Омбудсмен әрекетінің басты міндеті - азамат құқықтарын қорғау
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ІШКІ ІСТЕР МИНИСТРЛІГІ АЛМАТЫ АКАДЕМИЯСЫ
Әкімшілік-құқықтық пәндер кафедрасы
ӘКП кафедрасының бастығы
____________________________
____________________________
қорғауға ____________________
(жіберіледі,жіберілмейді)
____________________________ 2011 ж.
Диплом жұмысы
Ішкі Істер органдарының қызметін бақылаудағы Омбудсмен институтының рөлі тақырыбына
050303 Құқық қорғау қызметі бакалавриат мамандығы бойынша
Орындаған: Хайруллина Альмира Әбдікәрімқызы
әкімшілік құқықтық мамандық,2007
жылы қабылданған 402-ші оқу тобы
Ғылыми жетекші: кафедра бастығы ,з.ғ.к.,
полиция полковнигі
Амитов Шамшидин Егембердіұлы
АЛМАТЫ 2011
Ж О С П А Р
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Адам және азамат құқықтарын қорғау институтының қалыптасуы және қазіргі жағдайы.
1.1.Адам және азамат құқықтарын қорғау институтының қалыптасу тарихы және даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2.. Омбудсмен институтының қазіргі заманғы жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2. Омбудсмен институтының мемлекеттік органдар арасындағы орыны.
2.1. Қазақстан Республикасындағы адам құқығын қорғаудағы ұлттық мемлекеттік институттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2. Қазақстан Республикасының Президенті - адам мен азамат құқығы мен бостандығының кепілі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.3. Адам және азамат құқықтарын қамтамасыз етуде атқарушы билік органдарының алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
3. Ішкі істер органдарының қызметінде адам құқықтарын сақталуын бақылаудағы Омбудсмен институтының рөлі.
3.1. Биліктің өкілетті органдарымен азамат құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.2.Адам құқықтарын, қоғамдық тәртіпті және қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі ІІО-ның қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
КІРІСПЕ
Диплом тақырыбының өзектілігі адам және азамат құқықтарын қорғау институтының Ішкі істер органдарының қызметін бақылаындағы атқаратын рөлі және олардың ара қатынасы.
Адам құқығы өзінің әлеуметтік, ұлттық және азаматтық құрамына
қарамастан көптеген мемлекеттердің қазіргі кезеңдегі конституцияларының
ірге тасын қалады, яғни бекітіліп, кепілдік алып, мемлекет тарапынан
қорғалатын жағдайларға ие болды. Мемлекеттердің басым көпшілігінің адам
құқықтары мен бостандықтарының басымдығын мойынауы қазіргі қоғамдық
қозғалыс (социоцентристіктен антроцентристікке) бағыттарын анықтауға
мүмкіндік берді. Адам құқығы қазіргі кезеңдегі жаһандық мәселелердің бел
ортасында тұр, кез келген жаһандық мәселе адам құқығы нысанында болады
немесе адам құқығы оның мақсаты және әрекет ету объектісіне айналады.
Сондықтан адам құқығы жалпы алғанда мемлекеттен жоғары тұратын
институт сипатында бекітілді. Бұған әлемдік қауымдастықтың қалыптасуы
және көптеген мемлекеттердің БҰҰ шеңберінде қабылданған адам
құқығының халықаралық стандарттарын мойындаулары куә болып отыр.
Адам құқығы мен бостандықтары әлеуметтік практика мен саяси ойлаудағы
көзқарастар мен бағыттардың маңызды басымдылығының бірі болып
табылуы қажет.
Әлемдік көлемде таралып жатқан саяси процесстер (әлемдік
социалистік жүйенің құлдырауы, ядролық соғыс қаупі, жаңа әлемдік
тәртіптің орнауы, жаһандану) әлемдік саясаттың жаһандық сипатын, оның
жекелеген адам тағдырына, өміріне, құқығы мен бостандығына әсерінің зор
екенін көрсетіп отыр. Әлемдік жаңа саяси нақты жағдайларға сәйкес адам
құқығы мен бостандығын барынша толығырақ жүзеге асыру мәселесі өзекті
мәселелердің біріне айналуда. Күштеу мен наша сату, халықаралық
терроризм, трансұлттық ұйымдасқан қылмыстар және т.б. қауіптер жекелеген
адамның саяси мәртебесіне нұқсан келтіру жағдайларына орын берді, яғни
әлемдік саясат көлемінде адам құқығына қатысты немқұрайлы
қатынастарға жиі жол берілді.
Диплом жұмысының мақсаты - Ішкі істер органдары мен адам және азамат құқықтары институтының ара қатынасы кезінде туындайтын мәселелерді талқылау. Омбудсмен институты түсінігін толықтап ашу және заңмен адам құқықтарын қорғаудағы құқықтық мәртебені талқылау арқылы заңның кейбір бөлімдеріне қатысты пікірлерді ойларды тұжырымдау.
Адам құқығын қамтамасыз ету құралдары ретінде практикада
қолданысқа түскен әр түрлі жолдар, суверенитетті шектеу және
гуманитарлық интервенция әлемдік қауымдастық тарапынан біркелкі
бағаланбады және белгілі бір дағдарыстық ахуал тудырды (әсіресе Косово
мен Ирактағы оқиғаларға қатысты). Біздің көзқарасымыз бойынша адам
құқығы - әлемдік қауымдастықта немесе белгілі бір мемлекет ішіндегі саяси
және әлеуметтік - экономикалық процесстер нәтижесінде пайда болған
өзінің ішкі қайшылықтары бар, оны әлі де жетілдіруді талап ететін, ашық
жүйе. Адам құқығы жүйесіндегі аталмыш қайшылықтарды шешу, әлемдік
жаһандану мен халықаралық - саяси қарама - қайшылықтар жағдайында
адам құқығы мен бостандықтарын қамтамасыз ету маңызды ғылыми
талдауды қажет етеді.
Өкінішке орай, жеке азаматтарға қатысты алғанда адам құқығы мен
бостандықтарының бұзылуының көпшілігі барлық құрылықтарда мемлекет
тарапынан болып отыр (азаматтық, сөз және өз пікірін білдіру бостандығы,
ұйымға бірігу бостандығы, жеке басқа қол сұғылмаушылық құқығы т.б.),
соның ішінде ұлтаралық және конфессияаралық қақтығыстар, қоғамдағы
әртүрлі экономикалық және саяси күштердің күресі. Адам болмысындағы
көптеген маңызды сұрақтардың шешімін таппауы, тұтастай алғанда
меммлекеттердің әлеуметтік, саяси және азаматтық құқықтар мен
бостандықтарды бұзуы мен аяқ асты етуі - қазіргі кезеңнің нақты көрінісі
міне осындай.
Қоғамдық өмірдегі жаңа құбылыстар мен ағымдардың пайда болуы
адам құқықтары мен бостандықтарының үздіксіз дамуына, адам құқықтары
мен бостандықтарының мазмұнын кеңейтуге ықпал етеді. Ғылыми -
техникалық прогресс нәтижесінде пайда болған мәселелер, соның ішінде
биология мен генетика, жаһандық ақпараттану, экология және биоресурстар
жекелеген адамның мүддесін білдіретін саяси шешімдер қабылдауды талап
етеді.Адам құқықтары мен бостандықтар аясының, мазмұнының, жүзеге
асырылу мүмкіндіктерінің кеңеюі осы бағыттағы мемлекеттік сяасаттың
жүзеге асырылуын қажет етеді. Сондықтан адам құқығы көзқарастары,
әлемдік саясаттың және халықаралық әрекеттер мен әлемдегі көптеген
мемлекеттердің сыртқы саясатының басты бір реттеуші күші бола отыра
әлемдегі құқықтық, саяси, адамгершілік және әлеуметтік жаңа көзқарасын
қалыптастыруды талап етеді. Адам құқығы мен бостандығы мәселесі
аталмыш саладағы ахуалдардың щиеленісуіне байланысты ұлттық, аймақтық
және халықаралық деңгейде әлеуметтік практиканың барлығында ерекше
маңызға ие болады.
Адам құқығы мен бостандығы көпқырлы, күрделі құбылыс ретінде
қоғамдық санада жан - жақты жоспарлы түрде бейнеленеді. Әр түрлі әлемдік
көзқарастарға, әдістемелік тәсілдер мен саяси ұстанымдарға негізделген
адам құқығы мен бостандығын елестету қоғамдағы адам құқығы туралы
ұғымдар нысандарының жиынтығын береді. Адам бостандықтары, оның
құқықтары мен міндеттері әрбір тарихи кезеңге сәйкес өзіндік сипатқа ие
болып отырды. Қазіргі кезеңдегі адам құқығы біртіндеп қалыптасты:
алдыменен құқықтар мен бостандықтар, содан кейін пайда болған жаңа
құқықтар (эволюциялық және революциялық жолдармен) қоғам тарапынан
танылды.
Қазіргі кезеңдегі зерттеушілердің басым көпшілігі адам құқықтары мен
бостандықтарын тек қана адамның мемлекетпен қатынасы деп пайымдайды.
Бұл аталмыш құқықтардың тігінен әрекет етуі деп аталады. Адам
құқығының адамдар арасындағы қатынасқа қатысты әдістемесі мен
терминологиясын (бұл құқықтардың көлденең әрекет етуі деп аталады)
практикада қолдану өз нәтижесін бермеді. Адам құқығы туралы айтқан
кезде бүгін біз адам мен мемлекеттің арасындағы өзара қатынасын айтамыз
дейді М. Новицкий. Жалпы алғанда, құқықтар мен бостандықтарға қатысты
жағдайлардың барлығы адамның өкіметпен тығыз байланысы негізінде іске
асырылады, және бұл аталмыш қатынастардың үш түрлі жолдарының пайда
болуына әсерін тигізді. Қоғамдық қатынастардың қалыптасуы адамның
өкіметпен қатынасының қандай жолды таңдап алуына байланысты болады.
Бірінші тәсілге сәйкес алғашқы өкімет адамдарға белгілі бір құқықтарды
береді. Екінші тәсіл өкімет пен халық арасындағы қоғамдық келісім (шын
мәнінде конституция нысанындағы) сипатында іске асырылады. Үшінші
тәсілге сәйкес табиғи және ажыратылмайтын құқықтарға ие болған адамдар
мемлекетті құру мен билікті қалыптастыру мәселесін шешеді, яғни адамдар
өмірін жақсартуды негізгі міндет етіп қояды. Үшінші тәсіл өкіметтің тек қана
заңмен рұқсат етілген әрекеттерді ғана іске асыруын, ал адамдардың заңмен
тиым салынбаған әрекеттің барлығын жасай алуын қарастырады. Адам
құқығы көзқарасының мәні де осында.
Диплом жұмысының негізгі міндеттері:
Омбудсмен институтын түсіну мақсатымен оның даму тарихын және қалыптасуын түсіндіру;
Адам құқықтарын қамтамасыз етудегі ішкі істер органдарының ролін саралауға әкімшілік-құқықтық сипаттама беру;
Ішкі істер органдарының жүргізетін адам құқықтарын қамтамасыз етуін талқылау.
Диплом жұмысының заты және объектісі. Қарастырылатын жұмыстың мәселесін кешенді түрде зерттеуге сәйкес зерттеудің объектісі адам құқықтарының ішкі істер органдарындағы қатынасты талқылау болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, негізгі үш тараудан, оның ішінде сұрақтардан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Құқықтар мен бостандықтардың қазіргі көзқарастары адам
құқықтарының қорғалуының әр түрлі аясында мемлекетте міндетті заңдылық
нормаларды қалыптастыруда жалпы танылған халықаралық актілерде
нақты бейнеленеді. Бұл халықаралық - құқықтық актілер әртүрлі мәдени
және тарихи жағдйларды мойындаған мемлекеттің адам құқығын қорғаудың
ең төменгі деңгейдегі үлгісін құрайды. Белгілі бір деңгейде анықталған адам
құқықтары мен бостандықтарының жүзеге асырылуы - бұл әртүрлі елдерде
өзіндік нәтижеге ие болған саяси күрестердің жемісі. Құқықтар мен
бостандықтардың құрамы қоғамның әлеуметтік - экономикалық, саяси және
мәдени даму деңгейіне, саяси тәртіпке, қоғамдық - саяси күштердің
орналасуына сәйкес толықтырылып отырады. Әлемдік қауымдастықтың
(БҰҰ, Еуропа Кеңесі басқа да аймақтық жүйелер аясында) адам құқығының
жекелеген елдерде әлемдік стандартын құрастыруы сол елдің өзіне тән адам
құқығына қатысты көзқарасының қалыптасуына, саяси, әлеуметтік-
экономикалық жағдайының, мәдениетінің, дәстүрінің даму деңгейін
көрсететін өз азаматтарының құқықтары мен бостандықтарының құрамын
кеңейтуге ықпалын тигізеді. Егер мысалы, еуропалық мәдениетте көптеген
жағдайда жеке тұлғаға артықшылықпен қарайтын либералдық үлгі орын
алған болса, ал шығыстық мәдениетте адам құқығы толықтай қоғам мен
мемлекеттің мүддесіне бағындырылған. Сондықтан, әлеуметтік практикада
адам құқығы кез келген қоғамдық жүйеге жұмыс істейтін және біркелкі
болуы тиіс емес. Адам құқығына қатысты жаңа қоғамдық құбылыстардың
пайда болуы, адам құқығы туралы ағымдардың өзіндік талқылануы, адам
құқығы ұғымы көлемінің ұлғаюы адам құқығы туралы ой - пікірлерге
өзгерістер енгізуді ғана емес, сонымен бірге оның ары қарай ғылыми
зерттелуін де қажет екендігін көрсетіп отыр.
Қазақстан Республикасы өзін құқықтық және демократиялық мемлекет
деп жариялай отырып, жеке тұлға мен мемлекет арасындағы өзара қатынасты сапалы түрде жаңартудың қажет екенін, жеке тұлғаның әлеуметтік және моральдық құндылықтарының жоғары тұру керектігін сезінеді. Мемлекеттік билік, оның құрылымы және әрекет етуі адам құқығы мен бостандығына негізделуі қажет, мемлекеттің құқықтық және саяси жүйесінің мазмұны адамға, оның құқықтары мен бостандықтарына тәуелді болуы тиіс.[1, 5бет]
0.1. Адам және адамзат құқықтарын қорғау институтының қалыптасу тарихы және даму кезеңдері.
Адам құқықтары көптеген мыңжылдықтар бойы адамзаттың басты назарында болды. Жеке тұлғалар мен биліктің өзара қатынас әдістерін іздеу үрдісі тұрақты түрде жүріп отырды. Адам құқықтарының мәселесі өмірге, ар-намысқа, тұлғаның ұол сұғылмаушылығына, нанымның бостандығына құқығы адам өмірінің қажетті шарты болғандықтан, әрқашанда өткір таптық шайқастардың, әр түрлі соғыстар мен көтерілістердің себепшісі болды. Адамзат дамуының әрбір сатысында жаңа ұрпақ, өзіінің құқықтарын қорғай отырып, субъектілерге таралған бостандық шеңберін кеңейту және мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың тарапынан туындайтын немқұрайлық әрекеттерін шектеуге қол жеткізуге талпынғандығы сирек емес.
Адам құқықтары қоғам мен мемлекеттің тіршілік етуінің барлық солаларында көпқырлы мүдделерге ие тұлға болған барлық жерлерде құқықтық қорғануды талап етеді. Мемлекеттің адам құқықтарын қамтамасыз ету сәтінде туындаған міндеттерді жузеге асырудың басты құралының бірі ретінде қоғамдағы тұлға құқықтарын жан-жақты сақтау, сонымен қатар оларды бұзу мезетінде занды әдістермен қорғау мүмкіндігін құрайтын шарттарды туғызу қарастырылады. Азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін мемлекеттік басқару органдарының немқұрайлықтары мен шендердің билікпен қиянат қорғау механизмдердің ішінен ерекше орынға омбудсмен институты ие.
Адам құқығы - адам дамуының барлық кезеңдерінде ең маңызды,
адамзатты толғандырған басты мәселелердің бірі болып келді. Саяси,
құқықтық, философиялық, діни және этикалық ойлардың барлығы адам
құқығының мәселесіне келіп тіреледі. Өмір сүру құқығы, жеке басқа, қадір
қасиетке қол сұғылмаушылық, ар намыс және сенім еркіндігі адам өмірінің
маңызды шарттары болып табылғандықтан адам құқығының мәселесі әр
түрлі соғыстардың, көтерілістердің және қозғалыстардың себепкері болды. .
Адамзат тарихының әр дәуірі адам құқығы мен бостандығын өз дәуіріне
сәйкес анықтап, оның мәні мен мағынасына өзіндік ерекшеліктерін енгізді.
Жаңа дәуір азаматтары өз құқықтары үшін күресіп, құқықтары мен
бостандықтарын кеңейте түсті[2,192б].Мысалы, антикалық құл алғашқы қоғам
адамдарына қарағанда еркінірек болса, ортағасырлық шаруа антикалық құлға
қарағанда еркінірек болды, т.с.с.
Еңбектің бөлінуі, өндірістің ұлғаюы, жеке меншіктің пайда болуы жеке
меншікті қорғауға бағытталған нормалардың пайда болуына әсерін тигізді.
Аталмыш құқықтық нормалар бостандықтағы адамдарға бағытталған
төменгі деңгейдегі нормаларды қамтыды, ал құлдар бұл қатардан
шығарылып тасталды. Осы дәуірде (б.з.д. ХХІVғ) бостандық ұғымы
қалыптасты, бірақ бұл бостандық монарх Шумердің жесірлер, жетімдер,
қызметшілерінің билікке таласу барысындағы әділетсіз әрекеттеріне санкция
тағайындау арқылы келді.
Скандинавиялық текті заңды феноменнің ерекшкліктерін талдау екінші дүние жүзілік соғыстан кейін әлемнің көптеген елдерінде басталды.
Омбудсмен алғаш рет 1809 жылы Швецияда құрылды, бірақ екінші дүние жүзілік соғыстан кеін ол әртүрлі құқық жүйелер мен басқару нысандарына ие мемлекететтермен заңды тұрғыдан мойындалды. Бұл барлық елдер бюрократиямен күресу мәселелермен кездесетіндігімен түсіндіріледі. Сонымен қатар олрһар тұрақтылықты сақтау мақсатында мемлекет пен азаматтың арасындағы шиеленісті төмендетуге мүдделі. Атқарушы билік әрекетін ұйымдастыратын масштабтардың ең үлкені - мемлекетте. Мемлекеттің әкімшілік қызметтерін кеңейтумен Омбудсмен институтының кеңеюі оның дүниежүзінің елдерінің көбінде конституциялық-саяси жүйеге енуімен түсіндіріледі. Мемлекеттік-әкімшілік органдар мен азаматтар арасындағы қақтығыстардың пайда болуына, сондай-ақ мемлекеттік аппарат қызметкерлерінің санының тұрақты өсуі, құқық нормалар мен ережелердің үлкен мөлшері де, атқарушы биліктің әрекетінде парламенттің ақпаратық жеткіліксіздігі де әкімшілік соттардың шамадан артық әрекетіне де т.б. әсер етті.
Швецияда, Финляндияда (1919), Норвегияда(1952), Данияда(1953) адам құқықтары жөніндегі уәклді парламенттік омбудсмен деп, Ұлыбританияда(1967) - парламенттік комиссиялар, Кипрда(1991) - әкімшілік істер жөнінде комиссар, Нидерландыда(1983) б - ұлттық омбудсмен, Грецияда(1969) - азаматтардың қорғаушысы, Австралияда - халықтың қорғаушысы, Испанида (1978) - халықтың қорғаушысы, Македонияда (1991) - ұлттық құқық қорғаушы, Молдавияда (1997) - парламенттік адвокат, Польшада (1987) - азамат құқықтары жөнінде өкіл, Францияда (1973) - Франция Республикасының делдалы, Португалияда (1976) - сот төрелігі істері жөнінде уәкіл (проведер) деп атайды. Омбудсмен институты мемлекеттерге әртүрлі аталса да, бір мағынаға ие - мемлекеттегі шенеунік тарапынан билікпен қиянат ету мен немқұрайлық әрекеттерден адам құқықтарын қорғау.
XIX ғасырдағы қоғамдық қатынастардың өзгеруі Швецияда король мен парламенттің кең өкілеттіктерін теңестіретін конституциялық нормаларды туғызады. Соңғысына парламент пен басқа да билік органдарының заң актілерін сақтауын бақылайтын арнайы парламенттік комиссарды ( омбудсменді )сайлау құқыңы берілді. Басынан бастап бұл орган атқарушы билік пен басқа да органдардың әрекетін конституциялық бақылау қызметтеріне ие болды. Сонымен қатар ол әкімшілік тарапынан туындайтын немқұрайлықтан азамат құқықтарын қорғауды жақсартуға мүмкіндік туғызады.
Омбудсмен - швед сөзі, басқа тұлғалардың адвокаты, агенті, сондай-ақ өкілі болатын тұлңаны білдірді. Біреулер бұл термин неміс тегінен шықты деп есептесе, басқалары исландиялық тамырлары бар деп көзқарастарынан білдірді. Теоретикалық тұрғыдан қарағанда, омбудсмен термині жинақтаушы ұғым болып табылады, яғни адам құқықтарын қорғаудағы арнайы қызметті білдіретін топтық түсінік ретінде қарастырылады. Мемлекеттік-құқықтық мағынада омбудсмен жеке тұлғалардың құқықтарын қорғауда парламентпен құзырет берілген және барлық мемлекеттік лауазымдарға кең бақылау жүргізуді жүзеге асыратын тәуелсіз тұлға деп танылады.
Омбудсмен институтының пайда болуына XIX ғасырдың басындағы қоғамдық қатынастардығ либеризациясы себеп болғандығы анық (бұл Швециядағы констиуциялық нормаларды тудырады). 1809 жылы Рикстаг (мемлекеттің парламенті) парламентке арнайы парламенттік комиссарды (омбудсменді) сайлау құқығын беретін басқарушылық құжатты қабылады. Оған сәйкес арнайы парламенттік комиссар король мен парламенттің кең өкілеттіктерін теңестіру үшін парламент пен биліктің басқа да органдарының заң актілерді сақтайтын қадағалауды жүзеге асырады. 1809 жылы Швецияда күшіне енген конституциялық құжаттар бұрын ұқсастығы болмаған лауазымды riskens standlers justitle - ombudsman деп көрсетті. Кейін мемлекеттік органдардың бұндай құрылымы екі палаталы парламентпен ауысқандықтан, көрсетілген атау justitle - ombudsman дегенге ауысты. Омбудсмен түсінігінің өзі umbup дегеннен шықты. Швед тілінде бұл күш немесе абыройды білдірді. 1919 жылдан бастап осындай органдар да басқа елдерде де құрылып, құқықтық бақылау жүйесіне енді. Буржуазиялық құқықта бұл парламенттік және соттық бақылау деп, сонымен бірге әкімшілік органдарды бақылау деп сипатталады. Бұндай институтқа қажеттілік ең алдымен, қоғамда бар институттардың мемлекеттік бақылауы, бақылау міндеттері көлемінің қоғам мүшелерінің барлығын қанағаттандырмағанда туындады. Бұл уақытта демократиялық мемлекеттегі әкімшілік немқұрайлыққа қарсы азамат құқықтарын қосымша қорғау қажеттілігі пайда болады. Финляния, Швецияның бірінші көршісі ретінде Омбудсмен институтын 1919 жылдың 17 шілдедегі конституциясына еңгізілді. Ұқсас құрылым 1953 Данияда да ашылды. Онда кұқықтық жүйе англо-американдық және еуропалық континенталды құқықтық мәдениетіне жақын болғандықтан омбудсменнің дания моделі дүние жүзінде ең үлкен мәнге ие. Норвегиялық омбудсмен лауазым ретінде 1952 жылы 21 сәуірдегі парламенттің шешімімен еңгізілді. Алғашқы кездерде ол тек қарулы күштерге бақылады жүзеге асырған. 1962 жылы осындай орган азаматтық әкімшіліктің әрекетін бақылау үшін құрылған[3, 6 бет].
1967 жылы Ұлыбританияда омбудсмен лауазымын құру үшін халықтың наразылығы, бюрократия тарапынан өскен қысым және құқықтық қорғау құралының тиімсіздігі негіз болды. Бастапқыда күшейту мәселелерін шешу арнайы әкішілік трибуналдың санын көбейту сияқты әдістер арқылы жүзеге асырылды.
Бірақ, тәжірибе көрсеткендей, қатаң бақылау қажет. Халықаралық құқық комиссиясының британдық бөлімшесімен дайындалған Whyat Report баяндамасы британдық жағдайларға бейімделген Омбудсмен институтын құруды ұсынды. Лейбористтік үкімет бұл ұсыныстарды қолдап, 1967 жылы Ұлыбританияда Омбудсмен ( парламенттік уәкіл - Parlamentary Commisioner) институтының құрылуы жөнінде заң қабылданды. Омбудсменнің бақылау шеңбері басында тым шектеулі болды. Билік органдары 55 млн. тұрғыны бар елде шағымдардың көп болуынан күдіктенді. Сондықтан да жергілікті органдар бақылаудың объектісіне кірмеді, сонымен бірге оның қызметтері шектелді. Испанияның 1981 жылғы заңы бұл институтты португалиялық және француз үлгілерін қолдана отырып, конституциялық-саяси жүйесіне ең гізеді. Аймақтық омбудсмендер Швейцарияда, Бельгияда, Италияда әрекет етеді. Бұл институт Гаяна, Мавриний, Фиджи аралдарында т.б. дамып келе жатқан елдер де таралды.
Омбудсмен инситутының қалыптасу мен таралу үрдісінде дүние жүзінде бұл мәселе бойынша халықаралық дабаттар белсенді түрде өтті. Көптеген халықаралық ұйымдар да азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, сондай заңдылықты сақтау мақсатымен мемлекеттік әкімшіліктің немқұрайлығын тоқтатудың соттан тыс шараларын қолданудың бұндай мүмкіндігін көңілсіз қалдырмады. Бұл ұйымдар омбудсмен институтын осы мақсатта жүзеге асыру үшін қолайлы құрал ретінде есептелді деп ой қалыптасады. Еуропа Кеңесінің Бас хатшысы жыл сайын барлықеуропалық елдердің омбудсмендері бұл мәселемен айналысатын және мақсатты Еуропа елдерінің омбудсмен институтын жетілдіру, осы институт жоқ құқық жүйелеріне игі ықпалды күшейту және халықаралық қызметтестікті қолдау деп танылатын белгілі заңгерлер мен ғалымдар қатысатын дөңгелек үстелді ұйымдастыруы бұған мысал бола алады. Идеяның қарсыластары тәуелсіз омбудсменнің бақылауы министрлік жауапкершілік қағидасымен(себебі министр парламенттің алдында оның аппаратына ие болатындығы үшін жаупты болып табылады) және парламенттік демократияда әкімшіліктің орталық саяси бағытпен дауласады деп сендірді. Бірақ Данияда омбудсмен институты енгізілгеннен соң, омбудсмен мен министрлер арасында даулар туындамады. Демек, бұл аргумент өзінің қолдауын тапқан жоқ. Сонымен қатар омбудсменді енгізуге қатысты қарсылықтар еуропалық елдерде әдетте азамат құқықтарының заңдылығын сақтауды қамтамасыз ететін әкімшілік соттардың кең құрылымы бар болғандығында құралады.
Бірақ әкімшілік әділеттіліктің жақсы дамыған жүйесіне ие Франция 1973 жылы заңымен делдал (медиатор) лауазымын - омбудсменді енгізді. Бұл лауазымды ең гізу екі мән-жайға байланысты болды,олар: реформа мен парламенттік сайлау.
1987 жылы Польша Шығыс Еуропалық елдердің ішнен өзінің саяси- құқықтық жүйесіне омбудсмен институтын еңгізді: азамат құқықтарын құқық қорғаушысы туралы жеке заң 1988 жылы күшіне енді. Бұл орган елдегі болған азамат құқықтары мен заңдылықтың сақталуын бақылау жүйесімен қарама қайшылыққа түспей, қоғамдық қатынастардың кейінгі демократиялануы міндеттеріне, азаматтардың билік органдары мен әкімшіліктің құрылымдарымен іскерлік қатынастарын бекітуге, жағымсыз құбылыстармен күресуге қызмет етуі тиіс. Польшадан кеін конституциялық өзгерістердің шегіңде 1989 жылы азамат құқықтарының қорғаушысы лауазымын Венгрияда құрып алды.
1991 жылдың қазанында Парижде адам құқықтары жөнінде БҰҰ комиссиясының көмегімен адам құқықтарын қорғайтын 35 ұлттық мекменің қатысуымен халықаралық конференция өтті.
1992 жылғы Маастрихтік шарты Еуропалық Одақ органдары жүйесіне омбудсмен инстиутын енгізді. Еуропа Кеңесі оның адам құқықтары жөнінде комиссары лауазымын құрды. БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы 1993 жылы адам құқықтарын қорғау мақсатында мемлекеттерде халықаралық үлгілердегі адам құқықтары бойынша ұлттық ұйымдарды енгізу қажеттілігі жөнінде қорытындыларды (кейін Париждік қағидалар деп аталынған) бекітті. Париждік қағидалар омбудсмен институты Конституцияға немесе арнайы заңға сәйкес құрылуы қажет екенін, сондай ақ тәуелсіз, жақсы юрисдикцияға ие, қол жетерлік болатын басқа да үкіметтік емес құқық қорғаушы ұйымдармен қызметтес және есепті болу керек екенін анықтады.
Қазақстан Республикасы қатысқан 1993 жылдың адам құқықтары бойынша дүниежүзілік конференцияда адам құқықтары жөнінде ұлттық институттарды құру және Париждік қағидаларды сақтау қажеттілігін белгіледі.
Социалистік елдердің ішінен ең ірі болған Ресей,1993жылғы жаңа Конституцияның 103-бабында алғаш рет омбудсмен институтын қарастырды. Ол адам құқықтары бойынша уәкіл деген атаумен 1994 жылдың 17 қаңтарында Мемлекеттік думамен тағайындалды. Шамамен сол уақытта, 1994 жылдың 11 қаңтарында Литва Республикасының Парламенті де парламенттік омбудсмендер туралы заңды қабылдады. Кейін Грузияның жаңа Конституциясында адам құқықтарын халық қорғаушысы атауына ие болған омбудсмен лауазымы еңгізілді, ал 1996 жылдың мамырында халық қорғаушысы жөнінде заңды қабылдады.
Омбудсменнің одан да тиімді жұмысы үшін ең алдымен оның әрекеті де жүзеге асырылатын оңтайлы шарттарды құра отырып, мемлекеттік басқару органдардың ұйымдастырылуы мен нақты қызмет ету мәселелерін шешу қажет. Тек осыдан кейін омбудсмен жұмысының жағымды нәтижелерін күтуге болады. Мысалға, скандинавиялық омбудсмендер, шығыс еуропалық елдерге қарағанда, әріптесі мен қарсыласы ретінде жоғарғы ұйымдастырышулықпен,кәсіби тиімділікпен, жауапкерілікпен сипатталатын мемлекеттік басқару органдар болатын жүйенің шегінде әрекет етеді. Бұл жағдайда Омбудсмен институты жетекшіліктің қызметін бақылау механизімінің бөлігі ретінде қабылданды және заңдылықты қамтамасыз етумен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауда нақты орынға ие екені тусінікті. Оның жетістігі демократиялық дәстүрлер мемлекеттік органдар қызметкерлерінің дамыған кәсіби этика мен жоғарғы моральдік белгілер сияқты факторларға байланысты, сондай ақ бұл шарттар инститтутының тиімді қызмет етуі үшін қажетті алғы шарты болады[4, 25 бет].
Қазақстандағы адам құқықтары мен бостандығы мәселесін бұрынғы
тарихи өткен кезеңдерді, ұлттық мәдениет жетістіктерін есепке ала отырып
әртүрлі қоғамдық құбылыстармен, қатынастармен және институттармен
өзара тығыз байланыста қарастыру керек.
Омбудсмен шешетін міндеттер, сөзсіз маңызды болып табылады, біақ ол бір мезгілде қандай да бір жолдармен шектелген. Ең алдымен, омбудсмен өзінің әрекеттерін жүзеге асыруда ағартушылық әдісті қолданатындығын белгілеу қажет(заңдарды қолдану туралы ақпараттарды тарату, құқықтық мәдениет пен қағамдық құндылықтар жөнінде ойлардың дәріпелуі). Сәйкесінше, омбудсмен өзінің мақсатына жетуі үшін баскарушылықтың қоғамдық органдар мен заңдылықты қамтамсыз ету органдарының қызметін бақылаудың басқа да классикалық құралдардың нақты және дұрыс қолдануы талап етіледі ( парламенттік бақылаудың әртүрлі түрлері, ішкі немесе инстанциялық бақылау). Адамға деген тұлғаның ар ождан мәселесіне қызығушылық қазіргі қоғамдағы демократизмнің негізгі көріністерінің біріне айналды. Қазақстан дүниежүзілік қауымдастықтың толық құқылы мүшесі болып, өзінің Конституциясында адамдарды мемлекеттің жоғарғы әлеуметтік құндылығы деп жариялады, сонымен қатар адамның табиғи құқық теориясын таныды. Қазақстан Республикасы Кеңестер кезінде маңызды болған мүддесіне қатысты мемлекет мүдделерінің артықшылығынан бас тартты. Мемлекет барлық тиым салынбаған құралдармен құқықтар мен юостандықтардын және билікті шектеудін сыртқы механизмін шынайы жүзеге асыруын кепіл ету қажет. Осыған сәйкес мемлекет пен мемлекеттік қызметкерлер тарапынан билікпен қиянат етуге қарсы жаңа құқық механизмдерді құру, болғандарды жетілдіру жүзеге асырылып жатыр, сондықтан да Қазақстан Республикасы үшін дүние жүзіндегі елдердін көбінде, ал XX ғасырдың 90шы жылдардың ортасынан бастап ТМД мен Балтия елдерінің (Әзербайжанның, Грузияның, Молдованың, Латвияның, Ресейдің, Украинаның, Өзбекстанның, Қырғыстанның) құқықтық жүйелерінің жетістігі болған Омбудсмен институтын ұсына бастады. Мемлекеттердің Омбудсмен үлгісіне байқау салуы азамат құқықтарын мемлекеттік органдар тарапынан туындайтын бұзушылықтардан қорғанысты күшейту ниетімен түсіндіріледі[5, 67 бет].
Дүние жүзінде мемлекеттік әрекеттердің күшейген санына қарамастан Омбудсмен әкімшілікке сенімнің өсуіне жағдай жасайды деп танылған. Реңсіз бюрократтармен ұсынылған жасырын мемлекет одан сайын ізгілендірілген. Омбудсменнің көмегімен азаматтардың шағымдары тіпті шамалы шығындарда да тиімді шешіледі, лауазымды тұлғалардың әрекеттеріне нақтылап түсіндіру нысанында арыздалған талапқа тез жауап қамтамасыз етіледі. Адамдардың мемлекеттік қызметкерлермен әрекеттесуде одан да аз үрей туындайды, ақырғыларда аса міндеттілік және зейінділік белгілері ұлғаяды. Омбудсмен түрінде тұлға қаіпсіздік торы қателіктерді ұстап, қауіпті әділетсіздіктермен әкімшілік кемшіліктерге жарық түсіреді. Омбудсмен институты қоғамдық ойды тыныштандырады және лауазымды тұлғаларды анықталған бұзушылықтарды түзетіледі сенімді қостайды.
Көптеген мемлекеттер атқарушы омбудсмендердің қызмметтерін құрды. Францияда ол үкіметпен тағайындалады. Францияның медиаторымен орындалатын әкімшілік емес мәні оны атқарушы билікке жатқызуға мүмкіндік туғызбайды.
Заңның негізінде мемлекеттердің басшыларымен, Президенттерімен тағайындалатын омбудсмендер де пайда болды (Ирландия Республикасы, Кипр Республикасы, Ұлттардың Одақтастығының мемлекеттері). Бұл институттың әртүрлі жаңартуларына қарамастан оның маңызды белгілері болып қызметтік бағыттар мен шешілетін міндеттер болады.
Омбудсмен мәртебесіне қатысты кейбір мәселелерді салыстырмалы- құқықтық зерттеу бұл институттың жалпы белгілерін анықтауға мүмкіндік туғызады.
Омбудсмен институтының таралуы дүниежүзілік қауымдастық саясатының Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін адам құқықтарын қорғайтын ұлттық тәуелсіз мекемелерді құру мен қоғамның демократиялануының қортындысы болып табылады.
Омбудсмен әрекетінің басты міндеті - азамат құқықтарын қорғау. Бұл оны әрекеттің бақылау мен қадағалаудың парламенттік, соттық, әкімшілік және т.б. нысандарымен қатар жүзеге асырылған құқықтық тәртіпті қорғау жүйесінің элементі ретінде анықтады.
Омбудсмен институты конституцияға немесе арнайы заңға сай құрылады. Қазақстанда омбудсмен институты 2002 жылдың 16 қыркүйегіндегі Адам құқықтары жөнінде уәкіл лауазымын құру туралы Президенттің Жарлығымен енгізілді, бірақ 2002 жылдағы Үкіметтің заң жобалық жұмыстарының жоспарында Адам құқықтары жөнінде уәкіл туралы заң жобасын Парламентте қарастырылды. Қазақстан омбудсмені өзінің әрекетін республика Президентімен бекітілген Адам құқықтары және Уәкіл туралы ережеге сәйкес жүзеге асырады.
Омбудсмен институты Париждік қағидаларға сәйкес тәуелсіз, қол жетерлік, сондай ақ басқа органдармен Үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдарымен қызметтес, жедел және есептес болу керек.
Омбудсмен лауазымы мемлекеттің жоғарғы лауазымына жатады. Дүниежүзілік елдердің заңдылығын зерттеу омбудсмен лауазымы конституциялық соттың төрағасына немесе оның мүшелеріне Жоғарғв соттың төрағасы немесе судьяларына, не Үкімет төрағасының орынбасары лауазымына теңестірілетінін көрсетеді.
Адам құқықтары жөнінде уәкіл әрекетінің қажетті шарты - оның саяси бейтараптылығы. Омбудсмендер әділетті, объективті болу қажет. Көптеген елдердің заң шығарушылары омбудсменге саяси әрекетпен айналысуға тыйым салады (Ресей, Молдова, Грузия т.б.).
Омбудсмен көп жағдайда істі тек шешімдер мен әкімшілік әрекеттерінің адамгершілігі, әділеттілігі, мақсатқа сәйкестігі жөнінде шешім шығарады.
Елдің әртүрлі әлеуметтік саяси шарттарына байланысты омбудсмен институты өзінің негізгі белгілері мен мазмұнын өзгертпей, жаңарту қабілетіне ие. Омбудсмендік үлгілердің көпқырлығын ескере отырып, бастсы деп оның қызметтік бағытын айтамыз. Бұл институттың қандай да бір нысанды, үлгіні беру үшін қатаң шектеулерді бекітуге болмайды.
Омбудсменнің бақылау шараларының нәтижелеріең алдымен өз құқықтарын жүзеге асыруға және мемлекеттік әкімшіліктің қызметінде бұзушылықтарды өзгертуге бағытталған. Бұған жету үшін тек омбудсмен үшін тән құралдарды қолданады. Ол сендіру, сын, жариялылық әдістерін қолданады.
Омбудсмен болған кепілдік және құқық қорғау органдардың жүйесін толықтырады, мемлекеттік қызметкерлердің әрекеттерінің дұрыстығында күмән туындағанда, азаматтарды қарсылық білдірудің тағы бір жолымен қамтамасыз етеді; бұл жағдаймен мүмкін болғанша бюрократиялық заңсыз әрекеттерін азайтуына жол ашады. Омбудсменнің болуының өзі қоңамның мемлекеттік органдардың тиісті әрекеті де, оның азаматтарымен жақсы қарым- қатынасты қалыптастыруда мүдде білдірудің белгісі, адамның ар ождан құндылығының өзара ерікпен құрметтің дәлелі болып табылады. Институттың үлкен тәжірибиелік мәні бұқаралық қызметкерлерге ескертпелі ықпалында көрініс табады. Шағымдар лауазымды тұлғалардың хабарсыздығы, кері таным жағдайларын айқындайды. Тіпті шамалы жеке зақым азамат пен мемлекет арасында шиеленісті тудыруы мүмкін, бұл себептен лауазымды тұлғалар мен клиенттердің, тұлғалардың өзара қатынасының жұмсаруында мүдде білдірген демократиялық мемлекеттер шынайы түрде бұл озық құқықтық институтты қабылдады.
Тәуелсіздікті алу мезетінен Қазақстан Республикасы өзінің пейілін демократиялық түрлендіруге қалыптастырды. Бұл бағыттағы әрекеттердің бірі ОБСЕ адам құқықтары мен демократиялық институттар жөніндегі Бюромен өзара түсінушілік туралы Республика Үкіметімен 1998жылда меморандумға қол қою болды. Оған сәйкес Қазақстанда омбудсмен офисін құру үшін техникалық жәрдемнің жобасы дайындалды.
Атқарушы билік органдарының әрекетіне адам құқықтары мен бостандықтарына қатысты бақылау мен қадағалауды жүзеге асырушы органдар жүйесінде омбудсмен институты маңызды орынға ие. Оның құрылуы мен әрекеті мемлекет пен азамат арасындағы қатынастарла жаңа жол ашты. Дүние жүзінің әртүрлі елдерінде қоғамдық қатынастардың бұндай саласын реттейтін механизмдердің алуан түрлері, сонымен бірге азамат құқықтары мен атқарушы билік органдарының әрекетінде заңдылықтың сақталуын қадағалайтын органдардың тұтастай жүйесі бар. Тәжірибе көрсеткендей, басқарушылықта жауапкершілік пен заңдылықтың қағидаларын нормативті түрде бекіту ғана жеткіліксіз, олардың іс жүзінде іске асырылатын шарттар құру мен олардың әрекет етуіне жолдар қалыптастыру маңызды болып табылады. Бұндай қажеттілік, бірінші жағынан, биліктің қандай да немқұрайлығынан, әділетсіздіктен қорғауға қажетті азаматтардың мүдделерімен білдіреді, ал екінші бағынан - бұндай бақылау атқару билігінің мүддесі үшін де қажет.
Азаматтың көзқарасынан омбудсмен, ең алдымен, егер азамат әкімшілік шешіммен, оның қабылдау үрдісі мен, сонымен қатар мемлекеттік аппараттың қызметкерлердің әрекеттері мен қанағаттандырылмаған жағдайда жолдауға болатын лауазымды тұлғаны білдіреді. Омбудсмен басқа мемлекеттік органдарға қатысты парламентің дәстүрлі бақылау қызметтерін толықтырады.
Арнайы жылдық есептер мен баяндамаларды зерттеу негізінде жүргізілген омбудсмендердің әрекеттері мен олар жөнінде заңдылықты талдау азаиат құқықтарын қорғаудың құқықтық иәселелерін осы институттар арқылы қарастыруға мүмкіндік береді.
Барлық елдер үшін әкімшілік әрекетті бақылаудың барлық нысандары да маңызды болып табыла береді. Альваро Хиль-Роблестің байқауынша қазілгі таңда соттық немесе парламенттік бақылау азаматты мемлекеттік әкімшіліктің заңсыз әрекеттерінен тиімді және жеткілікті деңгейдегі қорғауды қамтамасыз ете алатынын ешкім дәл бекіте алмайды. Қазіргі қоғамның шындығы азамат бұрынғыдай емес әділетсіздіктен, билік пен қиянат етуден, мәжбүрлеуден тағы басқадай қорғаныста қажеттілікке душар болатындығында. Қорғауды қамтамасыз ету үшін барлық тиімді әдістер жақсы. Ғылыми әдебиетте Омбудсмен интитутына мәнді сипаттамалардың біртұтас ұғымы жоқ. Оларды жиі омбудсмен үлгіде құрылған немесе омбудсмендік идеяға негізделген институттар деп атайды. В.В. Бойцованың ойынша, бұл идеяның кең таралуы омбудсмен атауын иелену тәжірибиесіне квазиомбудсмендер деп атауға тиісті, омбудсмендіктен алшақ қызметтерді орындайтын мәселелердің сыншыл емес қатынасының нәтижесі болды.
2002 жылдың 19 наурызында Женевада өткен адам құқықтары жөнінде БҰҰ Комитетінің БҰҰ Комитетінің 58-ші сессиясында Қазақстан Республикасының шетел істерінің мемлекеттік министр хатшысы Қ.Тоқаев Омбудсмен институты Қазақстанда 2002 жылдың 30 тамызында құрылатындығын айтты. ҚР Конституциясының жеті жылдығын тойлауына қатысты халықтың Президенті Н.Ә.Назарбаев сөз сөйлеуде тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын соттан тыс қорғау механизмдерінің дамуы халықаралық тәжірибесі коптеген демократиялық мемлекеттерде, оның ішінде ТМД-да сәтті қызмет ететін адам құқықтары жөнінде уәкіл институтының қалыптасуына себеп болды деп белгіледі. Адам құықтарын қорғаудың ұлттық жүйесін толтыратын бұндай институт 2002 жылдың 19 қыркүйегінде Президенттің жарлығымен құрылды. Бұл қоғам демократиялануының маңызды әрекетіне айналды және халықаралық ұйымдармен байқалды. Сол уақытта ОБСЕ бұл институт толық көлемде халықаралық үлгі - қалыптарға, оның ішінде БҰҰ ның Париждік қағидаларына сай келетінін айтты.
Омбудсмен заңдылықты жүзеге асыруда және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауда алатын және алуға тиіс ролі аталған шарттарды сақтауда ерекше маңызды мәнге ие. Бұл институт адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың маңызды түрлерінің бірі болып табылатындығы сөзсіз, бұл сапада ол демократиялық санатқа жататын мемлекеттердің бірінде де артық болып санала алмайды және саналуға тиіс емес
1.2 Омбудсмен институтының қазіргі заманғы жағдайы
Еуропада XX ғасырдың екінші жартысынан бастап адам құқығы мен бостандығын сақтау және басқаша аталатын еуропалық үлгіні құру үшін қойылатын ұлттық өзгешіліктерге деген біржақтылық өзін көрсете бастады. Осындай үлгілер дегенді ең алдымен халықаралық - құқықтық міндеттер, адам құқығын құрметтеудің өркендетуші және толықтырушы қағидалары деп түсінуге болады. Бұл мемлекеттер тұрғысынантек өздерінің заңнама шеңберінде орналасқан адамдарға кез келген нақты құқықтар мен бостандықтарды берумен шектелмей,оларды қорғауға міндетті.
Шет елдердің конституцияларында жария етілген және ішкі заңнамаларында бекітілген азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қанымдауға жәрмесетін орындардар институттардың көп салалы жүйесін құруға және жұмыс істеуне мол тәжірибе жинақталған. Адам құқығы мен бостандығын нығайту және қанымдау дегеніміз мемлекеттің басты міндеті болып табылады.
Адам құқығы мен бостандығын атқарушы биліктің төңірегінде орын алатын бұзушылықтан қорғауға, заңдылығын қарастыруда сот бақылауы маңызды орын алады. Сот бақылауы ұғымы әжептәуір кең колемді. Ол өзіне әрқилы түрлерді, оның ішінде, азаматтық және қылмыстық істерді тексеру ережелері бойынша қойылатын бақылау, тура және жанама бақылау, шағымдарды тікелей шешу және жеке үйғарым шығаруды біріктіреді. Сондықтан оны шағымдарды қараумен ғана теңдестіруге болмайды. Мемлекеттік әкімшілік орындардың, лауазымды тұлғалардың, мемлекеттік қызметкерлердің іс әрекет, шешімдеріне шағымдану, ондай шғымдарды қараудың заңнамаларында тоқтатылған реті дегені азаматтардың құқықтарының маңызды кепілдігі боып табылады.
Сот - тәуелсіздіктің конституциялық кепілдігіне ие болатын және заңдылыққа бақылау қоятын еркше мемлекеттік орын. Тек заңға мойын ұсыну, істің қаралуының жариялылығы, істің барлық жағдайларының зерттелуі, сот талқылауының жүрілу тәртібі, іске қатысушыларға берілітін заңды кепілдік және іс тексерілуінің басқа демократиялық қағидалары, біздің пікірімізше, соттың әрекетінің көпке жарияланған қасиеттері болады. Бірақ та, тәжірибеге жүргенде, іс жүзінде кейде сот тексеріс нәтижесінің барлық демократиялық қағидалары судьялардың ауқымды қызметіне байланысты, сот шешімдерінің орындалуының нақты механизмінің жоқтығынан және тағы да көптеген себептерінен іс жүзінде орындалмауда. Мұның барлығы адам құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың нәтижесі мардымсыз дәрежеде екендігін көрсетеді.
Сонымен қатар жеке ( қауымдастық ) шағым арыз институты да өріс алған. Мұнда жеке бас, азаматтардың қауымы, заңды тұлғалар өздерінің құқықтары мен бостандықтары заңдардың және басқа нормативтік-құқықтық актілердің, сот шешімдерінің кесірінен бұзылғаны туралы конституциялық сотқа шағым беретін құқығы жатқызылады.
Адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғаудағы конституциялық сот әділетінің жеткілікті биліктері мемлекеттің ішкі және халықаралық құқық жүйесіндегі адамның жаратылыс құқығының басымдылық мағынасын танумен келісілген[6, 26 бет]..
Жеке конституциялық шағым арыз институтының етек алуы құқықтар мен бостандықтарды қорғаудағы құқықтық мүмкіндіктердің кеңейтілуімен, адам құқығы мен бостандығына кепіл болатын конституция және заңмен ұштасқан биліктің барлық саласының байланысы туралы құқықтық мемлекеттің қағидасын іске асыруға әсер беруімен түсіндіріледі.
Көптеген елдерде әкімшілік әділет соты өркенделген. Бұл - мемлекеттік басқару саласындағы бақылауды және заңсыз әрекеттердің (әрекетсіздік) немесе әкімшіліктің шешімдерінің салдарынан бұзылған азаматтардың субьектив құқықтарын қорғауды іске асыратын сот билігінің арнайы орындарының дербес жүйесі. Әкімшіліктік әділет сотының негізгі мақсаты азаматтар мен мемлекеттік басқару орындары арасындағы дауларды ретке келтіру болып табылады. Тарихи батыс елдерінде әкімшіліктік әділет сотының негізгі екі жүйесі қалыптасқан: Құрлықтық (неміс, фрвһанцуздық), Англия-американдық (англосаксондық).
Сонымен біз азаматтардың құықтары мен бостандықтарын қорғаудың атқарушы биліктік саласында іске қосылып жүрген кейбір нақты тәсілдермен таныстық. Құқықпен қамтамасыз ету жүйесіндегі қорғаудың құқықтық құралдарын кеңінен таңдау құқықтарды бірнеше рет кепілді болғызуға және азаматтардың заңды мүдделерін әкімшіліктің заңсыз әрекеттерінен сақтауға мүмкіндік береді. Кейбір жағдайларда азамат өзінің құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын нақты тәсілдерді таңдауда байқастап шешетін бостандықты пайдаланады.
Шет елдердегі омбудсмен институтының пайда болуы және өркендеуінің кезеңіне оралайық.
Омбудсмен - адам құқықтары жөніндегі уәкіл институты - Еуропа, Америка, Азия, Африка, Мұхиттың көптеген елдерінде іс қызметін жүргізуде. Халықаралық тәжірибеде осындай институтың жоғары дәрежедегі тиімділігін ұйғарды.
Омбудсмен институты - соттан тысқары бақылаудың түрі, конституциялық қауіпсіздкті нығайтудың, әкімшілікке жалпылай сенім берудің, атқарушы биліктің іс қызметінің құқықтық негізінің және адам - мемлекет, азаматтық қоғам - мемлекет негізінде пайда болатын мәселелерді жеңудң қозғаушы күші. Омбудсмен деген швед сөзі алғашында басқа адамның агенті, адвокаты, уәкілі болатын тұлғаны білдіреді.
В.В. Бойцованың айтуынша омбудсмен - азаматтық құқықтардың қорғаушысы делінген. Оның қызметінің арқасында азаматтардың әкімшілікке деген қырағы және сенімсіздік қатынасы бейтараптандырылады, биліктің шыншылдығына сенімі қалпына келтіріледі және көтеріледі. Тіпті жеке басқа келтірілген жеке шығынның өзі мемлекет пен ара қатынысына шиеленушілік туғызады. Сондықтан Омбудсмен қызметінің қалпына келтіру және саяси тиімділігі кең көлемді. Мемлекеттік қызметкерлерге көрсететін аңғарту әсері келешекте әкімшіліктік бұзушылыққа жол берілмеуін қанымдайды.
Американдық ғалымдардың көзқарасы бойынша омбудсмен - қызметкерлер мен жай адамдардың шағымдарын тыңдап, оны түсінуге талпынатын тәуелсіз және алдын ала болжамсыз шенеуік болып табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 1-бабынасәйкес Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары делінген. Осы конституциялық жағдайдың өркендеуі жеке бас құқықтарының кепілдігін жүзеге асыру және қорғаудың әрекеті механизмінің барынша ұштасуға тиісті. Әрбір адамға барлық негізгі құқықтары мен бостандықтарды қолдану мүмкіндігі қанымдалуға тиіс. Мемлекет тарапынан ең әуелі өзіндегі барлық қажетті құралдармен осы құқықтары мен бостандықтары нақты іске асуына кепілдік етеді.
Жаңа Зеландия омбудсмен институтын ұүрған алғашқы мемлекеттердің бірі еді. Заңнамаға сәйкес генерал - губернатор Уәкілдер Палатасының күні бұрыңғы ұсынысы бойынша омбудсменді тағайындайды. Парламенттік уәкіл Министрлер Кеңесіне құрастырылған тізімге еңген орындардың әрекеттеріне байланысты әкімшіліктік істер жөніндегі шағымдарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әкімшілік-құқықтық пәндер кафедрасы
ӘКП кафедрасының бастығы
____________________________
____________________________
қорғауға ____________________
(жіберіледі,жіберілмейді)
____________________________ 2011 ж.
Диплом жұмысы
Ішкі Істер органдарының қызметін бақылаудағы Омбудсмен институтының рөлі тақырыбына
050303 Құқық қорғау қызметі бакалавриат мамандығы бойынша
Орындаған: Хайруллина Альмира Әбдікәрімқызы
әкімшілік құқықтық мамандық,2007
жылы қабылданған 402-ші оқу тобы
Ғылыми жетекші: кафедра бастығы ,з.ғ.к.,
полиция полковнигі
Амитов Шамшидин Егембердіұлы
АЛМАТЫ 2011
Ж О С П А Р
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Адам және азамат құқықтарын қорғау институтының қалыптасуы және қазіргі жағдайы.
1.1.Адам және азамат құқықтарын қорғау институтының қалыптасу тарихы және даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2.. Омбудсмен институтының қазіргі заманғы жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2. Омбудсмен институтының мемлекеттік органдар арасындағы орыны.
2.1. Қазақстан Республикасындағы адам құқығын қорғаудағы ұлттық мемлекеттік институттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2. Қазақстан Республикасының Президенті - адам мен азамат құқығы мен бостандығының кепілі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.3. Адам және азамат құқықтарын қамтамасыз етуде атқарушы билік органдарының алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
3. Ішкі істер органдарының қызметінде адам құқықтарын сақталуын бақылаудағы Омбудсмен институтының рөлі.
3.1. Биліктің өкілетті органдарымен азамат құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.2.Адам құқықтарын, қоғамдық тәртіпті және қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі ІІО-ның қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
КІРІСПЕ
Диплом тақырыбының өзектілігі адам және азамат құқықтарын қорғау институтының Ішкі істер органдарының қызметін бақылаындағы атқаратын рөлі және олардың ара қатынасы.
Адам құқығы өзінің әлеуметтік, ұлттық және азаматтық құрамына
қарамастан көптеген мемлекеттердің қазіргі кезеңдегі конституцияларының
ірге тасын қалады, яғни бекітіліп, кепілдік алып, мемлекет тарапынан
қорғалатын жағдайларға ие болды. Мемлекеттердің басым көпшілігінің адам
құқықтары мен бостандықтарының басымдығын мойынауы қазіргі қоғамдық
қозғалыс (социоцентристіктен антроцентристікке) бағыттарын анықтауға
мүмкіндік берді. Адам құқығы қазіргі кезеңдегі жаһандық мәселелердің бел
ортасында тұр, кез келген жаһандық мәселе адам құқығы нысанында болады
немесе адам құқығы оның мақсаты және әрекет ету объектісіне айналады.
Сондықтан адам құқығы жалпы алғанда мемлекеттен жоғары тұратын
институт сипатында бекітілді. Бұған әлемдік қауымдастықтың қалыптасуы
және көптеген мемлекеттердің БҰҰ шеңберінде қабылданған адам
құқығының халықаралық стандарттарын мойындаулары куә болып отыр.
Адам құқығы мен бостандықтары әлеуметтік практика мен саяси ойлаудағы
көзқарастар мен бағыттардың маңызды басымдылығының бірі болып
табылуы қажет.
Әлемдік көлемде таралып жатқан саяси процесстер (әлемдік
социалистік жүйенің құлдырауы, ядролық соғыс қаупі, жаңа әлемдік
тәртіптің орнауы, жаһандану) әлемдік саясаттың жаһандық сипатын, оның
жекелеген адам тағдырына, өміріне, құқығы мен бостандығына әсерінің зор
екенін көрсетіп отыр. Әлемдік жаңа саяси нақты жағдайларға сәйкес адам
құқығы мен бостандығын барынша толығырақ жүзеге асыру мәселесі өзекті
мәселелердің біріне айналуда. Күштеу мен наша сату, халықаралық
терроризм, трансұлттық ұйымдасқан қылмыстар және т.б. қауіптер жекелеген
адамның саяси мәртебесіне нұқсан келтіру жағдайларына орын берді, яғни
әлемдік саясат көлемінде адам құқығына қатысты немқұрайлы
қатынастарға жиі жол берілді.
Диплом жұмысының мақсаты - Ішкі істер органдары мен адам және азамат құқықтары институтының ара қатынасы кезінде туындайтын мәселелерді талқылау. Омбудсмен институты түсінігін толықтап ашу және заңмен адам құқықтарын қорғаудағы құқықтық мәртебені талқылау арқылы заңның кейбір бөлімдеріне қатысты пікірлерді ойларды тұжырымдау.
Адам құқығын қамтамасыз ету құралдары ретінде практикада
қолданысқа түскен әр түрлі жолдар, суверенитетті шектеу және
гуманитарлық интервенция әлемдік қауымдастық тарапынан біркелкі
бағаланбады және белгілі бір дағдарыстық ахуал тудырды (әсіресе Косово
мен Ирактағы оқиғаларға қатысты). Біздің көзқарасымыз бойынша адам
құқығы - әлемдік қауымдастықта немесе белгілі бір мемлекет ішіндегі саяси
және әлеуметтік - экономикалық процесстер нәтижесінде пайда болған
өзінің ішкі қайшылықтары бар, оны әлі де жетілдіруді талап ететін, ашық
жүйе. Адам құқығы жүйесіндегі аталмыш қайшылықтарды шешу, әлемдік
жаһандану мен халықаралық - саяси қарама - қайшылықтар жағдайында
адам құқығы мен бостандықтарын қамтамасыз ету маңызды ғылыми
талдауды қажет етеді.
Өкінішке орай, жеке азаматтарға қатысты алғанда адам құқығы мен
бостандықтарының бұзылуының көпшілігі барлық құрылықтарда мемлекет
тарапынан болып отыр (азаматтық, сөз және өз пікірін білдіру бостандығы,
ұйымға бірігу бостандығы, жеке басқа қол сұғылмаушылық құқығы т.б.),
соның ішінде ұлтаралық және конфессияаралық қақтығыстар, қоғамдағы
әртүрлі экономикалық және саяси күштердің күресі. Адам болмысындағы
көптеген маңызды сұрақтардың шешімін таппауы, тұтастай алғанда
меммлекеттердің әлеуметтік, саяси және азаматтық құқықтар мен
бостандықтарды бұзуы мен аяқ асты етуі - қазіргі кезеңнің нақты көрінісі
міне осындай.
Қоғамдық өмірдегі жаңа құбылыстар мен ағымдардың пайда болуы
адам құқықтары мен бостандықтарының үздіксіз дамуына, адам құқықтары
мен бостандықтарының мазмұнын кеңейтуге ықпал етеді. Ғылыми -
техникалық прогресс нәтижесінде пайда болған мәселелер, соның ішінде
биология мен генетика, жаһандық ақпараттану, экология және биоресурстар
жекелеген адамның мүддесін білдіретін саяси шешімдер қабылдауды талап
етеді.Адам құқықтары мен бостандықтар аясының, мазмұнының, жүзеге
асырылу мүмкіндіктерінің кеңеюі осы бағыттағы мемлекеттік сяасаттың
жүзеге асырылуын қажет етеді. Сондықтан адам құқығы көзқарастары,
әлемдік саясаттың және халықаралық әрекеттер мен әлемдегі көптеген
мемлекеттердің сыртқы саясатының басты бір реттеуші күші бола отыра
әлемдегі құқықтық, саяси, адамгершілік және әлеуметтік жаңа көзқарасын
қалыптастыруды талап етеді. Адам құқығы мен бостандығы мәселесі
аталмыш саладағы ахуалдардың щиеленісуіне байланысты ұлттық, аймақтық
және халықаралық деңгейде әлеуметтік практиканың барлығында ерекше
маңызға ие болады.
Адам құқығы мен бостандығы көпқырлы, күрделі құбылыс ретінде
қоғамдық санада жан - жақты жоспарлы түрде бейнеленеді. Әр түрлі әлемдік
көзқарастарға, әдістемелік тәсілдер мен саяси ұстанымдарға негізделген
адам құқығы мен бостандығын елестету қоғамдағы адам құқығы туралы
ұғымдар нысандарының жиынтығын береді. Адам бостандықтары, оның
құқықтары мен міндеттері әрбір тарихи кезеңге сәйкес өзіндік сипатқа ие
болып отырды. Қазіргі кезеңдегі адам құқығы біртіндеп қалыптасты:
алдыменен құқықтар мен бостандықтар, содан кейін пайда болған жаңа
құқықтар (эволюциялық және революциялық жолдармен) қоғам тарапынан
танылды.
Қазіргі кезеңдегі зерттеушілердің басым көпшілігі адам құқықтары мен
бостандықтарын тек қана адамның мемлекетпен қатынасы деп пайымдайды.
Бұл аталмыш құқықтардың тігінен әрекет етуі деп аталады. Адам
құқығының адамдар арасындағы қатынасқа қатысты әдістемесі мен
терминологиясын (бұл құқықтардың көлденең әрекет етуі деп аталады)
практикада қолдану өз нәтижесін бермеді. Адам құқығы туралы айтқан
кезде бүгін біз адам мен мемлекеттің арасындағы өзара қатынасын айтамыз
дейді М. Новицкий. Жалпы алғанда, құқықтар мен бостандықтарға қатысты
жағдайлардың барлығы адамның өкіметпен тығыз байланысы негізінде іске
асырылады, және бұл аталмыш қатынастардың үш түрлі жолдарының пайда
болуына әсерін тигізді. Қоғамдық қатынастардың қалыптасуы адамның
өкіметпен қатынасының қандай жолды таңдап алуына байланысты болады.
Бірінші тәсілге сәйкес алғашқы өкімет адамдарға белгілі бір құқықтарды
береді. Екінші тәсіл өкімет пен халық арасындағы қоғамдық келісім (шын
мәнінде конституция нысанындағы) сипатында іске асырылады. Үшінші
тәсілге сәйкес табиғи және ажыратылмайтын құқықтарға ие болған адамдар
мемлекетті құру мен билікті қалыптастыру мәселесін шешеді, яғни адамдар
өмірін жақсартуды негізгі міндет етіп қояды. Үшінші тәсіл өкіметтің тек қана
заңмен рұқсат етілген әрекеттерді ғана іске асыруын, ал адамдардың заңмен
тиым салынбаған әрекеттің барлығын жасай алуын қарастырады. Адам
құқығы көзқарасының мәні де осында.
Диплом жұмысының негізгі міндеттері:
Омбудсмен институтын түсіну мақсатымен оның даму тарихын және қалыптасуын түсіндіру;
Адам құқықтарын қамтамасыз етудегі ішкі істер органдарының ролін саралауға әкімшілік-құқықтық сипаттама беру;
Ішкі істер органдарының жүргізетін адам құқықтарын қамтамасыз етуін талқылау.
Диплом жұмысының заты және объектісі. Қарастырылатын жұмыстың мәселесін кешенді түрде зерттеуге сәйкес зерттеудің объектісі адам құқықтарының ішкі істер органдарындағы қатынасты талқылау болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, негізгі үш тараудан, оның ішінде сұрақтардан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Құқықтар мен бостандықтардың қазіргі көзқарастары адам
құқықтарының қорғалуының әр түрлі аясында мемлекетте міндетті заңдылық
нормаларды қалыптастыруда жалпы танылған халықаралық актілерде
нақты бейнеленеді. Бұл халықаралық - құқықтық актілер әртүрлі мәдени
және тарихи жағдйларды мойындаған мемлекеттің адам құқығын қорғаудың
ең төменгі деңгейдегі үлгісін құрайды. Белгілі бір деңгейде анықталған адам
құқықтары мен бостандықтарының жүзеге асырылуы - бұл әртүрлі елдерде
өзіндік нәтижеге ие болған саяси күрестердің жемісі. Құқықтар мен
бостандықтардың құрамы қоғамның әлеуметтік - экономикалық, саяси және
мәдени даму деңгейіне, саяси тәртіпке, қоғамдық - саяси күштердің
орналасуына сәйкес толықтырылып отырады. Әлемдік қауымдастықтың
(БҰҰ, Еуропа Кеңесі басқа да аймақтық жүйелер аясында) адам құқығының
жекелеген елдерде әлемдік стандартын құрастыруы сол елдің өзіне тән адам
құқығына қатысты көзқарасының қалыптасуына, саяси, әлеуметтік-
экономикалық жағдайының, мәдениетінің, дәстүрінің даму деңгейін
көрсететін өз азаматтарының құқықтары мен бостандықтарының құрамын
кеңейтуге ықпалын тигізеді. Егер мысалы, еуропалық мәдениетте көптеген
жағдайда жеке тұлғаға артықшылықпен қарайтын либералдық үлгі орын
алған болса, ал шығыстық мәдениетте адам құқығы толықтай қоғам мен
мемлекеттің мүддесіне бағындырылған. Сондықтан, әлеуметтік практикада
адам құқығы кез келген қоғамдық жүйеге жұмыс істейтін және біркелкі
болуы тиіс емес. Адам құқығына қатысты жаңа қоғамдық құбылыстардың
пайда болуы, адам құқығы туралы ағымдардың өзіндік талқылануы, адам
құқығы ұғымы көлемінің ұлғаюы адам құқығы туралы ой - пікірлерге
өзгерістер енгізуді ғана емес, сонымен бірге оның ары қарай ғылыми
зерттелуін де қажет екендігін көрсетіп отыр.
Қазақстан Республикасы өзін құқықтық және демократиялық мемлекет
деп жариялай отырып, жеке тұлға мен мемлекет арасындағы өзара қатынасты сапалы түрде жаңартудың қажет екенін, жеке тұлғаның әлеуметтік және моральдық құндылықтарының жоғары тұру керектігін сезінеді. Мемлекеттік билік, оның құрылымы және әрекет етуі адам құқығы мен бостандығына негізделуі қажет, мемлекеттің құқықтық және саяси жүйесінің мазмұны адамға, оның құқықтары мен бостандықтарына тәуелді болуы тиіс.[1, 5бет]
0.1. Адам және адамзат құқықтарын қорғау институтының қалыптасу тарихы және даму кезеңдері.
Адам құқықтары көптеген мыңжылдықтар бойы адамзаттың басты назарында болды. Жеке тұлғалар мен биліктің өзара қатынас әдістерін іздеу үрдісі тұрақты түрде жүріп отырды. Адам құқықтарының мәселесі өмірге, ар-намысқа, тұлғаның ұол сұғылмаушылығына, нанымның бостандығына құқығы адам өмірінің қажетті шарты болғандықтан, әрқашанда өткір таптық шайқастардың, әр түрлі соғыстар мен көтерілістердің себепшісі болды. Адамзат дамуының әрбір сатысында жаңа ұрпақ, өзіінің құқықтарын қорғай отырып, субъектілерге таралған бостандық шеңберін кеңейту және мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың тарапынан туындайтын немқұрайлық әрекеттерін шектеуге қол жеткізуге талпынғандығы сирек емес.
Адам құқықтары қоғам мен мемлекеттің тіршілік етуінің барлық солаларында көпқырлы мүдделерге ие тұлға болған барлық жерлерде құқықтық қорғануды талап етеді. Мемлекеттің адам құқықтарын қамтамасыз ету сәтінде туындаған міндеттерді жузеге асырудың басты құралының бірі ретінде қоғамдағы тұлға құқықтарын жан-жақты сақтау, сонымен қатар оларды бұзу мезетінде занды әдістермен қорғау мүмкіндігін құрайтын шарттарды туғызу қарастырылады. Азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін мемлекеттік басқару органдарының немқұрайлықтары мен шендердің билікпен қиянат қорғау механизмдердің ішінен ерекше орынға омбудсмен институты ие.
Адам құқығы - адам дамуының барлық кезеңдерінде ең маңызды,
адамзатты толғандырған басты мәселелердің бірі болып келді. Саяси,
құқықтық, философиялық, діни және этикалық ойлардың барлығы адам
құқығының мәселесіне келіп тіреледі. Өмір сүру құқығы, жеке басқа, қадір
қасиетке қол сұғылмаушылық, ар намыс және сенім еркіндігі адам өмірінің
маңызды шарттары болып табылғандықтан адам құқығының мәселесі әр
түрлі соғыстардың, көтерілістердің және қозғалыстардың себепкері болды. .
Адамзат тарихының әр дәуірі адам құқығы мен бостандығын өз дәуіріне
сәйкес анықтап, оның мәні мен мағынасына өзіндік ерекшеліктерін енгізді.
Жаңа дәуір азаматтары өз құқықтары үшін күресіп, құқықтары мен
бостандықтарын кеңейте түсті[2,192б].Мысалы, антикалық құл алғашқы қоғам
адамдарына қарағанда еркінірек болса, ортағасырлық шаруа антикалық құлға
қарағанда еркінірек болды, т.с.с.
Еңбектің бөлінуі, өндірістің ұлғаюы, жеке меншіктің пайда болуы жеке
меншікті қорғауға бағытталған нормалардың пайда болуына әсерін тигізді.
Аталмыш құқықтық нормалар бостандықтағы адамдарға бағытталған
төменгі деңгейдегі нормаларды қамтыды, ал құлдар бұл қатардан
шығарылып тасталды. Осы дәуірде (б.з.д. ХХІVғ) бостандық ұғымы
қалыптасты, бірақ бұл бостандық монарх Шумердің жесірлер, жетімдер,
қызметшілерінің билікке таласу барысындағы әділетсіз әрекеттеріне санкция
тағайындау арқылы келді.
Скандинавиялық текті заңды феноменнің ерекшкліктерін талдау екінші дүние жүзілік соғыстан кейін әлемнің көптеген елдерінде басталды.
Омбудсмен алғаш рет 1809 жылы Швецияда құрылды, бірақ екінші дүние жүзілік соғыстан кеін ол әртүрлі құқық жүйелер мен басқару нысандарына ие мемлекететтермен заңды тұрғыдан мойындалды. Бұл барлық елдер бюрократиямен күресу мәселелермен кездесетіндігімен түсіндіріледі. Сонымен қатар олрһар тұрақтылықты сақтау мақсатында мемлекет пен азаматтың арасындағы шиеленісті төмендетуге мүдделі. Атқарушы билік әрекетін ұйымдастыратын масштабтардың ең үлкені - мемлекетте. Мемлекеттің әкімшілік қызметтерін кеңейтумен Омбудсмен институтының кеңеюі оның дүниежүзінің елдерінің көбінде конституциялық-саяси жүйеге енуімен түсіндіріледі. Мемлекеттік-әкімшілік органдар мен азаматтар арасындағы қақтығыстардың пайда болуына, сондай-ақ мемлекеттік аппарат қызметкерлерінің санының тұрақты өсуі, құқық нормалар мен ережелердің үлкен мөлшері де, атқарушы биліктің әрекетінде парламенттің ақпаратық жеткіліксіздігі де әкімшілік соттардың шамадан артық әрекетіне де т.б. әсер етті.
Швецияда, Финляндияда (1919), Норвегияда(1952), Данияда(1953) адам құқықтары жөніндегі уәклді парламенттік омбудсмен деп, Ұлыбританияда(1967) - парламенттік комиссиялар, Кипрда(1991) - әкімшілік істер жөнінде комиссар, Нидерландыда(1983) б - ұлттық омбудсмен, Грецияда(1969) - азаматтардың қорғаушысы, Австралияда - халықтың қорғаушысы, Испанида (1978) - халықтың қорғаушысы, Македонияда (1991) - ұлттық құқық қорғаушы, Молдавияда (1997) - парламенттік адвокат, Польшада (1987) - азамат құқықтары жөнінде өкіл, Францияда (1973) - Франция Республикасының делдалы, Португалияда (1976) - сот төрелігі істері жөнінде уәкіл (проведер) деп атайды. Омбудсмен институты мемлекеттерге әртүрлі аталса да, бір мағынаға ие - мемлекеттегі шенеунік тарапынан билікпен қиянат ету мен немқұрайлық әрекеттерден адам құқықтарын қорғау.
XIX ғасырдағы қоғамдық қатынастардың өзгеруі Швецияда король мен парламенттің кең өкілеттіктерін теңестіретін конституциялық нормаларды туғызады. Соңғысына парламент пен басқа да билік органдарының заң актілерін сақтауын бақылайтын арнайы парламенттік комиссарды ( омбудсменді )сайлау құқыңы берілді. Басынан бастап бұл орган атқарушы билік пен басқа да органдардың әрекетін конституциялық бақылау қызметтеріне ие болды. Сонымен қатар ол әкімшілік тарапынан туындайтын немқұрайлықтан азамат құқықтарын қорғауды жақсартуға мүмкіндік туғызады.
Омбудсмен - швед сөзі, басқа тұлғалардың адвокаты, агенті, сондай-ақ өкілі болатын тұлңаны білдірді. Біреулер бұл термин неміс тегінен шықты деп есептесе, басқалары исландиялық тамырлары бар деп көзқарастарынан білдірді. Теоретикалық тұрғыдан қарағанда, омбудсмен термині жинақтаушы ұғым болып табылады, яғни адам құқықтарын қорғаудағы арнайы қызметті білдіретін топтық түсінік ретінде қарастырылады. Мемлекеттік-құқықтық мағынада омбудсмен жеке тұлғалардың құқықтарын қорғауда парламентпен құзырет берілген және барлық мемлекеттік лауазымдарға кең бақылау жүргізуді жүзеге асыратын тәуелсіз тұлға деп танылады.
Омбудсмен институтының пайда болуына XIX ғасырдың басындағы қоғамдық қатынастардығ либеризациясы себеп болғандығы анық (бұл Швециядағы констиуциялық нормаларды тудырады). 1809 жылы Рикстаг (мемлекеттің парламенті) парламентке арнайы парламенттік комиссарды (омбудсменді) сайлау құқығын беретін басқарушылық құжатты қабылады. Оған сәйкес арнайы парламенттік комиссар король мен парламенттің кең өкілеттіктерін теңестіру үшін парламент пен биліктің басқа да органдарының заң актілерді сақтайтын қадағалауды жүзеге асырады. 1809 жылы Швецияда күшіне енген конституциялық құжаттар бұрын ұқсастығы болмаған лауазымды riskens standlers justitle - ombudsman деп көрсетті. Кейін мемлекеттік органдардың бұндай құрылымы екі палаталы парламентпен ауысқандықтан, көрсетілген атау justitle - ombudsman дегенге ауысты. Омбудсмен түсінігінің өзі umbup дегеннен шықты. Швед тілінде бұл күш немесе абыройды білдірді. 1919 жылдан бастап осындай органдар да басқа елдерде де құрылып, құқықтық бақылау жүйесіне енді. Буржуазиялық құқықта бұл парламенттік және соттық бақылау деп, сонымен бірге әкімшілік органдарды бақылау деп сипатталады. Бұндай институтқа қажеттілік ең алдымен, қоғамда бар институттардың мемлекеттік бақылауы, бақылау міндеттері көлемінің қоғам мүшелерінің барлығын қанағаттандырмағанда туындады. Бұл уақытта демократиялық мемлекеттегі әкімшілік немқұрайлыққа қарсы азамат құқықтарын қосымша қорғау қажеттілігі пайда болады. Финляния, Швецияның бірінші көршісі ретінде Омбудсмен институтын 1919 жылдың 17 шілдедегі конституциясына еңгізілді. Ұқсас құрылым 1953 Данияда да ашылды. Онда кұқықтық жүйе англо-американдық және еуропалық континенталды құқықтық мәдениетіне жақын болғандықтан омбудсменнің дания моделі дүние жүзінде ең үлкен мәнге ие. Норвегиялық омбудсмен лауазым ретінде 1952 жылы 21 сәуірдегі парламенттің шешімімен еңгізілді. Алғашқы кездерде ол тек қарулы күштерге бақылады жүзеге асырған. 1962 жылы осындай орган азаматтық әкімшіліктің әрекетін бақылау үшін құрылған[3, 6 бет].
1967 жылы Ұлыбританияда омбудсмен лауазымын құру үшін халықтың наразылығы, бюрократия тарапынан өскен қысым және құқықтық қорғау құралының тиімсіздігі негіз болды. Бастапқыда күшейту мәселелерін шешу арнайы әкішілік трибуналдың санын көбейту сияқты әдістер арқылы жүзеге асырылды.
Бірақ, тәжірибе көрсеткендей, қатаң бақылау қажет. Халықаралық құқық комиссиясының британдық бөлімшесімен дайындалған Whyat Report баяндамасы британдық жағдайларға бейімделген Омбудсмен институтын құруды ұсынды. Лейбористтік үкімет бұл ұсыныстарды қолдап, 1967 жылы Ұлыбританияда Омбудсмен ( парламенттік уәкіл - Parlamentary Commisioner) институтының құрылуы жөнінде заң қабылданды. Омбудсменнің бақылау шеңбері басында тым шектеулі болды. Билік органдары 55 млн. тұрғыны бар елде шағымдардың көп болуынан күдіктенді. Сондықтан да жергілікті органдар бақылаудың объектісіне кірмеді, сонымен бірге оның қызметтері шектелді. Испанияның 1981 жылғы заңы бұл институтты португалиялық және француз үлгілерін қолдана отырып, конституциялық-саяси жүйесіне ең гізеді. Аймақтық омбудсмендер Швейцарияда, Бельгияда, Италияда әрекет етеді. Бұл институт Гаяна, Мавриний, Фиджи аралдарында т.б. дамып келе жатқан елдер де таралды.
Омбудсмен инситутының қалыптасу мен таралу үрдісінде дүние жүзінде бұл мәселе бойынша халықаралық дабаттар белсенді түрде өтті. Көптеген халықаралық ұйымдар да азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, сондай заңдылықты сақтау мақсатымен мемлекеттік әкімшіліктің немқұрайлығын тоқтатудың соттан тыс шараларын қолданудың бұндай мүмкіндігін көңілсіз қалдырмады. Бұл ұйымдар омбудсмен институтын осы мақсатта жүзеге асыру үшін қолайлы құрал ретінде есептелді деп ой қалыптасады. Еуропа Кеңесінің Бас хатшысы жыл сайын барлықеуропалық елдердің омбудсмендері бұл мәселемен айналысатын және мақсатты Еуропа елдерінің омбудсмен институтын жетілдіру, осы институт жоқ құқық жүйелеріне игі ықпалды күшейту және халықаралық қызметтестікті қолдау деп танылатын белгілі заңгерлер мен ғалымдар қатысатын дөңгелек үстелді ұйымдастыруы бұған мысал бола алады. Идеяның қарсыластары тәуелсіз омбудсменнің бақылауы министрлік жауапкершілік қағидасымен(себебі министр парламенттің алдында оның аппаратына ие болатындығы үшін жаупты болып табылады) және парламенттік демократияда әкімшіліктің орталық саяси бағытпен дауласады деп сендірді. Бірақ Данияда омбудсмен институты енгізілгеннен соң, омбудсмен мен министрлер арасында даулар туындамады. Демек, бұл аргумент өзінің қолдауын тапқан жоқ. Сонымен қатар омбудсменді енгізуге қатысты қарсылықтар еуропалық елдерде әдетте азамат құқықтарының заңдылығын сақтауды қамтамасыз ететін әкімшілік соттардың кең құрылымы бар болғандығында құралады.
Бірақ әкімшілік әділеттіліктің жақсы дамыған жүйесіне ие Франция 1973 жылы заңымен делдал (медиатор) лауазымын - омбудсменді енгізді. Бұл лауазымды ең гізу екі мән-жайға байланысты болды,олар: реформа мен парламенттік сайлау.
1987 жылы Польша Шығыс Еуропалық елдердің ішнен өзінің саяси- құқықтық жүйесіне омбудсмен институтын еңгізді: азамат құқықтарын құқық қорғаушысы туралы жеке заң 1988 жылы күшіне енді. Бұл орган елдегі болған азамат құқықтары мен заңдылықтың сақталуын бақылау жүйесімен қарама қайшылыққа түспей, қоғамдық қатынастардың кейінгі демократиялануы міндеттеріне, азаматтардың билік органдары мен әкімшіліктің құрылымдарымен іскерлік қатынастарын бекітуге, жағымсыз құбылыстармен күресуге қызмет етуі тиіс. Польшадан кеін конституциялық өзгерістердің шегіңде 1989 жылы азамат құқықтарының қорғаушысы лауазымын Венгрияда құрып алды.
1991 жылдың қазанында Парижде адам құқықтары жөнінде БҰҰ комиссиясының көмегімен адам құқықтарын қорғайтын 35 ұлттық мекменің қатысуымен халықаралық конференция өтті.
1992 жылғы Маастрихтік шарты Еуропалық Одақ органдары жүйесіне омбудсмен инстиутын енгізді. Еуропа Кеңесі оның адам құқықтары жөнінде комиссары лауазымын құрды. БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы 1993 жылы адам құқықтарын қорғау мақсатында мемлекеттерде халықаралық үлгілердегі адам құқықтары бойынша ұлттық ұйымдарды енгізу қажеттілігі жөнінде қорытындыларды (кейін Париждік қағидалар деп аталынған) бекітті. Париждік қағидалар омбудсмен институты Конституцияға немесе арнайы заңға сәйкес құрылуы қажет екенін, сондай ақ тәуелсіз, жақсы юрисдикцияға ие, қол жетерлік болатын басқа да үкіметтік емес құқық қорғаушы ұйымдармен қызметтес және есепті болу керек екенін анықтады.
Қазақстан Республикасы қатысқан 1993 жылдың адам құқықтары бойынша дүниежүзілік конференцияда адам құқықтары жөнінде ұлттық институттарды құру және Париждік қағидаларды сақтау қажеттілігін белгіледі.
Социалистік елдердің ішінен ең ірі болған Ресей,1993жылғы жаңа Конституцияның 103-бабында алғаш рет омбудсмен институтын қарастырды. Ол адам құқықтары бойынша уәкіл деген атаумен 1994 жылдың 17 қаңтарында Мемлекеттік думамен тағайындалды. Шамамен сол уақытта, 1994 жылдың 11 қаңтарында Литва Республикасының Парламенті де парламенттік омбудсмендер туралы заңды қабылдады. Кейін Грузияның жаңа Конституциясында адам құқықтарын халық қорғаушысы атауына ие болған омбудсмен лауазымы еңгізілді, ал 1996 жылдың мамырында халық қорғаушысы жөнінде заңды қабылдады.
Омбудсменнің одан да тиімді жұмысы үшін ең алдымен оның әрекеті де жүзеге асырылатын оңтайлы шарттарды құра отырып, мемлекеттік басқару органдардың ұйымдастырылуы мен нақты қызмет ету мәселелерін шешу қажет. Тек осыдан кейін омбудсмен жұмысының жағымды нәтижелерін күтуге болады. Мысалға, скандинавиялық омбудсмендер, шығыс еуропалық елдерге қарағанда, әріптесі мен қарсыласы ретінде жоғарғы ұйымдастырышулықпен,кәсіби тиімділікпен, жауапкерілікпен сипатталатын мемлекеттік басқару органдар болатын жүйенің шегінде әрекет етеді. Бұл жағдайда Омбудсмен институты жетекшіліктің қызметін бақылау механизімінің бөлігі ретінде қабылданды және заңдылықты қамтамасыз етумен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауда нақты орынға ие екені тусінікті. Оның жетістігі демократиялық дәстүрлер мемлекеттік органдар қызметкерлерінің дамыған кәсіби этика мен жоғарғы моральдік белгілер сияқты факторларға байланысты, сондай ақ бұл шарттар инститтутының тиімді қызмет етуі үшін қажетті алғы шарты болады[4, 25 бет].
Қазақстандағы адам құқықтары мен бостандығы мәселесін бұрынғы
тарихи өткен кезеңдерді, ұлттық мәдениет жетістіктерін есепке ала отырып
әртүрлі қоғамдық құбылыстармен, қатынастармен және институттармен
өзара тығыз байланыста қарастыру керек.
Омбудсмен шешетін міндеттер, сөзсіз маңызды болып табылады, біақ ол бір мезгілде қандай да бір жолдармен шектелген. Ең алдымен, омбудсмен өзінің әрекеттерін жүзеге асыруда ағартушылық әдісті қолданатындығын белгілеу қажет(заңдарды қолдану туралы ақпараттарды тарату, құқықтық мәдениет пен қағамдық құндылықтар жөнінде ойлардың дәріпелуі). Сәйкесінше, омбудсмен өзінің мақсатына жетуі үшін баскарушылықтың қоғамдық органдар мен заңдылықты қамтамсыз ету органдарының қызметін бақылаудың басқа да классикалық құралдардың нақты және дұрыс қолдануы талап етіледі ( парламенттік бақылаудың әртүрлі түрлері, ішкі немесе инстанциялық бақылау). Адамға деген тұлғаның ар ождан мәселесіне қызығушылық қазіргі қоғамдағы демократизмнің негізгі көріністерінің біріне айналды. Қазақстан дүниежүзілік қауымдастықтың толық құқылы мүшесі болып, өзінің Конституциясында адамдарды мемлекеттің жоғарғы әлеуметтік құндылығы деп жариялады, сонымен қатар адамның табиғи құқық теориясын таныды. Қазақстан Республикасы Кеңестер кезінде маңызды болған мүддесіне қатысты мемлекет мүдделерінің артықшылығынан бас тартты. Мемлекет барлық тиым салынбаған құралдармен құқықтар мен юостандықтардын және билікті шектеудін сыртқы механизмін шынайы жүзеге асыруын кепіл ету қажет. Осыған сәйкес мемлекет пен мемлекеттік қызметкерлер тарапынан билікпен қиянат етуге қарсы жаңа құқық механизмдерді құру, болғандарды жетілдіру жүзеге асырылып жатыр, сондықтан да Қазақстан Республикасы үшін дүние жүзіндегі елдердін көбінде, ал XX ғасырдың 90шы жылдардың ортасынан бастап ТМД мен Балтия елдерінің (Әзербайжанның, Грузияның, Молдованың, Латвияның, Ресейдің, Украинаның, Өзбекстанның, Қырғыстанның) құқықтық жүйелерінің жетістігі болған Омбудсмен институтын ұсына бастады. Мемлекеттердің Омбудсмен үлгісіне байқау салуы азамат құқықтарын мемлекеттік органдар тарапынан туындайтын бұзушылықтардан қорғанысты күшейту ниетімен түсіндіріледі[5, 67 бет].
Дүние жүзінде мемлекеттік әрекеттердің күшейген санына қарамастан Омбудсмен әкімшілікке сенімнің өсуіне жағдай жасайды деп танылған. Реңсіз бюрократтармен ұсынылған жасырын мемлекет одан сайын ізгілендірілген. Омбудсменнің көмегімен азаматтардың шағымдары тіпті шамалы шығындарда да тиімді шешіледі, лауазымды тұлғалардың әрекеттеріне нақтылап түсіндіру нысанында арыздалған талапқа тез жауап қамтамасыз етіледі. Адамдардың мемлекеттік қызметкерлермен әрекеттесуде одан да аз үрей туындайды, ақырғыларда аса міндеттілік және зейінділік белгілері ұлғаяды. Омбудсмен түрінде тұлға қаіпсіздік торы қателіктерді ұстап, қауіпті әділетсіздіктермен әкімшілік кемшіліктерге жарық түсіреді. Омбудсмен институты қоғамдық ойды тыныштандырады және лауазымды тұлғаларды анықталған бұзушылықтарды түзетіледі сенімді қостайды.
Көптеген мемлекеттер атқарушы омбудсмендердің қызмметтерін құрды. Францияда ол үкіметпен тағайындалады. Францияның медиаторымен орындалатын әкімшілік емес мәні оны атқарушы билікке жатқызуға мүмкіндік туғызбайды.
Заңның негізінде мемлекеттердің басшыларымен, Президенттерімен тағайындалатын омбудсмендер де пайда болды (Ирландия Республикасы, Кипр Республикасы, Ұлттардың Одақтастығының мемлекеттері). Бұл институттың әртүрлі жаңартуларына қарамастан оның маңызды белгілері болып қызметтік бағыттар мен шешілетін міндеттер болады.
Омбудсмен мәртебесіне қатысты кейбір мәселелерді салыстырмалы- құқықтық зерттеу бұл институттың жалпы белгілерін анықтауға мүмкіндік туғызады.
Омбудсмен институтының таралуы дүниежүзілік қауымдастық саясатының Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін адам құқықтарын қорғайтын ұлттық тәуелсіз мекемелерді құру мен қоғамның демократиялануының қортындысы болып табылады.
Омбудсмен әрекетінің басты міндеті - азамат құқықтарын қорғау. Бұл оны әрекеттің бақылау мен қадағалаудың парламенттік, соттық, әкімшілік және т.б. нысандарымен қатар жүзеге асырылған құқықтық тәртіпті қорғау жүйесінің элементі ретінде анықтады.
Омбудсмен институты конституцияға немесе арнайы заңға сай құрылады. Қазақстанда омбудсмен институты 2002 жылдың 16 қыркүйегіндегі Адам құқықтары жөнінде уәкіл лауазымын құру туралы Президенттің Жарлығымен енгізілді, бірақ 2002 жылдағы Үкіметтің заң жобалық жұмыстарының жоспарында Адам құқықтары жөнінде уәкіл туралы заң жобасын Парламентте қарастырылды. Қазақстан омбудсмені өзінің әрекетін республика Президентімен бекітілген Адам құқықтары және Уәкіл туралы ережеге сәйкес жүзеге асырады.
Омбудсмен институты Париждік қағидаларға сәйкес тәуелсіз, қол жетерлік, сондай ақ басқа органдармен Үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдарымен қызметтес, жедел және есептес болу керек.
Омбудсмен лауазымы мемлекеттің жоғарғы лауазымына жатады. Дүниежүзілік елдердің заңдылығын зерттеу омбудсмен лауазымы конституциялық соттың төрағасына немесе оның мүшелеріне Жоғарғв соттың төрағасы немесе судьяларына, не Үкімет төрағасының орынбасары лауазымына теңестірілетінін көрсетеді.
Адам құқықтары жөнінде уәкіл әрекетінің қажетті шарты - оның саяси бейтараптылығы. Омбудсмендер әділетті, объективті болу қажет. Көптеген елдердің заң шығарушылары омбудсменге саяси әрекетпен айналысуға тыйым салады (Ресей, Молдова, Грузия т.б.).
Омбудсмен көп жағдайда істі тек шешімдер мен әкімшілік әрекеттерінің адамгершілігі, әділеттілігі, мақсатқа сәйкестігі жөнінде шешім шығарады.
Елдің әртүрлі әлеуметтік саяси шарттарына байланысты омбудсмен институты өзінің негізгі белгілері мен мазмұнын өзгертпей, жаңарту қабілетіне ие. Омбудсмендік үлгілердің көпқырлығын ескере отырып, бастсы деп оның қызметтік бағытын айтамыз. Бұл институттың қандай да бір нысанды, үлгіні беру үшін қатаң шектеулерді бекітуге болмайды.
Омбудсменнің бақылау шараларының нәтижелеріең алдымен өз құқықтарын жүзеге асыруға және мемлекеттік әкімшіліктің қызметінде бұзушылықтарды өзгертуге бағытталған. Бұған жету үшін тек омбудсмен үшін тән құралдарды қолданады. Ол сендіру, сын, жариялылық әдістерін қолданады.
Омбудсмен болған кепілдік және құқық қорғау органдардың жүйесін толықтырады, мемлекеттік қызметкерлердің әрекеттерінің дұрыстығында күмән туындағанда, азаматтарды қарсылық білдірудің тағы бір жолымен қамтамасыз етеді; бұл жағдаймен мүмкін болғанша бюрократиялық заңсыз әрекеттерін азайтуына жол ашады. Омбудсменнің болуының өзі қоңамның мемлекеттік органдардың тиісті әрекеті де, оның азаматтарымен жақсы қарым- қатынасты қалыптастыруда мүдде білдірудің белгісі, адамның ар ождан құндылығының өзара ерікпен құрметтің дәлелі болып табылады. Институттың үлкен тәжірибиелік мәні бұқаралық қызметкерлерге ескертпелі ықпалында көрініс табады. Шағымдар лауазымды тұлғалардың хабарсыздығы, кері таным жағдайларын айқындайды. Тіпті шамалы жеке зақым азамат пен мемлекет арасында шиеленісті тудыруы мүмкін, бұл себептен лауазымды тұлғалар мен клиенттердің, тұлғалардың өзара қатынасының жұмсаруында мүдде білдірген демократиялық мемлекеттер шынайы түрде бұл озық құқықтық институтты қабылдады.
Тәуелсіздікті алу мезетінен Қазақстан Республикасы өзінің пейілін демократиялық түрлендіруге қалыптастырды. Бұл бағыттағы әрекеттердің бірі ОБСЕ адам құқықтары мен демократиялық институттар жөніндегі Бюромен өзара түсінушілік туралы Республика Үкіметімен 1998жылда меморандумға қол қою болды. Оған сәйкес Қазақстанда омбудсмен офисін құру үшін техникалық жәрдемнің жобасы дайындалды.
Атқарушы билік органдарының әрекетіне адам құқықтары мен бостандықтарына қатысты бақылау мен қадағалауды жүзеге асырушы органдар жүйесінде омбудсмен институты маңызды орынға ие. Оның құрылуы мен әрекеті мемлекет пен азамат арасындағы қатынастарла жаңа жол ашты. Дүние жүзінің әртүрлі елдерінде қоғамдық қатынастардың бұндай саласын реттейтін механизмдердің алуан түрлері, сонымен бірге азамат құқықтары мен атқарушы билік органдарының әрекетінде заңдылықтың сақталуын қадағалайтын органдардың тұтастай жүйесі бар. Тәжірибе көрсеткендей, басқарушылықта жауапкершілік пен заңдылықтың қағидаларын нормативті түрде бекіту ғана жеткіліксіз, олардың іс жүзінде іске асырылатын шарттар құру мен олардың әрекет етуіне жолдар қалыптастыру маңызды болып табылады. Бұндай қажеттілік, бірінші жағынан, биліктің қандай да немқұрайлығынан, әділетсіздіктен қорғауға қажетті азаматтардың мүдделерімен білдіреді, ал екінші бағынан - бұндай бақылау атқару билігінің мүддесі үшін де қажет.
Азаматтың көзқарасынан омбудсмен, ең алдымен, егер азамат әкімшілік шешіммен, оның қабылдау үрдісі мен, сонымен қатар мемлекеттік аппараттың қызметкерлердің әрекеттері мен қанағаттандырылмаған жағдайда жолдауға болатын лауазымды тұлғаны білдіреді. Омбудсмен басқа мемлекеттік органдарға қатысты парламентің дәстүрлі бақылау қызметтерін толықтырады.
Арнайы жылдық есептер мен баяндамаларды зерттеу негізінде жүргізілген омбудсмендердің әрекеттері мен олар жөнінде заңдылықты талдау азаиат құқықтарын қорғаудың құқықтық иәселелерін осы институттар арқылы қарастыруға мүмкіндік береді.
Барлық елдер үшін әкімшілік әрекетті бақылаудың барлық нысандары да маңызды болып табыла береді. Альваро Хиль-Роблестің байқауынша қазілгі таңда соттық немесе парламенттік бақылау азаматты мемлекеттік әкімшіліктің заңсыз әрекеттерінен тиімді және жеткілікті деңгейдегі қорғауды қамтамасыз ете алатынын ешкім дәл бекіте алмайды. Қазіргі қоғамның шындығы азамат бұрынғыдай емес әділетсіздіктен, билік пен қиянат етуден, мәжбүрлеуден тағы басқадай қорғаныста қажеттілікке душар болатындығында. Қорғауды қамтамасыз ету үшін барлық тиімді әдістер жақсы. Ғылыми әдебиетте Омбудсмен интитутына мәнді сипаттамалардың біртұтас ұғымы жоқ. Оларды жиі омбудсмен үлгіде құрылған немесе омбудсмендік идеяға негізделген институттар деп атайды. В.В. Бойцованың ойынша, бұл идеяның кең таралуы омбудсмен атауын иелену тәжірибиесіне квазиомбудсмендер деп атауға тиісті, омбудсмендіктен алшақ қызметтерді орындайтын мәселелердің сыншыл емес қатынасының нәтижесі болды.
2002 жылдың 19 наурызында Женевада өткен адам құқықтары жөнінде БҰҰ Комитетінің БҰҰ Комитетінің 58-ші сессиясында Қазақстан Республикасының шетел істерінің мемлекеттік министр хатшысы Қ.Тоқаев Омбудсмен институты Қазақстанда 2002 жылдың 30 тамызында құрылатындығын айтты. ҚР Конституциясының жеті жылдығын тойлауына қатысты халықтың Президенті Н.Ә.Назарбаев сөз сөйлеуде тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын соттан тыс қорғау механизмдерінің дамуы халықаралық тәжірибесі коптеген демократиялық мемлекеттерде, оның ішінде ТМД-да сәтті қызмет ететін адам құқықтары жөнінде уәкіл институтының қалыптасуына себеп болды деп белгіледі. Адам құықтарын қорғаудың ұлттық жүйесін толтыратын бұндай институт 2002 жылдың 19 қыркүйегінде Президенттің жарлығымен құрылды. Бұл қоғам демократиялануының маңызды әрекетіне айналды және халықаралық ұйымдармен байқалды. Сол уақытта ОБСЕ бұл институт толық көлемде халықаралық үлгі - қалыптарға, оның ішінде БҰҰ ның Париждік қағидаларына сай келетінін айтты.
Омбудсмен заңдылықты жүзеге асыруда және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауда алатын және алуға тиіс ролі аталған шарттарды сақтауда ерекше маңызды мәнге ие. Бұл институт адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың маңызды түрлерінің бірі болып табылатындығы сөзсіз, бұл сапада ол демократиялық санатқа жататын мемлекеттердің бірінде де артық болып санала алмайды және саналуға тиіс емес
1.2 Омбудсмен институтының қазіргі заманғы жағдайы
Еуропада XX ғасырдың екінші жартысынан бастап адам құқығы мен бостандығын сақтау және басқаша аталатын еуропалық үлгіні құру үшін қойылатын ұлттық өзгешіліктерге деген біржақтылық өзін көрсете бастады. Осындай үлгілер дегенді ең алдымен халықаралық - құқықтық міндеттер, адам құқығын құрметтеудің өркендетуші және толықтырушы қағидалары деп түсінуге болады. Бұл мемлекеттер тұрғысынантек өздерінің заңнама шеңберінде орналасқан адамдарға кез келген нақты құқықтар мен бостандықтарды берумен шектелмей,оларды қорғауға міндетті.
Шет елдердің конституцияларында жария етілген және ішкі заңнамаларында бекітілген азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қанымдауға жәрмесетін орындардар институттардың көп салалы жүйесін құруға және жұмыс істеуне мол тәжірибе жинақталған. Адам құқығы мен бостандығын нығайту және қанымдау дегеніміз мемлекеттің басты міндеті болып табылады.
Адам құқығы мен бостандығын атқарушы биліктің төңірегінде орын алатын бұзушылықтан қорғауға, заңдылығын қарастыруда сот бақылауы маңызды орын алады. Сот бақылауы ұғымы әжептәуір кең колемді. Ол өзіне әрқилы түрлерді, оның ішінде, азаматтық және қылмыстық істерді тексеру ережелері бойынша қойылатын бақылау, тура және жанама бақылау, шағымдарды тікелей шешу және жеке үйғарым шығаруды біріктіреді. Сондықтан оны шағымдарды қараумен ғана теңдестіруге болмайды. Мемлекеттік әкімшілік орындардың, лауазымды тұлғалардың, мемлекеттік қызметкерлердің іс әрекет, шешімдеріне шағымдану, ондай шғымдарды қараудың заңнамаларында тоқтатылған реті дегені азаматтардың құқықтарының маңызды кепілдігі боып табылады.
Сот - тәуелсіздіктің конституциялық кепілдігіне ие болатын және заңдылыққа бақылау қоятын еркше мемлекеттік орын. Тек заңға мойын ұсыну, істің қаралуының жариялылығы, істің барлық жағдайларының зерттелуі, сот талқылауының жүрілу тәртібі, іске қатысушыларға берілітін заңды кепілдік және іс тексерілуінің басқа демократиялық қағидалары, біздің пікірімізше, соттың әрекетінің көпке жарияланған қасиеттері болады. Бірақ та, тәжірибеге жүргенде, іс жүзінде кейде сот тексеріс нәтижесінің барлық демократиялық қағидалары судьялардың ауқымды қызметіне байланысты, сот шешімдерінің орындалуының нақты механизмінің жоқтығынан және тағы да көптеген себептерінен іс жүзінде орындалмауда. Мұның барлығы адам құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың нәтижесі мардымсыз дәрежеде екендігін көрсетеді.
Сонымен қатар жеке ( қауымдастық ) шағым арыз институты да өріс алған. Мұнда жеке бас, азаматтардың қауымы, заңды тұлғалар өздерінің құқықтары мен бостандықтары заңдардың және басқа нормативтік-құқықтық актілердің, сот шешімдерінің кесірінен бұзылғаны туралы конституциялық сотқа шағым беретін құқығы жатқызылады.
Адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғаудағы конституциялық сот әділетінің жеткілікті биліктері мемлекеттің ішкі және халықаралық құқық жүйесіндегі адамның жаратылыс құқығының басымдылық мағынасын танумен келісілген[6, 26 бет]..
Жеке конституциялық шағым арыз институтының етек алуы құқықтар мен бостандықтарды қорғаудағы құқықтық мүмкіндіктердің кеңейтілуімен, адам құқығы мен бостандығына кепіл болатын конституция және заңмен ұштасқан биліктің барлық саласының байланысы туралы құқықтық мемлекеттің қағидасын іске асыруға әсер беруімен түсіндіріледі.
Көптеген елдерде әкімшілік әділет соты өркенделген. Бұл - мемлекеттік басқару саласындағы бақылауды және заңсыз әрекеттердің (әрекетсіздік) немесе әкімшіліктің шешімдерінің салдарынан бұзылған азаматтардың субьектив құқықтарын қорғауды іске асыратын сот билігінің арнайы орындарының дербес жүйесі. Әкімшіліктік әділет сотының негізгі мақсаты азаматтар мен мемлекеттік басқару орындары арасындағы дауларды ретке келтіру болып табылады. Тарихи батыс елдерінде әкімшіліктік әділет сотының негізгі екі жүйесі қалыптасқан: Құрлықтық (неміс, фрвһанцуздық), Англия-американдық (англосаксондық).
Сонымен біз азаматтардың құықтары мен бостандықтарын қорғаудың атқарушы биліктік саласында іске қосылып жүрген кейбір нақты тәсілдермен таныстық. Құқықпен қамтамасыз ету жүйесіндегі қорғаудың құқықтық құралдарын кеңінен таңдау құқықтарды бірнеше рет кепілді болғызуға және азаматтардың заңды мүдделерін әкімшіліктің заңсыз әрекеттерінен сақтауға мүмкіндік береді. Кейбір жағдайларда азамат өзінің құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын нақты тәсілдерді таңдауда байқастап шешетін бостандықты пайдаланады.
Шет елдердегі омбудсмен институтының пайда болуы және өркендеуінің кезеңіне оралайық.
Омбудсмен - адам құқықтары жөніндегі уәкіл институты - Еуропа, Америка, Азия, Африка, Мұхиттың көптеген елдерінде іс қызметін жүргізуде. Халықаралық тәжірибеде осындай институтың жоғары дәрежедегі тиімділігін ұйғарды.
Омбудсмен институты - соттан тысқары бақылаудың түрі, конституциялық қауіпсіздкті нығайтудың, әкімшілікке жалпылай сенім берудің, атқарушы биліктің іс қызметінің құқықтық негізінің және адам - мемлекет, азаматтық қоғам - мемлекет негізінде пайда болатын мәселелерді жеңудң қозғаушы күші. Омбудсмен деген швед сөзі алғашында басқа адамның агенті, адвокаты, уәкілі болатын тұлғаны білдіреді.
В.В. Бойцованың айтуынша омбудсмен - азаматтық құқықтардың қорғаушысы делінген. Оның қызметінің арқасында азаматтардың әкімшілікке деген қырағы және сенімсіздік қатынасы бейтараптандырылады, биліктің шыншылдығына сенімі қалпына келтіріледі және көтеріледі. Тіпті жеке басқа келтірілген жеке шығынның өзі мемлекет пен ара қатынысына шиеленушілік туғызады. Сондықтан Омбудсмен қызметінің қалпына келтіру және саяси тиімділігі кең көлемді. Мемлекеттік қызметкерлерге көрсететін аңғарту әсері келешекте әкімшіліктік бұзушылыққа жол берілмеуін қанымдайды.
Американдық ғалымдардың көзқарасы бойынша омбудсмен - қызметкерлер мен жай адамдардың шағымдарын тыңдап, оны түсінуге талпынатын тәуелсіз және алдын ала болжамсыз шенеуік болып табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 1-бабынасәйкес Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары делінген. Осы конституциялық жағдайдың өркендеуі жеке бас құқықтарының кепілдігін жүзеге асыру және қорғаудың әрекеті механизмінің барынша ұштасуға тиісті. Әрбір адамға барлық негізгі құқықтары мен бостандықтарды қолдану мүмкіндігі қанымдалуға тиіс. Мемлекет тарапынан ең әуелі өзіндегі барлық қажетті құралдармен осы құқықтары мен бостандықтары нақты іске асуына кепілдік етеді.
Жаңа Зеландия омбудсмен институтын ұүрған алғашқы мемлекеттердің бірі еді. Заңнамаға сәйкес генерал - губернатор Уәкілдер Палатасының күні бұрыңғы ұсынысы бойынша омбудсменді тағайындайды. Парламенттік уәкіл Министрлер Кеңесіне құрастырылған тізімге еңген орындардың әрекеттеріне байланысты әкімшіліктік істер жөніндегі шағымдарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz