Ұлы Түркі қағанаты
Тақырыбы : Қазақстан мемлекеттілігінің дамуындағы Ислам факторы.
Кіріспе
Негізгі бөлім
І. Көне түркілердің билеуші әулетінің киелігі туралы және оның мемлекеттілік дамуындағы рөлі туралы
1.1. Батыс түрік және Түркеш қағанаттары және мемлекеттік басқарудағы қағанның рөлі
1.2. Қарлұқ және Қимақ мемлекеттеріндегі басқарудың ерекшеліктері мен саяси құрылыстары
ІІ. Ислам және Қарахандардағы мемлекеттік даму мәселелері
2.1. Ислам дінінің Қазақстанға ену мен қабылдану үрдістері
2.2. Қарахан мемлекетіндегі мемлекеттіліктің даму жолдары мен исламның тигізген ықпалы
ІІІ. Алтын Ордадағы мемлекеттілік және Ислам факторы
3.1. Алтын Орда мемлекетінің құрылуымен қалыптасқан билік формасы және ислам факторының пайда болуы
3.2. Өзбек хан тұсындағы ислам дінінің рөлі және мемлекеттің саяси дамуына ықпалы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Түркі халықтарында мемлекеттіліктің даму үрдістері әлемдік құбылыста өзіндік орынға ие. Мемлекеттіліктің қалыптасуы мен дамуына ықпал етуші факторлаар мен критерилер толығымен жеткілікті болды. Еуразия даласын мекендеген түркілерде мемлекеттіліктің дамуы басқа да әлемдік үрдістерден кейінгі сатыда болған жоқ. Ислам факторының айғақтары Қазақстанда бірнеше саяси өзгерістер мен толқындарға сәйкес келді. Мемлекетаралық саяси қарым-қатынастар мен шиеленістердің тоғысу кезеңімен тұспа-тұсқа ұласты.
Қазақ даласына ислам діні VII ғасырдың басында арабтардың Орта Азияны бағындыруы нәтижесінде кіре бастады. Шындығын айтқанда, ислам діні Қазақстанға күштеп енгізілген жоқ. Қазақстанда сол дәуірде қалыптаса бастаған феодалдық қатынастарға ислам дінінің кері әсері болмай, қайта ол феодалдық қарым-қатынастарды жандандыра түсетінін көре білген феодалдық үстем тап иелері ислам дінін қуана қарсы алды. Өйткені бұрыннан келе жатқан шаман діні феодалдардың талап-тілегін, мақсат-мүддесін қанағаттандыра алмады.
Ал, ислам діні болса халықты рухани жағынан болсын, саяси жағынан болсын мығым ұстай алатын мемлекеттік дін бола алды. Осындай тиімді жақтарына қарамастан қазақ тайпалары өзінің бұрыннан келе жатқан шаман дінін, ата-баба аруағын қастерлеуді ұстанып, ислам діні қағидаларына мән бермеді. Академик Бартольд В. В.: ХІІІ ғасырдың басында мұсылман Хорезм билеушілері мұсылман емес Сырдариядағы және Торғай облысындағы қыпшақтармен соғысуына тура келді, -- деп жазуына қарағанда, сол кездерде қазақ тайпаларының басым көпшілігі әлі мұсылмандық жолға түсіп, ислам дінін қабылдамаған сияқты. Рузбиханның жазуына қарағанда, қажет десеңіз XVI ғасырдың өзінде де қазақтар пұтқа табынушылар деп танылып, оларға қарсы ғазауат соғысына шығуды талап еткен. Өйткені шариғат заңдарын араб миссионерлері үндеп, үгіттеп, насихат жүргізгендеріне қарамастан, халық ата-баба аруағына, тәңірге, жұлдыз-айға ұзақ уақыт бойы сиынды. Ата-баба аруағына сиыну бәлекеттен сақтап, өздеріне бақыт, молшылық, жақсылықтар әкеледі, мал басының аман болуына, өсіп-өнуіне көмектеседі деп, сол үшін олар аруақты разы етуге тырысты. Аруақ аттаған оңбас деп аруақты ұмытпады.
Әбу Ханифа жол салған суниттік ағым басқаларына қарағанда көнімпаз, басқа халықтардың әдет-ғұрып заңдарына бой ұсынғыш болуы себепті қазақ тайпаларына да өте тиімді болды. Сондықтан да қазақтардың әдет-ғұрпы өз кезегінде ислам діні шариғат заңдарын кері итеріп тастамай, қайта феодалдық қарым-қатынастың жандануына игі әсер ететін шариғат заңдарын қабылдап алды. Сөйтіп, екі наным ұзақ мезгіл бойы бір-біріне зиян келтірмей, қатар өмір сүрді. Сол себепті де қазақтардың әдет-ғұрпы көбіне өзінің бұрынғы болмысын сақтап қалды. Билер қазақтардың қоғамдық маңызы зор мәселелерінің көпшілігін ежелден келе жатқан бұрынғы ата-бабалары әдет-ғұрып заңдары бойынша талқылап шешті. Ал өз кезегінде араб миссионерлері де қазақ тайпаларының тілін, әдет-ғұрпын, сенімдерін, праволық нормаларын, мәдени жетістіктерін лақтырып тастамай, санасуына тура келді. Бұлардың бәрін исламға қайшы келмейтіндей етіп, қырын жатқызуға тырысты.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Зерттеу жұмысының мақсаттары ретінде төмендегідей аспектілерді атаймыз: түркі қағандары әулетінің киелігі туралы ұғымға кең мағыналы түрде ғылыми тұжырым жасау; ислам дінінің енуі мен қабылдану факторларының алғышарттарына шынайы көзқаараста жан-жақты зерттеулер жүргізу және салыстырмалы талдаулар легімен зерделеу; Қарахан мен Алтын Орда мемлекеттеріндегі исламның қабылдану, таралу факторларына жан-жақты баға бере отырып оның мемлекеттің даму үрдісіне тигізген ықпалына айқындаулар беру; ислам дінін қабылдауда халықтың сенім көздеріне берілген артықшылықтары мен дәйектемелерін ғылыми теориялық жүзеде салғастыру;
Зерттеу жұмысының міндеттері: Зерттеу жұмысының міндеттері ретінде келесідегідей тұжырымдарды алға тартамыз: біріншіден пәнаралық және салааралық әдіснамалар мен концепцияларды, ұстанымдарды ұстана отырып жұмыстың ғылыми мәнде жазылуына жол ашу; түркі қағандарының мемлекетті құру мен қалыптастыру жолындағы рөліне нақты тоқталу және өзіндік пікір желісінде көзқарас таныту; Қарахан мен Алтын Орда мемлекеттеріне ислам дінінің енуі мен мемлекеттік дәрежедегі ықпал өрісі турасында салыстырмалы талдау зерттеуін жүргізу.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы: Зерттеу жұмысының тарихнамалық қоры шығу тегі мен авторлардың әлеуметтік сипаты тұрғысынан әртүрлі мәнге ие. Алғашқы қадамды тарихнамалық зерттеу тұрғысында Ш.Ш. Уәлихановтан бастағанымыз оң болып табылар. Ш.Ш. Уәлихановтың томдық шығармалар жинағының І және ІІ томында түркі халықтарының шығу тегі мен рухани таным дүниесіне қатысты негізді зерттеулер жүргізілген. Оның ішінде ислам дінінің Түркі халықтарының арасына таралуы мен сенімге ие болуы жөнінде бірқатар зерделенді. Әрине Ш.Ш. Уәлихановқа дейінгі араб, парсы және елімізде туылған көптеген тарихшылардың жазған еңбектері мен жазба мәліметтері деректік қорларымызды толықтыра түседі. Ол еңбектер тобын ретроспективті зерттеулер немесе мемуарлық жазба ескерткіш көздері деп қарастырған дұрыс болып табылатыны сөзссіз. Атап айтсақ, Ибн Халдун, Ибн Фадлан және Рузбихани мен Осман Кухистанидың еңбектерінде түркі халықтарының наным-сенімдері мен шығу тегі, саяси құрылысы және мемлекет басшыларының алар рөлі тұрғысында мәліметтер легі аз кездеспейді. Махмұд Қашқаридың Түркі сөздігі, Жүсіп Баласағұнның Құтты білік, Хайдар Дулатидың Тарихи Рашиди және Қадырғали Жалайырдың Жылнамалар жинағында түркі халықтарының шығу тегі, қағандардың ел басқару саясаттары мен діни наным-сенімдері тұрғысында деректер жеткілікті деңгейде зерделенген. Оларды жұмыс барысында тиімді қолдануға аса мән бердік. Тағы бір айтулы еңбектің бірі Шәкәрім Құдайбердіұлының Родословная тюрков, казахов, киргизов. Династии ханов атты шежірелік зерттеуі болып табылады. Бұл еңбекте қазақтың біртуар ұлдарының бірі түркі мемлекеттерінің қалыптасуы, өркендеуіне қатысты зерттеулерден басқа қағандар мен хандар әулетінің шығу тегіне де қатысты маңызды тұжырымдар мен пікірлерді айшықтаған.
Түркі тарихын зерттеу барысында айтарлықтай із қалдырған ғалымдардың бірі Л.Н. Гумилев Көне түріктер атты зерттеу еңбегінде Түрік қағанаты мен оның сыртқы және ішкі саясаты туралы тұжырымды зерттеулер қалдырған. Аталған еңбектің дерек көздерін түркі қағандарының ел басқарудағы рөлі мен әулеттік құрылысына қатысты жұмысымызда мардымды қолдануға иек арттық. Өткен ғасырдағы түркітанушы ғалымдардың бірегейі саналған В.В. Бартольд Тюрки - Двенадцать лекций атты зерттеулік шығармасында түркі халықтарының діни, мәдени және рухани құндылықтарына баға бере отырып діни наным-сенімдеріне де аз тоқталмаған.
Отандық тарих ғылымында өлшеусіз үлес қалдырған Әлкей Марғұланның зерттеулік еңбектері мен мақалаларының құндылығы аса зор мәнге ие болып табылады. Оның түркі халықтарының наным-сенімдері мен исламның халқымыз ортасына таралуы тұрғысындағы дәйекті пікірлерінің салмағын жұмысымызда барынша көрсетуге тырыстық.
С.П. Несиеров Конь в культах тюркоязычных племен Центральной Азии в эпоху средневековья, Дж.С.Тримингэм Суфиские ордены в исламе атты еңбектерінде орыс және ағылшын ғалымдары жіті зерттеу тұжырымдарын алға тартты.Зерттеу барысында алыс-жақынды шетел ғалымдарының еңбектерін жан-жаұты қолдануға ден қойдық. Әсіресе түрік ғалымдарының зерттеу кешендерінің алар орынына тоқталып өтуге басымдық бердік. Түркиялық ғалым М. Kalkan Orta Asya Türk Devletlerinde Ordu va Savaş Stratejileri атты еңбегінде Түркі мемлекеттерінің оның ішінде Қарлұқ, Қарахан және Қыпшақ мемлекеттерінің әскери өнер қимылдарына негізгі шолуларды арнаса, ислам діні мен қағандардың ел басқарудағы рөлдеріне де біршама зерттеу бөлімдерін арнаған болатын.
Оғыз-нама жырының ұйғыр және араб әріптерімен жазылған екі нұсқасы сақталғаны белгілі. Оны орыс тіліне аударып, басып шығарған кеңестік ғалым А.М. Шербак болып табылады. Оның зерттеуі Мәскеу қаласында Огуз-нама атымен 1959 жылы жарыққа шықты. Бұл еңбектің де біздің зерттеу жүйемізге қосар үлесі мен мәліметтер қоры аз емес. 1958 жылы жоғарыда аталып кеткен В.В. Бартольдттің Орта Азия Түркі тарихы атымен тарихи монографиялық очеркі жарық көрді. Бұл еңбекте Батыс Түрік қағанаты дәуірі мен қағандардың ел басқару саясаттары және әулеттік қарым-қатынастардың негізгі аспектілерін теориялық жүзеде нақты түрде талдауға мән берген. Соның нәтижесінде бұл еңбектің біздің зерттеу жұмысымызда алар орыны ерекше болып табылады. Тағы бір түркітанушы орыс-кеңес ғалымы А. Диваев Бақсылар атты очеркінде түркі халықтарының наным-сенімдеріне жүйелі зерттеулер жасай отырып ислам дінінің түркілер арасына енуі мен тигізген ықпалдарына қатысты өз бағасын бідірген болатын.
Кеңестік кезеңнің ірі зерттеушісі Б.Я. Владимирцов 1929 жылы Заметки к древне тюркским и старомонгольским текстам атты зерттеу еңбегін ерекше атауға болады. Сонымен қатар, тағы сол ғалымның Географические имена орхонских надписей сохранившиеся в монгольском зерттеу очерктерінің де осы зерттеу аясында маңызы зор.
С.М.Прозорованың Ислам, историографические очерки атты еңбегін салыстырмалы зерттеу тұрғысынан қолдану зер салдық. Соның нәтижесінде жұмысымызда салыстырмалы-талдау әдіснамасы үлкен септікке ие болды. Жалпы біздің зерттеу жұмысымыз тарихнамалық хронологияны 3 топқа бөледі:
1. Кеңестік кезеңге дейінгі зерттеулер;
2. Кеңестік кезең зерттеулері;
3. Отандық тарихшылардың тәуелсіздік кезеңдегі зерттеулері;
Біз зерттеу барысында отандық тарихшыларымыздың тәуелсіздік кезеңдегі зерттеулеріне көп сүйенуге мән береміз. Түркі қағандары мен олардың жүргізген тарихына қатысты зерттеулерінің алғашқы сатысы 1994 жылы Нығмет Мыңжанның Қазақтың қысқаша тарихы атымен жарық көрді. Бұл еңбекте Түркеш қағанатының, Қарлұқ пен Қимақ қағанаттарының және Қыпшақ, Қарахан мемлекеттерінің саяси құрылысы мен діни негіздерінің қалыптасуы мен дамуына айтарлықтай талдау жүргізілген.
Тарих ғылымдарының докторы, академик Б. Көмеков өзінің Қимақ мемлекетінің тарихы және Қыпшақ мемлекетінің тарихы атты еңбектерінде Қимақ пен Қыпшақ мемлекеттерінің қағандары мен олардың шығу тектері және мемлекет басқарудағы айқын рөлдеріне теориялы жүзедегі зерттеулер жүргізген. Жаңа кезеңдегі зерттеу кешендерінің тағы бір желісін История Казахстана и Централъной Азии атты еңбек құрайды. Франциялық зерттеуші Рене Груссе Империя Степей. Аттила, Чингисхан, Тамерлан атты еңбегінде дала мемлекеттеріндегі басқару формасының өзіндік спецификасының аспектілерін тоқталып салыстырмалы талдау түрінде негіздеген. Осы еңбегінде Шыңғыс хан мемлекетінің құрылуына оған түркі мемлекеттілігінің ықпалы мен Алтын Орда мемлекеті және ислам дінінің ықпал өрісі турасында тұжырымдамаларды сыртқы көз тұрғысынан алға тартады.
Отандық тарихтың тағы бір желісінде Талас Омарбеков пен Берекет Кәрібаев сынды зерттеуші ғалымдарымыздың да біздің жұмысқа ұсынған зерттеулік кешендері мен пікірлерінің маңызы зор болып табылады. Талас Омарбеков өзінің жекелей мақалаларында ғана емес, Отан тарихына және тарихнамасына жаңаша көзқарас атты еңбегінде толымды тұжырымдар мен өзекті мәселелерге жаңаша ұстанымдардың қажет екендігін және өркениеттік принцп тұрғысынан қарастыруды негіздеді.
Сонымен қатар, біздің жұмысымызда деректердің тағы бір көзі саналатын газет-журналдарда жарияланған тақырыбымызға қатысты мақалалардың кешені болып табылады. Белгілі тарихшы, профессор Талас Омарбеков өзінің Ана тілі газетіне жариялаған Ұлы Түркі қағанаты, Шығыс түркілерінің екінші қағанаты, Қазақ хандығында мемлекеттік жүйенің қалыптасуы атты мақалаларында осы мәселеге қатысты ұстанымдар мен көзқарастардың біржақты пікірі негізделген.
Сондай-ақ, Т: Омарбековтың басқа да конференцияларда оқыған баяндама мен дәрістерінің негізінде журнал беттерінде шыққан Қазақты құраған түркі тайпаларының мәселелері (IX-XIII ғғ.), Ортағасырлық Қазақстанда Ұлыстық басқарудан жүздік-әкімшілік басқаруға өту мәселелері атты мақалаларында теориялық жүзеде нақтылана түскен.
Отандық бірқатар ғалымдар ислам дінің Қазақстанға енуі мен таралуы және тигізген ықпалы турасында зерттеулер жүргізіп келеді. Н. Альниязов Исламның дамуының жаңа бағыттары және олардың Орта Азиядағы тұрақтылыққа тигізген әсері атты ғылыми мақаласы жарық көрді. Осы тақырыпта келелі зерттеулер айқындап келе жатқан Ж. Жұмабаева Түркі қағанатының құрылуы атты мақаласын зерделесе, С. Акимбековтың Ислам в Казахстане атты мақаласын Континент журналында жарыққа шығарды. Осындай желідегі зерттеу үрдістерін Р. Мұстафинаның Ислам в Казахстане атымен жариялады. Татарстанның Қазан қаласында жарық көрген шеттілдік мәліметтерімен айшықтаған З.Д. Шаймарданованың Ислам в Казахстане во Французкой историографии еңбегі, Қазақ әдебиетінің тарихы атты 10 томдық серияның ІІ томында Алғашқы түркі қағанатындағы әдебиет атымен жарияланған зерттеу жинағының біздің жұмысымызға қосар үлесі зор болып табылады.
Зерттеу жұмысының нысаны: Зерттеу жұмысымыздың нысаны ретінде мемлекеттілік және дін деген ұғымдарды аламыз. Осы екі ұғымның аясында тармақтала отырып белгілі зерттеу нысанын көздей аламыз. Көне түркі әулеттерінің киелігі және қағандардың басқару жүйесіндегі ерекше қасиеттеріне айқын түрде тоқталамыз және ислам дінінің түркі кеңістігіне кіру факторларын зерделейміз.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері: Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері ретінде VI-VII ғасырлардағы түркі мемлекеттілігінің қалыптасуы мен даму үрдістеріне байланысты қарастырамыз және Алтын Орда мемлекетіне ислам дінінің мемлекеттік дін дәрежесенде енген XIV ғасыр шеңберімен аяқтаймыз.
Зерттеу жұмысының территориялық шеңбері: Территориялық шеңбер бірлігіне қазіргі Қазақстан Республикасының территориясымен қатар, Моңғолия мемлекетінің де территориясын да негізгі жұмыс көлемінде қамтимыз. Себебі, Моңғолия мемлекеті ерте кезеңдерден бері түркі тайпалары мен руларының басым мекен еткен аймағы болып табылатын. Моңғолия мемлекетінің территориясында Шығыс Түрік қағанаты өмір сүрсе, қимақ тайпасының сол ел жерінен Қазақстанға көшіп келгендігін басқа да зерттеулерден кең білеміз.
Зерттеу жұмысының методологиялық құрылымы: Зерттеу жұмысының метологиялық әдістері мен әдіснамаларына тұтас бір кешендерді қолдануды мақсат еттік. Соның нәтижесінде шынайы нәтижелер мен қорытындыларға қол жеткізе алдық деп ой жүгірте аламыз. Тарих ғылымының салаларында кең қолданылушы әдістер мен ұстанымдарды, тұжырымдарды баса қолдануды жіті көздедік. Бұл салааралық байланыстың күшеюіне әкеліп соқты. Тарихнама, деректану салаларында қолданылатын салыстыру, талдау, ретроспективтілік әдіснамаларын тиімді қолдану көзделінген. Батыс Түркі қағанатындағы қаған мен мемлекеттіліктің даму жолының өзіндік сипатқа ие екендігіне көз жеткізу үшін Шығыс Түрік қағанатындағы билік формасы мен қағандар әулетінің рөліне салыстырмалы талдау жүргізу қажет. Осындай жұмыстардың барлығы шынайылыққа жеткізетіндігі сөзссіз.
Зерттеуден алынатын нәтижелер: Зерттеу барысында келесідегідей нәтижелерге қол жеткізу көзделіп отыр: Түркі қағандары мен әулеттеріне қатысты зерттеулік еңбектер мен дерек көздерінің кешіні құрылып теориялық-тәжірбиелік тұрғыда жүзеге асады; Ислам факторының түркі мемлекеттілігі мен Қазақстан мемлекеттілігінің дамуына қосқан үлесі туралы жаңаша көзқарастарды топтап салыстырмаалы-талдау жұмысын жүргізу белгілі нәтижелерге әкелетіні сөзссіз; Зерттеу жұмысының нәтижелері алдағы зерттеу жұмыстарының іргетасына айналып, кейінгі магистрлік жұмыстарға арқау болмақ.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы - жұмыстың мазмұнынан, кіріспе бөлімінен және үш тарауша мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі, қорытынды бөлімнен тұрады. Кіріспе бөлімі өздігінен 10 тармақтан тұратын бөлімнен тұрса, үш тарауша екі тармақшадан алты тармақшаға ие.
І. Көне түркілердің билеуші әулетінің киелігі туралы және оның мемлекеттілік дамуындағы рөлі туралы
1.1. Батыс түрік және Түркеш қағанаттары және мемлекеттік басқарудағы қағанның рөлі
Батыс түрік және Түркеш қағанаттары Қазақстанның территориясында санғасырларға созылған тарихи этностық қалыптасулар мен кірігулердің нәтижесінде пайда болған мемлекеттер ретінде саналады. Екі мемлекетте Қазақ халқының қалыптасу, орнығу, мемлекеттік құрылымын дамыту үрдістерінде маңызды рөлдер атқарды. Ортағасырда Түрік қағанатында саяси-әлеуметтік қайшылықтардың шиеленісуі, оның дербестікке ұмтылған жеке бөліктерінде оқшаулану үрдісінің күшеюі, Шығыс және Батыс қағанаттарының құрылуына алып келді. Батыс Түрік қағанатының негізін Торэмен қаған қалаған деген ғылыми деректе бар.
Түрік қағанатының осыншама ұлан-байтақ жер енді ғана қалыптаса бастаған мемлекеттіктің шеңберінде ұзақ уақыт қала алмайтын еді. Олар іштен және сырттан болатын қысымға қарсы тұра аларлық өзара байланысты біртұтас экономикалық және этникалық-саяси организм болмады. Тек қарудың күшімен ғана құрылған империя оған ұзақ уакыт сүйеніп тұра алмады. Түрік қағанатында әлеуметтік қайшылықтардың шиеленісуі, олардың талай жылдарға созылған мал індеттерімен, жұттарымен және ашаршылықпен ушыға түсуі, Суй Қытайының қағанат шекараларына шабуыл жасауы (581 -- 618 жылдар), ақырында, оның аудандарының автономиялану үрдісінің табиғи түрде басталуы жалпы Түрік қағанатының 603 жылы екі дербес қағанатқа -- Шығыс және Батыс қағанаттарына бөлінумен аяқталды; Батыс қағанаттың орталығы Суяб(Жетісу) болды. Бөлінуіне қарамастан, Батыс Түрік қағанаты Шығыс түрік қағанатына біршама саяси тәуелділікте болды, онда өкімет билігі түріктердің қаған руы ашиналардың қолында болды[1-112].
Батыс түрік қағанаты ежелгі үйсін жерлеріне ірге тепті, демек, оның аумағы ендік бағытта Қаратаудың шығыс баурайынан Жоңғарияға дейінгі жерді алып жатты. Қағанатгың негізгі этникалык-саяси ұйытқысы -- он тай-па он-оқ будунның мекендеген жері де осы еді. Сонымен қатар ол Түрік қағанатының Шығыс Түркістан мен Орта Азиядағы (Самарқан, Маймург, Кеш, Нахшеб, Иштихан, Кушания, Бұхара, Амуль және Андхой) отырықшы-егіншілік шұраттарындағы басып алған барлық жерлерінің мұрагері болды. Батыс түріктеріне тәуелді деген аты ғана болған Соғды мен Бұхарада да қағанның өкілдері болды.
Шаруашылық-экономикалық жағынан алғанда, қағанат екі негіздің -- мал шаруашылығын көшпелі әдіспен жүргізуге негізделген қоғамның және бұл кезде феодалдық қатынастар едәуір дамыған отырықшы-егіншілік қоғамның ұштасуы болды. Бұл кезде феодалдық қатынастар Византия мен сасанилер Иранында дамыған болатын. Соғыс және сауда бәсекелестігіне қарамастан (бәлкім, соның арқасында да болар), феодалдық қоғамдық қатынастар Кавказ өңірінің Хазар патшалығының көшпелі ортасына, тиректер мен Алтайдың ертедегі түріктері жеріне өтіп ұлғая түсті. Батыс түрік (сондай-ақ Шығыс түрік каганатының) халықаралық шаруашылық және саяси байланыстар аясына тартылуында Соғды мен Жетісудың соғдылық көпестері ерекше рөл атқарды. Жетісудың құжаттарда көбінесе соғды қалалары деп аталатын қалалары ежелгі түрік дәуірінде тоқтап қана өтетін мекендер болған жоқ. Қалалардың соғды халқы да, түрік халқы да саудамен, қолөнермен, диқаншылықпен бірдей дәрежеде шұғылданды[2-147]. Қала мен дала қағанат құрамында бірін-бірі толықтыратын және біріне-бірі өзара керек болып отыратын біртұтас шаруашылық-саяси организмнің екі бөлегі болды. Транзит сауда айырбасы да, ішкі сауда айырбасы да ақша айналысын туғызды, сөйтіп Батыс түрік қағанатының вассалдық шет аймақтарының да, орталығының да халқы осы айналыс өрісіне тартылды.
Қағанатта қоғамдық-экономикалық қатынастардың дамуы Еуразияның басқа аудандарындағы осы сияқты үрдістерге байланысты жүріп, феодалдық қатынастардың орнығу арнасында жүргенімен, оның өз ерекшеліктері де болды.
Батыс түріктері мемлекетінің бірінші басшысы -- қаған, жоғарғы билеуші, билеп-төстеуші, әскербасы болды. Ол нақты алғанда Шығыс түрік қағанатына тәуелді болды, бұл оның таққа отыруына өз келісімін беретін немесе бермей де қоя алатын еді. Бірақ іс жүзіңде шығыс түріктері де ездерінің інілеріне талай рет бағынышты болды. Алғашында қаған тағына мұрагерлік бойынша қағанаттың сол қанатынан шұмұқ (ашна) фратриясының өкілдері отыратын, бірақ бұл тәртіп тұғлұқтар мен оншадыпыттар топтарының арасындағы өзара тартыс күресінде мезгіл-мезгіл бұзылып отырды. Кей кездерде қағанатта бірнеше қаған болып, олардың өкілеттік дәрежесі әр түрлі болды. Қаған мемлекеттің ішкі және сыртқы саяси істерінің бәріне басшылық етті, ру басшыларын тағайындады. Ол әулеттік фратриялардан шыққан шонжарларға сүйенді[3-89].
Суябқа жақын жазғы резиденция -- Цзедань қағанның ордасы болған. Қаған тек билеуші ғана емес, сонымен қатар қағанаттың барлық жерінің иесі де болуы мүмкін. Алайда көшпелі қоғам жағдайында (дала халқын алатын болсақ) билік негізінен алғанда жерге емес, ол жерді пайдаланатын адамдар ұжымына жүргізілді. Техника мен жер суарудың тым қара дүрсін болуы жағдайында ауыл шаруашылығына жарамды жерлер тапшы, ал мал жайылатын жерлер кеп болды. Кәшпелі коғам жылжып көшіп, тіпті үдере көшіп кете алады, ал егіншілік ұжымы жөнінде бұлай деуге болмайды. Мал шаруашылығы ұжымдарының көшіп-қонып жүруі қағанаттың жоғарғы өкіметіне енжар қарсылық жасап, қағанат әскерлерінің қолы жетпейтін алысқа үдере көшіп кетуіне мүмкіндік беретін еді. VII ғасырдың бас кезінде Батыс түрік қағаны Ябғудыңордасында болған будда монахы Сюань Цзанның жазғандары қаған руының байлығы туралы біраз ұғым береді. Қағанды аң аулап жүрген жерінде кездестірген саяхатшы аңшылар киімдерінің сәнділігіне таң-тамаша қалады. Қаған жасыл жібек желбегей киген, -- дейді ол. -- Оның қасына ерген екі жүзден астам тарханы бар, олар қамқа желбегейлер киген, шаштарын бұрымдап өрген. Басқа сарбаздары аңтерісінен тігілген ішік киген, бөріктері жұмсақ матадан тігілген, қолдарына айбалта, садақ, ту ұстаған. Аттары өңшең сайгүлік. Түйе, ат мінген адамдардың көптігіне көз сүрінеді. Одан әрі қағанның киіз үйі туралы айтқанда, оның алтынмен сәнделгені соншалық, тіпті көз қаратпайды дейді ол.
Мемлекетте қағаннан кейінгі екінші адам ұлық болған. Қағанаттағы жоғарғы лауазымдар -- ябғу, шад және елтебер -- қаған руының өкілдеріне тиесілі еді; оларды қаған вассал тайпаларды билейтін лауазымдарға қойған. Сот қызметтерін бұрықтар мен тархандар атқарды. Бектер -- тайпа бастық- тары мен өкілдері -- жергілікті жерлердегі ақсүйектер сословиесінің басты тірегі болған. Тағы бір категория -- үй-қаған барынша назар аударарлық. Деректеме оны былай деп сипаттайды: Дәрежесі ябғудан төмен қағандар болады. Сондай-ақ бір үй болып тұратын бір атадан тараған көп адамдар да (фамилиялар) өз басшысын үй-қаған деп атайды; түріктер үйді үй деп атайды, демек бұл үй қағаны деген сөз'°. Әңгіме бұл жерде қауымның негізгі экономикалық бөлінісі партиархаттық отбасылық қауым жөнінде болып отыр. Қағанаттың қанауда болған бұқарасы мал өсіретін ерікті ұсақ қауым мүшелері болды. Батыс түрік қағанатында олардың қалай аталғаны белгісіз, бірақ шығыс түрік әлеумеггік терминологиясына ұксастырып, оларды қара бұдун (тобыр, қара халық) деп атаған деп топшыланады. Әлеуметтік тұрғыдан алғанда тайпалар да, бір жағынан, ақсүйек тайпалар, ал екінші жағынан, оларға бағынышты, вассалдық, тәуелді тайпалар болып бөлінген.
Бағынышты тайпаларға және қарапайым көшпелі бұқараға жүктелген міндеткерліктер туралы жазба деректер аз. Солай бола тұрса да, басты міндеткерліктердін бірі әскери міндеткерлік (басқаша айтқанда қанмен төлейтін салық) болғаны белгілі; бұл міндеткерлік бойынша, вассал тайпалардың барлық жауынгер-еркектері тайпа көсемі армиясының құрамына кіреді. Соғыстың негізгі ауыртпалығы, демек адам шығынының ең көбі бағынышты тайпалардын мойнына түседі. Кейде келімсек деп аталған бұл тайпалар соғыс шайқастары кезінде алдағы шеп ретінде пайдаланылған, яғни алғы шепке қойылған. Бұл дәстүр барлық жерлерге тараған. Бағыныштылық арқашанда алым-салық төлеумен қатар жүріп отырған. Оның үстіне бағындырылған тайпалардан, сондай-ақ соғыс қимылдары кезінде тұтқынға алынғандардан құлдар тобы қалыптасқан. Бірақ ертедегі түріктердегі кұл деген терминді жалпыға мәлім классикалық түрде түсінуге болмайды. Құл тайпалар -- үстем тайпаға мал және аң терісі, т.б. түрінде салық төлеп тұруға міндетгі вассал тайпалар.
Түріктердін көршілес тайпаларға шапқыншылық жасағандағы мақсаттарының бірі кұлдар алу болған, бұл орайда, әдетте, ұлдар мен қыздарды алған. Мысалы, түріктің Баһадүр-қағанының 620 жылы бірнеше мың қыз баланы тұтқынға алғаны мәлім. Жорықтарда тұтқынға алынған ұлдар мен қыздар, яшма мен жібек -- мұның бәрі қаған меншігіне түседі, -- делінеді сол кездегі құжаттардың бірінде11. Түріктің Білге-қағанының 720 жылы басмылдарды жеңуін баяндай келіп, автор түріктер олардың (басмылдардың) ұлдары мен қыздарын алып, кейін қайтты12 деп хабарлайды. Деректемелерде мұндай мәліметтер жиі кездеседі. Тұтқын балаларды үлкен от- басылы қауымда әдетте бала қылып алып, шаруашылыққа пайдаланды. Мұның бәрі қағанатта құлдыктың басқа түрлері болғанын (мысалы, қол- өнерші, қала салушы, т. с. с. құлдар еңбегі болғанын) теріске шығармайды, бірақ құл еңбегін пайдаланудың негізгі түрі үйдегі, яғни отбасындағы құлдық деп есептеуге мүмкіндік береді.[1]
Тәуелділердің тағы бір категориясы болды. Білге-қаған ескерткішінің мәтіндерінде бектерге және халыққа арналған сөздер бар. Онда мынадай жол кездеседі: .менің шың жүректен шыққан сөзімді сендер (бәрін) осыған (ескерткішке) қарай отырып, он жебе ұлдарына және олардың таттарына жеткізіндер! Ертедегі түрік жазуларында таттар деп батыс түріктеріне тәуелді Жетісу аумағындағы отырықшы қоныстар мен қалалардың соғды тілдес тұрғындары айтылатын болуы керек; түрік қағандарына бағынышты болған бұлар саудамен де, ауыл шаруашылығымен де шұғылданған.
Батыс түрік қағанатында әлеуметтік-экономикалық және саяси қатынастардың ала-құла, үстемдік ету мен бағыну түрлерінің алуан түрлі болуына қарамастан, Батыс түрік қағанатында таптардың құрылу және ертедегі феодалдық қоғамдық қатынастардың біршама тез қалыптасу үрдісінің жүргені анық. Қарапайым халық "қара бұдұн", ал әлеум. құрылымның ең төм. сатысының тәуелді тобы "тат" деп аталған (қ. Тат). "Татсыз түрік болмас, бассыз бөрік болмас" деген көне мәтелге қарағанда түркі шонжарлары қарамағында таттар саны аз болмаған. Батыс Түрік қағанатында көшпелі мал шаруашылығы басым сала болды. Сонымен бірге Іле, Шу, Талас өзендері бойында егін ш. дамыды. Ежелден егіншілікпен айналысқан. Орталық Азия мен Шығыс Түркістандағы аймақтар да Батыс Түрік қағанатына қараған. Ұлы Жібек жолының Батыс Түрік қағанатын басып өтуі мұнда қалалық мәдениеттің өркендеуіне ықпал жасады. Құлан, Навакет, Суяб, Тараз, Меркі, Испиджаб қалалары сауда, қолөнер орталықтары ретінде әйгіленді. Қағанаттың халықаралық экономикалық және саяси байланыстар аясына тартылуына соғдылық көпестер үлкен рөл атқарды. Жетісуда егіншілік мәдениеті, құрылыс өнері, түрлі қолөнер кеңінен дамыды. Түркілер теңге соғуды игерді. Теңгелер түркі қағандары атынан соғылғанымен, олардағы сөздер соғды тілінде жазылды. Батыс Түрік қағанатында жазба мәдениет дамып, әдеби дәстүр қалыптасты. Батыс Түрік қағанатының халқы Көк тәңіріне, Ұмай анаға, Жер анаға, Су анағатағзым етті. Қағанатқа Ұлы Жібек жолы арқылы әлемдік діндерді уағыздаушылар ене бастаған. 626 жылы қаған ордасына Үнді елінен Будда дінін уағыздаушыПрабхакарамитра он шақты серігін ертіп келген. 627 жылы келген қытайлық будда мамасы Сюань Цзянь түрік қағанының будда діні жөніндегі көзқарасы туралы жазып қалдырған. Сондай-ақ, Батыс Түрік қағанатында зороастра, несториан, манихей діндерін жақтаушылар да болған. Бұлардың қызметі халықты түрлі діндерге тартып, қағанаттың негізі -- дәстүрлі діни наным-сенімді әлсіретуге, сол арқылы мемлекетті ыдыратуға бағытталған. Батыс Түрік қағанаты Шегуй (610 -- 18) мен Түн жабғу (618 -- 30) қағандар тұсында күшейіп, мемлекеттің шекарасы кеңейе түскен. Шегуй қаған шығыстағы шекараны Алтайға дейін жеткізіп, бүкіл Тарым жазығы мен Памирге дейінгі аймаққа өз билігін жүргізген. Шегуйдің інісі Түн жабғу қаған мемлекеттің батыстағы шекарасын кеңейту саясатын жалғастыра отырып, өзінің қысқы тұрағын Суябқа көшіріп, ал Мыңбұлақ деген жерді жазғы қонысына айналдырған. Жаңа жорықтар қағанат аумағын Әмударияның жоғарғы ағысы мен Гиндукушқа дейін жылжытуға мүмкіндік берген. Мұндай кең байтақ жерді берік ұстап тұру үшін Түн жабғу әкімшілік басқару реформасын жүргізген. Шығыс Түркістан мен Орталық Азиядағы жергілікті билеушілерге түркілік лауазымдар беріп, оларды өзінің орынбасарлары етіп тағайындаған. Сондай-ақ, қағанатқа бағынышты елдерге қатаң саяси бақылау орнату мақсатында қағанның қазынасына түсетін алым-салықты жинайтын өзі бекіткен бақылаушыларды (тудундарды) жіберіп отырған. Орталық Азияда өз ықпалын арттыру үшін Самарқан билеушісіне өз қызын тұрмысқа берген. Тохарыстанға өзінің ұлы Тарду шадты билеуші етіп қойды. Белсенді сыртқы саясат жүргізіп, 625 жылы Парсы еліне қарсы Византиямен келісімшартқа отырған. Түн жабғу император Ираклийдің Кавказға жасаған жорығына (628 -- 29) қатысып, жаулап алған жерлерден Горе (Дербент) мен Тбилиси сияқты қалаларды өз үлесіне алады. Түн жабғудың әскери жетістіктеріне риза болған Ираклий Тбилиси қаласы түбінде оған өз тәжін кигізіп, қызы Евдокияны тұрмысқа беретінін мәлімдеген. 630 жылы түріктер Арменияға басып кірген. Бірақ қағанаттағы ішкі қайшылықтарға байланысты Кавказда көп тұрақтай алмай, кері қайтып кеткен. Толассыз жүргізілген жорықтар мен алым-салықтардың ауыртпалығына наразы болған халықтың бой көтерулерін сыртқы жаулар өз пайдасына пайдаланып отырған. Кейбір тайпалар Таң империясы қол астына өтіп кетіп отырған. Таң империясы оларға барынша қолдау көрсетіп, басшыларына шен-шекпен, мансап беріп, әскери күшке айналдырып, қағанатқа қарсы жұмсады. Шығыс түрік қағанаты Бесбалық қаласын басып алған соң, Ертіс бойындағы қарлұқтар, іле-шала дулулар орталық билікке қарсы көтеріліске шықты. Осы ахуалды пайдаланып, иеліктер арасындағы соғысты тоқтату керек деген желеумен ықпалды әскербасы Күлбагатур (Сыбихан Мохэду) 630 жылы Түн жабғуды өлтіріп, өзін қаған деп жариялайды. Көп ұзамай, 631 жылы дулу мен нушеби тайпаларының билікке таласы кезінде Күлбагатур өлтірілген. 630-34 жылдары қағандық Орта Азиядағы, Сырдария аймағындағы иеліктерінен айырылды. Дулу мен нушебилер арасындағы 638 жылғы қантөгістен соң, олардың арасындағы шекара Іле өзені арқылы өтіп, қағанат оң және сол қанатқа бөлінді. Тайпааралық соғыстар 17 жылға (640 -- 57) созылды, бұл қытай әскерлерінің баса-көктеп кіруіне қолайлы жағдай туғызды. 656 жылы Ашина Хэлу қаған қытай әскери қолбасшысы Су Динфаннан жеңілгеннен кейін Батыс Түрік қағанаты Таң империясының ықпалына түсті. Бұдан кейінгі жерде Батыс Түрік қағанатын Таң империясы әкімшілік аймақтарға бөліп, бұрынғы түрік қағандарының қытайланған ұрпақтарынан басқақтарды -- "қуыршақ қағандарды" тағайындап отырды (қ. Ашина Буяжен, Ашина Мижелі, Ашина Суйцзы). Дегенмен олардың ішінде Дучжы (Дучжи хан, Ашина Дучжы) қаған (басқақ) отарлық езгіге қарсы шығып, елді бостандыққа жеткізуге ұмтылды, бірақ мақсатына жете алмады, 679 жылы қытайлықтар оны алдап қолға түсіріп, қорлап өлтірді. Батыс Түрік қағанатының соңғы 23-қағаны Синь (Ашина Синь) 704 ж. Құлан қаласында түргештердің басшысы Үшлік (Учжилэ, Үшелік) қолынан қаза тапты. 704 жылы Батыс Түрік қағанатының орнына Түргеш қағанаты құрылды.
Кеңестік жүйе тұсында орта ғасырлардағы Шығыс түрік қағанатының тарихы Қазақстанға қатысы жоқ, басқа елдердің тарихы ретінде қарастырылып келді. Шын мәнінде, бұл этносаяси факторларды ескерместен, тарихты біржақты, тек аумақтық тұрғыдан ғана қарастыру еді. Ақиқатына келсек, қазақ деген халықтың бабаларының біразы, дәлірек айтар болсақ, жалайырлардың, наймандардың, алшындардың, арғындардың, меркіттердің, қоңыраттардың, уақтардың, керейлердің және т.б. кейінгі қазақты құраған қуатты тайпалық одақтардың этникалық түп-тамыры дәл осы Шығыс түркілерінен бастау алады. Олардың ата-бабаларының алғашқы мекендері де осы аймақта орналасқан еді. Әлі күнге дейін тарих оқулықтарына кірмей қалған осы өрескел қателікті биылғы тәуелсіздік жылында түзетуге толық мүмкіндік туып отыр. Өткендегі әңгімемізде тәуелсіздік үшін күрескен түркілердің 10 Телес тайпаларының 603 жылы Тардуш кағанға (Л.Гумилев оны Қарачұрынмен шатастырады) қарсы көтеріліс жасап, оны елден қуып жіберуінің кесірінен Біртұтас Түркі қағанатының: Шығыс түркі қағанаты және Батыс түркі қағанаты болып екіге бөлініп кеткенін айтқан едік. Тардуштың екі қағанатты қайта біріктірмек болған әрекетінен түк шықпады. Енді Шығыс түркілерінің ханы бұрынғы Ешбара қағанның ұлы Замған (Л.Гумилевте - Жаңғар) болса, Батыс түркілерінің ханы Таман болды. Замған о бастан-ақ қытайға бүйрегі бұрып, тіптен киімді де қытай үлгісімен киюге қатты құлшынды. Алайда қытайлықтар қолдау білдірген оның өмірі қысқа болып, 608 жылы дүниеден қайтты. Оның орнына Суар Ішік қаған (Л.Гумилев оны Шибирхан деп атайды) таққа отырды. Қытайдың Суй әулеті өзіне шын берілген Замғанның өліміне қатты қайғырып, оны үш күн бойы аза тұтты.
Суар қаған да ата-баба салтынан айнымай, қытайдан әйел алды. Алайда ол әкесінің қателіктерінен арылып, қытайлықтардың ықпалына ілеспей, өзіндік тәуелсіз саясат жүргізуге тырысты. Оның отаншыл сезімінің орнықтылығын аңғарған және соғыстан шаршаған Батыс түркілерінің көптеген тайпалары оның қоластына өз еріктерімен қарай бастады. Түркілердің басын қоса білген ол ортақ жауларға қарсы біріккен жортуылдар ұйымдастырды. Шығыс түрік қағанатының аумағын кеңейту жолында аттан түспей қажымай еңбектеніп, Шығыста қидандарға (кейіннен қарақытай атанғандарға), Шибей татарларына (моңғол тілдестерге) және оңтүстіктегі қытайтілдестерге ер жастанып, түн қатып, оқтын-оқтын жойқын жорықтарға аттанумен болды. Оның мұндай белсенділігінен қаймыға бастаған қытайдың Суй патшалығы тағы да арандату жолына түсіп, оған қарсы туған інісі Түркіт шадты айдап салуға әрекеттенді. Алайда ол адалдықтың ала жібінен аттамай, қытайлықтардың зымиян жоспарынан ағасын дер кезінде хабардар етіп үлгерді. Жайсыз ақпараттан қатты ашынған Суар қаған 615 жылы 100 мың салт аттыдан тұратын түріктің жер қайысқан қалың қолымен Яньмин (Яймынь) аймағына басып кіріп, қаланы қоршауға алады. Алайда қытай әйелінің арбауына түсіп, тіліне ілескен ол табысты шабуылды ақырына жеткізбей, кейін шегініп кетті. Бұған таңдануға бола қоймас. Қытай патшасының ет-жақындарынан әйел алуға құмарту және сол әйелдерінің айтқандарына көніп, халық мүддесін екінші қатарға ысыру - көптеген түркі қағандарының басынан өткен қасірет. Құдалықты мыңжылдық туыстыққа балаған бабаларымыз бұл мәселеде ата жау болудан айнымаған қытай патшаларының ұстанымы мен дәстүр-салтының мүлде басқа екендігін ескере бермеді.
Дегенмен де Шығыс түркілерінің күш-қуатының артуы қытайлықтардың өздерінің арасына іріткі салды. Олардың билеуші Суй әулетіне наразы көптеген әкімдері Суар қағанның жағына шыға бастады. Түркілер жеріне халқымен қоса қотарыла көшіп барумен шектелмей, өздерінің қандас Суй әулетіне қарсы түркілердің бөрілі байрағын желбірете көтеріп, қанды жорыққа аттанған, тіптен жаңа қожаларына адалдықтарын дәлелдеу үшін, есімдерін түркіше өзгерткен қытай билеушілері де болды. Мұндай қытайлар ақырында Суар қаған бастаған түркілердің күшіне қосылып, 618 жылы ел астанасы Чан-анға баса-көктеп кіріп, қытайды билеуші Суй әулетін тақтан тайдырды. Енді қытайдағы билікке Таң әулеті келді. Ал байырғы қытай елі осыған сәйкес Таң патшалығы деп жаңаша аталатын болды. Жаңа әулеттің таққа келуіне байланысты Шығыс түркілері аймағына қашып барып паналаған көптеген қытайлықтар елдеріне қайта оралды. О баста Таң әулеті өзіне жақсылық жасаған Суар қағанды қолдап шықса да, онымен ұзақ уақыт ымыраға келу мүмкін еместігін түсініп, көп кешікпей-ақ одан іргесін аулақ сала бастады.
619 жылы Ордосқа шабуыл жасаған Суар қаған қайтыс болды. Оның орнына інісі Ілікбек шад (Қара қаған, оны Л.Гумилев Чуло-хан деп атайды) таққа отырса да, ол 18 ай ғана ел басқарды. 620 жылы ағасының орнына тақты жоғарыда айтылған Замған қағанның үшінші ұлы Бағашұр шад Ілік қаған (Л.Гумилевте - Кат Иль-хан, ал С.Кляшторныйда - Ел қаған) деген атпен иемденіп, түркілерді қытайға мүлде тәуелсіз елге айналдыруды батыл қолға алды. Бұған оның бұрынғы Суй әулетінен шыққан, сондықтан да жаңа Таң әулетіне жау қытай әйелі де айтарлықтай үлес қосты. Ол күйеуін Суйліктердің жауы болып табылатын таңдықтар - ға қарсы арандатып бақты. 626 жылға дейін Ілік қаған қытайдың көптеген аймақтарына қар - сы бірнеше жойқын жорықтар ұйымдастырды. Ол Лянчжоуға, Дайчжоуға, Юаньчжоуға, Солтүстік Шығыстағы қытай аймақтарына жортуылдар жасап, оларды аяусыз тонады. Тарихшылар Ілік қағанның қолбасыларының ол елді билеген жылдары қытай аймағына 67 рет қалың қолмен аттанғанын айтып жүр. Қауіптің күштілігі сондай, қытайлықтар астаналарын оңтүстікке көшіру жағын ойластыра бастады. Ілік қағанның қытайға жасаған жорықтарына қатысқан қуатты қалың қолдың ұзын саны 100 мың және 150 мыңның төңірегіне жетіп жығылды.
Бірақ тоғыз жылға созылған үздіксіз жо - рықтар көшпелі түріктердің сыртқы саясаттағы тәуелсіздіктерін орнықтырумен қатар олардың өздерін де этнопсихологиялық тұрғыдан қатты қажытып жіберді. Рулық-тайпалық құрылымға негізделген Шығыс түркі қағанаты сандаған ға - сырлар бойы қалыптасқан отырықшы өр - кениет арнасында қалыптасқан Таң патшалы - ғын біржолата күйретуге бәрібір қабілетсіз болып шықты. Сан мыңдаған атты әскер жасағын үздіксіз жабдықтау ауыртпалығына көшпелі қоғамда жиі болып тұратын жұт пен ашаршылық апаты келіп қосылды. Әсіресе, 627-629 жылдары орын алған жойқын жұт пен ашаршылық түріктердің негізгі байлығы мал шаруашылығын ауыр күйзеліске душар етті. Жергілікті ру-тайпа басыларына Ілік қағанның ел басқару ісіне қытайлықтар мен соғдылықтарды араластыруы да ұнамады. Дегенмен де барлық мақсаттан елдің тәуелсіздігін жоғары қоятын және осы игі мақсатқа халықты ұйымдастыра алатын және ең басты қауіптің қытайдан төніп тұрғанын жақсы түсінген Ілік қаған тәрізді тарихи тұлғалардың түркі дүниесі тарихында жиі кездесе бермейтіні де ақиқат еді. Алайда түркілер мұндай маңызды мәселеге терең бойлай алмады және осындайда өздерінің орталарынан шыққан Ілік тәрізді мықты қағанның төңірегіне топтаса түсудің орнына оның харизматикалық тұлға ретіндегі қадір-қасиетін орынды бағалай алмай, танауларының астындағыдан арғыны көрмейтін ру-тайпа көсемдерінің соңына ілесіп шатасты және осының салдарынан қытайлықтардың іштен іріту саясатының құрбаны болды.
626 жылдан бастап түркітілдес Тоғыз телес (Тоғыз оғыздар) Ілік қағанға қарсы көтерілісті бастаса, екі жылдан соң оларға Сір-Ендалар, Ұйғырлар, Байырқулар, Қидандар қосылды. Ілік қаған оларға қарсы неше рет жорық жасап, көтерілістерді басуға аянбай күш жұмсаса да, бұл әрекеттер сәтсіз аяқталды. Өйткені көтерілісшілерді қытайдың Таң патшалығы үздіксіз қолдап, көтерілісшілерді басқарған Инанға өздерінің елшісі арқылы қаған атағын берді және осындай қитұрқылықпен оны Ілік қағанға қарсы қойды. Таң патшалығы мұнымен қатар Ілік қағанға қарсы оның ағасынан туған, қағанаттың шығыс аймақтарын басқарып келген және бас қаған болуды армандап жүрген Төліс ханды арандатты. Осыдан соң қағанаттың шығыс аймақтары, көптеген түркітілдестер мен қатар манчжұр-тұңғыс тілінде сөйлейтін қидан, татабы тәрізді Ілікке о бастан наразы тайпалар қытайға барып қосылды. Деректер осы тұста 100 мыңға тарта Шығыс Түрік қағанаты тұрғындарының Ілік қағаннан бөлініп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Негізгі бөлім
І. Көне түркілердің билеуші әулетінің киелігі туралы және оның мемлекеттілік дамуындағы рөлі туралы
1.1. Батыс түрік және Түркеш қағанаттары және мемлекеттік басқарудағы қағанның рөлі
1.2. Қарлұқ және Қимақ мемлекеттеріндегі басқарудың ерекшеліктері мен саяси құрылыстары
ІІ. Ислам және Қарахандардағы мемлекеттік даму мәселелері
2.1. Ислам дінінің Қазақстанға ену мен қабылдану үрдістері
2.2. Қарахан мемлекетіндегі мемлекеттіліктің даму жолдары мен исламның тигізген ықпалы
ІІІ. Алтын Ордадағы мемлекеттілік және Ислам факторы
3.1. Алтын Орда мемлекетінің құрылуымен қалыптасқан билік формасы және ислам факторының пайда болуы
3.2. Өзбек хан тұсындағы ислам дінінің рөлі және мемлекеттің саяси дамуына ықпалы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Түркі халықтарында мемлекеттіліктің даму үрдістері әлемдік құбылыста өзіндік орынға ие. Мемлекеттіліктің қалыптасуы мен дамуына ықпал етуші факторлаар мен критерилер толығымен жеткілікті болды. Еуразия даласын мекендеген түркілерде мемлекеттіліктің дамуы басқа да әлемдік үрдістерден кейінгі сатыда болған жоқ. Ислам факторының айғақтары Қазақстанда бірнеше саяси өзгерістер мен толқындарға сәйкес келді. Мемлекетаралық саяси қарым-қатынастар мен шиеленістердің тоғысу кезеңімен тұспа-тұсқа ұласты.
Қазақ даласына ислам діні VII ғасырдың басында арабтардың Орта Азияны бағындыруы нәтижесінде кіре бастады. Шындығын айтқанда, ислам діні Қазақстанға күштеп енгізілген жоқ. Қазақстанда сол дәуірде қалыптаса бастаған феодалдық қатынастарға ислам дінінің кері әсері болмай, қайта ол феодалдық қарым-қатынастарды жандандыра түсетінін көре білген феодалдық үстем тап иелері ислам дінін қуана қарсы алды. Өйткені бұрыннан келе жатқан шаман діні феодалдардың талап-тілегін, мақсат-мүддесін қанағаттандыра алмады.
Ал, ислам діні болса халықты рухани жағынан болсын, саяси жағынан болсын мығым ұстай алатын мемлекеттік дін бола алды. Осындай тиімді жақтарына қарамастан қазақ тайпалары өзінің бұрыннан келе жатқан шаман дінін, ата-баба аруағын қастерлеуді ұстанып, ислам діні қағидаларына мән бермеді. Академик Бартольд В. В.: ХІІІ ғасырдың басында мұсылман Хорезм билеушілері мұсылман емес Сырдариядағы және Торғай облысындағы қыпшақтармен соғысуына тура келді, -- деп жазуына қарағанда, сол кездерде қазақ тайпаларының басым көпшілігі әлі мұсылмандық жолға түсіп, ислам дінін қабылдамаған сияқты. Рузбиханның жазуына қарағанда, қажет десеңіз XVI ғасырдың өзінде де қазақтар пұтқа табынушылар деп танылып, оларға қарсы ғазауат соғысына шығуды талап еткен. Өйткені шариғат заңдарын араб миссионерлері үндеп, үгіттеп, насихат жүргізгендеріне қарамастан, халық ата-баба аруағына, тәңірге, жұлдыз-айға ұзақ уақыт бойы сиынды. Ата-баба аруағына сиыну бәлекеттен сақтап, өздеріне бақыт, молшылық, жақсылықтар әкеледі, мал басының аман болуына, өсіп-өнуіне көмектеседі деп, сол үшін олар аруақты разы етуге тырысты. Аруақ аттаған оңбас деп аруақты ұмытпады.
Әбу Ханифа жол салған суниттік ағым басқаларына қарағанда көнімпаз, басқа халықтардың әдет-ғұрып заңдарына бой ұсынғыш болуы себепті қазақ тайпаларына да өте тиімді болды. Сондықтан да қазақтардың әдет-ғұрпы өз кезегінде ислам діні шариғат заңдарын кері итеріп тастамай, қайта феодалдық қарым-қатынастың жандануына игі әсер ететін шариғат заңдарын қабылдап алды. Сөйтіп, екі наным ұзақ мезгіл бойы бір-біріне зиян келтірмей, қатар өмір сүрді. Сол себепті де қазақтардың әдет-ғұрпы көбіне өзінің бұрынғы болмысын сақтап қалды. Билер қазақтардың қоғамдық маңызы зор мәселелерінің көпшілігін ежелден келе жатқан бұрынғы ата-бабалары әдет-ғұрып заңдары бойынша талқылап шешті. Ал өз кезегінде араб миссионерлері де қазақ тайпаларының тілін, әдет-ғұрпын, сенімдерін, праволық нормаларын, мәдени жетістіктерін лақтырып тастамай, санасуына тура келді. Бұлардың бәрін исламға қайшы келмейтіндей етіп, қырын жатқызуға тырысты.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Зерттеу жұмысының мақсаттары ретінде төмендегідей аспектілерді атаймыз: түркі қағандары әулетінің киелігі туралы ұғымға кең мағыналы түрде ғылыми тұжырым жасау; ислам дінінің енуі мен қабылдану факторларының алғышарттарына шынайы көзқаараста жан-жақты зерттеулер жүргізу және салыстырмалы талдаулар легімен зерделеу; Қарахан мен Алтын Орда мемлекеттеріндегі исламның қабылдану, таралу факторларына жан-жақты баға бере отырып оның мемлекеттің даму үрдісіне тигізген ықпалына айқындаулар беру; ислам дінін қабылдауда халықтың сенім көздеріне берілген артықшылықтары мен дәйектемелерін ғылыми теориялық жүзеде салғастыру;
Зерттеу жұмысының міндеттері: Зерттеу жұмысының міндеттері ретінде келесідегідей тұжырымдарды алға тартамыз: біріншіден пәнаралық және салааралық әдіснамалар мен концепцияларды, ұстанымдарды ұстана отырып жұмыстың ғылыми мәнде жазылуына жол ашу; түркі қағандарының мемлекетті құру мен қалыптастыру жолындағы рөліне нақты тоқталу және өзіндік пікір желісінде көзқарас таныту; Қарахан мен Алтын Орда мемлекеттеріне ислам дінінің енуі мен мемлекеттік дәрежедегі ықпал өрісі турасында салыстырмалы талдау зерттеуін жүргізу.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы: Зерттеу жұмысының тарихнамалық қоры шығу тегі мен авторлардың әлеуметтік сипаты тұрғысынан әртүрлі мәнге ие. Алғашқы қадамды тарихнамалық зерттеу тұрғысында Ш.Ш. Уәлихановтан бастағанымыз оң болып табылар. Ш.Ш. Уәлихановтың томдық шығармалар жинағының І және ІІ томында түркі халықтарының шығу тегі мен рухани таным дүниесіне қатысты негізді зерттеулер жүргізілген. Оның ішінде ислам дінінің Түркі халықтарының арасына таралуы мен сенімге ие болуы жөнінде бірқатар зерделенді. Әрине Ш.Ш. Уәлихановқа дейінгі араб, парсы және елімізде туылған көптеген тарихшылардың жазған еңбектері мен жазба мәліметтері деректік қорларымызды толықтыра түседі. Ол еңбектер тобын ретроспективті зерттеулер немесе мемуарлық жазба ескерткіш көздері деп қарастырған дұрыс болып табылатыны сөзссіз. Атап айтсақ, Ибн Халдун, Ибн Фадлан және Рузбихани мен Осман Кухистанидың еңбектерінде түркі халықтарының наным-сенімдері мен шығу тегі, саяси құрылысы және мемлекет басшыларының алар рөлі тұрғысында мәліметтер легі аз кездеспейді. Махмұд Қашқаридың Түркі сөздігі, Жүсіп Баласағұнның Құтты білік, Хайдар Дулатидың Тарихи Рашиди және Қадырғали Жалайырдың Жылнамалар жинағында түркі халықтарының шығу тегі, қағандардың ел басқару саясаттары мен діни наным-сенімдері тұрғысында деректер жеткілікті деңгейде зерделенген. Оларды жұмыс барысында тиімді қолдануға аса мән бердік. Тағы бір айтулы еңбектің бірі Шәкәрім Құдайбердіұлының Родословная тюрков, казахов, киргизов. Династии ханов атты шежірелік зерттеуі болып табылады. Бұл еңбекте қазақтың біртуар ұлдарының бірі түркі мемлекеттерінің қалыптасуы, өркендеуіне қатысты зерттеулерден басқа қағандар мен хандар әулетінің шығу тегіне де қатысты маңызды тұжырымдар мен пікірлерді айшықтаған.
Түркі тарихын зерттеу барысында айтарлықтай із қалдырған ғалымдардың бірі Л.Н. Гумилев Көне түріктер атты зерттеу еңбегінде Түрік қағанаты мен оның сыртқы және ішкі саясаты туралы тұжырымды зерттеулер қалдырған. Аталған еңбектің дерек көздерін түркі қағандарының ел басқарудағы рөлі мен әулеттік құрылысына қатысты жұмысымызда мардымды қолдануға иек арттық. Өткен ғасырдағы түркітанушы ғалымдардың бірегейі саналған В.В. Бартольд Тюрки - Двенадцать лекций атты зерттеулік шығармасында түркі халықтарының діни, мәдени және рухани құндылықтарына баға бере отырып діни наным-сенімдеріне де аз тоқталмаған.
Отандық тарих ғылымында өлшеусіз үлес қалдырған Әлкей Марғұланның зерттеулік еңбектері мен мақалаларының құндылығы аса зор мәнге ие болып табылады. Оның түркі халықтарының наным-сенімдері мен исламның халқымыз ортасына таралуы тұрғысындағы дәйекті пікірлерінің салмағын жұмысымызда барынша көрсетуге тырыстық.
С.П. Несиеров Конь в культах тюркоязычных племен Центральной Азии в эпоху средневековья, Дж.С.Тримингэм Суфиские ордены в исламе атты еңбектерінде орыс және ағылшын ғалымдары жіті зерттеу тұжырымдарын алға тартты.Зерттеу барысында алыс-жақынды шетел ғалымдарының еңбектерін жан-жаұты қолдануға ден қойдық. Әсіресе түрік ғалымдарының зерттеу кешендерінің алар орынына тоқталып өтуге басымдық бердік. Түркиялық ғалым М. Kalkan Orta Asya Türk Devletlerinde Ordu va Savaş Stratejileri атты еңбегінде Түркі мемлекеттерінің оның ішінде Қарлұқ, Қарахан және Қыпшақ мемлекеттерінің әскери өнер қимылдарына негізгі шолуларды арнаса, ислам діні мен қағандардың ел басқарудағы рөлдеріне де біршама зерттеу бөлімдерін арнаған болатын.
Оғыз-нама жырының ұйғыр және араб әріптерімен жазылған екі нұсқасы сақталғаны белгілі. Оны орыс тіліне аударып, басып шығарған кеңестік ғалым А.М. Шербак болып табылады. Оның зерттеуі Мәскеу қаласында Огуз-нама атымен 1959 жылы жарыққа шықты. Бұл еңбектің де біздің зерттеу жүйемізге қосар үлесі мен мәліметтер қоры аз емес. 1958 жылы жоғарыда аталып кеткен В.В. Бартольдттің Орта Азия Түркі тарихы атымен тарихи монографиялық очеркі жарық көрді. Бұл еңбекте Батыс Түрік қағанаты дәуірі мен қағандардың ел басқару саясаттары және әулеттік қарым-қатынастардың негізгі аспектілерін теориялық жүзеде нақты түрде талдауға мән берген. Соның нәтижесінде бұл еңбектің біздің зерттеу жұмысымызда алар орыны ерекше болып табылады. Тағы бір түркітанушы орыс-кеңес ғалымы А. Диваев Бақсылар атты очеркінде түркі халықтарының наным-сенімдеріне жүйелі зерттеулер жасай отырып ислам дінінің түркілер арасына енуі мен тигізген ықпалдарына қатысты өз бағасын бідірген болатын.
Кеңестік кезеңнің ірі зерттеушісі Б.Я. Владимирцов 1929 жылы Заметки к древне тюркским и старомонгольским текстам атты зерттеу еңбегін ерекше атауға болады. Сонымен қатар, тағы сол ғалымның Географические имена орхонских надписей сохранившиеся в монгольском зерттеу очерктерінің де осы зерттеу аясында маңызы зор.
С.М.Прозорованың Ислам, историографические очерки атты еңбегін салыстырмалы зерттеу тұрғысынан қолдану зер салдық. Соның нәтижесінде жұмысымызда салыстырмалы-талдау әдіснамасы үлкен септікке ие болды. Жалпы біздің зерттеу жұмысымыз тарихнамалық хронологияны 3 топқа бөледі:
1. Кеңестік кезеңге дейінгі зерттеулер;
2. Кеңестік кезең зерттеулері;
3. Отандық тарихшылардың тәуелсіздік кезеңдегі зерттеулері;
Біз зерттеу барысында отандық тарихшыларымыздың тәуелсіздік кезеңдегі зерттеулеріне көп сүйенуге мән береміз. Түркі қағандары мен олардың жүргізген тарихына қатысты зерттеулерінің алғашқы сатысы 1994 жылы Нығмет Мыңжанның Қазақтың қысқаша тарихы атымен жарық көрді. Бұл еңбекте Түркеш қағанатының, Қарлұқ пен Қимақ қағанаттарының және Қыпшақ, Қарахан мемлекеттерінің саяси құрылысы мен діни негіздерінің қалыптасуы мен дамуына айтарлықтай талдау жүргізілген.
Тарих ғылымдарының докторы, академик Б. Көмеков өзінің Қимақ мемлекетінің тарихы және Қыпшақ мемлекетінің тарихы атты еңбектерінде Қимақ пен Қыпшақ мемлекеттерінің қағандары мен олардың шығу тектері және мемлекет басқарудағы айқын рөлдеріне теориялы жүзедегі зерттеулер жүргізген. Жаңа кезеңдегі зерттеу кешендерінің тағы бір желісін История Казахстана и Централъной Азии атты еңбек құрайды. Франциялық зерттеуші Рене Груссе Империя Степей. Аттила, Чингисхан, Тамерлан атты еңбегінде дала мемлекеттеріндегі басқару формасының өзіндік спецификасының аспектілерін тоқталып салыстырмалы талдау түрінде негіздеген. Осы еңбегінде Шыңғыс хан мемлекетінің құрылуына оған түркі мемлекеттілігінің ықпалы мен Алтын Орда мемлекеті және ислам дінінің ықпал өрісі турасында тұжырымдамаларды сыртқы көз тұрғысынан алға тартады.
Отандық тарихтың тағы бір желісінде Талас Омарбеков пен Берекет Кәрібаев сынды зерттеуші ғалымдарымыздың да біздің жұмысқа ұсынған зерттеулік кешендері мен пікірлерінің маңызы зор болып табылады. Талас Омарбеков өзінің жекелей мақалаларында ғана емес, Отан тарихына және тарихнамасына жаңаша көзқарас атты еңбегінде толымды тұжырымдар мен өзекті мәселелерге жаңаша ұстанымдардың қажет екендігін және өркениеттік принцп тұрғысынан қарастыруды негіздеді.
Сонымен қатар, біздің жұмысымызда деректердің тағы бір көзі саналатын газет-журналдарда жарияланған тақырыбымызға қатысты мақалалардың кешені болып табылады. Белгілі тарихшы, профессор Талас Омарбеков өзінің Ана тілі газетіне жариялаған Ұлы Түркі қағанаты, Шығыс түркілерінің екінші қағанаты, Қазақ хандығында мемлекеттік жүйенің қалыптасуы атты мақалаларында осы мәселеге қатысты ұстанымдар мен көзқарастардың біржақты пікірі негізделген.
Сондай-ақ, Т: Омарбековтың басқа да конференцияларда оқыған баяндама мен дәрістерінің негізінде журнал беттерінде шыққан Қазақты құраған түркі тайпаларының мәселелері (IX-XIII ғғ.), Ортағасырлық Қазақстанда Ұлыстық басқарудан жүздік-әкімшілік басқаруға өту мәселелері атты мақалаларында теориялық жүзеде нақтылана түскен.
Отандық бірқатар ғалымдар ислам дінің Қазақстанға енуі мен таралуы және тигізген ықпалы турасында зерттеулер жүргізіп келеді. Н. Альниязов Исламның дамуының жаңа бағыттары және олардың Орта Азиядағы тұрақтылыққа тигізген әсері атты ғылыми мақаласы жарық көрді. Осы тақырыпта келелі зерттеулер айқындап келе жатқан Ж. Жұмабаева Түркі қағанатының құрылуы атты мақаласын зерделесе, С. Акимбековтың Ислам в Казахстане атты мақаласын Континент журналында жарыққа шығарды. Осындай желідегі зерттеу үрдістерін Р. Мұстафинаның Ислам в Казахстане атымен жариялады. Татарстанның Қазан қаласында жарық көрген шеттілдік мәліметтерімен айшықтаған З.Д. Шаймарданованың Ислам в Казахстане во Французкой историографии еңбегі, Қазақ әдебиетінің тарихы атты 10 томдық серияның ІІ томында Алғашқы түркі қағанатындағы әдебиет атымен жарияланған зерттеу жинағының біздің жұмысымызға қосар үлесі зор болып табылады.
Зерттеу жұмысының нысаны: Зерттеу жұмысымыздың нысаны ретінде мемлекеттілік және дін деген ұғымдарды аламыз. Осы екі ұғымның аясында тармақтала отырып белгілі зерттеу нысанын көздей аламыз. Көне түркі әулеттерінің киелігі және қағандардың басқару жүйесіндегі ерекше қасиеттеріне айқын түрде тоқталамыз және ислам дінінің түркі кеңістігіне кіру факторларын зерделейміз.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері: Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері ретінде VI-VII ғасырлардағы түркі мемлекеттілігінің қалыптасуы мен даму үрдістеріне байланысты қарастырамыз және Алтын Орда мемлекетіне ислам дінінің мемлекеттік дін дәрежесенде енген XIV ғасыр шеңберімен аяқтаймыз.
Зерттеу жұмысының территориялық шеңбері: Территориялық шеңбер бірлігіне қазіргі Қазақстан Республикасының территориясымен қатар, Моңғолия мемлекетінің де территориясын да негізгі жұмыс көлемінде қамтимыз. Себебі, Моңғолия мемлекеті ерте кезеңдерден бері түркі тайпалары мен руларының басым мекен еткен аймағы болып табылатын. Моңғолия мемлекетінің территориясында Шығыс Түрік қағанаты өмір сүрсе, қимақ тайпасының сол ел жерінен Қазақстанға көшіп келгендігін басқа да зерттеулерден кең білеміз.
Зерттеу жұмысының методологиялық құрылымы: Зерттеу жұмысының метологиялық әдістері мен әдіснамаларына тұтас бір кешендерді қолдануды мақсат еттік. Соның нәтижесінде шынайы нәтижелер мен қорытындыларға қол жеткізе алдық деп ой жүгірте аламыз. Тарих ғылымының салаларында кең қолданылушы әдістер мен ұстанымдарды, тұжырымдарды баса қолдануды жіті көздедік. Бұл салааралық байланыстың күшеюіне әкеліп соқты. Тарихнама, деректану салаларында қолданылатын салыстыру, талдау, ретроспективтілік әдіснамаларын тиімді қолдану көзделінген. Батыс Түркі қағанатындағы қаған мен мемлекеттіліктің даму жолының өзіндік сипатқа ие екендігіне көз жеткізу үшін Шығыс Түрік қағанатындағы билік формасы мен қағандар әулетінің рөліне салыстырмалы талдау жүргізу қажет. Осындай жұмыстардың барлығы шынайылыққа жеткізетіндігі сөзссіз.
Зерттеуден алынатын нәтижелер: Зерттеу барысында келесідегідей нәтижелерге қол жеткізу көзделіп отыр: Түркі қағандары мен әулеттеріне қатысты зерттеулік еңбектер мен дерек көздерінің кешіні құрылып теориялық-тәжірбиелік тұрғыда жүзеге асады; Ислам факторының түркі мемлекеттілігі мен Қазақстан мемлекеттілігінің дамуына қосқан үлесі туралы жаңаша көзқарастарды топтап салыстырмаалы-талдау жұмысын жүргізу белгілі нәтижелерге әкелетіні сөзссіз; Зерттеу жұмысының нәтижелері алдағы зерттеу жұмыстарының іргетасына айналып, кейінгі магистрлік жұмыстарға арқау болмақ.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы - жұмыстың мазмұнынан, кіріспе бөлімінен және үш тарауша мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі, қорытынды бөлімнен тұрады. Кіріспе бөлімі өздігінен 10 тармақтан тұратын бөлімнен тұрса, үш тарауша екі тармақшадан алты тармақшаға ие.
І. Көне түркілердің билеуші әулетінің киелігі туралы және оның мемлекеттілік дамуындағы рөлі туралы
1.1. Батыс түрік және Түркеш қағанаттары және мемлекеттік басқарудағы қағанның рөлі
Батыс түрік және Түркеш қағанаттары Қазақстанның территориясында санғасырларға созылған тарихи этностық қалыптасулар мен кірігулердің нәтижесінде пайда болған мемлекеттер ретінде саналады. Екі мемлекетте Қазақ халқының қалыптасу, орнығу, мемлекеттік құрылымын дамыту үрдістерінде маңызды рөлдер атқарды. Ортағасырда Түрік қағанатында саяси-әлеуметтік қайшылықтардың шиеленісуі, оның дербестікке ұмтылған жеке бөліктерінде оқшаулану үрдісінің күшеюі, Шығыс және Батыс қағанаттарының құрылуына алып келді. Батыс Түрік қағанатының негізін Торэмен қаған қалаған деген ғылыми деректе бар.
Түрік қағанатының осыншама ұлан-байтақ жер енді ғана қалыптаса бастаған мемлекеттіктің шеңберінде ұзақ уақыт қала алмайтын еді. Олар іштен және сырттан болатын қысымға қарсы тұра аларлық өзара байланысты біртұтас экономикалық және этникалық-саяси организм болмады. Тек қарудың күшімен ғана құрылған империя оған ұзақ уакыт сүйеніп тұра алмады. Түрік қағанатында әлеуметтік қайшылықтардың шиеленісуі, олардың талай жылдарға созылған мал індеттерімен, жұттарымен және ашаршылықпен ушыға түсуі, Суй Қытайының қағанат шекараларына шабуыл жасауы (581 -- 618 жылдар), ақырында, оның аудандарының автономиялану үрдісінің табиғи түрде басталуы жалпы Түрік қағанатының 603 жылы екі дербес қағанатқа -- Шығыс және Батыс қағанаттарына бөлінумен аяқталды; Батыс қағанаттың орталығы Суяб(Жетісу) болды. Бөлінуіне қарамастан, Батыс Түрік қағанаты Шығыс түрік қағанатына біршама саяси тәуелділікте болды, онда өкімет билігі түріктердің қаған руы ашиналардың қолында болды[1-112].
Батыс түрік қағанаты ежелгі үйсін жерлеріне ірге тепті, демек, оның аумағы ендік бағытта Қаратаудың шығыс баурайынан Жоңғарияға дейінгі жерді алып жатты. Қағанатгың негізгі этникалык-саяси ұйытқысы -- он тай-па он-оқ будунның мекендеген жері де осы еді. Сонымен қатар ол Түрік қағанатының Шығыс Түркістан мен Орта Азиядағы (Самарқан, Маймург, Кеш, Нахшеб, Иштихан, Кушания, Бұхара, Амуль және Андхой) отырықшы-егіншілік шұраттарындағы басып алған барлық жерлерінің мұрагері болды. Батыс түріктеріне тәуелді деген аты ғана болған Соғды мен Бұхарада да қағанның өкілдері болды.
Шаруашылық-экономикалық жағынан алғанда, қағанат екі негіздің -- мал шаруашылығын көшпелі әдіспен жүргізуге негізделген қоғамның және бұл кезде феодалдық қатынастар едәуір дамыған отырықшы-егіншілік қоғамның ұштасуы болды. Бұл кезде феодалдық қатынастар Византия мен сасанилер Иранында дамыған болатын. Соғыс және сауда бәсекелестігіне қарамастан (бәлкім, соның арқасында да болар), феодалдық қоғамдық қатынастар Кавказ өңірінің Хазар патшалығының көшпелі ортасына, тиректер мен Алтайдың ертедегі түріктері жеріне өтіп ұлғая түсті. Батыс түрік (сондай-ақ Шығыс түрік каганатының) халықаралық шаруашылық және саяси байланыстар аясына тартылуында Соғды мен Жетісудың соғдылық көпестері ерекше рөл атқарды. Жетісудың құжаттарда көбінесе соғды қалалары деп аталатын қалалары ежелгі түрік дәуірінде тоқтап қана өтетін мекендер болған жоқ. Қалалардың соғды халқы да, түрік халқы да саудамен, қолөнермен, диқаншылықпен бірдей дәрежеде шұғылданды[2-147]. Қала мен дала қағанат құрамында бірін-бірі толықтыратын және біріне-бірі өзара керек болып отыратын біртұтас шаруашылық-саяси организмнің екі бөлегі болды. Транзит сауда айырбасы да, ішкі сауда айырбасы да ақша айналысын туғызды, сөйтіп Батыс түрік қағанатының вассалдық шет аймақтарының да, орталығының да халқы осы айналыс өрісіне тартылды.
Қағанатта қоғамдық-экономикалық қатынастардың дамуы Еуразияның басқа аудандарындағы осы сияқты үрдістерге байланысты жүріп, феодалдық қатынастардың орнығу арнасында жүргенімен, оның өз ерекшеліктері де болды.
Батыс түріктері мемлекетінің бірінші басшысы -- қаған, жоғарғы билеуші, билеп-төстеуші, әскербасы болды. Ол нақты алғанда Шығыс түрік қағанатына тәуелді болды, бұл оның таққа отыруына өз келісімін беретін немесе бермей де қоя алатын еді. Бірақ іс жүзіңде шығыс түріктері де ездерінің інілеріне талай рет бағынышты болды. Алғашында қаған тағына мұрагерлік бойынша қағанаттың сол қанатынан шұмұқ (ашна) фратриясының өкілдері отыратын, бірақ бұл тәртіп тұғлұқтар мен оншадыпыттар топтарының арасындағы өзара тартыс күресінде мезгіл-мезгіл бұзылып отырды. Кей кездерде қағанатта бірнеше қаған болып, олардың өкілеттік дәрежесі әр түрлі болды. Қаған мемлекеттің ішкі және сыртқы саяси істерінің бәріне басшылық етті, ру басшыларын тағайындады. Ол әулеттік фратриялардан шыққан шонжарларға сүйенді[3-89].
Суябқа жақын жазғы резиденция -- Цзедань қағанның ордасы болған. Қаған тек билеуші ғана емес, сонымен қатар қағанаттың барлық жерінің иесі де болуы мүмкін. Алайда көшпелі қоғам жағдайында (дала халқын алатын болсақ) билік негізінен алғанда жерге емес, ол жерді пайдаланатын адамдар ұжымына жүргізілді. Техника мен жер суарудың тым қара дүрсін болуы жағдайында ауыл шаруашылығына жарамды жерлер тапшы, ал мал жайылатын жерлер кеп болды. Кәшпелі коғам жылжып көшіп, тіпті үдере көшіп кете алады, ал егіншілік ұжымы жөнінде бұлай деуге болмайды. Мал шаруашылығы ұжымдарының көшіп-қонып жүруі қағанаттың жоғарғы өкіметіне енжар қарсылық жасап, қағанат әскерлерінің қолы жетпейтін алысқа үдере көшіп кетуіне мүмкіндік беретін еді. VII ғасырдың бас кезінде Батыс түрік қағаны Ябғудыңордасында болған будда монахы Сюань Цзанның жазғандары қаған руының байлығы туралы біраз ұғым береді. Қағанды аң аулап жүрген жерінде кездестірген саяхатшы аңшылар киімдерінің сәнділігіне таң-тамаша қалады. Қаған жасыл жібек желбегей киген, -- дейді ол. -- Оның қасына ерген екі жүзден астам тарханы бар, олар қамқа желбегейлер киген, шаштарын бұрымдап өрген. Басқа сарбаздары аңтерісінен тігілген ішік киген, бөріктері жұмсақ матадан тігілген, қолдарына айбалта, садақ, ту ұстаған. Аттары өңшең сайгүлік. Түйе, ат мінген адамдардың көптігіне көз сүрінеді. Одан әрі қағанның киіз үйі туралы айтқанда, оның алтынмен сәнделгені соншалық, тіпті көз қаратпайды дейді ол.
Мемлекетте қағаннан кейінгі екінші адам ұлық болған. Қағанаттағы жоғарғы лауазымдар -- ябғу, шад және елтебер -- қаған руының өкілдеріне тиесілі еді; оларды қаған вассал тайпаларды билейтін лауазымдарға қойған. Сот қызметтерін бұрықтар мен тархандар атқарды. Бектер -- тайпа бастық- тары мен өкілдері -- жергілікті жерлердегі ақсүйектер сословиесінің басты тірегі болған. Тағы бір категория -- үй-қаған барынша назар аударарлық. Деректеме оны былай деп сипаттайды: Дәрежесі ябғудан төмен қағандар болады. Сондай-ақ бір үй болып тұратын бір атадан тараған көп адамдар да (фамилиялар) өз басшысын үй-қаған деп атайды; түріктер үйді үй деп атайды, демек бұл үй қағаны деген сөз'°. Әңгіме бұл жерде қауымның негізгі экономикалық бөлінісі партиархаттық отбасылық қауым жөнінде болып отыр. Қағанаттың қанауда болған бұқарасы мал өсіретін ерікті ұсақ қауым мүшелері болды. Батыс түрік қағанатында олардың қалай аталғаны белгісіз, бірақ шығыс түрік әлеумеггік терминологиясына ұксастырып, оларды қара бұдун (тобыр, қара халық) деп атаған деп топшыланады. Әлеуметтік тұрғыдан алғанда тайпалар да, бір жағынан, ақсүйек тайпалар, ал екінші жағынан, оларға бағынышты, вассалдық, тәуелді тайпалар болып бөлінген.
Бағынышты тайпаларға және қарапайым көшпелі бұқараға жүктелген міндеткерліктер туралы жазба деректер аз. Солай бола тұрса да, басты міндеткерліктердін бірі әскери міндеткерлік (басқаша айтқанда қанмен төлейтін салық) болғаны белгілі; бұл міндеткерлік бойынша, вассал тайпалардың барлық жауынгер-еркектері тайпа көсемі армиясының құрамына кіреді. Соғыстың негізгі ауыртпалығы, демек адам шығынының ең көбі бағынышты тайпалардын мойнына түседі. Кейде келімсек деп аталған бұл тайпалар соғыс шайқастары кезінде алдағы шеп ретінде пайдаланылған, яғни алғы шепке қойылған. Бұл дәстүр барлық жерлерге тараған. Бағыныштылық арқашанда алым-салық төлеумен қатар жүріп отырған. Оның үстіне бағындырылған тайпалардан, сондай-ақ соғыс қимылдары кезінде тұтқынға алынғандардан құлдар тобы қалыптасқан. Бірақ ертедегі түріктердегі кұл деген терминді жалпыға мәлім классикалық түрде түсінуге болмайды. Құл тайпалар -- үстем тайпаға мал және аң терісі, т.б. түрінде салық төлеп тұруға міндетгі вассал тайпалар.
Түріктердін көршілес тайпаларға шапқыншылық жасағандағы мақсаттарының бірі кұлдар алу болған, бұл орайда, әдетте, ұлдар мен қыздарды алған. Мысалы, түріктің Баһадүр-қағанының 620 жылы бірнеше мың қыз баланы тұтқынға алғаны мәлім. Жорықтарда тұтқынға алынған ұлдар мен қыздар, яшма мен жібек -- мұның бәрі қаған меншігіне түседі, -- делінеді сол кездегі құжаттардың бірінде11. Түріктің Білге-қағанының 720 жылы басмылдарды жеңуін баяндай келіп, автор түріктер олардың (басмылдардың) ұлдары мен қыздарын алып, кейін қайтты12 деп хабарлайды. Деректемелерде мұндай мәліметтер жиі кездеседі. Тұтқын балаларды үлкен от- басылы қауымда әдетте бала қылып алып, шаруашылыққа пайдаланды. Мұның бәрі қағанатта құлдыктың басқа түрлері болғанын (мысалы, қол- өнерші, қала салушы, т. с. с. құлдар еңбегі болғанын) теріске шығармайды, бірақ құл еңбегін пайдаланудың негізгі түрі үйдегі, яғни отбасындағы құлдық деп есептеуге мүмкіндік береді.[1]
Тәуелділердің тағы бір категориясы болды. Білге-қаған ескерткішінің мәтіндерінде бектерге және халыққа арналған сөздер бар. Онда мынадай жол кездеседі: .менің шың жүректен шыққан сөзімді сендер (бәрін) осыған (ескерткішке) қарай отырып, он жебе ұлдарына және олардың таттарына жеткізіндер! Ертедегі түрік жазуларында таттар деп батыс түріктеріне тәуелді Жетісу аумағындағы отырықшы қоныстар мен қалалардың соғды тілдес тұрғындары айтылатын болуы керек; түрік қағандарына бағынышты болған бұлар саудамен де, ауыл шаруашылығымен де шұғылданған.
Батыс түрік қағанатында әлеуметтік-экономикалық және саяси қатынастардың ала-құла, үстемдік ету мен бағыну түрлерінің алуан түрлі болуына қарамастан, Батыс түрік қағанатында таптардың құрылу және ертедегі феодалдық қоғамдық қатынастардың біршама тез қалыптасу үрдісінің жүргені анық. Қарапайым халық "қара бұдұн", ал әлеум. құрылымның ең төм. сатысының тәуелді тобы "тат" деп аталған (қ. Тат). "Татсыз түрік болмас, бассыз бөрік болмас" деген көне мәтелге қарағанда түркі шонжарлары қарамағында таттар саны аз болмаған. Батыс Түрік қағанатында көшпелі мал шаруашылығы басым сала болды. Сонымен бірге Іле, Шу, Талас өзендері бойында егін ш. дамыды. Ежелден егіншілікпен айналысқан. Орталық Азия мен Шығыс Түркістандағы аймақтар да Батыс Түрік қағанатына қараған. Ұлы Жібек жолының Батыс Түрік қағанатын басып өтуі мұнда қалалық мәдениеттің өркендеуіне ықпал жасады. Құлан, Навакет, Суяб, Тараз, Меркі, Испиджаб қалалары сауда, қолөнер орталықтары ретінде әйгіленді. Қағанаттың халықаралық экономикалық және саяси байланыстар аясына тартылуына соғдылық көпестер үлкен рөл атқарды. Жетісуда егіншілік мәдениеті, құрылыс өнері, түрлі қолөнер кеңінен дамыды. Түркілер теңге соғуды игерді. Теңгелер түркі қағандары атынан соғылғанымен, олардағы сөздер соғды тілінде жазылды. Батыс Түрік қағанатында жазба мәдениет дамып, әдеби дәстүр қалыптасты. Батыс Түрік қағанатының халқы Көк тәңіріне, Ұмай анаға, Жер анаға, Су анағатағзым етті. Қағанатқа Ұлы Жібек жолы арқылы әлемдік діндерді уағыздаушылар ене бастаған. 626 жылы қаған ордасына Үнді елінен Будда дінін уағыздаушыПрабхакарамитра он шақты серігін ертіп келген. 627 жылы келген қытайлық будда мамасы Сюань Цзянь түрік қағанының будда діні жөніндегі көзқарасы туралы жазып қалдырған. Сондай-ақ, Батыс Түрік қағанатында зороастра, несториан, манихей діндерін жақтаушылар да болған. Бұлардың қызметі халықты түрлі діндерге тартып, қағанаттың негізі -- дәстүрлі діни наным-сенімді әлсіретуге, сол арқылы мемлекетті ыдыратуға бағытталған. Батыс Түрік қағанаты Шегуй (610 -- 18) мен Түн жабғу (618 -- 30) қағандар тұсында күшейіп, мемлекеттің шекарасы кеңейе түскен. Шегуй қаған шығыстағы шекараны Алтайға дейін жеткізіп, бүкіл Тарым жазығы мен Памирге дейінгі аймаққа өз билігін жүргізген. Шегуйдің інісі Түн жабғу қаған мемлекеттің батыстағы шекарасын кеңейту саясатын жалғастыра отырып, өзінің қысқы тұрағын Суябқа көшіріп, ал Мыңбұлақ деген жерді жазғы қонысына айналдырған. Жаңа жорықтар қағанат аумағын Әмударияның жоғарғы ағысы мен Гиндукушқа дейін жылжытуға мүмкіндік берген. Мұндай кең байтақ жерді берік ұстап тұру үшін Түн жабғу әкімшілік басқару реформасын жүргізген. Шығыс Түркістан мен Орталық Азиядағы жергілікті билеушілерге түркілік лауазымдар беріп, оларды өзінің орынбасарлары етіп тағайындаған. Сондай-ақ, қағанатқа бағынышты елдерге қатаң саяси бақылау орнату мақсатында қағанның қазынасына түсетін алым-салықты жинайтын өзі бекіткен бақылаушыларды (тудундарды) жіберіп отырған. Орталық Азияда өз ықпалын арттыру үшін Самарқан билеушісіне өз қызын тұрмысқа берген. Тохарыстанға өзінің ұлы Тарду шадты билеуші етіп қойды. Белсенді сыртқы саясат жүргізіп, 625 жылы Парсы еліне қарсы Византиямен келісімшартқа отырған. Түн жабғу император Ираклийдің Кавказға жасаған жорығына (628 -- 29) қатысып, жаулап алған жерлерден Горе (Дербент) мен Тбилиси сияқты қалаларды өз үлесіне алады. Түн жабғудың әскери жетістіктеріне риза болған Ираклий Тбилиси қаласы түбінде оған өз тәжін кигізіп, қызы Евдокияны тұрмысқа беретінін мәлімдеген. 630 жылы түріктер Арменияға басып кірген. Бірақ қағанаттағы ішкі қайшылықтарға байланысты Кавказда көп тұрақтай алмай, кері қайтып кеткен. Толассыз жүргізілген жорықтар мен алым-салықтардың ауыртпалығына наразы болған халықтың бой көтерулерін сыртқы жаулар өз пайдасына пайдаланып отырған. Кейбір тайпалар Таң империясы қол астына өтіп кетіп отырған. Таң империясы оларға барынша қолдау көрсетіп, басшыларына шен-шекпен, мансап беріп, әскери күшке айналдырып, қағанатқа қарсы жұмсады. Шығыс түрік қағанаты Бесбалық қаласын басып алған соң, Ертіс бойындағы қарлұқтар, іле-шала дулулар орталық билікке қарсы көтеріліске шықты. Осы ахуалды пайдаланып, иеліктер арасындағы соғысты тоқтату керек деген желеумен ықпалды әскербасы Күлбагатур (Сыбихан Мохэду) 630 жылы Түн жабғуды өлтіріп, өзін қаған деп жариялайды. Көп ұзамай, 631 жылы дулу мен нушеби тайпаларының билікке таласы кезінде Күлбагатур өлтірілген. 630-34 жылдары қағандық Орта Азиядағы, Сырдария аймағындағы иеліктерінен айырылды. Дулу мен нушебилер арасындағы 638 жылғы қантөгістен соң, олардың арасындағы шекара Іле өзені арқылы өтіп, қағанат оң және сол қанатқа бөлінді. Тайпааралық соғыстар 17 жылға (640 -- 57) созылды, бұл қытай әскерлерінің баса-көктеп кіруіне қолайлы жағдай туғызды. 656 жылы Ашина Хэлу қаған қытай әскери қолбасшысы Су Динфаннан жеңілгеннен кейін Батыс Түрік қағанаты Таң империясының ықпалына түсті. Бұдан кейінгі жерде Батыс Түрік қағанатын Таң империясы әкімшілік аймақтарға бөліп, бұрынғы түрік қағандарының қытайланған ұрпақтарынан басқақтарды -- "қуыршақ қағандарды" тағайындап отырды (қ. Ашина Буяжен, Ашина Мижелі, Ашина Суйцзы). Дегенмен олардың ішінде Дучжы (Дучжи хан, Ашина Дучжы) қаған (басқақ) отарлық езгіге қарсы шығып, елді бостандыққа жеткізуге ұмтылды, бірақ мақсатына жете алмады, 679 жылы қытайлықтар оны алдап қолға түсіріп, қорлап өлтірді. Батыс Түрік қағанатының соңғы 23-қағаны Синь (Ашина Синь) 704 ж. Құлан қаласында түргештердің басшысы Үшлік (Учжилэ, Үшелік) қолынан қаза тапты. 704 жылы Батыс Түрік қағанатының орнына Түргеш қағанаты құрылды.
Кеңестік жүйе тұсында орта ғасырлардағы Шығыс түрік қағанатының тарихы Қазақстанға қатысы жоқ, басқа елдердің тарихы ретінде қарастырылып келді. Шын мәнінде, бұл этносаяси факторларды ескерместен, тарихты біржақты, тек аумақтық тұрғыдан ғана қарастыру еді. Ақиқатына келсек, қазақ деген халықтың бабаларының біразы, дәлірек айтар болсақ, жалайырлардың, наймандардың, алшындардың, арғындардың, меркіттердің, қоңыраттардың, уақтардың, керейлердің және т.б. кейінгі қазақты құраған қуатты тайпалық одақтардың этникалық түп-тамыры дәл осы Шығыс түркілерінен бастау алады. Олардың ата-бабаларының алғашқы мекендері де осы аймақта орналасқан еді. Әлі күнге дейін тарих оқулықтарына кірмей қалған осы өрескел қателікті биылғы тәуелсіздік жылында түзетуге толық мүмкіндік туып отыр. Өткендегі әңгімемізде тәуелсіздік үшін күрескен түркілердің 10 Телес тайпаларының 603 жылы Тардуш кағанға (Л.Гумилев оны Қарачұрынмен шатастырады) қарсы көтеріліс жасап, оны елден қуып жіберуінің кесірінен Біртұтас Түркі қағанатының: Шығыс түркі қағанаты және Батыс түркі қағанаты болып екіге бөлініп кеткенін айтқан едік. Тардуштың екі қағанатты қайта біріктірмек болған әрекетінен түк шықпады. Енді Шығыс түркілерінің ханы бұрынғы Ешбара қағанның ұлы Замған (Л.Гумилевте - Жаңғар) болса, Батыс түркілерінің ханы Таман болды. Замған о бастан-ақ қытайға бүйрегі бұрып, тіптен киімді де қытай үлгісімен киюге қатты құлшынды. Алайда қытайлықтар қолдау білдірген оның өмірі қысқа болып, 608 жылы дүниеден қайтты. Оның орнына Суар Ішік қаған (Л.Гумилев оны Шибирхан деп атайды) таққа отырды. Қытайдың Суй әулеті өзіне шын берілген Замғанның өліміне қатты қайғырып, оны үш күн бойы аза тұтты.
Суар қаған да ата-баба салтынан айнымай, қытайдан әйел алды. Алайда ол әкесінің қателіктерінен арылып, қытайлықтардың ықпалына ілеспей, өзіндік тәуелсіз саясат жүргізуге тырысты. Оның отаншыл сезімінің орнықтылығын аңғарған және соғыстан шаршаған Батыс түркілерінің көптеген тайпалары оның қоластына өз еріктерімен қарай бастады. Түркілердің басын қоса білген ол ортақ жауларға қарсы біріккен жортуылдар ұйымдастырды. Шығыс түрік қағанатының аумағын кеңейту жолында аттан түспей қажымай еңбектеніп, Шығыста қидандарға (кейіннен қарақытай атанғандарға), Шибей татарларына (моңғол тілдестерге) және оңтүстіктегі қытайтілдестерге ер жастанып, түн қатып, оқтын-оқтын жойқын жорықтарға аттанумен болды. Оның мұндай белсенділігінен қаймыға бастаған қытайдың Суй патшалығы тағы да арандату жолына түсіп, оған қарсы туған інісі Түркіт шадты айдап салуға әрекеттенді. Алайда ол адалдықтың ала жібінен аттамай, қытайлықтардың зымиян жоспарынан ағасын дер кезінде хабардар етіп үлгерді. Жайсыз ақпараттан қатты ашынған Суар қаған 615 жылы 100 мың салт аттыдан тұратын түріктің жер қайысқан қалың қолымен Яньмин (Яймынь) аймағына басып кіріп, қаланы қоршауға алады. Алайда қытай әйелінің арбауына түсіп, тіліне ілескен ол табысты шабуылды ақырына жеткізбей, кейін шегініп кетті. Бұған таңдануға бола қоймас. Қытай патшасының ет-жақындарынан әйел алуға құмарту және сол әйелдерінің айтқандарына көніп, халық мүддесін екінші қатарға ысыру - көптеген түркі қағандарының басынан өткен қасірет. Құдалықты мыңжылдық туыстыққа балаған бабаларымыз бұл мәселеде ата жау болудан айнымаған қытай патшаларының ұстанымы мен дәстүр-салтының мүлде басқа екендігін ескере бермеді.
Дегенмен де Шығыс түркілерінің күш-қуатының артуы қытайлықтардың өздерінің арасына іріткі салды. Олардың билеуші Суй әулетіне наразы көптеген әкімдері Суар қағанның жағына шыға бастады. Түркілер жеріне халқымен қоса қотарыла көшіп барумен шектелмей, өздерінің қандас Суй әулетіне қарсы түркілердің бөрілі байрағын желбірете көтеріп, қанды жорыққа аттанған, тіптен жаңа қожаларына адалдықтарын дәлелдеу үшін, есімдерін түркіше өзгерткен қытай билеушілері де болды. Мұндай қытайлар ақырында Суар қаған бастаған түркілердің күшіне қосылып, 618 жылы ел астанасы Чан-анға баса-көктеп кіріп, қытайды билеуші Суй әулетін тақтан тайдырды. Енді қытайдағы билікке Таң әулеті келді. Ал байырғы қытай елі осыған сәйкес Таң патшалығы деп жаңаша аталатын болды. Жаңа әулеттің таққа келуіне байланысты Шығыс түркілері аймағына қашып барып паналаған көптеген қытайлықтар елдеріне қайта оралды. О баста Таң әулеті өзіне жақсылық жасаған Суар қағанды қолдап шықса да, онымен ұзақ уақыт ымыраға келу мүмкін еместігін түсініп, көп кешікпей-ақ одан іргесін аулақ сала бастады.
619 жылы Ордосқа шабуыл жасаған Суар қаған қайтыс болды. Оның орнына інісі Ілікбек шад (Қара қаған, оны Л.Гумилев Чуло-хан деп атайды) таққа отырса да, ол 18 ай ғана ел басқарды. 620 жылы ағасының орнына тақты жоғарыда айтылған Замған қағанның үшінші ұлы Бағашұр шад Ілік қаған (Л.Гумилевте - Кат Иль-хан, ал С.Кляшторныйда - Ел қаған) деген атпен иемденіп, түркілерді қытайға мүлде тәуелсіз елге айналдыруды батыл қолға алды. Бұған оның бұрынғы Суй әулетінен шыққан, сондықтан да жаңа Таң әулетіне жау қытай әйелі де айтарлықтай үлес қосты. Ол күйеуін Суйліктердің жауы болып табылатын таңдықтар - ға қарсы арандатып бақты. 626 жылға дейін Ілік қаған қытайдың көптеген аймақтарына қар - сы бірнеше жойқын жорықтар ұйымдастырды. Ол Лянчжоуға, Дайчжоуға, Юаньчжоуға, Солтүстік Шығыстағы қытай аймақтарына жортуылдар жасап, оларды аяусыз тонады. Тарихшылар Ілік қағанның қолбасыларының ол елді билеген жылдары қытай аймағына 67 рет қалың қолмен аттанғанын айтып жүр. Қауіптің күштілігі сондай, қытайлықтар астаналарын оңтүстікке көшіру жағын ойластыра бастады. Ілік қағанның қытайға жасаған жорықтарына қатысқан қуатты қалың қолдың ұзын саны 100 мың және 150 мыңның төңірегіне жетіп жығылды.
Бірақ тоғыз жылға созылған үздіксіз жо - рықтар көшпелі түріктердің сыртқы саясаттағы тәуелсіздіктерін орнықтырумен қатар олардың өздерін де этнопсихологиялық тұрғыдан қатты қажытып жіберді. Рулық-тайпалық құрылымға негізделген Шығыс түркі қағанаты сандаған ға - сырлар бойы қалыптасқан отырықшы өр - кениет арнасында қалыптасқан Таң патшалы - ғын біржолата күйретуге бәрібір қабілетсіз болып шықты. Сан мыңдаған атты әскер жасағын үздіксіз жабдықтау ауыртпалығына көшпелі қоғамда жиі болып тұратын жұт пен ашаршылық апаты келіп қосылды. Әсіресе, 627-629 жылдары орын алған жойқын жұт пен ашаршылық түріктердің негізгі байлығы мал шаруашылығын ауыр күйзеліске душар етті. Жергілікті ру-тайпа басыларына Ілік қағанның ел басқару ісіне қытайлықтар мен соғдылықтарды араластыруы да ұнамады. Дегенмен де барлық мақсаттан елдің тәуелсіздігін жоғары қоятын және осы игі мақсатқа халықты ұйымдастыра алатын және ең басты қауіптің қытайдан төніп тұрғанын жақсы түсінген Ілік қаған тәрізді тарихи тұлғалардың түркі дүниесі тарихында жиі кездесе бермейтіні де ақиқат еді. Алайда түркілер мұндай маңызды мәселеге терең бойлай алмады және осындайда өздерінің орталарынан шыққан Ілік тәрізді мықты қағанның төңірегіне топтаса түсудің орнына оның харизматикалық тұлға ретіндегі қадір-қасиетін орынды бағалай алмай, танауларының астындағыдан арғыны көрмейтін ру-тайпа көсемдерінің соңына ілесіп шатасты және осының салдарынан қытайлықтардың іштен іріту саясатының құрбаны болды.
626 жылдан бастап түркітілдес Тоғыз телес (Тоғыз оғыздар) Ілік қағанға қарсы көтерілісті бастаса, екі жылдан соң оларға Сір-Ендалар, Ұйғырлар, Байырқулар, Қидандар қосылды. Ілік қаған оларға қарсы неше рет жорық жасап, көтерілістерді басуға аянбай күш жұмсаса да, бұл әрекеттер сәтсіз аяқталды. Өйткені көтерілісшілерді қытайдың Таң патшалығы үздіксіз қолдап, көтерілісшілерді басқарған Инанға өздерінің елшісі арқылы қаған атағын берді және осындай қитұрқылықпен оны Ілік қағанға қарсы қойды. Таң патшалығы мұнымен қатар Ілік қағанға қарсы оның ағасынан туған, қағанаттың шығыс аймақтарын басқарып келген және бас қаған болуды армандап жүрген Төліс ханды арандатты. Осыдан соң қағанаттың шығыс аймақтары, көптеген түркітілдестер мен қатар манчжұр-тұңғыс тілінде сөйлейтін қидан, татабы тәрізді Ілікке о бастан наразы тайпалар қытайға барып қосылды. Деректер осы тұста 100 мыңға тарта Шығыс Түрік қағанаты тұрғындарының Ілік қағаннан бөлініп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz