды немесе окказионалды сипаты эмоционалды, бағалы немесе стилистикалық сипаттамасы.
Қосу - тәржімалау кезіндегі шет тіліндегі орынды сөздердің қайта жаңғыруын білдіретін аудармашылық трансформациясының бір түрі.
Түсіріп тастау - қосуға қарама - қарсы құбылыс, тәржіма кезіндегі кейбір артық сөздерді алып тастау.
Жалпылау - бұл тәсілдің мәні түр ұғымының түбірмен, жеке ұғымының ортақпен алмасуы.
Нақтылау - аударма трансформациясының бұл түрінің мәні - бастапқы тілде шұбатылған мәнге ие сөзді нақты мағынасы бар сөзбен алмастыру.
Трагедия - драматургиядағы,әдебиетте және кинодағы жанр. Әдетте, басты кейіпкердің қазасымен аяқталатын, қоғамдық немесе жеке адамның қайғысын суреттейтін траматикалық шығарма.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаты: дипломдық жұмыс И.В. Гетенің Фауст трагедиясының қазақ, ағылшын тәржімаларындағы адекваттылық мәселесіне арналған.
Тақырып өзектілігі: Тақырыптың өзектілігі бiр мәдениеттiң шығармаларының басқа тiлде өзгеруі түпнұсқаның салыстырмалы талдауының маңыздылығы мен поэтикалық шығармалардың тәржімасымен шартталған . Дәстүрлі отандық тәржіманың адекваттылық дәрежесінің көрсеткіші түпнұсқаға тәуелді. Көркем тәржіманың тәжірибесі- көкейкесті мәселе, себебі неміс поэзиясының көркем тәржімасының сұрақтары қазақ тілінде аз зерттелген және терең ғылыми зерттеуді сұрайды.
Зерттеудің нысаны: көркем тәржіманың шет тілдерге тәржімалаудағы адекваттылық мәселесі.
Зерттеудің пәні: неміс тілінде жазылған көркем шығарманың қазақ, ағылшын тілдерінде тілдік-стильдік ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты: тәржіма, әсіресе, көркем тәржіма - ең алдымен әдебиеттану нысаны. Ең бастысы - бұған дейін қазақ көркем аудармасының жекелеген кезеңдері, жекелеген авторлар аудармасы, аудармашылар шығармашылығы, кандидаттық диссертациялар, хрестоматиялар, аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері қазақ поэзиясының орыс тіліне аударылу проблемалары туралы докторлық диссертациялар дайындалғанымен, қазақ поэзия аудармасының теориялық мәселелері, бүкіл бел-белестері, поэтикасы арнаулы, көлемді зерттеудің арқауына айналған емес.
Неміс тілінде жазылған көркем шығармаларды қазақ, ағылшын тілдеріне тәржімалауда шығарманы тәржімашының оқырманға тұтастай жеткізуі мен автор мен тәржімашының арасындағы тіл үндестігі мен рухани үндестігінің сәйкес болуы.
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер белгіленді:
- көркем шығарманы тәржіма теориясындағы адекваттылық мәселесі тұрғысынан терең зерттеу;
- трагедияның идеялық-көркемдік ерекшелігінің қазақ, ағылшын тілдерінде сақталуын зерттеу;
- мысалдардың неміс, қазақ, ағылшын тілдеріндегі салғастырмалы анализін жасау;
- М. Құрмановтың тәржіма нұсқасын түпнұсқамен салыстыру.
Зерттеуде қолданылатын әдістемелер негізі: Зерттеуде негізгі тәсіл ретінде тәржіманың мәтінін түпнұсқамен салыстыра талдау тәсілі қолданылған. Дипломдық жұмыста қазақ, ағылшын, неміс тілдеріндегі мәтіндері қатар қарастырылып, тәржіма тәжірибесімен салғастырыла зерттелді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Жұмыста Фауст трагедиясының қазақ тіліне М. Құрманов тәржімалаған нұсқасы алғаш рет түпнұсқамен салыстырылып талданды. Бұған дейін көркем тәржіма мәселелері көбінесе әдебиеттану, тіл білімі тұрғысынан ғана қаралып келсе, бұл еңбекте тәржіманың тілдік коммуникациямен байланыстылығы сөз етіледі. Аударманың эстетикалық құндылығы мәтіннің өзінен толық таныла қалмайтыны, түптеп келгенде оның бағасы реципиенттің қалай қабыл алуына байланысты екендігі, ал мұның бәрінен бұрын қоғамдық сұранысқа тәуелділігі дәлелденеді. Тәржіме туындысының қалай жасалғанымен қатар қашан жасалғаны да маңыздылығы ашылады. Қазақ тілінің қабылдампаздығы қазақ ділінің қабылдампаздығынан шығатыны, мұның өзі тарихи тұрғыдан қысқа ғана кезең аралығында қазақ әдебиетінің қазынасына әлемдік классиканың інжу-маржандарын қосуға мүмкіндік берген басты факторлардың бірі екендігі көрсетіледі.
Зерттеудің теориялық маңызы: Еңбекте нақты аударматану мен аударма теориясындағы адекваттылық мәселесі теориялық тұрғыдан қарастырылады.
Зерттеудің практикалық құндылығы: Жұмыстың нәтижелері мен тұжырымдарын оқушылар мен студенттерге, ізденушілерге теориялық-практикалық көмекші құрал ретінде ұсынуға болады.
Зерттеудің теориялық маңызы: Еңбекте нақты аударматану мен аударма теориясындағы адекваттылық мәселесі теориялық тұрғыдан қарастырылады.
Зерттеудің практикалық құндылығы: Жұмыстың нәтижелері мен тұжырымдарын оқушылар мен студенттерге, ізденушілерге теориялық-практикалық көмекші құрал ретінде ұсынуға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық зерттеу кіріспеден, әрқайсысы бірнеше бөлімдер мен тармақшалардан топталған екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Зерттелу деңгейі: Көркем тәржіма - аударматанудағы ең күрделі әрі күрмеулі мәселелердің бірі. Көркем тәржіманың теориясы мен практикасы күрделі және көп қырлы мәселелерді қамтиды. Әдеби шығарманың құрылым жүйесі, образдылығы, мазмұны, стилі, тілі секілді поэтикалық құбылыстармен бірге оның эстетикалық, лингвопоэтикалық, сондай - ақ психологиялық және семиотикалық табиғатын түзетін көркемдік құбылыстарды пайымдау әдеби тәржіманың табиғатын таразылаудағы басты міндеттер қатарына жатады. Оның үстіне тәржіма шығармада оның авторы мен тәржімашының шығармашылық шеберлігі мен даралығы қатар көрініс табады. Әрі түпнұсқа тілі мен тәржіма тілінің заңдылықтары қатар қызмет атқарады. Осының бәрі тәржіма мәселелерін зерттеудің саласы да, арнасы да өте көп, алуан түрлі екендігін көрсетеді.
Ұлтаралық қарым - қатынасқа келсек, әр тілді сөйлейтін адамдардың арасында тілдік дәнекер керектігі өзінен - өзі белгілі. Міне, осы тұста тәржіманың қажеттілігі туады. Осы тұрғыдан келгенде, тәржіманың бастау көздері тым әрі, тарихтың тым ескі терең қойнауына кетеді.
тәржімалау іс - әрекетінің өмір сүруі ұлт тарихының көне қойнауымен астарлас. Ал, іс - әрекет шыққан соң, заңдылықтарын білу өмір талабы. Сондықтан тәржіма заңдылықтары туралы алғашқы ойлар халық көкейінде, тәржімашылардың немесе соған қатысы бар адамдардың ауызша пікірінде болса керек. Дей тұрғанмен, тіл зерттеу тарихында тәржімаға байланысты балаң жазба тәржімалар көне Греция, Рим кезеңдерінен басталады. Ал, тәржіма заңдылықтарын мақсатты зерттеу Қайта өрлеу заманында арнайы қолға алына бастады. Жаңа ел, жаңа жерлердің ашылуы осыны талап етті. Ал, алғашқы теориялық еңбектер ХVІІІ ғасырдың еншісіне тиеді. Аталған дәуірлерден бүгінгі күнге дейін тәржіма және оны зерттеу үздіксіз даму үстінде. Жалпы тәржіма және оның тарихы жөнінде орыс тіліндегі әдебиеттерде кеңінен айтылады. Мысалы: Ғ.Сатыбалдиев , В.Н.Комиссаров, А.В.Федоров, ө.А.Айтбаев және т.б. Қазақ тіліне аудару, қазақ тілінен аудару мәселелері орта ғасырдағы араб тілі, түркі танушы ғалымдардың еңбектерінен бастау алады. Бұл замандағы түркі тілдерін зерттеушілер кей сөздерді, сөз өрнектерін араб тілінде қалай жеткізу керек деген мәселеге кезі келгенде назар аударып отырыпты. Алайда, бұл еңбектерді тәржіма заңдылықтарына арналған теориялық еңбектер деп айта қою қиын. Орта ғасырдағы Араб Халифаты тұсындағы ғалымдардың басты еңбегі - түркі тілдерін басқа тілдермен қарым - қатынасқа түсіруі, түркі тілдеріне, түркі тілдерін қалай тәржімалауға болады деген мәселеге із салуы.
Қазақ тіліне, қазақ тілінен тәржімалау заңдылықтары туралы жекелеген қарапайым топшылаулар ХІХ ғасырдың басынан бастап " Түркістан уалаятының газеті " мен " Дала уалаятының газетінде " елеусіз болса да бой көрсете бастады. Ал, тәржіма мәселесі жайында алғашқы арнайы пікірлер, үлкен теориялық деңгейде болмаса да, сыни дәрежеде 1914 жылы " Айқап " журналында .
50 - жылдары тәржіманың стильдік, жанрлық, әдеби, тілдік мәселелеріне де назар аударылды. Бұрын орыс тілінен қазақ тіліне тәржімалау туралы сөз болып келсе, 50 - жылдары қазақ тілінен орыс тіліне тәржімалау мәселесіне арналған алғашқы диссертация қорғалады.
Бұл кезеңдегі тәржіма теориясына айырықша үлес қосқандар - С.Талжанов пен Ғ.Сатыбалдиев. Алғашқы ғалым тәржімаға әдеби тұрғыдан келіп, жеке жазушы (Н.В.Гоголь) стилін бағамдаса, Ғ.Сатыбалдиев Л.Н.Толстой шығармаларының қазақша тәржімасын арқау ете отырып, әдеби тұрғыдан келсе де, тілдік талдаулар жасауға айырықша ұмтылыс жасайды. Тәржіманың дәлдігіне шарттар қоя отырып, реалистік тәржіма ұғымын ұсынады.
50 - 60 жылдарда бой алған аударматану ілімі айырықша дами түсті. Ол жылдардан бері А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтындағы тәржіма бөлімі, М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты тәржіманы зерттеуді жоспарлы түрде жүргізіп келе жатыр. Библиографиялық материалдарға қарап отырсақ, содан бері осы мәселеге арналып, бірнеше диссертациялық еңбектер, ғылыми жинақтар, монографиялар жарық көріпті. 60 - жылдардан бергі тәржімаға байланысты жарық көрген еңбектерге тән ерекшеліктердің кейбірі мынадай: тәржіманың жеке нақты проблемаларын зерттеу ( ө.Айтбаев, А.С. Ермағамбетова т.б.). Зерттеудің обьектісі етіп, орыс тілі мен қазақ тілі ғана емес, басқа шетел тілдерін де алу ( Б.Репин, Ю.Сушков, М.Ж. Құрманов , К.И.Дүйсетаева т.б.) ; тәржіма мәселелеріне арналған ғылыми жинақтар шығару ; тәржіманы зерттеудің аспектілері ажыратылады. Кей ғалымдар (М.Әуезов, С.Талжанов, Ғ.Тұрарбеков және т.б.) тәржіманы әдебиеттанудың обьектісі етіп алса, екінші бірі бұны лингвистикалық тұрғыдан қарады (Ө.Айтбаев, А.Ермағамбетова және т.б.). Ал, үшінші топ бұны әдебиет пен тілге тел құбылыс ретінде зерттеді.
Шындығына келгенде, тәржімаға әдеби деңгейден қарайтын зерттеушілер тілге соқпай, тілдік тұрғыдан зерттейтіндер әдебиет категорияларына соқпай өте алмайды. Өйткені әдебиет дегеніміздің өзі - сөз өнері Аударманың келесі бір қыры - оны коммуникативтік тұрғыдан зерттеу. Бұл - әлі қазақ филологиясының аяқ баса қоймаған аңғары.
Көркем тәржіма - әдеби шығарманың бір тілден екінші тілге тәржімаланған нұсқасы, көркем әдеби шығармашылықтың бір саласы. Орта ғасырлардан бастап, қазақ әдебиетінде де шығыста бұрыннан белгілі сюжетті арқау ете отырып шығарма жазу дәстүрі болған. Оларды бүгінгі дәуірде қалыптасқан мағынада тәржіма деуге келмейді. Олар кейде еркін тәржіма деп саналғанмен, шынында төлтума шығарма сипатына ие болған. Шынайы тәржіма қалайда түпнұсқаға сәйкес болуы шарт. Көркем тәржіма түпнұскаға мағынасы қаншалық жақын келетіне орай дәлме - дәл тәржіма, еркін тәржіма, сәйкес тәржіма деп ажыратылады. Көркем тәржімада әдеби шығарма бастан аяқ сөзбе-сөз тәржімаланбайды, сөздердің мағынасын, көркемдік қуатын, бейнелік әсерін неғұрлым толық жеткізу мақсат етіледі. Тәржіма жасаушы адам кем дегенде екі тілді жақсы білуі кажет. Онсыз тәржіманың сапасы ойдағыдай шықпайды, түпнұсканың ұлттық сипаты, өзіндік өзгешеліктері сақталмайды. Тәржімада сөз қолдану, ойдың мағынасын толық жеткізу, көркемділігін жоғалтпау, маңызын төмендетпеу сияқты мәселелер толық сақталуы шарт. Тәржіма - әдебиеттің кең арналы, мол саласының бірі. Тәржіма арқылы бір халықтың таңдаулы әдеби шығармаларынан басқа халықтың өкілдері сусындай алады. Көркем тәржіманың қасиетін арттырып, түпнұсканың мағыналық байлығын, ой-толғамдары мен сезім иірімдерін, көркемдік өзгешеліктерін жаңғыртып, жарқырататын қайта туғызатын суреткерлік шеберлік. Көркем тәржіманың бүгінгі әдеби процессте алатын орны үлкен. Қазақ әдебиетінде қазіргі заманғы көркем тәржіма жасау дәстүрі XIX ғасырдан басталады. Абай неміс ақыны Гетенің, орыс ақындары Ю.Лермонтовтың, А.Пушкиннің жекелеген шығармаларын қазақ тіліне ерекше көркемдікпен аударды, Ы.Алтынсарин орыс педагогы К.Д. Ушинскийдің, Шәкерім Құдайбердіұлы Л.Толстойдың("Асархадон патша", "Үш сауал"), А.С. Пушкиннің ("Дубровский", "Боран"), Тұрагұл Абайұлы М.Горькийдің ("Челкаш"), АС. Неверовтың ("Марья-большевичка", "Мен өмірге жерікпін"), Б.Прустың ("Антек") шығармаларын аударып, көркем тәржіманың дамуына ықпал етті. XX ғасырда тәржіма ерекше серпінмен дамып, А.Байтұрсынұлы (И.Крылов мысалдары), М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Әуезовтер көркем аударманың арнасын кеңейтті. Х.Өзденбаев, Т.Нұртазин, Ғ.Жарылғапов, Ә.Жұмабаев, Г.Бельгер, Н.Шәкеев, Ж.Ысмағұлов, С.Ақтаев, т.б. қаламгерлер көркем тәржіма саласын жаңа санаға көтеріп, соны ізденістерге барды. Қазақ әдебиеттану ғылымында көркем тәржіма тарихы мен теориясын зерттеу ісі жолға қойылған. Филолог ғылым докторы Н.Сағындықованың "Көркем аударманың негіздері" (1995) деп аталатын монография жарық көрді. 2002 жылдан бастап "Аударма" баспасы әлем әдебиетіндегі көркем шығармалардың озық үлгілерін қазақ тілінде шығарып келеді. (қ. "Аударма").
Иоганн Вольфганг Гёте (1749 -- 1832) Германиядағы Ағарту заманының ең көрнекті өкілі, ұлы неміс ақыны және ойшылы болды. Гёте 1749 жылы сол кездегі Германияның құрамына кіретін "азат қалалардың" бірі Франкфуртта дүниеге келді. Әкесі Императордың кеңесшісі болып қызмет атқарды. Шешесі де император сарайында абыройы бар адам еді. Осындай қалталы да, білімді азаматтардың отбасында дүниеге келген сәби алғыр да зерек болып өсті. 16 жасқа келген соң, жас бала Лейпциг университетінің заң факультетіне оқуға түсіп, білім алуды бастайды. Дегенмен, әдебиет пен өнерге жаны құмар Гете заң ғылымдарына деген қызығушылығының жоқтығын сезген соң, Лейпцигтегі оқуын тастап, үйіне қайтып келеді. Араға біраз уақыт салып, Страсбург университетіне түсіп, білім жолын сол жақта жалғастырады. Студент Гете сонымен қатар, медицина, жаратылыстану ғылымдарына қызығады.
1769 жылы Гетенің алғашқы өлеңдер жинағы жарық көрді. Бұдан көп ұзамай, жас ақын "Екпінді боран" атты әдебиет клубының басшысы атанады. Бұл кезеңдерде бұл қозғалыс Германияда үлкен танымалдылыққа ие еді.
Гете 1771 жылы университтегі оқуын тәмәмдап, құқықтану докторы атанды. Осыдан соң, 1775 жылға дейін осы салада еңбек етті. Қызметімен қатар, әдебиетті де алып жүре білген ол осы уақытта "Жас Вертердің мұңдары" романын (1772), "Гец фон Берлихинген" тарихи драмасын жазып шықты.(1773)
1775 жылдың соңында Гете герцог Карл Августтың шақыртуымен Веймарға жол тартады. Сонда біржола тұрақтап, герцогтың көмекшісі болып қызмет атқарады. Кейін әйгілі Шиллермен де танысып, неміс әдебиетінің дамуына бірлесіп үлес қосты.
1775-1796 жылдары жазушы "Вильгельм Мейстердің оқу жылдары" атты романын жазып шықты. Ал 1808 жылы "Фауст" трагедиясының алғашқы бөлімі жарық көрді. Бұл туынды кейін Гете шығармашылығының шыңы деп бағаланды. Гете өзінің даналыққа толытамаша шығармалары арқылы неміс халқының XVIII ғасырдың ақыры мен XIX ғасырдың басындағы жаңа әдебиеттің бастаушысы, ұлы классигі бүкіл әлем әдебиетіне зор ұстаздық еткен адам. Гете өзінің сексен жылдан астам өмірінде бірнеше кітап боларлық табиғат, махаббат сырларын толғайтын назды жырлар, философиялық тебіреністі өлеңдер, өнегелі балладалармен қатар Герман мен Доротея, Рейнекее Лис сияқты бірнеше ғажап поэмалар, Торквато Тассо, Эгмонт, Мұқамбет сынды терең мағыналы драмалар, Жас Вертердің қасіреті атты прозалық шығармалар жазып, дүниеге өшпес әдеби мұралар жасап кеткен дана ақын.
Гетенің көптеген шығармаларында, әсіресе, лирикалық, философиялық өлеңдерінде адамзатқа әділетті аңсау, зұлматқа қарсылық сарыны басым. Гете - халыққа, адам баласына сойқансыз, сұмдықсыз өмірді, әділ, еркін заманды аңсаған аса кемеңгер жан.
Маркс пен Энгельс Гетені Орасан зор ақын, дана ақын, деп жоғары бағалаған. Гетенің көптеген еңбектері әлем тілдеріне тәржімаланып, аса зор атаққа ие болған.
Гете әдебиеттен басқа жаратылыстану ғылымдарымен де көп айналысты. Мысалы өсімдіктер мен жануарлардың морфологиясына қатысты зерттеулер жүргізген. Сонымен қатар, физика, геология, минералогия, медицина салаларына да қызығып, өз үлесін қосуға тырысқан.
Иоганн Вольфганг Гете 1832 жылдың 22 наурызында дүние салды. Есімі әлемге мәшһүр болған ол әлем тарихына ұлы ақын және әмбебап жазушы ретінде енді.
Немістің ұлы ақыны 1771 мен 1772 жылы қасиетті Құранды құмартып оқиды және парсының ұлы ақыны, сопы Шамс ад Дина Мұхаммед Хафиз Ширазидің (Хафиз) Диуан атты ғажайып шығармасымен танысып, тағылым алады. Бұл екі дүние Гетеге ерекше шабыт беріп, соның әсерімен Батыс-Шығыс Диуаны туралы ескертпелер мен очерктер атты еңбегін жазады.
1 Тарау И.В.ГЕТЕНІҢ "ФАУСТ" ТРАГЕДИЯСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ, АҒЫЛШЫН ТӘРЖІМАЛАРЫНДАҒЫ АДЕКВАТТЫЛЫҚ МӘСЕЛЕСІ
1. Көркем тәржімадағы адекваттылық мәселесі
Кәсіпқой тәржімашы тәржіманың практикалық ақпараттық баламалығын қағидалы түрде түпнұсқаға жақын етіп көрсетеді, бірақ теориялық тұрғыдан адекваттылық немесе эквиваленттілік әр түрлі болып табылады. Кез-келген тәржіма абсолютті түрде түпнұсқаның канондық мәтініне ешқашан сай келмейді. Тәржіманың түпнұсқаға эквиваленттілігі немесе адекваттылығы ылғи салыстырмалы түсінік. Және салыстырмалық деңгейі де әр түрлі болуы мүмкін. Түпнұсқаға жанасу дәрежесі көптеген факторларға тәуелді: тәржімашының шеберлігінен, салғастырылып отырған тілдер мен мәдениеттердің ерекшеліктерінен, түпнұсқа мен тәржіманың жазылу дәуірінен, тәржімалау тәсілдерінен, тәржімаланып отырған мәтіндердің сипатынан және тағы да басқалардан.
Тәржіманың теориялық және практикалық тәжірибесінде адекваттылық, эквиваленттілік және тепе-теңдік ұғымдары қатар жүреді. Эквиваленттілік кең мағынасында бір нәрсемен тең бағалы, маңызы бірдей болып табылады, адекваттылық - әбден тең, ал тепе- теңдік - толық тура келу дегенді білдіреді. Эквиваленттілік, тепе - теңдік ұғымдары бір семантикалық ортада қолданылады, және бір-бірінің орнын ауыстырып тұрады.
Тәржіма теориясында адекваттылықты түпнұсқа мен тәржімадағы мағыналық, семантикалық, стилистикалық және функционалды- коммуникативті ақпараттың сақталуы деп түсіндіреді. Айта кетенін мәселенің бірі- бұл түпнұсқа мен тәржіманың адекваттылығы - ең бірінші мәтінде болатын ақпараттың қабылдаушының тек санасына ғана емес, сонымен қатар оның сезіміне де әсер етуі.
Тәржіманың адекваттылығы түпнұсқа мәтінінің пайда болу жәйттарына ғана емес, сонымен бірге оның тәржіма тіліндегі жаңғыртуына да тәуелді. Адекваттылықтың осындай түсіндірмесі бұл ұғымның толықтық және, семантикалық, құрылымдық, функционалды, коммуникативті, прагматикалық, жанрлық және тағы да басқа сипаттамаларымен оның көпдеңгейлілігін көрсетеді.
Тәржіма теориясында мәтіннің адекваттылығының басты айқындайтын белгі оның коммуникативті - функционалдығы деген тезис орын алады, ол өз кезегінде түпнұсқа мен тәржіма мәтіндердің қабылдаушыларына тең коммуникативті әсер етуімен шартталған. Коммуникативті - функционалдық адекваттылықтың түсіндірмесінде, Б тілінде мәтін құрастырып отырған тәржімашы оны, яғни мәтінді Б тіліндегі қабылдаушы мәтінді қалай қабылдаса, А тіліндегі қабылдаушы да солай қабылдайтындай етіп құрауы керек деп жазылған. Басқаша айтқанда, тәржімашы қабылдаушыларға жіберілетін текстке өзінің жеке басының қабылдауының элементтерін енгізбеуі керек. Шын мәнісінде, тәржімашы мен кез - келген қабылдаушының сөзді сан қилы тұлғалық, мәдениеттік және әлеуметтік себептер күшінде бірдей болуы мүмкін емес. Мысалы, көркем әдебиет тәржімашысы мәтінді жоғарғы өнерді бағалаушы ретінде қабылдайды. Және де ол, тәржімашы, өз тәржімасын екі абстрактті құбылыстың: шетелдік қабылдаушы икс пен отандық кітапқұмар игректің қабылдауына итермелемейді. Өйткені бұл икс пен игректердің қабылдауын клондау мүмкін емес. Ол міндетті түрде ерекшеленіп тұрады. Оның үстіне, көркем шығарманың шынайы мағынасы толығымен тауыспайды және оған жақындау шегі жоқ процесс"[1,6].
Тәржімалаудың мақсаты - мәтінді біреудің қабылдауына итермелеу емес, түпнұсқаның мазмұны, қызметі, стильдік, стилистикалық, коммуникативті және көркемдік құндылығы болып табылады. Және де бұл мақсат орындалатын болса, тәржіманың тәржіма тілдік ортасында қабылдануы түпнұсқаның түпнұсқа тілінде қабылдануы белгілі бір деңгейде бірдей болады.
Тәржімада коммуникативті-функционалды фактордың ұлғайған рөлі ішкі мазмұнның, түпнұсқа мәтіннің және тәржіманың ақпараттық мәнін бұзады. Анықтаушы мәтіннің өзі емес, оның коммуникативті қызметі мен жүзеге асу шарттары болады.
Коммуникативті-функционалдық адекваттылық немесе эквиваленттілік маңызды болып саналады, алайда тәржімалық адекваттылық түсінігінің негізгі компоненті емес.
Астын сызып өтетін мәселе - ол мәтіннің мағыналық ақпаратын жеткізу. Оның өзге түрлері мен сипаттамалары, функционалдық, стилистикалық (эмоционалдық), стильдік, әлеуметтіклокалды және т.б. мағыналық ақпаратсыз жеткізілуі мүмкін емес, өйткені, мәтіннің қалған құрамдас бөліктері мағыналық ақпаратқа қабатталады, бейнелік ассоциацияларға айналып, өзгереді.
Тәржіма екі формада: ауызша және жазбаша түрде жүзеге асатыны белгілі. Ауызша және жазбаша тәржімаланған мәтіндердің адекваттылық деңгейі айрықша ерекшеленеді. Ауызша тәржімалау әдетте синхронды және бірізді болып бөлінеді. Адекваттылық дәрежесіне жетудің қиыны-синхронды тәржіма болып табылады. Тәржіманың бұл түрінің мәнінің өзі адекваттылықтың жоғарғы деңгейіне жетуге мүмкіндік бермейді. Өйткені, синхронды тәржімада ауызша тәржімаланған мәтін түпнұсқа тілінде ауызша мәтінді қабылдаумен бір уақытта туады. Адекваттылық деңгейінің төмендеуіне бірінші кезекте темпоралды, яғни, уақыттық фактор әсер етеді. Синхронды тәржімашы, түпнұсқа мәтінмен салыстырғанда мағынасын жеткізуден кеш қалады, синфаздылық, фазалық жылжу орын алады. Басқа жағынан, тәржімашы сөйлеуші айтып болған уақыт кесіндісінде тәржіманы аяқтауы тиіс. Фазалық жылжу мен темпоралдық (уақыттық) шектеу тәржімашыны горизонталды синтактикалық өзгеріс жасау мүмкіндіктерін, жіберілетін ақпараттың және семантикалық артықтықты қысқарту (сөйлеушінің хабарламасында орын алса) сөздерді тығыздауға, нығыздауға, жинақтауға міндеттейді.
Горизонталды семантикалық өзгеріс деп, мысалға, тұрақты тіркестің немесе күрделі баяндауыштың орнына сөзді қолдану, бағыныңқы құрмалас сөйлемді салалас құрмалас сөйлемге немесе жай сөйлемге айналдыру, немесе есімдіктердің қайталануын болдырмау. Мұның барлығы синхронды аудармаға қажет уақыт резервісін алуға мүмкіндік береді.
Бұл мақсатқа ақпаратты тығыздау тәсілі қолданылады, басқаша айтқанда, ақпаратты жеткізудің лексикалық бірліктер көлемін қысқарту, егер сөйлеуші өзіне тән сөздерді көп қолданса, және оның сөзін бұзатын кірме сөздер мен түрлі сөздер көп болса, семантикалық артықтықты қысқарту тәрізді шаралар жүзеге асырылады.
Әрине синхронды тәржімашы уақытты ықтималды болжамдаумен, яғни, сөздің мағынасын оның бастапқы лексикалық бірліктерінен, маңызды сөздерден алдын-ала сезу шеберлігімен, сонымен қатар, өз сөзінің сөйлеушінің сөзімен салыстырғанда қарқынының ұлғаюымен уақытты үнемдейді. Бұл белгілі бір тәуекелмен кездесетін болса да, маңызды тәсіл.
Зерттеушілердің есептеуінше, синхронды тәржімашыға ырғақта минутына 150-200 сөз айтуға тура келсе, қателердің болуы сөзсіз. Айта кететін жайт, синхронды тәржіма кезінде, сөйлеуші сөзінің жеке тұлғалық сипаттамалары, тембр мен дауыс модуляциясы, дауыс ырғағының эспрессивтілігі және т.б. жоғалады.
Сонымен, ауызша тәржіманың түпнұсқамен адекваттылығы редуцивті адекваттылық немесе эквиваленттілік деп аталады.
Тағы да айта кететін жайт, ауызша тәржімаға қарағанда жазбаша тәржіма түпнұсқаға ұдайы жүгінумен жүзеге асады. Тәржіманы түпнұсқамен салыстыру көп рет жасалады. Егер тәржімашы уақытпен тым қатты шектелмесе, ол түрлі сөздіктердің, анықтамалардың, энциклопедиялардың және т.б. көмегіне жүгінеді.
Тәржімалау процессінде тәржімашы шығармашылық түрде босатылған. Оны тек шет тілдегі мәтінді үлкен ақпараттық дәлдікпен тәржімалау міндеті шектейді.
Тұрмыстық қарым-қатынаста әңгіме мәтінді тәржімалау мұқтаждығы жоқ. Іскер қарым-қатынас саласында адекваттылық деңгейі ауызша тәржімалаумен бірдей.
Ресми-іскери мәтіндер мазмұнды жеткізуге толығымен бағытталған. Олардың пішіні көп жағдайда таптаурынды болып келеді.Үндеулер, мәтіннің бастамалары, мазмұнның тізбегі, құжаттардың аяғы әр тілде риториканың қатаң заңдарына бағынады және тілдік мөртабандармен молаяды.
Тәржіма тілінде түпнұсқаның композициясы сақталады, алайда тілдік мөртабандар мазмұнмен сай келе отырып, ішкі пішінімен ерекшеленеді. Еуропалық тілдерде жазбаша хат алысудың мәдениеті мен стандарттау жоғары деңгейде. Заманауи орыс тілінде тұрақталған риторикалық мөртабандар әлдеқайда аз. Сондықтан тәржімалағанда кейде сөзбе-сөз мазмұндауға жүгінуге тура келеді.
Сөзбе-сөз тәржіма тәсілі әрбір сөз ерекше маңызға ие- дипломатиялық іс-қағаздарда жиі қолданылады. Сөзді дұрыс қолданбау түрлі түсінікке, тіпті дипломатиялық кедергілерге, қиындықтарға себеп болуы мүмкін.
Мәтіндердің қатыстық адекваттылығы тілдік клишелердегі, риторикалық құрылымдардағы, буквализм бөліктерінің пайда болуының және тәржіма мәтінінің стилистикалық бейтараптануының, сонымен қатар, түрлі тілдердегі бейтарап стильдің сипаттамаларының сәйкес келмеуінің ерекшеліктерімен анықталады.
Ауызша формада жүзеге асатын әлеуметтік-ақпараттық мәтіндердің қатыстық эквиваленттілігі ықшамдылық деңгейіне сәйкес келеді.
Газет-журналдар жариялымдары өз алдына бөлек бөлім. Әдетте, газет-журналдарға үйреншікті клишелердің едәуір санын, таптаурындық сөздерді, газеттік мөртабандарды, саяси терминдер мен түсініктерді, әлеуметтік болмысты және т.б. қолдану тән.
Кейбір жариялымдарда журналисттер ойлап тапқан бағалау сөздері, жаргондық және қарапайым сөздер қолданылады.
Бұл жағдайда тәржімашы ең алдымен,осындай жариялымдардың әлеуметтік-саяси мағынасын және олардың қоғамдық бағытын жеткізуге тырысады.
Бұл үшін оған түпнұсқаның стилін тәржіма тілінің газет-журнал стиліне түзетуге тура келеді. Тәржімашы түрлі рематематикалық сипаттағы синтактикалық өзгертулерді жүзеге асыруын, тәржіма тілінде тұрақталған сәйкестікті іздейтінін зерттеушілер айтып өткен. Мұның барлығы осындай тәржімалардың адекваттылығы қатыстық екендігін куәландырады, алайда, оның түпнұсқаға жақындығы ауызша тәржімаға қарағанда әлдеқайда жоғары. Түпнұсқа мен тәржіма арасындағы айырмашылықтар газет-журналдардың жариялымдарының стиліндегі ерекшеліктің және тәржімадағы түсініктемелердің экспликациялардың арқасында пайда болады. Мұндай жағдайларда түпнұсқа мен тәржіманың сөздік көлемі елеулі ерекшеленеді. Тәржімада түпнұсқаға қарағанда жиі сөз көлемі көбірек болуы мүмкін.
Ғылыми мәтіндердің адекваттылық деңгейі олардың түрлеріне байланысты. Ғылыми мәтін неғұрлым формалды болса, соғұрлым оның тәржімасы түпнұсқаға адекватты болады.
Таптаурындық сөздерден тұратын кейбір математика, химия және биология еңбектерінің тәржімасы түпнұсқаға дәлме-дәл келеді. [2,25]
Ғылыми еңбектерді тәржімалаудағы ең басты мақсат-мағынаны, мағынаның логикасын, доктринаның ғылыми мәнін жеткізу. Сол себепті тәржімаларда түпнұсқаның сөздерінің синтактикалық құрылымын өзгертуге, түпнұсқада кездесетін болса эмоционалды үндестікті төмендетуге тура келеді. Кейде арнайы еңбектердің тәржімаларының адекваттылық деңгейі терминдерді сипаттап түсіндіру немесе тіпті оларды түсінудің дәлсіздіктері арқасында төмендейді. Батыс университеттеріндегі тәржімалық мектептерінде таңдаулы мамандықтары бойынша терминология курстары енгізілген. Бірақ олар да гуманитарлы ғылымдар саласында қателер жібереді.
Гуманитарийлер термин шығармашылығымен айналысады. Ғылыми мектептен, ғылыми бағыттан, тіпті бөлек зерттеуден тыс бір объектті түрлі терминдермен белгілейді.
Тәржімашы терминдердің мәнін түсіндіре отырып, түрлі амплификацияларға жүгінеді, терминді сөзбе-сөз немесе транскрипциялауға тура келеді.
Сонымен, ғылыми әдебиеттің адекваттылық деңгейі кейбір грамматикалық өзгертулермен, ғылыми еңбектің мазмұны мен тәржіманың прагматикалық талаптарына тәуелді логикалық және терминологиялық дәлдіктер мен түсініктемелермен шартталған.
Көркем тәржімада адекваттылық мәселесінің өзіндік заңдары бар. Атап өткендей тәржіма түпнұсқаға шексіз жақындай береді, алайда, түпнұсқамен дәлме-дәл келмейді. Өйткені, көркем тәржіманың түпнұсқаның ортасынан ажырататын өзіндік жаратушысы, өзіндік тілдік мағлұматы, тілдік, әдебиеттік және әлеуметтік ортадағы өз өмірі бар.
Көркем тәржіма түпнұсқадан жаралады, оған тәуелді болады, бірақ сол уақытта тәржімалаушы тілдің айғағы бола отырып, дербес жұмыс болып есептеледі. Сондықтан, бір шығарманы әртүрлі мәдениетте игерудің өзіндік ерекшеліктері, айырмашылықтары мен тарихы бар. [3,14]
Түпнұсқа мен тәржіма өзіндік түсіну сипатымен, әлеуметтік мәні мен абыройымен ғана ерекшелене қоймайды, сонымен бірге, бір әдебиет көзінің әртүрлі тілдердегі тәржімасы да өзіндік ерекшеліктерге ие. Көркем әдебиет тәржімасының түпнұсқамен адекваттылығының өзге де себептері бар. Ол себептер тәржімашының түпнұсқаны қабылдаудың өзіндік ерекшеліктерімен, тілдердің әртүрлі жүйелілігімен, әлеуметтік-мәдени ортаның айырмашылықтарымен байланысты. Тәржімашының оның көркемдік қабылдауымен, дарынымен, тілдік құралдар таңдауымен анықталатын даралығы пайда болады.
Тәржімашының даралығымен шартталған бұл шектер түпнұсқаның авторлық стиліне, түпнұсқа мәтініне еш қатысы жоқ. Бұл парадокс олардың орынсыздығының себебінен. Бұл - тәржімалық стильдің құрамдас бөліктері.
Тәржімашы стилінің мәселелері тәржіма ісінде теориялық тұрғыдан әлі де болса мағынасы толық ашылмаған.
Кейде тәржімашы өзі тәржімалаған шығармаларға болашақтан қарайды, және бұл оны кейбір акценттерді өзгертуіне алып келеді. Адекваттылық деңгейінің төмендеуіне алып келетін тағы бір көзі- вертикалды контекст, түрлі аллюзиялар, өзге мәтіндер немесе жағдайларға алып келетін ишаралар, сонымен қатар, әртүрлі символдар, болмыс және т.б. [4,5]
Діни мәтіндердің тәржімасы сакралды шығармаларды тудырудың салтымен байланысты.
Көркем шығарманың анықтығы - документалды емес. Ең маңыздысы - сол заманның көріндісін жасау. Шығарманың қаһармандары не түсініп, не сезінетінін түсіну өте маңызды. Терминдер, іс - қағаздары - тек образ құраушы құралдар. Кез - келген бөлімдегі терминдер функционалды-прагматикалық адекваттылыққа сәйкес тәржімаланады.
Функционалды - прагматикалық адекваттылық көркем хабарлау және техникалық сиппаттаулар арқылы жүзеге асады.
Негізінде, адекваттылық мәселесі ұзақ уақыт ішінде тәржіма төңірегінде қызмет атқаратын зерттеушілерді қызықтыратын мәселе. Мәтіннің адекватты тәржімасы тәржімашыға көптеген қиындықтар тудырады. Осыған орай, көркем мәтіндер тәржімасы өзінің стилімен, тілінің образдылығымен, автор ойының лексикалық және стилистикалық сөздер құралдарымен өзіне қызығушылық тудырады.
Көркем мәтіннің метафоралылығы мен көп жоспарлылығы авторлық тілдік құралдар мен шығарманың композициялық құрылымын, шығарманың мәнін ғана жеткізіп қоймай, сонымен қатар, түпнұсқаның стилистикалық ерекшеліктерін көрсететін мұқият талдауды қажет етеді.
Тәржіманың адекваттылық мәселесі лингвист-теоретиктердің де, тәржімашы- практиктердің назарында болды (Л.С.Бархударов, Е.В.Бреус, В.Г.Гак, С.В.Ертеев, В.Н.Комиссаров, Д.Кристал, Л.К.Латышев, Ю.Найда, Я.И.Рецкер, А.В.Федоров, М.Я.Цвиллинг, Л.А.Черняховская, А.Д.Швейцер және т.б.). Және де лексикалық сәйкес келуге, семантикалық дәлме-дәлдік пен тәржіма тіліндегі айырмашылықтар мен компенсаторлық тетіктерге баса назар аударылса, тілдің екінші, ең маңызды аспектілерінің бірі - грамматика жолда қалып қойды.
Тәржіма теориясында көркем мәтіндерді тәржімалау мәселесімен көптеген лингвисттер, тіл мамандары, тәржімашылар, үздік ақын-жазушылар айналысқан. Тәржіманың ақындық теориялық аспектілірімен Л.С.Бархударов, С.Ф.Гончаренко, Ю.Н.Караулов, А.В.Федоров айналысқан.
Олардың барлығы көркем шығарманың тәржімашының жұмысын қиындататын ерекшеліктерін айтып өткен.
Лингвистиканың заманауи кезеңінде көркем мәтіндердің адекваттылығына қол жеткізу үшін лексико- грамматикалық және стилистикалық өзгертулердің салыстырмалы анализін жасау қажет.
Анализ заңдарын, өзгертулердің заңдарын білу тәржіманың сапасын жақсартады. Ал кез-келген тәржіманың мақсаты - өзге тілдің көмегімен, түпнұсқаның стилистикалық және экспрессивті ерекшеліктерін сақтай отырып, оның мазмұнын толық әрі нақты жеткізу. Тәржіма түпнұсқада не айтылғанын ғана емес, сонымен бірге қалай айтылғанын жеткізуі тиіс.
Тәржімашы тәржіманың анализін жасаған кезде тәржімадағы түрлі түсініктерді қолданады: тәржімадағы эквиваленттілік пен адекваттылық мәселелері, тәржіма бірліктері, тәржімадағы өзгертулер түсінігі, олардың түрлері және т.б. [5,27]
Тәржімалау кезінде тәржімашы әрдайым эквиваленттілік және адекваттылық мәселесімен кездеседі. Авторлар осы түсініктерге олардың жиі алмастырылатына қарамастан, екі түрлі анықтама береді. Л.К.Латышевтің пайымдауынша, адекваттылық ғылыми ортада термин болып табылмайды, сәйкес келеді мағынасында қолданылады.
Р.К.Миньяр-Белоручев адекваттылық терминін ойды толық жеткізу үшін түпнұсқадағы әріптерден арылу үшін тәржімашы қолданатын заңды сәйкестік деп есептейді.
Я.Н.Рецкер эквиваленттілік терминін толық сәйкестік деп есептеуге шақырады. Бұл - тәржіма процессіндегі катализатор болып саналады.
Эквиваленттер толық және жартылай болып келеді:
В.Н.Комиссаров теориясында түпнұсқа мен тәржіма мәтіндерінің барлық деңгейлеріндегі максималды түрде бірдей болуында деп айтылған. [6,75].
В.Н.Комиссаровтың эквиваленттілік деңгейлер теориясы түпнұсқа мен тәржіма мәтінінің бес мазмұнды деңгейіне негізделеді:
1. Тілдік құралдар деңгейі;
2. Жеткізу деңгейі;
3. Хабарлау деңгейі;
4. Жағдайды сипаттау деңгейі;
5. Байланыс мақсатының деңгейі;
Тіларалық адекваттылық - тәржіма теориясындағы негізгі әрі күрделі ұғымдардың бірі. Екі тілдегі адекваттылық деңгейі- тәржіманың жетістігінің көрсеткіші болып саналады.
Мәтіннің адекваттылық деңгейіне жету мәселесі ертеректе пайда болған. Қазіргі таңда, тәржіма ғылымында адекваттылық ұғымы толық қалыптаса қойған жоқ. Негізінде, адекваттылық деп, өзге сөз бірлігінің қызметін атқара алатын, сөз бірлігін айтамыз.
Тәржіманың атақты зерттеушісі Вилен Наумович Комиссаров : Тәржіманың адекваттылығы - түпнұсқа мен тәржіманың мағыналық жақындығы, мазмұнының ортақтығы, деп анықтама береді.
Адекваттылыққа жетудің жолында жұмыс шеңберінде екі мәтін емес, әртүрлі тілдер қабылдаушыларының тілден тыс реакцияларымен ерекшелінетін, динамикалық - функционалды тұжырымдамасы ерекшелінеді.[7,34]
Лев Константинович Латышев адекваттылық немесе эквиваленттіліктің төрт негізгі тұжырымдамасын ұсынады: [8,15]
1. Формалды сәйкестілік тұжырымдамасы;
Жеткізілуі мүмкіннің барлығы жеткізіледі (соның ішінде, бастапқы мәтіннің құрылымы да). Бастапқы мәтіннің тікелей жеткізуге мүмкін элементтері ғана өзгертіледі, алмастырылады, түсіліп қалады. Ең алғаш мұндай тәжірибе сакралды мәтіндерді тәржімалағанда орын алған.
2. Нормативті - мазмұнды сәйкестілік тұжырымдамасы;
Бұл бағыттың тәржімашылары екі талапты орындауға тырысты: біріншісі - бастапқы мәтіннің мазмұнының барлық элементтерін жеткізу болса, екіншісі- тәржімалаушы тілдің барлық нормаларын орындау.
3.Толыққанды адекватты тәржіма тұжырымдамасы;
Бұл тұжырымдаманың авторлары А.В.Федоров пен Я.И.Рецкер адекватты тәржіманың келесі сипаттамаларын анықтады: 1). мәтіннің мағыналық мазмұнын толық жеткізу; 2). мағынаны тепе - тең жеткізу (басқаша айтқанда, түпнұсқаның тілдік құралдарымен қатар атқарушы функциясын жеткізу).
4. Динамикалық - функционалды адекваттылық немесе эквиваленттілік тұжырымдамасы;
Юджин Найда айтып өткен динамикалық эквиваленттілік немесе адекваттылық ұғымы А.Д.Швейцердің функционалды адекваттылық ұғымымен сәйкес.
А.Д.Швейцердің ойынша, жеткізілуі қажет мазмұн төрт құрамдас бөліктен немесе төрт мағынадан тұрады: 1. денотативтік; 2. синтактикалық; 3. конотативтік; және 4. прагматикалық;
Л.К.Латышевтің ойынша, бұл тұжырымдама алдыңғы екі тұжырымдамаға қарсы келмейді, керісінше, жеке жағдайларды көп тәжірибелейді.
Тәржіманың неміс теоретигі А.Нойберт (ГДР) ұқсас ойды ұсынады: коммуникативті адекваттылық.
Коммуникативті эквиваленттілік - бұл коммуникативті құндылығы бар, тәржіма мәтінінің сипаттамасы, тәржімалаушы тілдің мәтінінің прототиптіі жақтарын, сонымен қатар, тәржімалаушы тілдің қабылдаушысының ақпараттандыруының дәрежесін көрсетеді. Коммуникативті эквиваленттілік тарихи және вербалды қарым - қатынаспен, тәржіманың бағытталғандығымен тығыз байланысты. Оның үстіне, теоретик эквиваленттілікті әлеуметтік орта мен әлеуметтік қызметтермен байланыстырады, мәтін және оның тәржімасы әрбір тәржімаланған мәтін әлеуметтік өмірдің тілдік формада кодталған жаңа нұсқасы ретінде қолданылады. Сөзсіз, адекваттылық мәселесі әлеуметтік тәсіл болып саналады.
Эквиваленттілік ұғымы функционалды және мазмұны тұрғысынан XXI ғасырдағы теоретиктер әрқалай қарастырады, алайда қазіргі зерттеушілердің пайымдауынша, әртүрлі тәсілдерді екі негізгі түрге бөлеміз - тілдік бірліктерге тіркелген адекваттылық және тілдік бірліктермен байланыссыз адекваттылық. [9,12]
Белгілі бір контексттің ішіндегі бір - біріне функционалды тұрғыдан сәйкес келетін екі тілдің құрамдас бөліктері тәржімада қолданылатын эквиваленттер ретінде жұмыс атқарады десе де болады.[10,24]
Контекстке тәуелді емес эквивалентті таптаурындау процессі де орын алуы мүмкін, олай болатын болса, олар тұрақты эквиваленттер болады. Эквиваленттерді тұрақты және контекстуалды етіп екі үлкен топқа бөлуден басқа контекстуалды және тұрақты эквиваленттерге басқа эквиваленттіліктерді қосады[11,30]
Тәржіманың тағы бір атақты теоретигі Леонид Степанович Бархударов, адекваттылық пен эквиваленттіліктің кейбір түрлерін сипаттайды. Тілдік бірліктерден тәуелсіз прагматикалық адекваттылық тәржіманың негізгі мәні прагматикалық аспектісі бар кезде ғана пайда болады [12,125], бұл тәржімалау кезіндегі мәтіннің алып - қосарларымен, тіпті, кейбір бөліктерін мүлдем алып тастаумен байланысты.
Тілдік бірліктерге максималды тәуелділік ішкі лингвистикалық ұғымдарды жеткізу кезінде орын алады . Ол жерде формалды тілдік элементтердің ритм, аллитерация, морфологиялық ерекшеліктері және т.б. бар.
Сонымен бірге, зерттеушінің өзі айтып өткендей, тәржімалаудың негізгі шарты тілдік жүйенің бір аспектісі немесе деңгейіне қатысты болу тәржімалаудың негізгі шарты болып табылады.
Динамикалық эквиваленттілік немесе адекваттылық тұжырымдамасының болашағы зор деп есептеледі. Л.К.Латышевтің ойынша, үш талап бар
- Екі мәтін де тең коммуникативті - функционалды қасиетке ие болуы тиіс;
- бірінші шарт шеңберінде, екі мәтін де семантикалық - құрылымдық тұрғыдан бір - біріне ұқсас болы тиіс;
- екі мәтіннің арасындағы барлық ауытқулар негізінде тәржімада болмайтын, семантикалық - құрылымдық айырмашылықтар болмауы тиіс.
Тек динамикалық адекваттылық немесе эквиваленттілік тұжырымдамасының негізінде ғана, заманауи тәржіма теориясында тәржімалық эквиваленттілік орын алуы мүмкін, өйткені, тәржімалық эквиваленттілік қана бастапқы мәтіннің орнын алмастыра алатын тәржімалық тәсілдерді түсіндіре алады,- дейді Л.К.Латышев.
Л.К.Латышевтің пайымдауынша, бастапқы мәтін мен оның тәржімасының мәтінінің эквиваленттілігі екі қабылдаушының лингвоэтникалық тұрғыдағы коммуникативті құзырлығы әртараптанған кезде ғана жүзеге асады.
Бастапқы мен тәржімаланған мәтіндердің коммуникативті құзырлығын теңдестіру міндеті жоқ, хабарламаны қабылдаудың тең алғышарттарын құрсақ та жеткілікті.
Л.К.Латышев, адекваттылықтың үлкен масштабты және кіші масштабтылығын айта отырып, тәржімалауға тән бір бөлім - бастапқы мәтін мен тәржіма мәтіннің арасында пайда болатын, сәйкезсіздіктің бар екендігін атап өтеді. Тәржімалық адекваттылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология, әдебиеттану және әлем тілдері факультеті
Аударма теориясы және әдіснамасы кафедрасы
Диплом (бітіру) жұмысы
И.В.ГЕТЕНІҢ ФАУСТ ТРАГЕДИЯСЫНЫҢ ҚАЗАҚ, АҒЫЛШЫН ТӘРЖІМАЛАРЫНДАҒЫ АДЕКВАТТЫЛЫҚ МӘСЕЛЕСІ
050119- Шет тілі: екі шет тілі мамандығы
Орындаған,
4-курс студенті Г.Я. Махаева
Ғылыми жетекші,
ф.ғ.к.доцент Л.Ж. Мұсалы
Норма бақылаушы,
ф.ғ.к.доцент Е.С. Адаева
Қорғауға жіберілді:
2013ж.
Аударма теориясы және әдіснамасы
кафедрасының меңгерушісі,
ф.ғ.д., профессор Ә.С. Тарақов
Алматы, 2013
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының тақырыбы: "И.В.Гетенің "Фауст" трагедиясының қазақ, ағылшын тәржімаларындағы адекваттылық мәселесі"
Диплом жұмысының көлемі: 60 бет
Дипломда пайдаланылған әдебиеттер саны: 35
Тірек сөздер: адекваттылық, балама, аударматану, тәржіма, трагедия, көркем шығарма, эквиваленттілік, идеялық-көркемдік ерекшелік.
Диплом жұмысының нысаны: көркем тәржіманың шет тілдерге, (қазақ, ағылшын) тәржімалаудағы адекваттылық мәселесі.
Диплом жұмысының пәні: неміс тілінде жазылған көркем шығарманың қазақ, ағылшын тілдерінде тілдік-стильдік ерекшеліктерін зерттеу.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері: неміс тілінде жазылған көркем шығармаларды қазақ, ағылшын тілдеріне тәржімалауда шығарманы тәржімашының оқырманға тұтастай жеткізу;
- көркем шығарманы тәржіма теориясындағы адекваттылық мәселесі тұрғысынан терең зерттеу;
- трагедияның идеялық-көркемдік ерекшелігінің қазақ, ағылшын тілдерінде сақталуын зерттеу;
- мысалдардың неміс, қазақ, ағылшын тілдеріндегі салғастырмалы анализін жасау.
Диломдық жұмыста қолданылған әдістер: зерттеуде негізгі тәсіл ретінде тәржіманың мәтінін түпнұсқамен салыстыра талдау тәсілі қолданылған. Дипломдық жұмыста қазақ, ағылшын, неміс тілдеріндегі мәтіндері қатар қарастырылып, тәржіме тәжірибесімен салғастырыла зерттелді. Зерттеу жұмысына қойылған міндеттерді шешу үшін зерттеуде сөздік әдіс, көрнекілік әдісі, түсіндірмелі әдіс, иллюстративтік әдіс, өзіндік жұмыс әдісі қолданылды.
Ғылыми нәтижелер: зерттеу барысында тәржімадағы адекваттылық ұғымы айқындалып, оған сипаттама берілді. Көркем шығарма тәржіма теориясындағы адекваттылық тұрғысынан терең зерттелді. Көркем шығарманың тілдік-стильдік ерекшеліктері мен өзгешеліктері, ұқсастықтары мен айырмашылықтары салыстырылды.
Гетенің Фауст трагедиясының түпнұсқасы М. Құрмановтың тәржімасымен алғаш рет салыстырылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипломдық зерттеу кіріспеден, әрқайсысы бірнеше бөлімдер мен тармақшалардан топталған екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
"И.В.Гетенің "Фауст" трагедиясының қазақ, ағылшын тәржімаларындағы адекваттылық мәселесі"
0.1. Көркем тәржімадағы адекваттылық мәселесі 10
1.2. И.В.Гетенің "Фауст" трагедиясының қазақ, ағылшын тілдеріне тәржімалану тарихы мен тәжірибесі 24
2 тарау И.В.Гетенің "Фауст" трагедиясының қазақ, ағылшын тәржімаларын адекваттылық тұрғысынан салыстырмалы талдау және бағалау
2.1. И.В.Гетенің "Фауст" трагедиясының идеялық-көркемдік ерекшелігінің қазақ, ағылшын тәржімаларында сақталуы 29
2.2. И.В.Гетенің "Фауст" трагедиясының тілдік-стильдік ерекшелігінің қазақ, ағылшын тәржімаларында сақталуы 33
2.3. И.В.Гетенің "Фауст" трагедиясының қазақ, ағылшын тәржімаларын түпнұсқамен салыстырмалы талдау 44
ҚОРЫТЫНДЫ 53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 57
ҚОСЫМША И.В.Гетенің "Фауст" трагедиясының қазақ, ағылшын тәржімаларындағы эпитет пен метафора тәржімалары бойынша кесте
АНЫҚТАМАЛАР
Эквиваленттілік - бұл бірдей, мағынасы бірдей, басқаға тең болатын, оны толық алмастыра алатын ұғым.
Адекваттылық - толық сәйкестілік құбылыстың кейбір қасиеттерінің тиісінше бір заңдылықпен өзгеруі.
Эпитет - заттың, яки құбылыстың ерекшелігін, сыр-сипатын бейнелі түрде танытатын поэтикалық және стилистикалық ұғым, экспрессивті айқындаушы сөз.
Метафора - троптың (құбылтудың) бір түрі, құбылыстар мен заттардың ұқсастық белгілері негізінде астарлы мағынада қолданылуы.
Көркем тәржіма - әдеби шығарманың бір тілден екінші тілге аударылған нұсқасы, көркем әдеби шығармашылықтың бір саласы.
Синхронды тәржіма - тәржімашы түпнұсқаның сөзін тыңдай отырып, сонымен бірге аударылатын ауызша тәржіманың бір түрі.
Механикалық тәржіма - синтактикалық және логикалық қатынассыз, шет елдік мәтіннің сөздерінің механикалық тәржімасы.
Коммуникативті эквиваленттілік - бұл коммуникативті құндылығы бар, тәржіма мәтінінің сипаттамасы, тәржімалаушы тілдің мәтінінің прототиптіі жақтарын, сонымен қатар, тәржімалаушы тілдің қабылдаушысының ақпараттандыруының дәрежесін көрсететін, тарихи және вербалды қарым - қатынаспен, тәржіманың бағытталғандығы.
Денотат - (латын тілінің denotatum белгіленген сөзінен шыққан) - осы бірлікпен атала алатын белгіленген зат, ақиқаттылықтың көптеген объектері (заттар, қасиеттер, байланыстар, күй, үдерістер, іс-әрекеттер және т. б.)
Коннотация - (латын connotation, connoto қосымша мағынам бар сөзінен шыққан) - тіл бірлігінің узуалды немесе окказионалды сипаты эмоционалды, бағалы немесе стилистикалық сипаттамасы.
Қосу - тәржімалау кезіндегі шет тіліндегі орынды сөздердің қайта жаңғыруын білдіретін аудармашылық трансформациясының бір түрі.
Түсіріп тастау - қосуға қарама - қарсы құбылыс, тәржіма кезіндегі кейбір артық сөздерді алып тастау.
Жалпылау - бұл тәсілдің мәні түр ұғымының түбірмен, жеке ұғымының ортақпен алмасуы.
Нақтылау - аударма трансформациясының бұл түрінің мәні - бастапқы тілде шұбатылған мәнге ие сөзді нақты мағынасы бар сөзбен алмастыру.
Трагедия - драматургиядағы,әдебиетте және кинодағы жанр. Әдетте, басты кейіпкердің қазасымен аяқталатын, қоғамдық немесе жеке адамның қайғысын суреттейтін траматикалық шығарма.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаты: дипломдық жұмыс И.В. Гетенің Фауст трагедиясының қазақ, ағылшын тәржімаларындағы адекваттылық мәселесіне арналған.
Тақырып өзектілігі: Тақырыптың өзектілігі бiр мәдениеттiң шығармаларының басқа тiлде өзгеруі түпнұсқаның салыстырмалы талдауының маңыздылығы мен поэтикалық шығармалардың тәржімасымен шартталған . Дәстүрлі отандық тәржіманың адекваттылық дәрежесінің көрсеткіші түпнұсқаға тәуелді. Көркем тәржіманың тәжірибесі- көкейкесті мәселе, себебі неміс поэзиясының көркем тәржімасының сұрақтары қазақ тілінде аз зерттелген және терең ғылыми зерттеуді сұрайды.
Зерттеудің нысаны: көркем тәржіманың шет тілдерге тәржімалаудағы адекваттылық мәселесі.
Зерттеудің пәні: неміс тілінде жазылған көркем шығарманың қазақ, ағылшын тілдерінде тілдік-стильдік ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты: тәржіма, әсіресе, көркем тәржіма - ең алдымен әдебиеттану нысаны. Ең бастысы - бұған дейін қазақ көркем аудармасының жекелеген кезеңдері, жекелеген авторлар аудармасы, аудармашылар шығармашылығы, кандидаттық диссертациялар, хрестоматиялар, аударма және қазақ әдебиетінің мәселелері қазақ поэзиясының орыс тіліне аударылу проблемалары туралы докторлық диссертациялар дайындалғанымен, қазақ поэзия аудармасының теориялық мәселелері, бүкіл бел-белестері, поэтикасы арнаулы, көлемді зерттеудің арқауына айналған емес.
Неміс тілінде жазылған көркем шығармаларды қазақ, ағылшын тілдеріне тәржімалауда шығарманы тәржімашының оқырманға тұтастай жеткізуі мен автор мен тәржімашының арасындағы тіл үндестігі мен рухани үндестігінің сәйкес болуы.
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер белгіленді:
- көркем шығарманы тәржіма теориясындағы адекваттылық мәселесі тұрғысынан терең зерттеу;
- трагедияның идеялық-көркемдік ерекшелігінің қазақ, ағылшын тілдерінде сақталуын зерттеу;
- мысалдардың неміс, қазақ, ағылшын тілдеріндегі салғастырмалы анализін жасау;
- М. Құрмановтың тәржіма нұсқасын түпнұсқамен салыстыру.
Зерттеуде қолданылатын әдістемелер негізі: Зерттеуде негізгі тәсіл ретінде тәржіманың мәтінін түпнұсқамен салыстыра талдау тәсілі қолданылған. Дипломдық жұмыста қазақ, ағылшын, неміс тілдеріндегі мәтіндері қатар қарастырылып, тәржіма тәжірибесімен салғастырыла зерттелді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Жұмыста Фауст трагедиясының қазақ тіліне М. Құрманов тәржімалаған нұсқасы алғаш рет түпнұсқамен салыстырылып талданды. Бұған дейін көркем тәржіма мәселелері көбінесе әдебиеттану, тіл білімі тұрғысынан ғана қаралып келсе, бұл еңбекте тәржіманың тілдік коммуникациямен байланыстылығы сөз етіледі. Аударманың эстетикалық құндылығы мәтіннің өзінен толық таныла қалмайтыны, түптеп келгенде оның бағасы реципиенттің қалай қабыл алуына байланысты екендігі, ал мұның бәрінен бұрын қоғамдық сұранысқа тәуелділігі дәлелденеді. Тәржіме туындысының қалай жасалғанымен қатар қашан жасалғаны да маңыздылығы ашылады. Қазақ тілінің қабылдампаздығы қазақ ділінің қабылдампаздығынан шығатыны, мұның өзі тарихи тұрғыдан қысқа ғана кезең аралығында қазақ әдебиетінің қазынасына әлемдік классиканың інжу-маржандарын қосуға мүмкіндік берген басты факторлардың бірі екендігі көрсетіледі.
Зерттеудің теориялық маңызы: Еңбекте нақты аударматану мен аударма теориясындағы адекваттылық мәселесі теориялық тұрғыдан қарастырылады.
Зерттеудің практикалық құндылығы: Жұмыстың нәтижелері мен тұжырымдарын оқушылар мен студенттерге, ізденушілерге теориялық-практикалық көмекші құрал ретінде ұсынуға болады.
Зерттеудің теориялық маңызы: Еңбекте нақты аударматану мен аударма теориясындағы адекваттылық мәселесі теориялық тұрғыдан қарастырылады.
Зерттеудің практикалық құндылығы: Жұмыстың нәтижелері мен тұжырымдарын оқушылар мен студенттерге, ізденушілерге теориялық-практикалық көмекші құрал ретінде ұсынуға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Дипломдық зерттеу кіріспеден, әрқайсысы бірнеше бөлімдер мен тармақшалардан топталған екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Зерттелу деңгейі: Көркем тәржіма - аударматанудағы ең күрделі әрі күрмеулі мәселелердің бірі. Көркем тәржіманың теориясы мен практикасы күрделі және көп қырлы мәселелерді қамтиды. Әдеби шығарманың құрылым жүйесі, образдылығы, мазмұны, стилі, тілі секілді поэтикалық құбылыстармен бірге оның эстетикалық, лингвопоэтикалық, сондай - ақ психологиялық және семиотикалық табиғатын түзетін көркемдік құбылыстарды пайымдау әдеби тәржіманың табиғатын таразылаудағы басты міндеттер қатарына жатады. Оның үстіне тәржіма шығармада оның авторы мен тәржімашының шығармашылық шеберлігі мен даралығы қатар көрініс табады. Әрі түпнұсқа тілі мен тәржіма тілінің заңдылықтары қатар қызмет атқарады. Осының бәрі тәржіма мәселелерін зерттеудің саласы да, арнасы да өте көп, алуан түрлі екендігін көрсетеді.
Ұлтаралық қарым - қатынасқа келсек, әр тілді сөйлейтін адамдардың арасында тілдік дәнекер керектігі өзінен - өзі белгілі. Міне, осы тұста тәржіманың қажеттілігі туады. Осы тұрғыдан келгенде, тәржіманың бастау көздері тым әрі, тарихтың тым ескі терең қойнауына кетеді.
тәржімалау іс - әрекетінің өмір сүруі ұлт тарихының көне қойнауымен астарлас. Ал, іс - әрекет шыққан соң, заңдылықтарын білу өмір талабы. Сондықтан тәржіма заңдылықтары туралы алғашқы ойлар халық көкейінде, тәржімашылардың немесе соған қатысы бар адамдардың ауызша пікірінде болса керек. Дей тұрғанмен, тіл зерттеу тарихында тәржімаға байланысты балаң жазба тәржімалар көне Греция, Рим кезеңдерінен басталады. Ал, тәржіма заңдылықтарын мақсатты зерттеу Қайта өрлеу заманында арнайы қолға алына бастады. Жаңа ел, жаңа жерлердің ашылуы осыны талап етті. Ал, алғашқы теориялық еңбектер ХVІІІ ғасырдың еншісіне тиеді. Аталған дәуірлерден бүгінгі күнге дейін тәржіма және оны зерттеу үздіксіз даму үстінде. Жалпы тәржіма және оның тарихы жөнінде орыс тіліндегі әдебиеттерде кеңінен айтылады. Мысалы: Ғ.Сатыбалдиев , В.Н.Комиссаров, А.В.Федоров, ө.А.Айтбаев және т.б. Қазақ тіліне аудару, қазақ тілінен аудару мәселелері орта ғасырдағы араб тілі, түркі танушы ғалымдардың еңбектерінен бастау алады. Бұл замандағы түркі тілдерін зерттеушілер кей сөздерді, сөз өрнектерін араб тілінде қалай жеткізу керек деген мәселеге кезі келгенде назар аударып отырыпты. Алайда, бұл еңбектерді тәржіма заңдылықтарына арналған теориялық еңбектер деп айта қою қиын. Орта ғасырдағы Араб Халифаты тұсындағы ғалымдардың басты еңбегі - түркі тілдерін басқа тілдермен қарым - қатынасқа түсіруі, түркі тілдеріне, түркі тілдерін қалай тәржімалауға болады деген мәселеге із салуы.
Қазақ тіліне, қазақ тілінен тәржімалау заңдылықтары туралы жекелеген қарапайым топшылаулар ХІХ ғасырдың басынан бастап " Түркістан уалаятының газеті " мен " Дала уалаятының газетінде " елеусіз болса да бой көрсете бастады. Ал, тәржіма мәселесі жайында алғашқы арнайы пікірлер, үлкен теориялық деңгейде болмаса да, сыни дәрежеде 1914 жылы " Айқап " журналында .
50 - жылдары тәржіманың стильдік, жанрлық, әдеби, тілдік мәселелеріне де назар аударылды. Бұрын орыс тілінен қазақ тіліне тәржімалау туралы сөз болып келсе, 50 - жылдары қазақ тілінен орыс тіліне тәржімалау мәселесіне арналған алғашқы диссертация қорғалады.
Бұл кезеңдегі тәржіма теориясына айырықша үлес қосқандар - С.Талжанов пен Ғ.Сатыбалдиев. Алғашқы ғалым тәржімаға әдеби тұрғыдан келіп, жеке жазушы (Н.В.Гоголь) стилін бағамдаса, Ғ.Сатыбалдиев Л.Н.Толстой шығармаларының қазақша тәржімасын арқау ете отырып, әдеби тұрғыдан келсе де, тілдік талдаулар жасауға айырықша ұмтылыс жасайды. Тәржіманың дәлдігіне шарттар қоя отырып, реалистік тәржіма ұғымын ұсынады.
50 - 60 жылдарда бой алған аударматану ілімі айырықша дами түсті. Ол жылдардан бері А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтындағы тәржіма бөлімі, М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты тәржіманы зерттеуді жоспарлы түрде жүргізіп келе жатыр. Библиографиялық материалдарға қарап отырсақ, содан бері осы мәселеге арналып, бірнеше диссертациялық еңбектер, ғылыми жинақтар, монографиялар жарық көріпті. 60 - жылдардан бергі тәржімаға байланысты жарық көрген еңбектерге тән ерекшеліктердің кейбірі мынадай: тәржіманың жеке нақты проблемаларын зерттеу ( ө.Айтбаев, А.С. Ермағамбетова т.б.). Зерттеудің обьектісі етіп, орыс тілі мен қазақ тілі ғана емес, басқа шетел тілдерін де алу ( Б.Репин, Ю.Сушков, М.Ж. Құрманов , К.И.Дүйсетаева т.б.) ; тәржіма мәселелеріне арналған ғылыми жинақтар шығару ; тәржіманы зерттеудің аспектілері ажыратылады. Кей ғалымдар (М.Әуезов, С.Талжанов, Ғ.Тұрарбеков және т.б.) тәржіманы әдебиеттанудың обьектісі етіп алса, екінші бірі бұны лингвистикалық тұрғыдан қарады (Ө.Айтбаев, А.Ермағамбетова және т.б.). Ал, үшінші топ бұны әдебиет пен тілге тел құбылыс ретінде зерттеді.
Шындығына келгенде, тәржімаға әдеби деңгейден қарайтын зерттеушілер тілге соқпай, тілдік тұрғыдан зерттейтіндер әдебиет категорияларына соқпай өте алмайды. Өйткені әдебиет дегеніміздің өзі - сөз өнері Аударманың келесі бір қыры - оны коммуникативтік тұрғыдан зерттеу. Бұл - әлі қазақ филологиясының аяқ баса қоймаған аңғары.
Көркем тәржіма - әдеби шығарманың бір тілден екінші тілге тәржімаланған нұсқасы, көркем әдеби шығармашылықтың бір саласы. Орта ғасырлардан бастап, қазақ әдебиетінде де шығыста бұрыннан белгілі сюжетті арқау ете отырып шығарма жазу дәстүрі болған. Оларды бүгінгі дәуірде қалыптасқан мағынада тәржіма деуге келмейді. Олар кейде еркін тәржіма деп саналғанмен, шынында төлтума шығарма сипатына ие болған. Шынайы тәржіма қалайда түпнұсқаға сәйкес болуы шарт. Көркем тәржіма түпнұскаға мағынасы қаншалық жақын келетіне орай дәлме - дәл тәржіма, еркін тәржіма, сәйкес тәржіма деп ажыратылады. Көркем тәржімада әдеби шығарма бастан аяқ сөзбе-сөз тәржімаланбайды, сөздердің мағынасын, көркемдік қуатын, бейнелік әсерін неғұрлым толық жеткізу мақсат етіледі. Тәржіма жасаушы адам кем дегенде екі тілді жақсы білуі кажет. Онсыз тәржіманың сапасы ойдағыдай шықпайды, түпнұсканың ұлттық сипаты, өзіндік өзгешеліктері сақталмайды. Тәржімада сөз қолдану, ойдың мағынасын толық жеткізу, көркемділігін жоғалтпау, маңызын төмендетпеу сияқты мәселелер толық сақталуы шарт. Тәржіма - әдебиеттің кең арналы, мол саласының бірі. Тәржіма арқылы бір халықтың таңдаулы әдеби шығармаларынан басқа халықтың өкілдері сусындай алады. Көркем тәржіманың қасиетін арттырып, түпнұсканың мағыналық байлығын, ой-толғамдары мен сезім иірімдерін, көркемдік өзгешеліктерін жаңғыртып, жарқырататын қайта туғызатын суреткерлік шеберлік. Көркем тәржіманың бүгінгі әдеби процессте алатын орны үлкен. Қазақ әдебиетінде қазіргі заманғы көркем тәржіма жасау дәстүрі XIX ғасырдан басталады. Абай неміс ақыны Гетенің, орыс ақындары Ю.Лермонтовтың, А.Пушкиннің жекелеген шығармаларын қазақ тіліне ерекше көркемдікпен аударды, Ы.Алтынсарин орыс педагогы К.Д. Ушинскийдің, Шәкерім Құдайбердіұлы Л.Толстойдың("Асархадон патша", "Үш сауал"), А.С. Пушкиннің ("Дубровский", "Боран"), Тұрагұл Абайұлы М.Горькийдің ("Челкаш"), АС. Неверовтың ("Марья-большевичка", "Мен өмірге жерікпін"), Б.Прустың ("Антек") шығармаларын аударып, көркем тәржіманың дамуына ықпал етті. XX ғасырда тәржіма ерекше серпінмен дамып, А.Байтұрсынұлы (И.Крылов мысалдары), М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Әуезовтер көркем аударманың арнасын кеңейтті. Х.Өзденбаев, Т.Нұртазин, Ғ.Жарылғапов, Ә.Жұмабаев, Г.Бельгер, Н.Шәкеев, Ж.Ысмағұлов, С.Ақтаев, т.б. қаламгерлер көркем тәржіма саласын жаңа санаға көтеріп, соны ізденістерге барды. Қазақ әдебиеттану ғылымында көркем тәржіма тарихы мен теориясын зерттеу ісі жолға қойылған. Филолог ғылым докторы Н.Сағындықованың "Көркем аударманың негіздері" (1995) деп аталатын монография жарық көрді. 2002 жылдан бастап "Аударма" баспасы әлем әдебиетіндегі көркем шығармалардың озық үлгілерін қазақ тілінде шығарып келеді. (қ. "Аударма").
Иоганн Вольфганг Гёте (1749 -- 1832) Германиядағы Ағарту заманының ең көрнекті өкілі, ұлы неміс ақыны және ойшылы болды. Гёте 1749 жылы сол кездегі Германияның құрамына кіретін "азат қалалардың" бірі Франкфуртта дүниеге келді. Әкесі Императордың кеңесшісі болып қызмет атқарды. Шешесі де император сарайында абыройы бар адам еді. Осындай қалталы да, білімді азаматтардың отбасында дүниеге келген сәби алғыр да зерек болып өсті. 16 жасқа келген соң, жас бала Лейпциг университетінің заң факультетіне оқуға түсіп, білім алуды бастайды. Дегенмен, әдебиет пен өнерге жаны құмар Гете заң ғылымдарына деген қызығушылығының жоқтығын сезген соң, Лейпцигтегі оқуын тастап, үйіне қайтып келеді. Араға біраз уақыт салып, Страсбург университетіне түсіп, білім жолын сол жақта жалғастырады. Студент Гете сонымен қатар, медицина, жаратылыстану ғылымдарына қызығады.
1769 жылы Гетенің алғашқы өлеңдер жинағы жарық көрді. Бұдан көп ұзамай, жас ақын "Екпінді боран" атты әдебиет клубының басшысы атанады. Бұл кезеңдерде бұл қозғалыс Германияда үлкен танымалдылыққа ие еді.
Гете 1771 жылы университтегі оқуын тәмәмдап, құқықтану докторы атанды. Осыдан соң, 1775 жылға дейін осы салада еңбек етті. Қызметімен қатар, әдебиетті де алып жүре білген ол осы уақытта "Жас Вертердің мұңдары" романын (1772), "Гец фон Берлихинген" тарихи драмасын жазып шықты.(1773)
1775 жылдың соңында Гете герцог Карл Августтың шақыртуымен Веймарға жол тартады. Сонда біржола тұрақтап, герцогтың көмекшісі болып қызмет атқарады. Кейін әйгілі Шиллермен де танысып, неміс әдебиетінің дамуына бірлесіп үлес қосты.
1775-1796 жылдары жазушы "Вильгельм Мейстердің оқу жылдары" атты романын жазып шықты. Ал 1808 жылы "Фауст" трагедиясының алғашқы бөлімі жарық көрді. Бұл туынды кейін Гете шығармашылығының шыңы деп бағаланды. Гете өзінің даналыққа толытамаша шығармалары арқылы неміс халқының XVIII ғасырдың ақыры мен XIX ғасырдың басындағы жаңа әдебиеттің бастаушысы, ұлы классигі бүкіл әлем әдебиетіне зор ұстаздық еткен адам. Гете өзінің сексен жылдан астам өмірінде бірнеше кітап боларлық табиғат, махаббат сырларын толғайтын назды жырлар, философиялық тебіреністі өлеңдер, өнегелі балладалармен қатар Герман мен Доротея, Рейнекее Лис сияқты бірнеше ғажап поэмалар, Торквато Тассо, Эгмонт, Мұқамбет сынды терең мағыналы драмалар, Жас Вертердің қасіреті атты прозалық шығармалар жазып, дүниеге өшпес әдеби мұралар жасап кеткен дана ақын.
Гетенің көптеген шығармаларында, әсіресе, лирикалық, философиялық өлеңдерінде адамзатқа әділетті аңсау, зұлматқа қарсылық сарыны басым. Гете - халыққа, адам баласына сойқансыз, сұмдықсыз өмірді, әділ, еркін заманды аңсаған аса кемеңгер жан.
Маркс пен Энгельс Гетені Орасан зор ақын, дана ақын, деп жоғары бағалаған. Гетенің көптеген еңбектері әлем тілдеріне тәржімаланып, аса зор атаққа ие болған.
Гете әдебиеттен басқа жаратылыстану ғылымдарымен де көп айналысты. Мысалы өсімдіктер мен жануарлардың морфологиясына қатысты зерттеулер жүргізген. Сонымен қатар, физика, геология, минералогия, медицина салаларына да қызығып, өз үлесін қосуға тырысқан.
Иоганн Вольфганг Гете 1832 жылдың 22 наурызында дүние салды. Есімі әлемге мәшһүр болған ол әлем тарихына ұлы ақын және әмбебап жазушы ретінде енді.
Немістің ұлы ақыны 1771 мен 1772 жылы қасиетті Құранды құмартып оқиды және парсының ұлы ақыны, сопы Шамс ад Дина Мұхаммед Хафиз Ширазидің (Хафиз) Диуан атты ғажайып шығармасымен танысып, тағылым алады. Бұл екі дүние Гетеге ерекше шабыт беріп, соның әсерімен Батыс-Шығыс Диуаны туралы ескертпелер мен очерктер атты еңбегін жазады.
1 Тарау И.В.ГЕТЕНІҢ "ФАУСТ" ТРАГЕДИЯСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ, АҒЫЛШЫН ТӘРЖІМАЛАРЫНДАҒЫ АДЕКВАТТЫЛЫҚ МӘСЕЛЕСІ
1. Көркем тәржімадағы адекваттылық мәселесі
Кәсіпқой тәржімашы тәржіманың практикалық ақпараттық баламалығын қағидалы түрде түпнұсқаға жақын етіп көрсетеді, бірақ теориялық тұрғыдан адекваттылық немесе эквиваленттілік әр түрлі болып табылады. Кез-келген тәржіма абсолютті түрде түпнұсқаның канондық мәтініне ешқашан сай келмейді. Тәржіманың түпнұсқаға эквиваленттілігі немесе адекваттылығы ылғи салыстырмалы түсінік. Және салыстырмалық деңгейі де әр түрлі болуы мүмкін. Түпнұсқаға жанасу дәрежесі көптеген факторларға тәуелді: тәржімашының шеберлігінен, салғастырылып отырған тілдер мен мәдениеттердің ерекшеліктерінен, түпнұсқа мен тәржіманың жазылу дәуірінен, тәржімалау тәсілдерінен, тәржімаланып отырған мәтіндердің сипатынан және тағы да басқалардан.
Тәржіманың теориялық және практикалық тәжірибесінде адекваттылық, эквиваленттілік және тепе-теңдік ұғымдары қатар жүреді. Эквиваленттілік кең мағынасында бір нәрсемен тең бағалы, маңызы бірдей болып табылады, адекваттылық - әбден тең, ал тепе- теңдік - толық тура келу дегенді білдіреді. Эквиваленттілік, тепе - теңдік ұғымдары бір семантикалық ортада қолданылады, және бір-бірінің орнын ауыстырып тұрады.
Тәржіма теориясында адекваттылықты түпнұсқа мен тәржімадағы мағыналық, семантикалық, стилистикалық және функционалды- коммуникативті ақпараттың сақталуы деп түсіндіреді. Айта кетенін мәселенің бірі- бұл түпнұсқа мен тәржіманың адекваттылығы - ең бірінші мәтінде болатын ақпараттың қабылдаушының тек санасына ғана емес, сонымен қатар оның сезіміне де әсер етуі.
Тәржіманың адекваттылығы түпнұсқа мәтінінің пайда болу жәйттарына ғана емес, сонымен бірге оның тәржіма тіліндегі жаңғыртуына да тәуелді. Адекваттылықтың осындай түсіндірмесі бұл ұғымның толықтық және, семантикалық, құрылымдық, функционалды, коммуникативті, прагматикалық, жанрлық және тағы да басқа сипаттамаларымен оның көпдеңгейлілігін көрсетеді.
Тәржіма теориясында мәтіннің адекваттылығының басты айқындайтын белгі оның коммуникативті - функционалдығы деген тезис орын алады, ол өз кезегінде түпнұсқа мен тәржіма мәтіндердің қабылдаушыларына тең коммуникативті әсер етуімен шартталған. Коммуникативті - функционалдық адекваттылықтың түсіндірмесінде, Б тілінде мәтін құрастырып отырған тәржімашы оны, яғни мәтінді Б тіліндегі қабылдаушы мәтінді қалай қабылдаса, А тіліндегі қабылдаушы да солай қабылдайтындай етіп құрауы керек деп жазылған. Басқаша айтқанда, тәржімашы қабылдаушыларға жіберілетін текстке өзінің жеке басының қабылдауының элементтерін енгізбеуі керек. Шын мәнісінде, тәржімашы мен кез - келген қабылдаушының сөзді сан қилы тұлғалық, мәдениеттік және әлеуметтік себептер күшінде бірдей болуы мүмкін емес. Мысалы, көркем әдебиет тәржімашысы мәтінді жоғарғы өнерді бағалаушы ретінде қабылдайды. Және де ол, тәржімашы, өз тәржімасын екі абстрактті құбылыстың: шетелдік қабылдаушы икс пен отандық кітапқұмар игректің қабылдауына итермелемейді. Өйткені бұл икс пен игректердің қабылдауын клондау мүмкін емес. Ол міндетті түрде ерекшеленіп тұрады. Оның үстіне, көркем шығарманың шынайы мағынасы толығымен тауыспайды және оған жақындау шегі жоқ процесс"[1,6].
Тәржімалаудың мақсаты - мәтінді біреудің қабылдауына итермелеу емес, түпнұсқаның мазмұны, қызметі, стильдік, стилистикалық, коммуникативті және көркемдік құндылығы болып табылады. Және де бұл мақсат орындалатын болса, тәржіманың тәржіма тілдік ортасында қабылдануы түпнұсқаның түпнұсқа тілінде қабылдануы белгілі бір деңгейде бірдей болады.
Тәржімада коммуникативті-функционалды фактордың ұлғайған рөлі ішкі мазмұнның, түпнұсқа мәтіннің және тәржіманың ақпараттық мәнін бұзады. Анықтаушы мәтіннің өзі емес, оның коммуникативті қызметі мен жүзеге асу шарттары болады.
Коммуникативті-функционалдық адекваттылық немесе эквиваленттілік маңызды болып саналады, алайда тәржімалық адекваттылық түсінігінің негізгі компоненті емес.
Астын сызып өтетін мәселе - ол мәтіннің мағыналық ақпаратын жеткізу. Оның өзге түрлері мен сипаттамалары, функционалдық, стилистикалық (эмоционалдық), стильдік, әлеуметтіклокалды және т.б. мағыналық ақпаратсыз жеткізілуі мүмкін емес, өйткені, мәтіннің қалған құрамдас бөліктері мағыналық ақпаратқа қабатталады, бейнелік ассоциацияларға айналып, өзгереді.
Тәржіма екі формада: ауызша және жазбаша түрде жүзеге асатыны белгілі. Ауызша және жазбаша тәржімаланған мәтіндердің адекваттылық деңгейі айрықша ерекшеленеді. Ауызша тәржімалау әдетте синхронды және бірізді болып бөлінеді. Адекваттылық дәрежесіне жетудің қиыны-синхронды тәржіма болып табылады. Тәржіманың бұл түрінің мәнінің өзі адекваттылықтың жоғарғы деңгейіне жетуге мүмкіндік бермейді. Өйткені, синхронды тәржімада ауызша тәржімаланған мәтін түпнұсқа тілінде ауызша мәтінді қабылдаумен бір уақытта туады. Адекваттылық деңгейінің төмендеуіне бірінші кезекте темпоралды, яғни, уақыттық фактор әсер етеді. Синхронды тәржімашы, түпнұсқа мәтінмен салыстырғанда мағынасын жеткізуден кеш қалады, синфаздылық, фазалық жылжу орын алады. Басқа жағынан, тәржімашы сөйлеуші айтып болған уақыт кесіндісінде тәржіманы аяқтауы тиіс. Фазалық жылжу мен темпоралдық (уақыттық) шектеу тәржімашыны горизонталды синтактикалық өзгеріс жасау мүмкіндіктерін, жіберілетін ақпараттың және семантикалық артықтықты қысқарту (сөйлеушінің хабарламасында орын алса) сөздерді тығыздауға, нығыздауға, жинақтауға міндеттейді.
Горизонталды семантикалық өзгеріс деп, мысалға, тұрақты тіркестің немесе күрделі баяндауыштың орнына сөзді қолдану, бағыныңқы құрмалас сөйлемді салалас құрмалас сөйлемге немесе жай сөйлемге айналдыру, немесе есімдіктердің қайталануын болдырмау. Мұның барлығы синхронды аудармаға қажет уақыт резервісін алуға мүмкіндік береді.
Бұл мақсатқа ақпаратты тығыздау тәсілі қолданылады, басқаша айтқанда, ақпаратты жеткізудің лексикалық бірліктер көлемін қысқарту, егер сөйлеуші өзіне тән сөздерді көп қолданса, және оның сөзін бұзатын кірме сөздер мен түрлі сөздер көп болса, семантикалық артықтықты қысқарту тәрізді шаралар жүзеге асырылады.
Әрине синхронды тәржімашы уақытты ықтималды болжамдаумен, яғни, сөздің мағынасын оның бастапқы лексикалық бірліктерінен, маңызды сөздерден алдын-ала сезу шеберлігімен, сонымен қатар, өз сөзінің сөйлеушінің сөзімен салыстырғанда қарқынының ұлғаюымен уақытты үнемдейді. Бұл белгілі бір тәуекелмен кездесетін болса да, маңызды тәсіл.
Зерттеушілердің есептеуінше, синхронды тәржімашыға ырғақта минутына 150-200 сөз айтуға тура келсе, қателердің болуы сөзсіз. Айта кететін жайт, синхронды тәржіма кезінде, сөйлеуші сөзінің жеке тұлғалық сипаттамалары, тембр мен дауыс модуляциясы, дауыс ырғағының эспрессивтілігі және т.б. жоғалады.
Сонымен, ауызша тәржіманың түпнұсқамен адекваттылығы редуцивті адекваттылық немесе эквиваленттілік деп аталады.
Тағы да айта кететін жайт, ауызша тәржімаға қарағанда жазбаша тәржіма түпнұсқаға ұдайы жүгінумен жүзеге асады. Тәржіманы түпнұсқамен салыстыру көп рет жасалады. Егер тәржімашы уақытпен тым қатты шектелмесе, ол түрлі сөздіктердің, анықтамалардың, энциклопедиялардың және т.б. көмегіне жүгінеді.
Тәржімалау процессінде тәржімашы шығармашылық түрде босатылған. Оны тек шет тілдегі мәтінді үлкен ақпараттық дәлдікпен тәржімалау міндеті шектейді.
Тұрмыстық қарым-қатынаста әңгіме мәтінді тәржімалау мұқтаждығы жоқ. Іскер қарым-қатынас саласында адекваттылық деңгейі ауызша тәржімалаумен бірдей.
Ресми-іскери мәтіндер мазмұнды жеткізуге толығымен бағытталған. Олардың пішіні көп жағдайда таптаурынды болып келеді.Үндеулер, мәтіннің бастамалары, мазмұнның тізбегі, құжаттардың аяғы әр тілде риториканың қатаң заңдарына бағынады және тілдік мөртабандармен молаяды.
Тәржіма тілінде түпнұсқаның композициясы сақталады, алайда тілдік мөртабандар мазмұнмен сай келе отырып, ішкі пішінімен ерекшеленеді. Еуропалық тілдерде жазбаша хат алысудың мәдениеті мен стандарттау жоғары деңгейде. Заманауи орыс тілінде тұрақталған риторикалық мөртабандар әлдеқайда аз. Сондықтан тәржімалағанда кейде сөзбе-сөз мазмұндауға жүгінуге тура келеді.
Сөзбе-сөз тәржіма тәсілі әрбір сөз ерекше маңызға ие- дипломатиялық іс-қағаздарда жиі қолданылады. Сөзді дұрыс қолданбау түрлі түсінікке, тіпті дипломатиялық кедергілерге, қиындықтарға себеп болуы мүмкін.
Мәтіндердің қатыстық адекваттылығы тілдік клишелердегі, риторикалық құрылымдардағы, буквализм бөліктерінің пайда болуының және тәржіма мәтінінің стилистикалық бейтараптануының, сонымен қатар, түрлі тілдердегі бейтарап стильдің сипаттамаларының сәйкес келмеуінің ерекшеліктерімен анықталады.
Ауызша формада жүзеге асатын әлеуметтік-ақпараттық мәтіндердің қатыстық эквиваленттілігі ықшамдылық деңгейіне сәйкес келеді.
Газет-журналдар жариялымдары өз алдына бөлек бөлім. Әдетте, газет-журналдарға үйреншікті клишелердің едәуір санын, таптаурындық сөздерді, газеттік мөртабандарды, саяси терминдер мен түсініктерді, әлеуметтік болмысты және т.б. қолдану тән.
Кейбір жариялымдарда журналисттер ойлап тапқан бағалау сөздері, жаргондық және қарапайым сөздер қолданылады.
Бұл жағдайда тәржімашы ең алдымен,осындай жариялымдардың әлеуметтік-саяси мағынасын және олардың қоғамдық бағытын жеткізуге тырысады.
Бұл үшін оған түпнұсқаның стилін тәржіма тілінің газет-журнал стиліне түзетуге тура келеді. Тәржімашы түрлі рематематикалық сипаттағы синтактикалық өзгертулерді жүзеге асыруын, тәржіма тілінде тұрақталған сәйкестікті іздейтінін зерттеушілер айтып өткен. Мұның барлығы осындай тәржімалардың адекваттылығы қатыстық екендігін куәландырады, алайда, оның түпнұсқаға жақындығы ауызша тәржімаға қарағанда әлдеқайда жоғары. Түпнұсқа мен тәржіма арасындағы айырмашылықтар газет-журналдардың жариялымдарының стиліндегі ерекшеліктің және тәржімадағы түсініктемелердің экспликациялардың арқасында пайда болады. Мұндай жағдайларда түпнұсқа мен тәржіманың сөздік көлемі елеулі ерекшеленеді. Тәржімада түпнұсқаға қарағанда жиі сөз көлемі көбірек болуы мүмкін.
Ғылыми мәтіндердің адекваттылық деңгейі олардың түрлеріне байланысты. Ғылыми мәтін неғұрлым формалды болса, соғұрлым оның тәржімасы түпнұсқаға адекватты болады.
Таптаурындық сөздерден тұратын кейбір математика, химия және биология еңбектерінің тәржімасы түпнұсқаға дәлме-дәл келеді. [2,25]
Ғылыми еңбектерді тәржімалаудағы ең басты мақсат-мағынаны, мағынаның логикасын, доктринаның ғылыми мәнін жеткізу. Сол себепті тәржімаларда түпнұсқаның сөздерінің синтактикалық құрылымын өзгертуге, түпнұсқада кездесетін болса эмоционалды үндестікті төмендетуге тура келеді. Кейде арнайы еңбектердің тәржімаларының адекваттылық деңгейі терминдерді сипаттап түсіндіру немесе тіпті оларды түсінудің дәлсіздіктері арқасында төмендейді. Батыс университеттеріндегі тәржімалық мектептерінде таңдаулы мамандықтары бойынша терминология курстары енгізілген. Бірақ олар да гуманитарлы ғылымдар саласында қателер жібереді.
Гуманитарийлер термин шығармашылығымен айналысады. Ғылыми мектептен, ғылыми бағыттан, тіпті бөлек зерттеуден тыс бір объектті түрлі терминдермен белгілейді.
Тәржімашы терминдердің мәнін түсіндіре отырып, түрлі амплификацияларға жүгінеді, терминді сөзбе-сөз немесе транскрипциялауға тура келеді.
Сонымен, ғылыми әдебиеттің адекваттылық деңгейі кейбір грамматикалық өзгертулермен, ғылыми еңбектің мазмұны мен тәржіманың прагматикалық талаптарына тәуелді логикалық және терминологиялық дәлдіктер мен түсініктемелермен шартталған.
Көркем тәржімада адекваттылық мәселесінің өзіндік заңдары бар. Атап өткендей тәржіма түпнұсқаға шексіз жақындай береді, алайда, түпнұсқамен дәлме-дәл келмейді. Өйткені, көркем тәржіманың түпнұсқаның ортасынан ажырататын өзіндік жаратушысы, өзіндік тілдік мағлұматы, тілдік, әдебиеттік және әлеуметтік ортадағы өз өмірі бар.
Көркем тәржіма түпнұсқадан жаралады, оған тәуелді болады, бірақ сол уақытта тәржімалаушы тілдің айғағы бола отырып, дербес жұмыс болып есептеледі. Сондықтан, бір шығарманы әртүрлі мәдениетте игерудің өзіндік ерекшеліктері, айырмашылықтары мен тарихы бар. [3,14]
Түпнұсқа мен тәржіма өзіндік түсіну сипатымен, әлеуметтік мәні мен абыройымен ғана ерекшелене қоймайды, сонымен бірге, бір әдебиет көзінің әртүрлі тілдердегі тәржімасы да өзіндік ерекшеліктерге ие. Көркем әдебиет тәржімасының түпнұсқамен адекваттылығының өзге де себептері бар. Ол себептер тәржімашының түпнұсқаны қабылдаудың өзіндік ерекшеліктерімен, тілдердің әртүрлі жүйелілігімен, әлеуметтік-мәдени ортаның айырмашылықтарымен байланысты. Тәржімашының оның көркемдік қабылдауымен, дарынымен, тілдік құралдар таңдауымен анықталатын даралығы пайда болады.
Тәржімашының даралығымен шартталған бұл шектер түпнұсқаның авторлық стиліне, түпнұсқа мәтініне еш қатысы жоқ. Бұл парадокс олардың орынсыздығының себебінен. Бұл - тәржімалық стильдің құрамдас бөліктері.
Тәржімашы стилінің мәселелері тәржіма ісінде теориялық тұрғыдан әлі де болса мағынасы толық ашылмаған.
Кейде тәржімашы өзі тәржімалаған шығармаларға болашақтан қарайды, және бұл оны кейбір акценттерді өзгертуіне алып келеді. Адекваттылық деңгейінің төмендеуіне алып келетін тағы бір көзі- вертикалды контекст, түрлі аллюзиялар, өзге мәтіндер немесе жағдайларға алып келетін ишаралар, сонымен қатар, әртүрлі символдар, болмыс және т.б. [4,5]
Діни мәтіндердің тәржімасы сакралды шығармаларды тудырудың салтымен байланысты.
Көркем шығарманың анықтығы - документалды емес. Ең маңыздысы - сол заманның көріндісін жасау. Шығарманың қаһармандары не түсініп, не сезінетінін түсіну өте маңызды. Терминдер, іс - қағаздары - тек образ құраушы құралдар. Кез - келген бөлімдегі терминдер функционалды-прагматикалық адекваттылыққа сәйкес тәржімаланады.
Функционалды - прагматикалық адекваттылық көркем хабарлау және техникалық сиппаттаулар арқылы жүзеге асады.
Негізінде, адекваттылық мәселесі ұзақ уақыт ішінде тәржіма төңірегінде қызмет атқаратын зерттеушілерді қызықтыратын мәселе. Мәтіннің адекватты тәржімасы тәржімашыға көптеген қиындықтар тудырады. Осыған орай, көркем мәтіндер тәржімасы өзінің стилімен, тілінің образдылығымен, автор ойының лексикалық және стилистикалық сөздер құралдарымен өзіне қызығушылық тудырады.
Көркем мәтіннің метафоралылығы мен көп жоспарлылығы авторлық тілдік құралдар мен шығарманың композициялық құрылымын, шығарманың мәнін ғана жеткізіп қоймай, сонымен қатар, түпнұсқаның стилистикалық ерекшеліктерін көрсететін мұқият талдауды қажет етеді.
Тәржіманың адекваттылық мәселесі лингвист-теоретиктердің де, тәржімашы- практиктердің назарында болды (Л.С.Бархударов, Е.В.Бреус, В.Г.Гак, С.В.Ертеев, В.Н.Комиссаров, Д.Кристал, Л.К.Латышев, Ю.Найда, Я.И.Рецкер, А.В.Федоров, М.Я.Цвиллинг, Л.А.Черняховская, А.Д.Швейцер және т.б.). Және де лексикалық сәйкес келуге, семантикалық дәлме-дәлдік пен тәржіма тіліндегі айырмашылықтар мен компенсаторлық тетіктерге баса назар аударылса, тілдің екінші, ең маңызды аспектілерінің бірі - грамматика жолда қалып қойды.
Тәржіма теориясында көркем мәтіндерді тәржімалау мәселесімен көптеген лингвисттер, тіл мамандары, тәржімашылар, үздік ақын-жазушылар айналысқан. Тәржіманың ақындық теориялық аспектілірімен Л.С.Бархударов, С.Ф.Гончаренко, Ю.Н.Караулов, А.В.Федоров айналысқан.
Олардың барлығы көркем шығарманың тәржімашының жұмысын қиындататын ерекшеліктерін айтып өткен.
Лингвистиканың заманауи кезеңінде көркем мәтіндердің адекваттылығына қол жеткізу үшін лексико- грамматикалық және стилистикалық өзгертулердің салыстырмалы анализін жасау қажет.
Анализ заңдарын, өзгертулердің заңдарын білу тәржіманың сапасын жақсартады. Ал кез-келген тәржіманың мақсаты - өзге тілдің көмегімен, түпнұсқаның стилистикалық және экспрессивті ерекшеліктерін сақтай отырып, оның мазмұнын толық әрі нақты жеткізу. Тәржіма түпнұсқада не айтылғанын ғана емес, сонымен бірге қалай айтылғанын жеткізуі тиіс.
Тәржімашы тәржіманың анализін жасаған кезде тәржімадағы түрлі түсініктерді қолданады: тәржімадағы эквиваленттілік пен адекваттылық мәселелері, тәржіма бірліктері, тәржімадағы өзгертулер түсінігі, олардың түрлері және т.б. [5,27]
Тәржімалау кезінде тәржімашы әрдайым эквиваленттілік және адекваттылық мәселесімен кездеседі. Авторлар осы түсініктерге олардың жиі алмастырылатына қарамастан, екі түрлі анықтама береді. Л.К.Латышевтің пайымдауынша, адекваттылық ғылыми ортада термин болып табылмайды, сәйкес келеді мағынасында қолданылады.
Р.К.Миньяр-Белоручев адекваттылық терминін ойды толық жеткізу үшін түпнұсқадағы әріптерден арылу үшін тәржімашы қолданатын заңды сәйкестік деп есептейді.
Я.Н.Рецкер эквиваленттілік терминін толық сәйкестік деп есептеуге шақырады. Бұл - тәржіма процессіндегі катализатор болып саналады.
Эквиваленттер толық және жартылай болып келеді:
В.Н.Комиссаров теориясында түпнұсқа мен тәржіма мәтіндерінің барлық деңгейлеріндегі максималды түрде бірдей болуында деп айтылған. [6,75].
В.Н.Комиссаровтың эквиваленттілік деңгейлер теориясы түпнұсқа мен тәржіма мәтінінің бес мазмұнды деңгейіне негізделеді:
1. Тілдік құралдар деңгейі;
2. Жеткізу деңгейі;
3. Хабарлау деңгейі;
4. Жағдайды сипаттау деңгейі;
5. Байланыс мақсатының деңгейі;
Тіларалық адекваттылық - тәржіма теориясындағы негізгі әрі күрделі ұғымдардың бірі. Екі тілдегі адекваттылық деңгейі- тәржіманың жетістігінің көрсеткіші болып саналады.
Мәтіннің адекваттылық деңгейіне жету мәселесі ертеректе пайда болған. Қазіргі таңда, тәржіма ғылымында адекваттылық ұғымы толық қалыптаса қойған жоқ. Негізінде, адекваттылық деп, өзге сөз бірлігінің қызметін атқара алатын, сөз бірлігін айтамыз.
Тәржіманың атақты зерттеушісі Вилен Наумович Комиссаров : Тәржіманың адекваттылығы - түпнұсқа мен тәржіманың мағыналық жақындығы, мазмұнының ортақтығы, деп анықтама береді.
Адекваттылыққа жетудің жолында жұмыс шеңберінде екі мәтін емес, әртүрлі тілдер қабылдаушыларының тілден тыс реакцияларымен ерекшелінетін, динамикалық - функционалды тұжырымдамасы ерекшелінеді.[7,34]
Лев Константинович Латышев адекваттылық немесе эквиваленттіліктің төрт негізгі тұжырымдамасын ұсынады: [8,15]
1. Формалды сәйкестілік тұжырымдамасы;
Жеткізілуі мүмкіннің барлығы жеткізіледі (соның ішінде, бастапқы мәтіннің құрылымы да). Бастапқы мәтіннің тікелей жеткізуге мүмкін элементтері ғана өзгертіледі, алмастырылады, түсіліп қалады. Ең алғаш мұндай тәжірибе сакралды мәтіндерді тәржімалағанда орын алған.
2. Нормативті - мазмұнды сәйкестілік тұжырымдамасы;
Бұл бағыттың тәржімашылары екі талапты орындауға тырысты: біріншісі - бастапқы мәтіннің мазмұнының барлық элементтерін жеткізу болса, екіншісі- тәржімалаушы тілдің барлық нормаларын орындау.
3.Толыққанды адекватты тәржіма тұжырымдамасы;
Бұл тұжырымдаманың авторлары А.В.Федоров пен Я.И.Рецкер адекватты тәржіманың келесі сипаттамаларын анықтады: 1). мәтіннің мағыналық мазмұнын толық жеткізу; 2). мағынаны тепе - тең жеткізу (басқаша айтқанда, түпнұсқаның тілдік құралдарымен қатар атқарушы функциясын жеткізу).
4. Динамикалық - функционалды адекваттылық немесе эквиваленттілік тұжырымдамасы;
Юджин Найда айтып өткен динамикалық эквиваленттілік немесе адекваттылық ұғымы А.Д.Швейцердің функционалды адекваттылық ұғымымен сәйкес.
А.Д.Швейцердің ойынша, жеткізілуі қажет мазмұн төрт құрамдас бөліктен немесе төрт мағынадан тұрады: 1. денотативтік; 2. синтактикалық; 3. конотативтік; және 4. прагматикалық;
Л.К.Латышевтің ойынша, бұл тұжырымдама алдыңғы екі тұжырымдамаға қарсы келмейді, керісінше, жеке жағдайларды көп тәжірибелейді.
Тәржіманың неміс теоретигі А.Нойберт (ГДР) ұқсас ойды ұсынады: коммуникативті адекваттылық.
Коммуникативті эквиваленттілік - бұл коммуникативті құндылығы бар, тәржіма мәтінінің сипаттамасы, тәржімалаушы тілдің мәтінінің прототиптіі жақтарын, сонымен қатар, тәржімалаушы тілдің қабылдаушысының ақпараттандыруының дәрежесін көрсетеді. Коммуникативті эквиваленттілік тарихи және вербалды қарым - қатынаспен, тәржіманың бағытталғандығымен тығыз байланысты. Оның үстіне, теоретик эквиваленттілікті әлеуметтік орта мен әлеуметтік қызметтермен байланыстырады, мәтін және оның тәржімасы әрбір тәржімаланған мәтін әлеуметтік өмірдің тілдік формада кодталған жаңа нұсқасы ретінде қолданылады. Сөзсіз, адекваттылық мәселесі әлеуметтік тәсіл болып саналады.
Эквиваленттілік ұғымы функционалды және мазмұны тұрғысынан XXI ғасырдағы теоретиктер әрқалай қарастырады, алайда қазіргі зерттеушілердің пайымдауынша, әртүрлі тәсілдерді екі негізгі түрге бөлеміз - тілдік бірліктерге тіркелген адекваттылық және тілдік бірліктермен байланыссыз адекваттылық. [9,12]
Белгілі бір контексттің ішіндегі бір - біріне функционалды тұрғыдан сәйкес келетін екі тілдің құрамдас бөліктері тәржімада қолданылатын эквиваленттер ретінде жұмыс атқарады десе де болады.[10,24]
Контекстке тәуелді емес эквивалентті таптаурындау процессі де орын алуы мүмкін, олай болатын болса, олар тұрақты эквиваленттер болады. Эквиваленттерді тұрақты және контекстуалды етіп екі үлкен топқа бөлуден басқа контекстуалды және тұрақты эквиваленттерге басқа эквиваленттіліктерді қосады[11,30]
Тәржіманың тағы бір атақты теоретигі Леонид Степанович Бархударов, адекваттылық пен эквиваленттіліктің кейбір түрлерін сипаттайды. Тілдік бірліктерден тәуелсіз прагматикалық адекваттылық тәржіманың негізгі мәні прагматикалық аспектісі бар кезде ғана пайда болады [12,125], бұл тәржімалау кезіндегі мәтіннің алып - қосарларымен, тіпті, кейбір бөліктерін мүлдем алып тастаумен байланысты.
Тілдік бірліктерге максималды тәуелділік ішкі лингвистикалық ұғымдарды жеткізу кезінде орын алады . Ол жерде формалды тілдік элементтердің ритм, аллитерация, морфологиялық ерекшеліктері және т.б. бар.
Сонымен бірге, зерттеушінің өзі айтып өткендей, тәржімалаудың негізгі шарты тілдік жүйенің бір аспектісі немесе деңгейіне қатысты болу тәржімалаудың негізгі шарты болып табылады.
Динамикалық эквиваленттілік немесе адекваттылық тұжырымдамасының болашағы зор деп есептеледі. Л.К.Латышевтің ойынша, үш талап бар
- Екі мәтін де тең коммуникативті - функционалды қасиетке ие болуы тиіс;
- бірінші шарт шеңберінде, екі мәтін де семантикалық - құрылымдық тұрғыдан бір - біріне ұқсас болы тиіс;
- екі мәтіннің арасындағы барлық ауытқулар негізінде тәржімада болмайтын, семантикалық - құрылымдық айырмашылықтар болмауы тиіс.
Тек динамикалық адекваттылық немесе эквиваленттілік тұжырымдамасының негізінде ғана, заманауи тәржіма теориясында тәржімалық эквиваленттілік орын алуы мүмкін, өйткені, тәржімалық эквиваленттілік қана бастапқы мәтіннің орнын алмастыра алатын тәржімалық тәсілдерді түсіндіре алады,- дейді Л.К.Латышев.
Л.К.Латышевтің пайымдауынша, бастапқы мәтін мен оның тәржімасының мәтінінің эквиваленттілігі екі қабылдаушының лингвоэтникалық тұрғыдағы коммуникативті құзырлығы әртараптанған кезде ғана жүзеге асады.
Бастапқы мен тәржімаланған мәтіндердің коммуникативті құзырлығын теңдестіру міндеті жоқ, хабарламаны қабылдаудың тең алғышарттарын құрсақ та жеткілікті.
Л.К.Латышев, адекваттылықтың үлкен масштабты және кіші масштабтылығын айта отырып, тәржімалауға тән бір бөлім - бастапқы мәтін мен тәржіма мәтіннің арасында пайда болатын, сәйкезсіздіктің бар екендігін атап өтеді. Тәржімалық адекваттылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz