Қазақ тіліндегі терминдердің қалыптасуы
КІРІСПЕ
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасында тілдердің, ең алдымен, мемлекеттік тілдің еліміздің қоғамдық өмірінде қызмет ету аясын кеңейту, әсіресе, терминологиялық және ономастикалық жұмыстардың ерекше атап көрсетілуі - тіл білімі саласында әлі де шешуін таппай жатқан мәселелердің бар екендігін айғағы.
Соңғы жылдары жалпы тіл білімінің, қазақ тіл білімінің қарқынды дамуына байланысты тілдік ұғымдардың, оларды білдіретін терминдердің мол қоры қалыптасып қолданысқа түсті. Қазақ тіл білімінде тіл білімі терминдеріне арналған бірнеше сөздік жарық көргені белгілі.
Соңғы кезде басқа терминдер салалары сияқты лингвистикалық терминдер саласында үлкен өзгерістер бар. Бұрыннан қолданыста болып келе жатқан халықаралық терминдер төл тілімізден өз баламаларын тауып, көптеген тілдерде өзгеріссіз алынып келе жатқан грек-латын тілінен енген лингвистикалық терминдерді де жоққа шығара алмаймыз. Әсіресе тіл мамандары мен зерттеушілері үшін лингвистикалық терминдердің халықаралық атауларын, олардың негізгі түпкі мағыналарын ұғынып білу өте қажет. Өйткені бұл терминдер ғасырлар бойы тіл ғылымының барлық мәселелерін шешіп, тіл ғылымын дамытуға, көркейтуге орасан зор үлесін қосып келді және келешекте де көмегі керек бола беретіні сөзсіз. Сондықтан да лингвистикалық терминдердің грек-латын терминэлементі негізінде жасалған терминдерді жиып, олардың сөзжасамдық құрылымын, терминқорымыздағы маңызын жан-жақты талдау қажет.
Қазіргі қазақ терминологиясындағы көп дау туғызып, шешімін таппай жүрген мәселе - халықаралық терминдерді ұлт тіліне аудару, жазу, яғни, оларды қабылдау тәртібін белгілеу ісі және сөздіктердің лексикографиялық құрылымын, терминдердің сапасын, терминжасамдық жолын көрсетіп, сөздіктерге жан-жақты талдау жасау. Бұл бүгінгі күн тұрғысынан кезек күттірмейтін мәселе. Терминографиямызға әлі де толығу мен зерттеулер қажет екендігі белгілі.
Бүгінгі сөздіктердегі грек-латын терминэлементтерінің сөздіктердегі қолданысын жан-жақты талдау - терминжасам мен терминография жұмыстарын жеңілдетіп, осы салалардың зерттелуіне жол ашады. Сөздіктеріміз жан-жақты талдауды қажет етуде.
Осы диплом жұмысында соңғы жылдары жарық көрген лингвистикалық сөздіктердегі грек-латын терминэлементтерінің қолданылуы мен нақты статистикасын шығару арқылы біз терминдерге сөзжасамдық және терминографиялық жағынан талдау жасаймыз.
Қазақ терминологиясына теориялық тұрғыдан зерттеу жасап жүрген ғалымдар көп. Бірақ, көпшілігі практикамен ұштаспай, біржақты болып қала береді. Бүгінде грек-латын терминэлементтерін жан-жақты қарастырып, сөздіктердегі қолданысын зерттеушілер жоқтын қасы. Аталмыш мәселе терминология мен терминографияның өзекті тақырыбы болғандықтан диплом жұмысы көлеміндегі ғылыми жұмыс ретінде алынды.
Диплом жұмысының мақсаты. Қазақ терминологиясындағы грек-латын терминэлементтерінің сөздіктердегі қолданылуы мен маңызын, термин жасаудағы қабілеттілігін, қазақ терминографиясы мен терминжасам тұрғысынан қарастыру.
Диплом жұмыстың міндеттері. Грек-латын терминэлементтерінің сөздіктердегі қолданысының нақты статистикалық есебін шығару, сөздіктердегі берілуін және қолданысы бойынша жиілігін көрсету.
Диплом жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер. Зерттеу, грек-латын терминэлементтерін санау, терминдердің құрылымы мен шығу тегіне талдау, сөздіктерді өзара салыстыру, терминэлементтердің есептік көрсеткішін пайыздық өлшеммен шығару.
Диплом жұмысының дереккөздері. Терминологиялық, лингвистикалық, салалық сөздіктер, зерттеу еңбектері, отандық диссертациялық зерттеулер, оқу құралдары, ғылыми мақалалар, естеліктер, терминологиялық хабаршы, баспасөз материалдары.
Зерттеудің нысаны. Грек-латын терминэлементтері, салалық, лингвистикалық, терминологиялық сөздіктер, терминологиялық әдебиеттер.
Жұмыс нәтижелілігі. Жалпы жұмыс барысында грек-латын терминэлементтеріне талдау жасай келе, келесі мәселелер анықталды:
oo Грек-латын терминэлементерінің халықаралық маңызы зор;
oo тілімізге орыс тілінің кірме сөздері арқылы енген;
oo жаңа термин жасауға қабілетті (будан атаулар мысал бола алады);
oo терминқорымыздың көптеген бөлігін грек-латын терминэлементтері құрайды;
oo алғашқы сөздіктердегі терминэлементтердің үлесі аз;
oo будан атаулар жасауға қабілетті;
oo әлемдегі барлық ұлт тіліне тән құбылыс;
oo ғылым тілінің дамуына өз үлесін қосуда;
oo Қазақ тілінің сөзжасамдық заңдылығына тән емес морфологиялық тәсіл арқылы жасалған (артикль, приставка) және оларға қазақ қосымшалары эквивалент бола алмайды.
Грек-латын терминэлементтерінің сөздіктердегі қолданылуының сандық көрсеткіші:
Қаратышқанов Н. Пән сөздері. (қайта басылып шыққан) - 0,5 %;
Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. - 39%;
Салқынбай А., Абақан Е. Тіл әлемі: Лингвистикалық терминдердің анықтамалық сөздігі. - 42%;
Сүлейменова Э. Д., Шәймерденова Н. Ж., Смағұлова Ж. С., Ақанова Д.Х. Әлеуметтік лингвистика терминдерінің сөздігі. - 37%.
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ТЕРМИНДЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМДЫҚ СИПАТЫ
1.1 Қазақ тіліндегі терминдердің қалыптасуы
Қоғам өміріндегі өзара қарым-қатынастың ең басты құралы болып саналатын тілді әлеумет әрдайым өте жоғары бағалап, оның өзгеріс, өрістерін қадағалап отырады. Тіл қоғамдық құбылыстың бірі ретінде сол қоғам құрылысын айнаға түсіргендей өрнектейді. Яғни қоғам өмірінде болған, болып жататын құбылыстардың бәрі тілден орын алады да, тіл көмегі арқылы халық қазынасына айналады. Сонда, тіпті кейде тілдегі кейбір сөздер арқылы ел басынан өткен кезеңдерді көзге елестете аламыз да, қоғам дамуының белестері арқылы тіл дамуын сүзіп шығуға мүмкіндік алып отырамыз деген сөз бұл. Сөйтіп қоғам мен тіл бірінсіз бірі күн кеше алмаса керек. Ендеше халық тарихы оның тілінде, яғни тіл фактілері арқылы біз халық тарихын тануға мүмкіндік аламыз.
Қоғам дамуы арқылы тіл де дамиды дейміз. Бірақ тілдің даму деңгейі оның барлық қабатына бірдей тән емес. Оның белгілі бір қабаты өзгеріс, өріске онша көне бермейді (мәселен тілдің грамматикалық категориялары, дыбысталу жүйесі т. т.). Ал оның қайсыбір қатпарлары жаңалыққа иін беріп, жаңа мағыналық ұғым, түсініктер әкелуге бейім тұрады. Осы тұрғыдан алып қарағанда, дамыған, жетілген тілдің басты көрсеткішінің бірі - оның терминдік жүйесінің арта түсті, дамыды деп ауыз толтырып айтарлықтай дәрежеге жетсек, осыны айтқызатын терминологиялық лексика. Неге десеңіз қоғам дамуы әлеумет өміріне алуан-алуан жаңалық әкеледі.
Терминнің күнделікті өмірде араласпайтын жері жоқ. Тіпті қазіргі кезеңде термин сөздердің ауызекі сөйлеу тілімізге де еніп, күнделікті өзара қарым-қатынас құралына да айнала бастағанын байқау қиын емес. Мұның өзі тілдің, атап айтқанда, әдеби тілдің қарқынды дамуын байқататын бір белгі. Керек десеңіз сан салалы ғылыми қажетімізді өтеуге қызмет етіп отырған әдеби тіл, ең алдымен осы терминологиялық лексиканың өрістеуіне тәуелді. Терминологиялық жүйесі жасалмаған, терминдік ұғымдары қалыптаспаған тіл, ол әлі әдеби тіл дәрежесіне көтеріле алмаған тіл.
Термин ретінде мұны біліп қолданатындар да бар, термин екенін сезбей де қолданатындар бар. Тілдің мәдениетіне ойысатын мәселенің бұл жағы да зерттей түсуді тілейді. Сөйтіп, кім қалай қолданса да, термин сөздердің әлеумет өмірінің қатынас құралы қажетін қамтамасыз етіп отырғаны даусыз. Яғни терминсіз сөз қолданыс болмайды, терминсіз ғылыми ой-пікірді өрбітуге болмайды. Оның қанат жайғаны соншалық, қоғам өмірінің қандай саласында да қазір терминсіз күн кешу мүмкін емес.
Сонымен термин және терминология дегеніміз не? Оны сөздік құрамның өзге қабатынан қалай ажыратуға болады? Оның негізгі белгілері қайсы?
Терминологиялық лексиканы зерттеуде және оның қоғам үшін мәнін, маңызын анықтауда А. А. Реформатскийдің, В. В. Виноградовтың, Н. А. Баскаковтың, Г. В. Степановтың, С. Г. Бархударовтың, О. С. Ахмановның, И. Ф. Протченконың, В. И. Сифоровтың, Ю. Д. Дешериевтің, К. М. Мусаевтың, Р. А. Будаговтың, Л. И. Скворцовтың, В. П. Даниленконың, Т. С. Коготкованың, Т. Л. Канделакидің, А. В. Суперанскаяның, Б. З. Букчианың, В. Ф. Журавлевтің, И. Н. Волковтың, Б. О. Орузбаеваның, М. Ш. Гасымовтың, Т. Бертагаевтың т.б. зерттеуші ғалымдардың ролі ерекше болды.
Бұл жайында орыс тіл білімі зерттеушілері мен түркологтары біраз пікір өрбіткен.
Терминді әдетте біз ең алдымен, адам қызметінің белгілі бір арнаулы саланың шеңберінде, негізінен кәсіби мамандар тілінде, арнаулы әдебиеттерде қолданылатын сөз деп ұғамыз. Ал терминтанушы мамандар арасында терминнің тілдік табиғатын танытатын әр түрлі белгілері атап көрсетіледі. Термин жөнінде сөз қозғалғанда Барлық термин - сөз. Бірақ сөздің бәрі термин емес деген тұжырым жиі айтылады.
Термин жайында бүкіл түркология, оның ішінде қазақ тіл білімінде, сондай-ақ орыс тіл білімінің өзінде де нақты пікір қалыптаса алмай келеді. Оның не екенін, лексиканың қай тобына жататынын елдің бәрі білгенмен, негізгі басты белгілерін ажыратып тануда әрқилы түсінік бар. Оған берілетін анықтаманың өзі де ала-құла. Ғылыми әдебиеттерде қалыптаса бастаған пікірлерге тоқталып өтсек.
Термин жөнінде ғылыми және анықтағыш еңбектерде түрлі мәлімет беріледі. Тиянақты түйін мен дәл анықтамалар беруге тырысатын энциклопедиялық сөздіктерге үңілгенде мыналарды байқадық.
Термин рим мифологиясында шекара құдайы. Т. - терминалдар құрметіне арналған мейрам дегенді меңзейді екен. Сонымен бірге термин шекара, шек деген ұғымды білдіретін латын сөзі. [1,122]
Терминология мәселесімен айналысқан ғалымдардың қай-қайсысы да, ең алдымен мұның өзінің мазмұны мен мәнін ашып, анықтамасын айқындап беруге тырысып отырған. Әсіресе, бұл проблеманы лингвистер тереңірек қарастырып келеді. Мысалы, бұл жайында О. С. Ахманова еңбегінен мынадай жолдарды оқуға болады. Термин (ағыл.) дегеніміз арнайы ұғымдар мен арнайы заттарды дәл белгілеу үшін жасалған (қабылданған, енген және т.б.), тілдегі арнайы (ғылыми, техникалық т.т.) сөздер мен сөз тіркестері. [2,225]
Сонда бұл келтіріп отырған анықтаманың өзара аздаған ғана айырмасы болғанмен, негізінен бір тектес екенін көреміз. Термин болатын сөздің шегі, шеті, шекарасын анықтау керек дегенді меңзейді. Яғни оның өзге сөздерден айырмасы оның мағынасының шектеулі болатындығында дегенді білдіретін тәрізді.
Термин мәселесімен тікелей айналысқан қазақ ғалымы, белгілі лингвист Қ. Жұбанов бұған мынадай анықтама береді:
Белгілі бір ұғымдарды білдіретін қарақшылы сөздер болады, ол сөздерді әлгіндей ұғымдарға - ғылым мен революция жағы қандай сатыда тұрса, міне осы екеуі теліп отырады; сонымен қатар термин сөзінің терминдік ұғымы мен күнделік тіршілікте қолданылатын жай сөздік мағынасы басқа болуы да мүмкін. [3,37]
Проф. Қ. Жұбанов терминнің өзіндік өзгешелік сипатын дұрыс түсінбеушіліктен кеткен қателіктерге назар аударады.
Академик І. Кеңесбаев пен проф. Т. Жанұзақов та терминнің о баста латын тілінің шек, шекара деген сөздерінен пайда болғанын айта келіп: Ғылым мен техниканың, көркемөнер мен қоғам өмірінің алуан түрлі саласына байланысты қолданылатын, тиянақты, тұжырымды ұғымды білдіретін сөздер мен сөз тіркестері, атау сөз, - деп түйін жасайды. [4,62]
Ғылыми әдебиеттерде кездесетін пікірлердің бәрі де сайып келгенде негізінен осы тұжырымдарға тоқтайды. Сонда термин дегеніміз, ең алдымен, негізінен белгілі бір ғылым мен техника саласында қолданылатын арнайы лексика болып шығады. Оның басты белгілері: дәлдік, қысқалық, жүйелілік.
Бүгінгі қазақ терминологиясында термин мәселесімен жан-жақты айналысып жүрген Шерубай Құрманбайұлы өз еңбегінде терминге төмендегідей анықтама береді.
1. Терминдер негізінен сөз немесе сөз тіркесі болады. (кейде сөйлем түрінде де кездеседі.)
2. Терминдер негізінен тілдік бірліктер (символ-сөз, сан, географиялық таңба түріндегі терминдер де бар. Бірақ терминологиядағы олардың үлес салмағы термин-сөздерге қарағанда әлдеқайда төмен.)
3. Термин - белгілі бір терминологияның мүшесі. (А.А. Реформатский)
4. Термин деген - ұғым аты.
5. Терминнің міндетті түрде дефинициясы болады.
6. Терминдердің негізгі басым бөлігі жалпы есімдер, сөз табына қатысы жағынан зат есімдер болады.
7. Терминдер атауыштық қызмет атқарып, негізінен ғылым тілінде, арнаулы сала шеңберінде қолданылады. [5,26]
Бұл аталғандарды терминтану саласындағы ғылыми еңбектердің көпшілігінде аталып көрсетілетін, мамандар мойындаған терминнің басты белгілері деуге болады. Терминтану саласындағы зерттеу еңбектерінде, лингвистикалық ғылыми әдебиеттерде терминнің өзге де қасиеттері, өзіндік қырлары мен ерекшеліктері аталып жатады.
Терминтанушылар тарапынан терминге берілген анықтамалар өте көп. Олардың бірін-бірі толықтыратындары да, қайшы келетіндері де, бірін-бірі белгілі дәрежеде қайталайтындары да бар. Жалпы термин мәселесін зерттеп, термин жайлы сөз қозғаған ғалымдардың оған анықтама бермегені кемде-кем. Ондай анықтамалардың бәрін бірдей тізе берсек, сала мамандарының қай анықтаманың терминнің лингвистикалық табиғатын толық сипаттап беретінін ажыратуы қиынға соққан болар еді. Әзірге терминтанушылардың бәрі бірдей мойындап немесе ортақ мәмілеге келіп, ғылыми, анықтамалық әдебиеттерде бірізді қолданылып жүрген анықтама мынау деп көрсету қиын. Сол себепті терминнің негізгі белгілерінің көбін қамтыған мына анықтаманы ұсынуға болады:
Термин - ғылыми немесе өндірістік-технологиялық ұғым атауы болып табылатын арнайы қолданыстағы дефинициясы (анықтамасы) бар сөз немесе сөз тіркесі. [6,226]
Термин ұғымы атауы болса, терминнің дефинициясы деген - сол ұғым атауына берілген дәл ғылыми анықтама. Термин сөздің мағынасы оның дефинициясы арқылы анықталады.
Қазіргі қазақ әдеби тілінің қоғамдық қызметін, әлеуметтік сипатын оның терминологиялық жүйесі негізінде ғана анықтауға болады. Өйткені тіл өзінің табиғатында өзгерістерге, қоғами құбылыстардың бәріне жауап беріп, соны таңбалап отыруға бейім тірі организм іспетті үнемі даму үстінде болады. Ал даму, баю дегеніміз көбінесе тілдің осы саласын барынша қозғалысқа түсіріп, сан түрлі сарапқа салады. Бұл құбылысты қазақ тілінің қазіргі күйінен де байқауға болады.
Ғылым мен техника дамыған сайын мыңдаған жаңа ұғымдар пайда болып жатады. Адам қызметінің арнаулы салаларының қайсысын алсақ та сол салалардың әрқайсысының өзіне тән ұғымдар жүйесі болады. Ондай арнаулы ұғымдардың атаулары да ұғымдар жүйесінің ерекшеліктерін, басты белгілерін көрсетіп тұруы қажет. Олардың әрқайсысы өзінің таңбалаушысын тауып, тілдік тұрғыдан да жүйелеуді қажет етеді.
Қазақ терминологиясының қалыптасуы бүгінгі таңда әлі де үлкен кедергілер мен шешуін қажет ететін кезек күттірмес теориялық және практикалық мәселелерге толы. Ұлттық терминологияны дамытудың басты қағидаттарының бірі - ұлттық терминологияның жүйеленуі, оны тілдік тұрғыдан қамтамасыз ету болып табылады. Терминологияны қалыптастыру туралы сөз болғанда терминология стандартталған, біріздендірілген, реттелген, жүйеленген, жетілдірілген болуы қажет деген талаптар қойылды. Бұл бағытта XX ғасыр басында А. Байтұрсынов, М. Әуезов, Х. Досмұхамедұлы, С. Асфендияров, Қ. Кемеңгерұлы, Н. Қаратышқанов, Қ. Жұбанов, М. Жұмабаев, С. Бәйішев, С. Аманжолов т.б. белгілі ғалымдар өз еңбектері арқылы қазақ терминологиясын зерттеуге, реттеуге және теориялық-практикалық мәселелерді шешуге ұмтылды. Қазіргі қазақ тілінде алдыңғы буын ісін жалғастырып, терминология ісімен айналысқан Ә. Қайдар, Ө. Айтбаев, Б. Қалиев, Ш. Құрманбайұлы, Р. Шойбеков, А. Алдашева, Е. Әбдірәсілов, С. Исақова, Б. Момынова сияқты т.б. ғалымдардың еңбектері терминологияның өзекті мәселелерін шешуге көмектесуде. Терминдердің қоғамда өміршеңдігінің негізгі көзі - ұлттық тіл. Осы себептен терминжасам ісінде жүйе қалыптастыру ісі - қоғамдық қатынас құралы болып саналатын тілдің басты қағидатына айналып отыр.
Қазіргі қазақ терминологиясы өзінің даму, қалыптасу тарихында бірнеше кезеңдерден өтті. Ол кезеңдердің әрқайсысы қоғамымыздың саяси-экономикалық, тарихи-мәдени өмірінде болған өзгерістермен тығыз байланысты. Қоғам өмірінде болған ондай өзгерістер терминологиялық лексиканың қалыптасуына тікелей әсер етті.
Терминдердің қалыптасу тарихы ұлттық әдеби тілдің дамуымен тікелей байланысты. Ол терминологиялық лексиканы құрайтын атауларды шығу тегіне (қай тілден енгендігіне), жасалу жолы мен кезеңіне қарай бірнеше дәуірге бөле отырып, тарихи тұрғыдан зерттеуді қажет етеді.
XX ғасырда қазақ халқының қоғамдық-саяси, рухани-мәдени өмірі елеулі өзгерістерге қаншалықты толы болса, ондай өзгерістер терминологияның, ғылым тілінің дамуына да соншалықты әсер етті, із қалдырды. Өткенімізден сабақ алып, атқарылған ісіміздің дұрысы мен бұрысын сарапқа салып, елеп-екшеп алу ең алдымен, болашақта істелер істеріміздің баянды болуы үшін қажет. Ұлттық терминқордың әр кезеңінің ерекшелігін, өзіндік сипатын анықтаудың маңыздылығы да сонда. Сол себепті жаңа ғасыр басталып, терминтаудың алдында жаңа міндеттер жүктеліп отырған қазіргі шақта қазақ терминологиясының дамуы, қалыптасуының айрықша кезеңдері мен қалыптасуын қарастыру шарт.
Қазақ терминологиясының жасалуын, дамуын және қалыптасуын зерттеуді, біздіңше, Октябрь революциясынан бастау керек. Бұл кезеңде мал шаруашылығы, халық медицинасы, жер бедері, өсімдіктер дүниесі т.б. салалардан жасалған халықтық кәсіби сөздер, атаулар болды, бұлар революциядан кейінгі дәуірде ғылыми терминологияға үлкен бір сала болып енгенін айқындау қажет. [5,98]
Тілші ғалым А. Әбдірахмановтың бұл пікірі де жеке салалардың терминдерінің, терминологиясының қалыптасуына қатысты айтылған. Мұны терминтанудың ғылым ретінде қалыптасуы деп қараудың және оны Октябрь революциясымен байланыстырудың негізі бар деп айту қиын.
Бізде қазақ тіл білімінің ғылыми негізінің қалануын Ахмет Байтұрсынұлы есімімен байланыстырып, оны XX ғасырдың басынан басталады деген пікір бар. Ал терминтанудың тіл білімінің, оның ішінде лексикологияның қойнауында пайда болған ғылым екендігін мойындасақ, онда терминтанудың тарихын да қазақ лингвистикасының тарихымен байланыста қарау керек. Сол тұрғыдан келгенде терминтанудың өткен жүзжылдықтағы дамуын бірнеше кезеңге бөліп қарауға болады. Отандық терминтанудың негізінің қалана бастауының алғашқы кезеңі қазақ тіл білімінің негізін қалаушы ғұлама ғалым Ахмет Байтұрсынұлы есімімен тығыз байланыста қараған жөн. Ғалым өзі жасап қолданысқа енгізген жүздеген терминдері арқылы терминжасам тәсілдерін анықтап, оларды термин шығармашылығында ұтымды пайдаланудың, ұлттық терминжасам үлгілерін қалыптастырудың жолын көрсетті. 20-жылдары Ахмет Байтұрсынов термин комиссиясының төрағасы бола жүріп, көптеген жаңа терминдерді салалық мамандармен қосыла талқылап, оларды бекітіп, қолданысқа енгізді. Өзі басқарған комиссия бекіткен терминдерді сөздік түрінде бастырып шығарып, көпшілік қауымға, мамандарға ұсынды. Осы себептен де отандық терминтанудың пән ретінде қалыптасу тарихында Ахмет Байтұрсынұлының алатын орны айрықша болмақ. Сөз болып отырған кезеңдегі терминологиялық лексиканың жасалуы мен қалыптасуына Ахмет Байтұрсыновтың замандасы Н. Төреқұлұлы, Е. Омарұлы, Х. Досмұхамедұлы, Қ. Кемеңгерұлы, Ж. Күдерин, М. Жұмабайұлы, Ж. Аймауытұлы, М. Дулатұлы, Т. Шонанұлы сынды алаш зиялыларының да елеулі үлес қосқанын айту керек. Мысалы, Нәзір Төреқұлұлы кірме терминдерді қабылдау, оларды ұлт тілінің дыбыстық жүйесіне сәйкестендіріп жазуға арналған Жат сөздер туралы (Мәскеу, 1926. - 38 бет) деп аталатын еңбек жазса, 1924 жылы қазақ білімпаздарының тұңғыш сьезінде Елдес Омарұлы Қазақша пән сөздер (Қазақ білімпаздарының тұңғыш съезі. Орынбор, 1925. - 75б.) деген тақырыпта баяндама жасап, терминология қағидаттарын съезд қарауына ұсынған. Сондай-ақ өзге аталған алаш зиялылары да көптеген салалық терминдерді жасап, термин мәселесіне арналған мақалалар жариялаған. XX ғасыр басындағы қазақ терминологиясының жай-күйі туралы сөз еткенде 20-жылдарға дейін-ақ жарық көрген М. Әуезовтің Қайсысын қолданамыз? (Сарыарқа газеті. 1917 жылғы қазанның 9-ы. №17) және Ғылым тілі (научный термин) деп аталатын (Абай журналы. 1918 жыл, №7. 4-7 беттерде) мақалаларын атамай өтуге болмайды. Ғалымның бұл аталған мақалалары терминдерді біріздендіру мен ұлттық ғылым тілінің болашағы туралы мәселе көтерген алғашқы жарияланымдардың бірі.
30-жылдардан бастап қазақ терминологиялық лексикасын қалыптастыру мен дамытудың жаңа кезеңі басталды. Бұл кезеңді қазақ терминологиясы дамуының кеңестік дәуірі деуге болады.
А. Байтұрсынұлы кезеңіндегі қазақ зиялыларының ғылым тілі мен терминологиялық қорды қалыптастыруда ұстанған бағыттары мен олардың негізге алған қағидаттары қатты сынға алынды. Олар ұлт тілінің дамуына үлкен нұқсан келтіретін, қазақ ұлтын совет халқынан оқшаулап кері тартатын түркішіл, пантүркішіл, ұлтшылдық, пуристік бағыт ұстанды делініп, сол 30-жылдарға дейінгі жиырма жылдай уақытты қамтитын алаш оқығандарының терминологияны дамытуда ұстанған бағыт-бағдары басқа арнаға бұрылды. Ендігі жерде кеңес одағы халықтарына ортақ жалпыкеңестік терминологиялық қор құру мақсаты қойылды. Одақты құрайтын барлық ұлттық республикалар орыс тілінің терминологиясын үлгі ете отырып, ұлтаралық тіл мәртебесіне ие осы тілмен ортақтығы мол терминологиялық қор қалыптастыру көзделді. КСРО-да терминологияның халықаралық сипатын арттыруға баса мән берілді. Ұлттық республикалардың көпшілігі кеңестік тіл саясатына сәйкес белгіленіп отырған осы бағытқа қарай бетбұрыс жасады. Қазақстан да 30-жылдардан бастап ұлттық терминологиялық қорын осы жаңа бағытқа сәйкес қалыптастыруды бірден қолға алып, осы іске белсене араласқан республикалардың бірі болды. Қазақ терминологиясын дамытудың осы кезең талаптарына жауап беретін жаңа қағидаттары белгіленді. Сөйтіп, барлық терминологиялық жұмыстар кеңестік тіл саясатының талаптарына лайықталып жасалған терминология қағидаттарына сай жүргізіле бастады. XX ғасырдың 30-90 жылдары аралығын қамтитын 60 жылдай уақыт ішінде терминология дамуының негізгі бағытын белгілеп отырған мемлекеттің саяси курсы, оған белгіленіп негізделген тіл саясаты да айтарлықтай өзгеріске ұшыраған жоқ. Сол себептен де жалпы кеңес одағындағы терминологияны дамытудың бағыты, ұлттық республикаларда да сол бағыттағы жұмыстардың жүргізілу тәртібі мен бағдары да басқа арнаға бұрыла қоймады. Қайта жыл өткен сайын орныға түсті. Біздің қазіргі қолданыстағы терминологиялық қорымызды құрайтын терминдеріміздің елеулі бөлігі дәл осы кезеңде жалпы кеңестік терминқор қалыптастыруды мақсат еткен уақытта жасалып, қалыптастырылды. Сондықтан да ұлттық терминологиялық қорымыздың даму, қалыптасу тарихындағы бұл кезеңнің өзіндік орны бар.
Қазақ терминологиясы дамуының бұл кезеңіне тоқталғанда белгілі тілші ғалым Құдайберген Жұбанов есімін атамай өте алмаймыз. Ол 30-жылдардың басынан бастап, өзі жаппай қуғын-сүргін құрбаны болған 1937-жылға дейінгі бірнеше жыл аралығында ғана терминология саласында барынша өнімді жұмыс атқарды. Мемтерминком жұмысына басшылық етті, Мемлекеттік терминология комиссиясы Бюллетенінің төрт санын шығарды. Онда әлеуметтік экономика, математика, физика, ботаника сияқты ғылым салаларының терминдері мен терминология, орфография мәселелеріне арналған мақалалар жарияланды. Ол ұсынған терминология қағидаттары 1935 жылы Мәдениет қызметкерлерінің съезінде қабылданды. Ғалым ұсынған қағидаттардың ресми бекітілуі Қазақстандағы терминологияны дамытудың жаңа бағытының лингвистикалық негізі бар дегенді заңдастыру еді. 30-жылдардың орта тұсынан бастап термин жасау, терминдерді шет тілдерінен қабылдау, терминдерді жазу, бір сөзбен айтқанда барлық терминологиялық жұмыстар ғалым ұсынған қағидаттарды негізге ала отырып жүргізілді.
30-40 жылдары Қазақстанда терминтану пән ретінде қарқынды дамыды немесе терминтанудың теориялық, әдіснамалық, әдістемелік негізі жасалды, отандық терминтанудың ғылыми мектептері қалыптасты, ұлт тіліндегі термин шығармашылығы дамытылды деп айта аламыз. Алайда бірқатар практикалық жұмыстардың жүргізілгенін, терминологиялық сөздіктер жасалғанын, терминдерді қолдану мен біріздендіруге қатысты мақалалар жарық көргенін айту керек.
Сөз болып отырған кезеңде Ә. Қайдаров, К. Мұсаев, Ө. Айтбаев, Т. Жанұзақов, А. Әбдірахманов, Ж. Молдажаров сынды тілші ғалымдар мен Ә. Сатыбалдиев, Е. Аққошқаров сияқты сала мамандарының термин мәселелеріне арнап қалам тартқан өзге де авторлардың жекелеген ғылыми және ғылыми-көпшілік мақалалары жарық көрді.
Сонымен, бұл кезеңде терминологияны халықаралықтандыру бағытына басымдық беріліп, КСРО халықтарына ортақтығы мол жалпыкеңестік терминологиялық қор қалыптастыру көзделді.
90-жылдардан бастап Қазақстанда терминология дамуының жаңа кезеңі басталып, ол өз кезеңінде терминтанудың практикалық, ғылыми-әдістемелік және теориялық мәселелерін зерттеуге тың серпін берді.
КСРО-ның іргесі сөгіле бастаған 80-жылдардың аяғынан бастап, сол кезеңдегі терминологияны қалыптастыру бағытындағы атқарылған істерге жаңаша қарап, басқаша бағамдау көрініс бере бастады. Ал кеңес одағының ыдырауы, 90-жылдары қоғам өмірінде болған түбегейлі өзгерістер ұлт тілдерінің дамуына жаңаша серпін берді. Тәуелсіздігін жариялаған әр ұлт өз тілінің тағдырына, оның дамып өркендеуіне ұлт мүддесі тұрғысынан қарай бастады.
Сонымен 90-жылдардан бері көрініс бере бастаған ұлт тілінде жасалған терминдерге басымдық беру бағыты ұлттың өз дербестігін, ұлттық ерекшелігін сақтауға бет бұруымен байланысты туындап отырған табиғи құбылыс. Тәуелсіздік алған елдерде отарсыздандыру процесінің жүргізілуі қандай заңды болса, соның ішінде ұлт тілінің ғылым саласындағы, терминологиядағы деинтернационализация процесінің өріс алуы да сондай заңды. Дәлірек айтқанда, терминологияның ұлттық сипатын арттыруға ұмтылу сол отарсызданудың тілдегі бір көрінісі. Мәселен, жүздеген жаңа терминдердің жасалуы, өзге тілден енген терминдердің төл атаулармен алмастырылуы түрінде көрініс тауып отыр. Осындай табиғи процестің жүріп жатуы терминтанудың пән ретінде дамуына да әсер етпей қоймады.
Бір жағынан ұлт тіліндегі термин шығармашылығының жандануы мен терминқорды қалыптастыруға деген кеңестік көзқарастың өзгеруі терминология дамуының қазіргі заманға сай жаңа бағытын белгілеуді қажет етсе, екінші жағынан жарыспалы нұсқалардың көбеюі, бірізділіктің, тілдік норманың сақталмауы, терминжасам, терминдерді қолдану мен оларды терминологиялық сөздікте жасау барысында кемшіліктердің орын алуы терминологияның практикалық, әдістемелік мәселелерін шешуді, терминологиялық жұмыстарды жоғары кәсіби деңгейде жүргізуді қажет етіп отыр. Осындай қажеттіліктердің пайда болуы, ұлт тіліндегі терминдерді реттеу мен жүйелеуге деген талаптың артуы - терминологияны өзекті мәселе ретінде күн тәртібіне шығарып, бұл саланың теориялық, практикалық мәселелерін ғылыми тұрғыдан арнайы зерттеуді, терминтанушы, терминші мамандар даярлауға сұранысты да туғызды.
Бұл кезеңде терминтану мәселелерін арнайы зерттеуге едәуір көңіл бөліне бастағаны байқалады. Терминтану мәселелерін арнайы қарастырған Ә. Қайдар, Ө. Айтбайұлы, Б. Қалиұлы, Ш. Құрманбайұлы, Е. Әбдірәсілов сынды тіл мамандарының зерттеу еңбектері, мақалалары жарық көрді.Тіл мамандары мен сала мамандары бірлесе отырып бірқатар терминологиялық сөздіктер жасады. Сан мен сапаның сәйкесе бермейтінін ескерсек те, терминология мәселелеріне тілді тұтынушы көпшілік, түрлі сала мамандары тарапынан мән беріліп отырғаны анық. Терминтану бойынша зерттеулер санының артуы бұл салада ғылыми тұрғыдан шешімін табуға тиіс өзекті мәселелердің көп екендігін де білдіреді. Сонымен қазір терминтану саласындағы ғылыми ізденістер жалғасын тауып жатыр. Бірақ әзірге Қазақстанда терминтану теориясына, оның ғылымдар жүйесіндегі орнын анықтауға немесе терминологияны зерттеудің жаңа бағыттарын белгілеуге бастайтын үлкен жаңалық әкелген іргелі зерттеулер жарық көрді деп айтуға ерте. Біздегі зерттеулердің дені салалық терминдердің жасалу тәсілдерін, өзіндік ерекшеліктерін, оларды реттеудің жолдарын анықтауға арналған сипаттамалық тұрғыда жазылған диссертациялық жұмыстар. Терминтану тарихының беттерін толықтыруға қажет болатын шолулар мен дерекнамалық еңбектер. Олардың арасында да салалық терминологияларды реттеуге септігін тигізуге жарайтын тұжырымдар бар екендігін жоққа шығаруға болмайды. Алайда бұл саладағы зерттеулерді жаңа сапалық деңгейге көтеру қажеттігі анық байқалып отыр. Қазіргі терминтану саласындағы ізденістердің ғылыми нәтижелері ретінде қазақ терминологиясының XX ғасырдағы даму кезеңдерін, әр кезеңнің өзіне тән сипатын анықтау, терминжасамның тәсілдері мен терминқор қалыптастырудың көздерін атап көрсетіп, қазақ терминологиясының кешегі қалпы мен бүгінгі жай-күйіне баға берген, терминқорды қалыптастыруда ұстанатын ғылыми қағидаттарды анықтаған, терминологияны жетілдіруде, терминологиялық жұмыстарды жүргізуде орын алған кемшіліктерді көрсеткен ғылыми-теориялық, қолданбалы, әдістемелік еңбектерді атап айтуға болады.
Термин қалыптастырудағы сыртқы көздерге өзге халықтардың тілдерін қарастырамыз. Тіліміздің жалпы лексикасының құрамында да терминологиялық қорымызда да араб-парсы, иран, монғол, орыс және еуропа тілдерінен енген сөздер мен термин-сөздер бар. Олардың бірқатары алдымен жалпы лексикамызға қабылданып жалпыхалықтық сипат алып барып төл сөздерімізбен қатар содан кейін терминденген болса, енді бір бөлігі бірден терминологиялық лексика құрамына енген. Алдыңғы қатарға иран тілінен, орта ғасырларда араб-парсы тілдерінен, одан беріректе монғол тілінен енген атауларды жатқызуға болады. Ал терминологиялық лексика құрамына тікелей қабылданған сөздер қатарына XIX-XX ғасырларда тілімізге орыс тілі арқылы енген еуропа халықтары (латын, грек және ағылшын, неміс, француз т.б.) мен орыс тілінің өз сөздерін қосуға болады. Бұл терминдердің ішінде грек-латын терминэлементтер арқылы жасалған терминдердің де үлес салмағы мол.
Өзге тілдерден термин қабылдау барлық тілдерге тән құбылыс. Басқа халықтардың тілдерінен сөз алмайтын тіл болмайды деуге болады. Бірақ әр тілде өзге жұрттардың сөздерін қабылдаудың мөлшері мен қабылдау тәртібі бірдей бола бермейді. Олай болуының себептері осы халықтардың тарихи-мәдени, саяси-экономикалық, ғылыми тұрғыдан даму деңгейіне, өзара қарым-қатынастарына тікелей байланысты болады. Экономикасы дамыған, әскери қуатты, саяси ықпалы мықты, ғылымы өркендеген елдердің тілдері де кең тарап, олардың сөздерінің өзге тілдерге енуге мүмкіндігі мол болатыны белгілі жайт. Біздің тіліміздің даму тарихында да солай болған. Мемлекетіміз жан-жақты нығайып, оның айналасындағы елдерге ықпалы күшейген кезеңдерде сөздеріміз өзге тілдерге көптеп енген. Сөздік құрамында түркі сөздері жүздеп, мыңдап саналатын тілдер бар. Керісінше, сол өзге тілдердің сөздерін лек-легімен өзіміз жүздеп, мыңдап қабылдаған кезеңдерді де бастан кешірдік. Оның бұлтартпас мысалы - еліміз КСРО құрамында болған кешегі кеңестік кезеңдегі термин қабылдау тәжірибеміз. Одақ құрамындағы республиканың бірі болған соңғы жетпіс жылдың көлемінде мыңдаған кірме терминдер тілімізге орыс тіліндегі қалпында еш өзгеріссіз қабылданды. Бұл кезеңде қазақ сөздері өзге тілдерге еңбек түгілі өз тіліміздің лексикалық қорында бар сөздерді термин ретінде қолданысқа енгізіп, тіліміздің сөзжасам тәсілдерін пайдалана отырып жаңа ұғымдарға ат қою мүмкіндігінен де айырылып қалдық. Сөз, термин шығармашылығы дамытылмай, өзге тілдің дайын атауларын сол тілдегі қалпында жаппай қабылдау - терминология қалыптастыру үрдісімізге, кеңестік дәуірдегі дәстүрімізге, басты қағидатымызға айналды.
Біздіңше, біз қай саланың маманы екендігімізге қарамастан өзге тілден сөз қабылдауға, жалпы терминқор қалыптастырудың сыртқы көздерін пайдалану мәселесіне аса сергек қарауға міндеттіміз.
Кеңес халқына ортақ терминқор қалыптастыру бағытын ұстанған жетпіс жылда біз өзге тілдерден өзгертпей сөз алудың жоспарын жеті есе асырып орындап қойған жұртпыз. Ғалымдарымыз терминқорымыздың 70-80 пайызын орыс орфографиясына сай қабылданған кірме терминдер құрайтынын атап көрсетіп жүр. Бұл - терминологиялық лексикамыздың бестен бірі ғана ұлт тілінде жасалған, қалған төрт бөлігін кірме атаулар құрайды деген сөз [5,79] - деп белгілі ғалым Шерубай Құрманбайұлы атап өтеді. Кірме терминдерді шектен тыс қабылдаудың қабылдаушы тіл үшін тиімді еместігін ғалымдар әр кезеңде сан мәрте сөз етіп, көптеген тілдік деректер мен ғылыми дәлелдер келтірген. Сондықтан да бізге ұлт тілінде термин жасауға, өз тіліміздегі термин шығармашылығын дамытуға баса назар аудара отырып, өзге тілдің сөздерін қабылдауға аса байыптылықпен қарау қажет.
Ұлттық терминологиямызды қалыптастырудың әр кезеңінде қай тілдерден терминдерді көп қабылдадық, оның себебі не, алдағы уақытта сыртқы көздердің қайсысын қалай пайдаланғанымыз жөн деген сұрақтар бүгінгі біздің қазақ терминологиясының басты қаралатын мәселелері болуы керек.
Қазақ тіліндегі терминжасамның негізгі құрылымдық жолдары
Термин атауының өзі әр кезеңде ұлт тіліне түрліше аударылып, оның бірнеше балама нұсқасы ұсынылды. О баста қазақ терминологиясы дамуының Байтұрсынұлы кезеңінде пән сөз деп аталды. Өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдары жарық көрген алаш оқығандарының еңбектерінде, сол жылдардың мерзімді басылымдарында осы термин жиі қолданыла бастаған еді.
А. Байтұрсынұлы төмендегі қағидаларды басшылыққа ала отырып, қазіргі қазақ тіл білімінде қолданылып жүрген терминдердің негізін қалыптастырды: 1) терминдердің ана тілі сөздерінен жасалуы; 2) терминдердің оқырманға түсінікті болуы; 3) қажет жағдайда шет тіл терминдерін қолдану; 4) шетел терминдерін қолдану үстінде барынша анықтамалар арқылы түсіндіру; 5) терминжасамда жүйелілік болуы; 6) уәжді терминдер жасалуы. А. Байтұрсынұлын XX ғасыр басындағы қазақ терминологиясын қалыптастыру мен дамытудың бағыт-бағдарын айқындаушы, яғни қазақ терминологиясының, тұңғыш ғылыми терминологиясының қағидаттарын жасаушылардың бірі деуге толық негіз бар. [5,102]
Ғылыми әдебиеттерде кездесетін пікірлердің бәрі де сайып келгенде негізінен осы тұжырымдарға тоқтайды. Оның басты белгілері:
Дәлдік туралы. Термин арқылы ғылыми ұғым білдіріледі. Ондай жағдайда термин ғылыми зерттеу жұмыстарының, ізденістерінің негізгі құралына айналады. Ғылыми ой-пікір қашанда өзінің анықтығымен, дәлдігімен, нақтылығымен ерекшеленуге тиіс. Термин дәл болсын дейтін талап осы негізде пайда болған. Сонда осы дәлдікті кейбір зерттеушілердің айтуына қарағанда қамтамасыз ететін үш түрлі фактор бар: 1) термин білдіруге тиісті ұғым белгілерін дәл іріктеп алу; 2) термин жасау барысында пайдаланылатын оның компоненттері мен элементтерін дұрыс саралау; 3) термин жасау барысында осы аталған бөліктердің (элементтердің) органикалық бірлігі қамтамасыз етілуге тиіс.
Қысқалық туралы. Термин қысқа болсын дейтін талап жай айтыла салған сөз емес. Оның негізінде назар аудармауға болмайтын себеп бар. Әсіресе, ғылым мен техниканың ерекше қарқынды даму жолына түскен қазіргі кезеңде информациялық ақпар жиілігі барған сайын үстемелене түсуде. Оның игерілуі едәуір қиындыққа айналып отырған осындай жағдайда айтылатын ұғымның, мәліметке тірек болатын термин сөздердің барынша қысқа, тұжырымды келуінің практикалық мәні айрықша болып отыр.
Терминнің бірмағыналылығы. Терминнің негізінен бір арнаулы сала ішінде ғана бір мағынаны білдіруі, синонимдердің болмауы. Бір таңбалаушыға - бір таңба, бір таңбаға - бір таңбалаушы сәйкес келуі керек деген қағидаттан туындаған бұл талапты орындауға салалық мамандардың қай-қайсысы да мүдделі. Кейде бұл талаптың да орындалмай қалып жататындығын кездестіруге болады. Терминнің бірмағыналығы абсолютті және салыстырмалы болуы мүмкін.
Терминнің тілдегі сөзжасам заңдылықтарына сәйкес келуі. Терминдерде негізінен жалпы әдеби тілдегі атау сөздер сияқты ұлт тілінің сөзжасам тәсілдерін пайдалану арқылы туындайды. Салалық терминдердің көпшілігі әр саланың ғалымдарының, практик мамандарының қаламынан туындайды. Салалық мамандардың барлығы бірдей ұлт тілінің сөзжасам тәсілдерін, тілдік заңдылықтарды, дыбыстардың тіркесімі мен қосымшалардың жұмсалу ерекшелігін, сөздердің тіркесу қабілетін жетік біледі деп айту қиын. Оның үстіне ұтымды атау жасау үлкен талғампаздық пен шығармашылық қабілетті қажет ететін күрделі жұмыс. Сондықтан да терминологияда сөзжасам заңдылықтарын қанағаттандыра бермейтін терминдер ұшырасып қалып жатады.
Тілдік нормаға сәйкес келуі - кәсіби жаргондардың, фонетикалық және грамматикалық нормадан ауытқулардың болмауы.
Терминнің туынды сөз жасауға қолайлы болуы. Бұл талап терминнің ықшам болуы қажет деген талаппен үндеседі. Қазақ тілі жалғамалы тілдер қатарына кіргендіктен неғұрлым қысқа, ықшам атауларға сөз тудырушы жұрнақтарды үсті-үстіне жалғау арқылы бір түбірден немесе негізден бірнеше туынды сөз, жаңа атау жасауға болады. Ал көп құрамды атаулар бұл талапқа жауап бермейді. Бұл талапты терминнің сөз тудыруға қабілеттілігі деп те атайды. Ықшам жасалған, қысқа терминнен туынды термин жасау мүмкіндігі қашанда мол.
Терминде эмоционалдылық пен экспрессиялықтың болмауы. Жалпы ғылым тілі бейнелілікті, образдылықты емес, әр ұғымды өз атымен атауды қажет ететін дәлдікті, нақтылықты қалайды. Сол себептен де ғылым тілінің негізін құрайтын терминдердің эмоционалдық тұрғыдан бейтараптық танытып, оларға экспрессияның тән болмауы талап етіледі.
Эстетикалық талаптарға сай келуі. Терминнің дыбысталуы айтуға қолайсыздық туғызбай, естуге жағымды болуы. Құлаққа қораштау естілетін, айтуға ауыр қарапайым лексика қатарынан, жаргон, арго, сөздердің термин ретінде таңдалмағаны жөн.
Терминнің қолданысқа енгізілгендігі. Терминді мамандардың, ғылыми қауымның қабылдауы немесе оның жаппай бірізді қолданылатындығы.
Синонимдердің болмауы - терминологиядағы бір ұғымға - бір ғана атау қағидатына сәйкес синонимдердің болмауы талап етіледі.
Мінсіз жасалған терминологияға қойылатын бұл талап үнемі орындала бермейді. Алайда терминологияға да синонимділік тән деп санайтын көзқарастың бар екендігіне қарамастан, терминологияда синонимділіктің болмауы үнемі талап етіліп келеді.
Инварианттылық - фонетикалық, графикалық, морфологиялық, сөзжасамдық және синтаксистік варианттардың болмауы.
Терминнің уәжділігі - термин мағынасының ұғынықты, өзі белгілейтін ұғымы жөнінде анық мәлімет беруі.
Жоғарыда аталған талаптарды терминнің мағынасына, тұлғасы мен қолданысына қарай - семантикалық талаптар:
1. Мағыналық қайшылықтың болмауы;
2. бірмағыналық;
3. терминнің толықмағыналылығы;
4. синонимдердің болмауы.
Терминнің тұлғасына қойылатын талаптар:
1. Тілдік нормаға сәйкес келуі;
2. терминнің ықшамдылығы (қысқалығы);
3. сөз тудыруға қабілеттілігі;
4. инварианттылық;
5. уәжділік және прагматикалық талаптар (қолданысқа енгізілгендігі, жатық айтылуы немес жағымды дыбысталуы) деп үшке жіктеп қарастыру жиі ұшырасады. [8,56]
Осы үш топтың жоғарыда біз көрсеткен өзге де кейбір талаптарды да қосатын ғалымдар бар. Кейде жекелеген ғалымдар тарапынан бұл талаптардан өзге талаптар да аталып жатады. Мәселен, прагматикалық талаптардың қатарына терминнің қазіргі уақытқа лайық заманауилығы, әлем ғалымдары арасындағы қарым-қатынасты жеңілдетуге қызмет ететін халықаралықтығы және кейбір сала мамандарының өздері ғана түсінуге тиіс құпиялылығы жатады деп санайтын ғалымдар да бар.
Терминнің халықаралықтығы бірнеше ұлттық тілдердегі (кемінде үш тілде) тұлғалануы жақын немесе бірдей және мазмұндары сәйкес келетін терминдердің болуы. Терминге қойылатын бұл талапты ұсынушылар оның себебін ғылыми зерттеушілердің оның халықаралықтандыру үрдісінің жанданып, мамандардың халықаралық байланысын жасауға деген сұранысының артуына орай туындап отыр деп түсіндіреді.
Екінші қырынан қарағанда, терминологияны халықаралықтандыруға қарсы - деинтернационализация, яғни терминологиялық лексиканың ұлттық сипатын арттыру үрдісі де бар. Әлемнің бірқатар елдері осы бағытты ұстанып отыр. Сондықтан да бұл талапты да терминге қойылатын негізгі талаптар қатарына қосудың негізі берік емес.
Терминдерді екі түрлі құрылымдық типтерге, яғни олардың құрылымдық болмысын екі ыңғайда бөліп қарауға болады: тілдік және тілдік емес деп. Бұлар белгілі бір терминологиялық жүйенің құрамына ене отырып, бір-бірінен ерекшеленетін де жері бар. (әсіресе сапалық ерекшелігі жағынан)
Тілдік терминдер былайша жіктеледі:
1. Термин сөздер (терминдік мәндегі сөздер)
Бұлардың өзін бірнеше топқа бөліп қарау керек.
а) түбір тұлғалы терминдер: бал, бас, газ, йод, бор, лак, өт, алтын т.б. ;
ә) туынды түбір терминдер: жазушы, бастауыш, баяндауыш, тракторшы, көрермен, қондырғы, есірткі, көрме т. т.;
б) күрделі термин: үшбұрыш, екітілділік, темір бетон, радиоактивтілік т.б.;
в) қысқарған күрделі терминдер, мұның өзін бірнеше топқа бөлуге болады:
1) буын қысқарту арқылы біріктіріп жасалған терминдер;
2) аралас типті күрделі терминдер. Бұлар, әдетте, бір сөздің басқа буынын не сол сөзді тұтас басқа бір сөздердің басқы дыбыстарымен біріктіру арқылы жасалады;
3) қысқарған сөздерден жасалған аббревиатуралар;
2) сөз тіркесі түріндегі терминдер.
А) Еркін тіркесті терминдер. Мұның құрамындағы әрбір компонент жеке тұрып термин бола алады. Ол басқа терминологиялық сөз тіркесінің қатарына енуі де ықтимал. Мысалы, күкіртті азот, азотты алюмений, Жазушылар Одағы т. б.
Ә) Еркін емес тіркесті терминдер, яғни бұлайша тіркескен терминдер құрамындағы сөздердің бәрі бірдей жеке тұрып термин бола бермейді. Олар дәл осы тіркесім түрінде ғана терминдік қызмет атқарады. Мысалы, қызыл бұрыш, ақ отау, қара топырақ, азат ел, сұрапыл соғыс.
Б) Фразеологиялық терминдер: ежелгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасында тілдердің, ең алдымен, мемлекеттік тілдің еліміздің қоғамдық өмірінде қызмет ету аясын кеңейту, әсіресе, терминологиялық және ономастикалық жұмыстардың ерекше атап көрсетілуі - тіл білімі саласында әлі де шешуін таппай жатқан мәселелердің бар екендігін айғағы.
Соңғы жылдары жалпы тіл білімінің, қазақ тіл білімінің қарқынды дамуына байланысты тілдік ұғымдардың, оларды білдіретін терминдердің мол қоры қалыптасып қолданысқа түсті. Қазақ тіл білімінде тіл білімі терминдеріне арналған бірнеше сөздік жарық көргені белгілі.
Соңғы кезде басқа терминдер салалары сияқты лингвистикалық терминдер саласында үлкен өзгерістер бар. Бұрыннан қолданыста болып келе жатқан халықаралық терминдер төл тілімізден өз баламаларын тауып, көптеген тілдерде өзгеріссіз алынып келе жатқан грек-латын тілінен енген лингвистикалық терминдерді де жоққа шығара алмаймыз. Әсіресе тіл мамандары мен зерттеушілері үшін лингвистикалық терминдердің халықаралық атауларын, олардың негізгі түпкі мағыналарын ұғынып білу өте қажет. Өйткені бұл терминдер ғасырлар бойы тіл ғылымының барлық мәселелерін шешіп, тіл ғылымын дамытуға, көркейтуге орасан зор үлесін қосып келді және келешекте де көмегі керек бола беретіні сөзсіз. Сондықтан да лингвистикалық терминдердің грек-латын терминэлементі негізінде жасалған терминдерді жиып, олардың сөзжасамдық құрылымын, терминқорымыздағы маңызын жан-жақты талдау қажет.
Қазіргі қазақ терминологиясындағы көп дау туғызып, шешімін таппай жүрген мәселе - халықаралық терминдерді ұлт тіліне аудару, жазу, яғни, оларды қабылдау тәртібін белгілеу ісі және сөздіктердің лексикографиялық құрылымын, терминдердің сапасын, терминжасамдық жолын көрсетіп, сөздіктерге жан-жақты талдау жасау. Бұл бүгінгі күн тұрғысынан кезек күттірмейтін мәселе. Терминографиямызға әлі де толығу мен зерттеулер қажет екендігі белгілі.
Бүгінгі сөздіктердегі грек-латын терминэлементтерінің сөздіктердегі қолданысын жан-жақты талдау - терминжасам мен терминография жұмыстарын жеңілдетіп, осы салалардың зерттелуіне жол ашады. Сөздіктеріміз жан-жақты талдауды қажет етуде.
Осы диплом жұмысында соңғы жылдары жарық көрген лингвистикалық сөздіктердегі грек-латын терминэлементтерінің қолданылуы мен нақты статистикасын шығару арқылы біз терминдерге сөзжасамдық және терминографиялық жағынан талдау жасаймыз.
Қазақ терминологиясына теориялық тұрғыдан зерттеу жасап жүрген ғалымдар көп. Бірақ, көпшілігі практикамен ұштаспай, біржақты болып қала береді. Бүгінде грек-латын терминэлементтерін жан-жақты қарастырып, сөздіктердегі қолданысын зерттеушілер жоқтын қасы. Аталмыш мәселе терминология мен терминографияның өзекті тақырыбы болғандықтан диплом жұмысы көлеміндегі ғылыми жұмыс ретінде алынды.
Диплом жұмысының мақсаты. Қазақ терминологиясындағы грек-латын терминэлементтерінің сөздіктердегі қолданылуы мен маңызын, термин жасаудағы қабілеттілігін, қазақ терминографиясы мен терминжасам тұрғысынан қарастыру.
Диплом жұмыстың міндеттері. Грек-латын терминэлементтерінің сөздіктердегі қолданысының нақты статистикалық есебін шығару, сөздіктердегі берілуін және қолданысы бойынша жиілігін көрсету.
Диплом жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер. Зерттеу, грек-латын терминэлементтерін санау, терминдердің құрылымы мен шығу тегіне талдау, сөздіктерді өзара салыстыру, терминэлементтердің есептік көрсеткішін пайыздық өлшеммен шығару.
Диплом жұмысының дереккөздері. Терминологиялық, лингвистикалық, салалық сөздіктер, зерттеу еңбектері, отандық диссертациялық зерттеулер, оқу құралдары, ғылыми мақалалар, естеліктер, терминологиялық хабаршы, баспасөз материалдары.
Зерттеудің нысаны. Грек-латын терминэлементтері, салалық, лингвистикалық, терминологиялық сөздіктер, терминологиялық әдебиеттер.
Жұмыс нәтижелілігі. Жалпы жұмыс барысында грек-латын терминэлементтеріне талдау жасай келе, келесі мәселелер анықталды:
oo Грек-латын терминэлементерінің халықаралық маңызы зор;
oo тілімізге орыс тілінің кірме сөздері арқылы енген;
oo жаңа термин жасауға қабілетті (будан атаулар мысал бола алады);
oo терминқорымыздың көптеген бөлігін грек-латын терминэлементтері құрайды;
oo алғашқы сөздіктердегі терминэлементтердің үлесі аз;
oo будан атаулар жасауға қабілетті;
oo әлемдегі барлық ұлт тіліне тән құбылыс;
oo ғылым тілінің дамуына өз үлесін қосуда;
oo Қазақ тілінің сөзжасамдық заңдылығына тән емес морфологиялық тәсіл арқылы жасалған (артикль, приставка) және оларға қазақ қосымшалары эквивалент бола алмайды.
Грек-латын терминэлементтерінің сөздіктердегі қолданылуының сандық көрсеткіші:
Қаратышқанов Н. Пән сөздері. (қайта басылып шыққан) - 0,5 %;
Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. - 39%;
Салқынбай А., Абақан Е. Тіл әлемі: Лингвистикалық терминдердің анықтамалық сөздігі. - 42%;
Сүлейменова Э. Д., Шәймерденова Н. Ж., Смағұлова Ж. С., Ақанова Д.Х. Әлеуметтік лингвистика терминдерінің сөздігі. - 37%.
1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ТЕРМИНДЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМДЫҚ СИПАТЫ
1.1 Қазақ тіліндегі терминдердің қалыптасуы
Қоғам өміріндегі өзара қарым-қатынастың ең басты құралы болып саналатын тілді әлеумет әрдайым өте жоғары бағалап, оның өзгеріс, өрістерін қадағалап отырады. Тіл қоғамдық құбылыстың бірі ретінде сол қоғам құрылысын айнаға түсіргендей өрнектейді. Яғни қоғам өмірінде болған, болып жататын құбылыстардың бәрі тілден орын алады да, тіл көмегі арқылы халық қазынасына айналады. Сонда, тіпті кейде тілдегі кейбір сөздер арқылы ел басынан өткен кезеңдерді көзге елестете аламыз да, қоғам дамуының белестері арқылы тіл дамуын сүзіп шығуға мүмкіндік алып отырамыз деген сөз бұл. Сөйтіп қоғам мен тіл бірінсіз бірі күн кеше алмаса керек. Ендеше халық тарихы оның тілінде, яғни тіл фактілері арқылы біз халық тарихын тануға мүмкіндік аламыз.
Қоғам дамуы арқылы тіл де дамиды дейміз. Бірақ тілдің даму деңгейі оның барлық қабатына бірдей тән емес. Оның белгілі бір қабаты өзгеріс, өріске онша көне бермейді (мәселен тілдің грамматикалық категориялары, дыбысталу жүйесі т. т.). Ал оның қайсыбір қатпарлары жаңалыққа иін беріп, жаңа мағыналық ұғым, түсініктер әкелуге бейім тұрады. Осы тұрғыдан алып қарағанда, дамыған, жетілген тілдің басты көрсеткішінің бірі - оның терминдік жүйесінің арта түсті, дамыды деп ауыз толтырып айтарлықтай дәрежеге жетсек, осыны айтқызатын терминологиялық лексика. Неге десеңіз қоғам дамуы әлеумет өміріне алуан-алуан жаңалық әкеледі.
Терминнің күнделікті өмірде араласпайтын жері жоқ. Тіпті қазіргі кезеңде термин сөздердің ауызекі сөйлеу тілімізге де еніп, күнделікті өзара қарым-қатынас құралына да айнала бастағанын байқау қиын емес. Мұның өзі тілдің, атап айтқанда, әдеби тілдің қарқынды дамуын байқататын бір белгі. Керек десеңіз сан салалы ғылыми қажетімізді өтеуге қызмет етіп отырған әдеби тіл, ең алдымен осы терминологиялық лексиканың өрістеуіне тәуелді. Терминологиялық жүйесі жасалмаған, терминдік ұғымдары қалыптаспаған тіл, ол әлі әдеби тіл дәрежесіне көтеріле алмаған тіл.
Термин ретінде мұны біліп қолданатындар да бар, термин екенін сезбей де қолданатындар бар. Тілдің мәдениетіне ойысатын мәселенің бұл жағы да зерттей түсуді тілейді. Сөйтіп, кім қалай қолданса да, термин сөздердің әлеумет өмірінің қатынас құралы қажетін қамтамасыз етіп отырғаны даусыз. Яғни терминсіз сөз қолданыс болмайды, терминсіз ғылыми ой-пікірді өрбітуге болмайды. Оның қанат жайғаны соншалық, қоғам өмірінің қандай саласында да қазір терминсіз күн кешу мүмкін емес.
Сонымен термин және терминология дегеніміз не? Оны сөздік құрамның өзге қабатынан қалай ажыратуға болады? Оның негізгі белгілері қайсы?
Терминологиялық лексиканы зерттеуде және оның қоғам үшін мәнін, маңызын анықтауда А. А. Реформатскийдің, В. В. Виноградовтың, Н. А. Баскаковтың, Г. В. Степановтың, С. Г. Бархударовтың, О. С. Ахмановның, И. Ф. Протченконың, В. И. Сифоровтың, Ю. Д. Дешериевтің, К. М. Мусаевтың, Р. А. Будаговтың, Л. И. Скворцовтың, В. П. Даниленконың, Т. С. Коготкованың, Т. Л. Канделакидің, А. В. Суперанскаяның, Б. З. Букчианың, В. Ф. Журавлевтің, И. Н. Волковтың, Б. О. Орузбаеваның, М. Ш. Гасымовтың, Т. Бертагаевтың т.б. зерттеуші ғалымдардың ролі ерекше болды.
Бұл жайында орыс тіл білімі зерттеушілері мен түркологтары біраз пікір өрбіткен.
Терминді әдетте біз ең алдымен, адам қызметінің белгілі бір арнаулы саланың шеңберінде, негізінен кәсіби мамандар тілінде, арнаулы әдебиеттерде қолданылатын сөз деп ұғамыз. Ал терминтанушы мамандар арасында терминнің тілдік табиғатын танытатын әр түрлі белгілері атап көрсетіледі. Термин жөнінде сөз қозғалғанда Барлық термин - сөз. Бірақ сөздің бәрі термин емес деген тұжырым жиі айтылады.
Термин жайында бүкіл түркология, оның ішінде қазақ тіл білімінде, сондай-ақ орыс тіл білімінің өзінде де нақты пікір қалыптаса алмай келеді. Оның не екенін, лексиканың қай тобына жататынын елдің бәрі білгенмен, негізгі басты белгілерін ажыратып тануда әрқилы түсінік бар. Оған берілетін анықтаманың өзі де ала-құла. Ғылыми әдебиеттерде қалыптаса бастаған пікірлерге тоқталып өтсек.
Термин жөнінде ғылыми және анықтағыш еңбектерде түрлі мәлімет беріледі. Тиянақты түйін мен дәл анықтамалар беруге тырысатын энциклопедиялық сөздіктерге үңілгенде мыналарды байқадық.
Термин рим мифологиясында шекара құдайы. Т. - терминалдар құрметіне арналған мейрам дегенді меңзейді екен. Сонымен бірге термин шекара, шек деген ұғымды білдіретін латын сөзі. [1,122]
Терминология мәселесімен айналысқан ғалымдардың қай-қайсысы да, ең алдымен мұның өзінің мазмұны мен мәнін ашып, анықтамасын айқындап беруге тырысып отырған. Әсіресе, бұл проблеманы лингвистер тереңірек қарастырып келеді. Мысалы, бұл жайында О. С. Ахманова еңбегінен мынадай жолдарды оқуға болады. Термин (ағыл.) дегеніміз арнайы ұғымдар мен арнайы заттарды дәл белгілеу үшін жасалған (қабылданған, енген және т.б.), тілдегі арнайы (ғылыми, техникалық т.т.) сөздер мен сөз тіркестері. [2,225]
Сонда бұл келтіріп отырған анықтаманың өзара аздаған ғана айырмасы болғанмен, негізінен бір тектес екенін көреміз. Термин болатын сөздің шегі, шеті, шекарасын анықтау керек дегенді меңзейді. Яғни оның өзге сөздерден айырмасы оның мағынасының шектеулі болатындығында дегенді білдіретін тәрізді.
Термин мәселесімен тікелей айналысқан қазақ ғалымы, белгілі лингвист Қ. Жұбанов бұған мынадай анықтама береді:
Белгілі бір ұғымдарды білдіретін қарақшылы сөздер болады, ол сөздерді әлгіндей ұғымдарға - ғылым мен революция жағы қандай сатыда тұрса, міне осы екеуі теліп отырады; сонымен қатар термин сөзінің терминдік ұғымы мен күнделік тіршілікте қолданылатын жай сөздік мағынасы басқа болуы да мүмкін. [3,37]
Проф. Қ. Жұбанов терминнің өзіндік өзгешелік сипатын дұрыс түсінбеушіліктен кеткен қателіктерге назар аударады.
Академик І. Кеңесбаев пен проф. Т. Жанұзақов та терминнің о баста латын тілінің шек, шекара деген сөздерінен пайда болғанын айта келіп: Ғылым мен техниканың, көркемөнер мен қоғам өмірінің алуан түрлі саласына байланысты қолданылатын, тиянақты, тұжырымды ұғымды білдіретін сөздер мен сөз тіркестері, атау сөз, - деп түйін жасайды. [4,62]
Ғылыми әдебиеттерде кездесетін пікірлердің бәрі де сайып келгенде негізінен осы тұжырымдарға тоқтайды. Сонда термин дегеніміз, ең алдымен, негізінен белгілі бір ғылым мен техника саласында қолданылатын арнайы лексика болып шығады. Оның басты белгілері: дәлдік, қысқалық, жүйелілік.
Бүгінгі қазақ терминологиясында термин мәселесімен жан-жақты айналысып жүрген Шерубай Құрманбайұлы өз еңбегінде терминге төмендегідей анықтама береді.
1. Терминдер негізінен сөз немесе сөз тіркесі болады. (кейде сөйлем түрінде де кездеседі.)
2. Терминдер негізінен тілдік бірліктер (символ-сөз, сан, географиялық таңба түріндегі терминдер де бар. Бірақ терминологиядағы олардың үлес салмағы термин-сөздерге қарағанда әлдеқайда төмен.)
3. Термин - белгілі бір терминологияның мүшесі. (А.А. Реформатский)
4. Термин деген - ұғым аты.
5. Терминнің міндетті түрде дефинициясы болады.
6. Терминдердің негізгі басым бөлігі жалпы есімдер, сөз табына қатысы жағынан зат есімдер болады.
7. Терминдер атауыштық қызмет атқарып, негізінен ғылым тілінде, арнаулы сала шеңберінде қолданылады. [5,26]
Бұл аталғандарды терминтану саласындағы ғылыми еңбектердің көпшілігінде аталып көрсетілетін, мамандар мойындаған терминнің басты белгілері деуге болады. Терминтану саласындағы зерттеу еңбектерінде, лингвистикалық ғылыми әдебиеттерде терминнің өзге де қасиеттері, өзіндік қырлары мен ерекшеліктері аталып жатады.
Терминтанушылар тарапынан терминге берілген анықтамалар өте көп. Олардың бірін-бірі толықтыратындары да, қайшы келетіндері де, бірін-бірі белгілі дәрежеде қайталайтындары да бар. Жалпы термин мәселесін зерттеп, термин жайлы сөз қозғаған ғалымдардың оған анықтама бермегені кемде-кем. Ондай анықтамалардың бәрін бірдей тізе берсек, сала мамандарының қай анықтаманың терминнің лингвистикалық табиғатын толық сипаттап беретінін ажыратуы қиынға соққан болар еді. Әзірге терминтанушылардың бәрі бірдей мойындап немесе ортақ мәмілеге келіп, ғылыми, анықтамалық әдебиеттерде бірізді қолданылып жүрген анықтама мынау деп көрсету қиын. Сол себепті терминнің негізгі белгілерінің көбін қамтыған мына анықтаманы ұсынуға болады:
Термин - ғылыми немесе өндірістік-технологиялық ұғым атауы болып табылатын арнайы қолданыстағы дефинициясы (анықтамасы) бар сөз немесе сөз тіркесі. [6,226]
Термин ұғымы атауы болса, терминнің дефинициясы деген - сол ұғым атауына берілген дәл ғылыми анықтама. Термин сөздің мағынасы оның дефинициясы арқылы анықталады.
Қазіргі қазақ әдеби тілінің қоғамдық қызметін, әлеуметтік сипатын оның терминологиялық жүйесі негізінде ғана анықтауға болады. Өйткені тіл өзінің табиғатында өзгерістерге, қоғами құбылыстардың бәріне жауап беріп, соны таңбалап отыруға бейім тірі организм іспетті үнемі даму үстінде болады. Ал даму, баю дегеніміз көбінесе тілдің осы саласын барынша қозғалысқа түсіріп, сан түрлі сарапқа салады. Бұл құбылысты қазақ тілінің қазіргі күйінен де байқауға болады.
Ғылым мен техника дамыған сайын мыңдаған жаңа ұғымдар пайда болып жатады. Адам қызметінің арнаулы салаларының қайсысын алсақ та сол салалардың әрқайсысының өзіне тән ұғымдар жүйесі болады. Ондай арнаулы ұғымдардың атаулары да ұғымдар жүйесінің ерекшеліктерін, басты белгілерін көрсетіп тұруы қажет. Олардың әрқайсысы өзінің таңбалаушысын тауып, тілдік тұрғыдан да жүйелеуді қажет етеді.
Қазақ терминологиясының қалыптасуы бүгінгі таңда әлі де үлкен кедергілер мен шешуін қажет ететін кезек күттірмес теориялық және практикалық мәселелерге толы. Ұлттық терминологияны дамытудың басты қағидаттарының бірі - ұлттық терминологияның жүйеленуі, оны тілдік тұрғыдан қамтамасыз ету болып табылады. Терминологияны қалыптастыру туралы сөз болғанда терминология стандартталған, біріздендірілген, реттелген, жүйеленген, жетілдірілген болуы қажет деген талаптар қойылды. Бұл бағытта XX ғасыр басында А. Байтұрсынов, М. Әуезов, Х. Досмұхамедұлы, С. Асфендияров, Қ. Кемеңгерұлы, Н. Қаратышқанов, Қ. Жұбанов, М. Жұмабаев, С. Бәйішев, С. Аманжолов т.б. белгілі ғалымдар өз еңбектері арқылы қазақ терминологиясын зерттеуге, реттеуге және теориялық-практикалық мәселелерді шешуге ұмтылды. Қазіргі қазақ тілінде алдыңғы буын ісін жалғастырып, терминология ісімен айналысқан Ә. Қайдар, Ө. Айтбаев, Б. Қалиев, Ш. Құрманбайұлы, Р. Шойбеков, А. Алдашева, Е. Әбдірәсілов, С. Исақова, Б. Момынова сияқты т.б. ғалымдардың еңбектері терминологияның өзекті мәселелерін шешуге көмектесуде. Терминдердің қоғамда өміршеңдігінің негізгі көзі - ұлттық тіл. Осы себептен терминжасам ісінде жүйе қалыптастыру ісі - қоғамдық қатынас құралы болып саналатын тілдің басты қағидатына айналып отыр.
Қазіргі қазақ терминологиясы өзінің даму, қалыптасу тарихында бірнеше кезеңдерден өтті. Ол кезеңдердің әрқайсысы қоғамымыздың саяси-экономикалық, тарихи-мәдени өмірінде болған өзгерістермен тығыз байланысты. Қоғам өмірінде болған ондай өзгерістер терминологиялық лексиканың қалыптасуына тікелей әсер етті.
Терминдердің қалыптасу тарихы ұлттық әдеби тілдің дамуымен тікелей байланысты. Ол терминологиялық лексиканы құрайтын атауларды шығу тегіне (қай тілден енгендігіне), жасалу жолы мен кезеңіне қарай бірнеше дәуірге бөле отырып, тарихи тұрғыдан зерттеуді қажет етеді.
XX ғасырда қазақ халқының қоғамдық-саяси, рухани-мәдени өмірі елеулі өзгерістерге қаншалықты толы болса, ондай өзгерістер терминологияның, ғылым тілінің дамуына да соншалықты әсер етті, із қалдырды. Өткенімізден сабақ алып, атқарылған ісіміздің дұрысы мен бұрысын сарапқа салып, елеп-екшеп алу ең алдымен, болашақта істелер істеріміздің баянды болуы үшін қажет. Ұлттық терминқордың әр кезеңінің ерекшелігін, өзіндік сипатын анықтаудың маңыздылығы да сонда. Сол себепті жаңа ғасыр басталып, терминтаудың алдында жаңа міндеттер жүктеліп отырған қазіргі шақта қазақ терминологиясының дамуы, қалыптасуының айрықша кезеңдері мен қалыптасуын қарастыру шарт.
Қазақ терминологиясының жасалуын, дамуын және қалыптасуын зерттеуді, біздіңше, Октябрь революциясынан бастау керек. Бұл кезеңде мал шаруашылығы, халық медицинасы, жер бедері, өсімдіктер дүниесі т.б. салалардан жасалған халықтық кәсіби сөздер, атаулар болды, бұлар революциядан кейінгі дәуірде ғылыми терминологияға үлкен бір сала болып енгенін айқындау қажет. [5,98]
Тілші ғалым А. Әбдірахмановтың бұл пікірі де жеке салалардың терминдерінің, терминологиясының қалыптасуына қатысты айтылған. Мұны терминтанудың ғылым ретінде қалыптасуы деп қараудың және оны Октябрь революциясымен байланыстырудың негізі бар деп айту қиын.
Бізде қазақ тіл білімінің ғылыми негізінің қалануын Ахмет Байтұрсынұлы есімімен байланыстырып, оны XX ғасырдың басынан басталады деген пікір бар. Ал терминтанудың тіл білімінің, оның ішінде лексикологияның қойнауында пайда болған ғылым екендігін мойындасақ, онда терминтанудың тарихын да қазақ лингвистикасының тарихымен байланыста қарау керек. Сол тұрғыдан келгенде терминтанудың өткен жүзжылдықтағы дамуын бірнеше кезеңге бөліп қарауға болады. Отандық терминтанудың негізінің қалана бастауының алғашқы кезеңі қазақ тіл білімінің негізін қалаушы ғұлама ғалым Ахмет Байтұрсынұлы есімімен тығыз байланыста қараған жөн. Ғалым өзі жасап қолданысқа енгізген жүздеген терминдері арқылы терминжасам тәсілдерін анықтап, оларды термин шығармашылығында ұтымды пайдаланудың, ұлттық терминжасам үлгілерін қалыптастырудың жолын көрсетті. 20-жылдары Ахмет Байтұрсынов термин комиссиясының төрағасы бола жүріп, көптеген жаңа терминдерді салалық мамандармен қосыла талқылап, оларды бекітіп, қолданысқа енгізді. Өзі басқарған комиссия бекіткен терминдерді сөздік түрінде бастырып шығарып, көпшілік қауымға, мамандарға ұсынды. Осы себептен де отандық терминтанудың пән ретінде қалыптасу тарихында Ахмет Байтұрсынұлының алатын орны айрықша болмақ. Сөз болып отырған кезеңдегі терминологиялық лексиканың жасалуы мен қалыптасуына Ахмет Байтұрсыновтың замандасы Н. Төреқұлұлы, Е. Омарұлы, Х. Досмұхамедұлы, Қ. Кемеңгерұлы, Ж. Күдерин, М. Жұмабайұлы, Ж. Аймауытұлы, М. Дулатұлы, Т. Шонанұлы сынды алаш зиялыларының да елеулі үлес қосқанын айту керек. Мысалы, Нәзір Төреқұлұлы кірме терминдерді қабылдау, оларды ұлт тілінің дыбыстық жүйесіне сәйкестендіріп жазуға арналған Жат сөздер туралы (Мәскеу, 1926. - 38 бет) деп аталатын еңбек жазса, 1924 жылы қазақ білімпаздарының тұңғыш сьезінде Елдес Омарұлы Қазақша пән сөздер (Қазақ білімпаздарының тұңғыш съезі. Орынбор, 1925. - 75б.) деген тақырыпта баяндама жасап, терминология қағидаттарын съезд қарауына ұсынған. Сондай-ақ өзге аталған алаш зиялылары да көптеген салалық терминдерді жасап, термин мәселесіне арналған мақалалар жариялаған. XX ғасыр басындағы қазақ терминологиясының жай-күйі туралы сөз еткенде 20-жылдарға дейін-ақ жарық көрген М. Әуезовтің Қайсысын қолданамыз? (Сарыарқа газеті. 1917 жылғы қазанның 9-ы. №17) және Ғылым тілі (научный термин) деп аталатын (Абай журналы. 1918 жыл, №7. 4-7 беттерде) мақалаларын атамай өтуге болмайды. Ғалымның бұл аталған мақалалары терминдерді біріздендіру мен ұлттық ғылым тілінің болашағы туралы мәселе көтерген алғашқы жарияланымдардың бірі.
30-жылдардан бастап қазақ терминологиялық лексикасын қалыптастыру мен дамытудың жаңа кезеңі басталды. Бұл кезеңді қазақ терминологиясы дамуының кеңестік дәуірі деуге болады.
А. Байтұрсынұлы кезеңіндегі қазақ зиялыларының ғылым тілі мен терминологиялық қорды қалыптастыруда ұстанған бағыттары мен олардың негізге алған қағидаттары қатты сынға алынды. Олар ұлт тілінің дамуына үлкен нұқсан келтіретін, қазақ ұлтын совет халқынан оқшаулап кері тартатын түркішіл, пантүркішіл, ұлтшылдық, пуристік бағыт ұстанды делініп, сол 30-жылдарға дейінгі жиырма жылдай уақытты қамтитын алаш оқығандарының терминологияны дамытуда ұстанған бағыт-бағдары басқа арнаға бұрылды. Ендігі жерде кеңес одағы халықтарына ортақ жалпыкеңестік терминологиялық қор құру мақсаты қойылды. Одақты құрайтын барлық ұлттық республикалар орыс тілінің терминологиясын үлгі ете отырып, ұлтаралық тіл мәртебесіне ие осы тілмен ортақтығы мол терминологиялық қор қалыптастыру көзделді. КСРО-да терминологияның халықаралық сипатын арттыруға баса мән берілді. Ұлттық республикалардың көпшілігі кеңестік тіл саясатына сәйкес белгіленіп отырған осы бағытқа қарай бетбұрыс жасады. Қазақстан да 30-жылдардан бастап ұлттық терминологиялық қорын осы жаңа бағытқа сәйкес қалыптастыруды бірден қолға алып, осы іске белсене араласқан республикалардың бірі болды. Қазақ терминологиясын дамытудың осы кезең талаптарына жауап беретін жаңа қағидаттары белгіленді. Сөйтіп, барлық терминологиялық жұмыстар кеңестік тіл саясатының талаптарына лайықталып жасалған терминология қағидаттарына сай жүргізіле бастады. XX ғасырдың 30-90 жылдары аралығын қамтитын 60 жылдай уақыт ішінде терминология дамуының негізгі бағытын белгілеп отырған мемлекеттің саяси курсы, оған белгіленіп негізделген тіл саясаты да айтарлықтай өзгеріске ұшыраған жоқ. Сол себептен де жалпы кеңес одағындағы терминологияны дамытудың бағыты, ұлттық республикаларда да сол бағыттағы жұмыстардың жүргізілу тәртібі мен бағдары да басқа арнаға бұрыла қоймады. Қайта жыл өткен сайын орныға түсті. Біздің қазіргі қолданыстағы терминологиялық қорымызды құрайтын терминдеріміздің елеулі бөлігі дәл осы кезеңде жалпы кеңестік терминқор қалыптастыруды мақсат еткен уақытта жасалып, қалыптастырылды. Сондықтан да ұлттық терминологиялық қорымыздың даму, қалыптасу тарихындағы бұл кезеңнің өзіндік орны бар.
Қазақ терминологиясы дамуының бұл кезеңіне тоқталғанда белгілі тілші ғалым Құдайберген Жұбанов есімін атамай өте алмаймыз. Ол 30-жылдардың басынан бастап, өзі жаппай қуғын-сүргін құрбаны болған 1937-жылға дейінгі бірнеше жыл аралығында ғана терминология саласында барынша өнімді жұмыс атқарды. Мемтерминком жұмысына басшылық етті, Мемлекеттік терминология комиссиясы Бюллетенінің төрт санын шығарды. Онда әлеуметтік экономика, математика, физика, ботаника сияқты ғылым салаларының терминдері мен терминология, орфография мәселелеріне арналған мақалалар жарияланды. Ол ұсынған терминология қағидаттары 1935 жылы Мәдениет қызметкерлерінің съезінде қабылданды. Ғалым ұсынған қағидаттардың ресми бекітілуі Қазақстандағы терминологияны дамытудың жаңа бағытының лингвистикалық негізі бар дегенді заңдастыру еді. 30-жылдардың орта тұсынан бастап термин жасау, терминдерді шет тілдерінен қабылдау, терминдерді жазу, бір сөзбен айтқанда барлық терминологиялық жұмыстар ғалым ұсынған қағидаттарды негізге ала отырып жүргізілді.
30-40 жылдары Қазақстанда терминтану пән ретінде қарқынды дамыды немесе терминтанудың теориялық, әдіснамалық, әдістемелік негізі жасалды, отандық терминтанудың ғылыми мектептері қалыптасты, ұлт тіліндегі термин шығармашылығы дамытылды деп айта аламыз. Алайда бірқатар практикалық жұмыстардың жүргізілгенін, терминологиялық сөздіктер жасалғанын, терминдерді қолдану мен біріздендіруге қатысты мақалалар жарық көргенін айту керек.
Сөз болып отырған кезеңде Ә. Қайдаров, К. Мұсаев, Ө. Айтбаев, Т. Жанұзақов, А. Әбдірахманов, Ж. Молдажаров сынды тілші ғалымдар мен Ә. Сатыбалдиев, Е. Аққошқаров сияқты сала мамандарының термин мәселелеріне арнап қалам тартқан өзге де авторлардың жекелеген ғылыми және ғылыми-көпшілік мақалалары жарық көрді.
Сонымен, бұл кезеңде терминологияны халықаралықтандыру бағытына басымдық беріліп, КСРО халықтарына ортақтығы мол жалпыкеңестік терминологиялық қор қалыптастыру көзделді.
90-жылдардан бастап Қазақстанда терминология дамуының жаңа кезеңі басталып, ол өз кезеңінде терминтанудың практикалық, ғылыми-әдістемелік және теориялық мәселелерін зерттеуге тың серпін берді.
КСРО-ның іргесі сөгіле бастаған 80-жылдардың аяғынан бастап, сол кезеңдегі терминологияны қалыптастыру бағытындағы атқарылған істерге жаңаша қарап, басқаша бағамдау көрініс бере бастады. Ал кеңес одағының ыдырауы, 90-жылдары қоғам өмірінде болған түбегейлі өзгерістер ұлт тілдерінің дамуына жаңаша серпін берді. Тәуелсіздігін жариялаған әр ұлт өз тілінің тағдырына, оның дамып өркендеуіне ұлт мүддесі тұрғысынан қарай бастады.
Сонымен 90-жылдардан бері көрініс бере бастаған ұлт тілінде жасалған терминдерге басымдық беру бағыты ұлттың өз дербестігін, ұлттық ерекшелігін сақтауға бет бұруымен байланысты туындап отырған табиғи құбылыс. Тәуелсіздік алған елдерде отарсыздандыру процесінің жүргізілуі қандай заңды болса, соның ішінде ұлт тілінің ғылым саласындағы, терминологиядағы деинтернационализация процесінің өріс алуы да сондай заңды. Дәлірек айтқанда, терминологияның ұлттық сипатын арттыруға ұмтылу сол отарсызданудың тілдегі бір көрінісі. Мәселен, жүздеген жаңа терминдердің жасалуы, өзге тілден енген терминдердің төл атаулармен алмастырылуы түрінде көрініс тауып отыр. Осындай табиғи процестің жүріп жатуы терминтанудың пән ретінде дамуына да әсер етпей қоймады.
Бір жағынан ұлт тіліндегі термин шығармашылығының жандануы мен терминқорды қалыптастыруға деген кеңестік көзқарастың өзгеруі терминология дамуының қазіргі заманға сай жаңа бағытын белгілеуді қажет етсе, екінші жағынан жарыспалы нұсқалардың көбеюі, бірізділіктің, тілдік норманың сақталмауы, терминжасам, терминдерді қолдану мен оларды терминологиялық сөздікте жасау барысында кемшіліктердің орын алуы терминологияның практикалық, әдістемелік мәселелерін шешуді, терминологиялық жұмыстарды жоғары кәсіби деңгейде жүргізуді қажет етіп отыр. Осындай қажеттіліктердің пайда болуы, ұлт тіліндегі терминдерді реттеу мен жүйелеуге деген талаптың артуы - терминологияны өзекті мәселе ретінде күн тәртібіне шығарып, бұл саланың теориялық, практикалық мәселелерін ғылыми тұрғыдан арнайы зерттеуді, терминтанушы, терминші мамандар даярлауға сұранысты да туғызды.
Бұл кезеңде терминтану мәселелерін арнайы зерттеуге едәуір көңіл бөліне бастағаны байқалады. Терминтану мәселелерін арнайы қарастырған Ә. Қайдар, Ө. Айтбайұлы, Б. Қалиұлы, Ш. Құрманбайұлы, Е. Әбдірәсілов сынды тіл мамандарының зерттеу еңбектері, мақалалары жарық көрді.Тіл мамандары мен сала мамандары бірлесе отырып бірқатар терминологиялық сөздіктер жасады. Сан мен сапаның сәйкесе бермейтінін ескерсек те, терминология мәселелеріне тілді тұтынушы көпшілік, түрлі сала мамандары тарапынан мән беріліп отырғаны анық. Терминтану бойынша зерттеулер санының артуы бұл салада ғылыми тұрғыдан шешімін табуға тиіс өзекті мәселелердің көп екендігін де білдіреді. Сонымен қазір терминтану саласындағы ғылыми ізденістер жалғасын тауып жатыр. Бірақ әзірге Қазақстанда терминтану теориясына, оның ғылымдар жүйесіндегі орнын анықтауға немесе терминологияны зерттеудің жаңа бағыттарын белгілеуге бастайтын үлкен жаңалық әкелген іргелі зерттеулер жарық көрді деп айтуға ерте. Біздегі зерттеулердің дені салалық терминдердің жасалу тәсілдерін, өзіндік ерекшеліктерін, оларды реттеудің жолдарын анықтауға арналған сипаттамалық тұрғыда жазылған диссертациялық жұмыстар. Терминтану тарихының беттерін толықтыруға қажет болатын шолулар мен дерекнамалық еңбектер. Олардың арасында да салалық терминологияларды реттеуге септігін тигізуге жарайтын тұжырымдар бар екендігін жоққа шығаруға болмайды. Алайда бұл саладағы зерттеулерді жаңа сапалық деңгейге көтеру қажеттігі анық байқалып отыр. Қазіргі терминтану саласындағы ізденістердің ғылыми нәтижелері ретінде қазақ терминологиясының XX ғасырдағы даму кезеңдерін, әр кезеңнің өзіне тән сипатын анықтау, терминжасамның тәсілдері мен терминқор қалыптастырудың көздерін атап көрсетіп, қазақ терминологиясының кешегі қалпы мен бүгінгі жай-күйіне баға берген, терминқорды қалыптастыруда ұстанатын ғылыми қағидаттарды анықтаған, терминологияны жетілдіруде, терминологиялық жұмыстарды жүргізуде орын алған кемшіліктерді көрсеткен ғылыми-теориялық, қолданбалы, әдістемелік еңбектерді атап айтуға болады.
Термин қалыптастырудағы сыртқы көздерге өзге халықтардың тілдерін қарастырамыз. Тіліміздің жалпы лексикасының құрамында да терминологиялық қорымызда да араб-парсы, иран, монғол, орыс және еуропа тілдерінен енген сөздер мен термин-сөздер бар. Олардың бірқатары алдымен жалпы лексикамызға қабылданып жалпыхалықтық сипат алып барып төл сөздерімізбен қатар содан кейін терминденген болса, енді бір бөлігі бірден терминологиялық лексика құрамына енген. Алдыңғы қатарға иран тілінен, орта ғасырларда араб-парсы тілдерінен, одан беріректе монғол тілінен енген атауларды жатқызуға болады. Ал терминологиялық лексика құрамына тікелей қабылданған сөздер қатарына XIX-XX ғасырларда тілімізге орыс тілі арқылы енген еуропа халықтары (латын, грек және ағылшын, неміс, француз т.б.) мен орыс тілінің өз сөздерін қосуға болады. Бұл терминдердің ішінде грек-латын терминэлементтер арқылы жасалған терминдердің де үлес салмағы мол.
Өзге тілдерден термин қабылдау барлық тілдерге тән құбылыс. Басқа халықтардың тілдерінен сөз алмайтын тіл болмайды деуге болады. Бірақ әр тілде өзге жұрттардың сөздерін қабылдаудың мөлшері мен қабылдау тәртібі бірдей бола бермейді. Олай болуының себептері осы халықтардың тарихи-мәдени, саяси-экономикалық, ғылыми тұрғыдан даму деңгейіне, өзара қарым-қатынастарына тікелей байланысты болады. Экономикасы дамыған, әскери қуатты, саяси ықпалы мықты, ғылымы өркендеген елдердің тілдері де кең тарап, олардың сөздерінің өзге тілдерге енуге мүмкіндігі мол болатыны белгілі жайт. Біздің тіліміздің даму тарихында да солай болған. Мемлекетіміз жан-жақты нығайып, оның айналасындағы елдерге ықпалы күшейген кезеңдерде сөздеріміз өзге тілдерге көптеп енген. Сөздік құрамында түркі сөздері жүздеп, мыңдап саналатын тілдер бар. Керісінше, сол өзге тілдердің сөздерін лек-легімен өзіміз жүздеп, мыңдап қабылдаған кезеңдерді де бастан кешірдік. Оның бұлтартпас мысалы - еліміз КСРО құрамында болған кешегі кеңестік кезеңдегі термин қабылдау тәжірибеміз. Одақ құрамындағы республиканың бірі болған соңғы жетпіс жылдың көлемінде мыңдаған кірме терминдер тілімізге орыс тіліндегі қалпында еш өзгеріссіз қабылданды. Бұл кезеңде қазақ сөздері өзге тілдерге еңбек түгілі өз тіліміздің лексикалық қорында бар сөздерді термин ретінде қолданысқа енгізіп, тіліміздің сөзжасам тәсілдерін пайдалана отырып жаңа ұғымдарға ат қою мүмкіндігінен де айырылып қалдық. Сөз, термин шығармашылығы дамытылмай, өзге тілдің дайын атауларын сол тілдегі қалпында жаппай қабылдау - терминология қалыптастыру үрдісімізге, кеңестік дәуірдегі дәстүрімізге, басты қағидатымызға айналды.
Біздіңше, біз қай саланың маманы екендігімізге қарамастан өзге тілден сөз қабылдауға, жалпы терминқор қалыптастырудың сыртқы көздерін пайдалану мәселесіне аса сергек қарауға міндеттіміз.
Кеңес халқына ортақ терминқор қалыптастыру бағытын ұстанған жетпіс жылда біз өзге тілдерден өзгертпей сөз алудың жоспарын жеті есе асырып орындап қойған жұртпыз. Ғалымдарымыз терминқорымыздың 70-80 пайызын орыс орфографиясына сай қабылданған кірме терминдер құрайтынын атап көрсетіп жүр. Бұл - терминологиялық лексикамыздың бестен бірі ғана ұлт тілінде жасалған, қалған төрт бөлігін кірме атаулар құрайды деген сөз [5,79] - деп белгілі ғалым Шерубай Құрманбайұлы атап өтеді. Кірме терминдерді шектен тыс қабылдаудың қабылдаушы тіл үшін тиімді еместігін ғалымдар әр кезеңде сан мәрте сөз етіп, көптеген тілдік деректер мен ғылыми дәлелдер келтірген. Сондықтан да бізге ұлт тілінде термин жасауға, өз тіліміздегі термин шығармашылығын дамытуға баса назар аудара отырып, өзге тілдің сөздерін қабылдауға аса байыптылықпен қарау қажет.
Ұлттық терминологиямызды қалыптастырудың әр кезеңінде қай тілдерден терминдерді көп қабылдадық, оның себебі не, алдағы уақытта сыртқы көздердің қайсысын қалай пайдаланғанымыз жөн деген сұрақтар бүгінгі біздің қазақ терминологиясының басты қаралатын мәселелері болуы керек.
Қазақ тіліндегі терминжасамның негізгі құрылымдық жолдары
Термин атауының өзі әр кезеңде ұлт тіліне түрліше аударылып, оның бірнеше балама нұсқасы ұсынылды. О баста қазақ терминологиясы дамуының Байтұрсынұлы кезеңінде пән сөз деп аталды. Өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдары жарық көрген алаш оқығандарының еңбектерінде, сол жылдардың мерзімді басылымдарында осы термин жиі қолданыла бастаған еді.
А. Байтұрсынұлы төмендегі қағидаларды басшылыққа ала отырып, қазіргі қазақ тіл білімінде қолданылып жүрген терминдердің негізін қалыптастырды: 1) терминдердің ана тілі сөздерінен жасалуы; 2) терминдердің оқырманға түсінікті болуы; 3) қажет жағдайда шет тіл терминдерін қолдану; 4) шетел терминдерін қолдану үстінде барынша анықтамалар арқылы түсіндіру; 5) терминжасамда жүйелілік болуы; 6) уәжді терминдер жасалуы. А. Байтұрсынұлын XX ғасыр басындағы қазақ терминологиясын қалыптастыру мен дамытудың бағыт-бағдарын айқындаушы, яғни қазақ терминологиясының, тұңғыш ғылыми терминологиясының қағидаттарын жасаушылардың бірі деуге толық негіз бар. [5,102]
Ғылыми әдебиеттерде кездесетін пікірлердің бәрі де сайып келгенде негізінен осы тұжырымдарға тоқтайды. Оның басты белгілері:
Дәлдік туралы. Термин арқылы ғылыми ұғым білдіріледі. Ондай жағдайда термин ғылыми зерттеу жұмыстарының, ізденістерінің негізгі құралына айналады. Ғылыми ой-пікір қашанда өзінің анықтығымен, дәлдігімен, нақтылығымен ерекшеленуге тиіс. Термин дәл болсын дейтін талап осы негізде пайда болған. Сонда осы дәлдікті кейбір зерттеушілердің айтуына қарағанда қамтамасыз ететін үш түрлі фактор бар: 1) термин білдіруге тиісті ұғым белгілерін дәл іріктеп алу; 2) термин жасау барысында пайдаланылатын оның компоненттері мен элементтерін дұрыс саралау; 3) термин жасау барысында осы аталған бөліктердің (элементтердің) органикалық бірлігі қамтамасыз етілуге тиіс.
Қысқалық туралы. Термин қысқа болсын дейтін талап жай айтыла салған сөз емес. Оның негізінде назар аудармауға болмайтын себеп бар. Әсіресе, ғылым мен техниканың ерекше қарқынды даму жолына түскен қазіргі кезеңде информациялық ақпар жиілігі барған сайын үстемелене түсуде. Оның игерілуі едәуір қиындыққа айналып отырған осындай жағдайда айтылатын ұғымның, мәліметке тірек болатын термин сөздердің барынша қысқа, тұжырымды келуінің практикалық мәні айрықша болып отыр.
Терминнің бірмағыналылығы. Терминнің негізінен бір арнаулы сала ішінде ғана бір мағынаны білдіруі, синонимдердің болмауы. Бір таңбалаушыға - бір таңба, бір таңбаға - бір таңбалаушы сәйкес келуі керек деген қағидаттан туындаған бұл талапты орындауға салалық мамандардың қай-қайсысы да мүдделі. Кейде бұл талаптың да орындалмай қалып жататындығын кездестіруге болады. Терминнің бірмағыналығы абсолютті және салыстырмалы болуы мүмкін.
Терминнің тілдегі сөзжасам заңдылықтарына сәйкес келуі. Терминдерде негізінен жалпы әдеби тілдегі атау сөздер сияқты ұлт тілінің сөзжасам тәсілдерін пайдалану арқылы туындайды. Салалық терминдердің көпшілігі әр саланың ғалымдарының, практик мамандарының қаламынан туындайды. Салалық мамандардың барлығы бірдей ұлт тілінің сөзжасам тәсілдерін, тілдік заңдылықтарды, дыбыстардың тіркесімі мен қосымшалардың жұмсалу ерекшелігін, сөздердің тіркесу қабілетін жетік біледі деп айту қиын. Оның үстіне ұтымды атау жасау үлкен талғампаздық пен шығармашылық қабілетті қажет ететін күрделі жұмыс. Сондықтан да терминологияда сөзжасам заңдылықтарын қанағаттандыра бермейтін терминдер ұшырасып қалып жатады.
Тілдік нормаға сәйкес келуі - кәсіби жаргондардың, фонетикалық және грамматикалық нормадан ауытқулардың болмауы.
Терминнің туынды сөз жасауға қолайлы болуы. Бұл талап терминнің ықшам болуы қажет деген талаппен үндеседі. Қазақ тілі жалғамалы тілдер қатарына кіргендіктен неғұрлым қысқа, ықшам атауларға сөз тудырушы жұрнақтарды үсті-үстіне жалғау арқылы бір түбірден немесе негізден бірнеше туынды сөз, жаңа атау жасауға болады. Ал көп құрамды атаулар бұл талапқа жауап бермейді. Бұл талапты терминнің сөз тудыруға қабілеттілігі деп те атайды. Ықшам жасалған, қысқа терминнен туынды термин жасау мүмкіндігі қашанда мол.
Терминде эмоционалдылық пен экспрессиялықтың болмауы. Жалпы ғылым тілі бейнелілікті, образдылықты емес, әр ұғымды өз атымен атауды қажет ететін дәлдікті, нақтылықты қалайды. Сол себептен де ғылым тілінің негізін құрайтын терминдердің эмоционалдық тұрғыдан бейтараптық танытып, оларға экспрессияның тән болмауы талап етіледі.
Эстетикалық талаптарға сай келуі. Терминнің дыбысталуы айтуға қолайсыздық туғызбай, естуге жағымды болуы. Құлаққа қораштау естілетін, айтуға ауыр қарапайым лексика қатарынан, жаргон, арго, сөздердің термин ретінде таңдалмағаны жөн.
Терминнің қолданысқа енгізілгендігі. Терминді мамандардың, ғылыми қауымның қабылдауы немесе оның жаппай бірізді қолданылатындығы.
Синонимдердің болмауы - терминологиядағы бір ұғымға - бір ғана атау қағидатына сәйкес синонимдердің болмауы талап етіледі.
Мінсіз жасалған терминологияға қойылатын бұл талап үнемі орындала бермейді. Алайда терминологияға да синонимділік тән деп санайтын көзқарастың бар екендігіне қарамастан, терминологияда синонимділіктің болмауы үнемі талап етіліп келеді.
Инварианттылық - фонетикалық, графикалық, морфологиялық, сөзжасамдық және синтаксистік варианттардың болмауы.
Терминнің уәжділігі - термин мағынасының ұғынықты, өзі белгілейтін ұғымы жөнінде анық мәлімет беруі.
Жоғарыда аталған талаптарды терминнің мағынасына, тұлғасы мен қолданысына қарай - семантикалық талаптар:
1. Мағыналық қайшылықтың болмауы;
2. бірмағыналық;
3. терминнің толықмағыналылығы;
4. синонимдердің болмауы.
Терминнің тұлғасына қойылатын талаптар:
1. Тілдік нормаға сәйкес келуі;
2. терминнің ықшамдылығы (қысқалығы);
3. сөз тудыруға қабілеттілігі;
4. инварианттылық;
5. уәжділік және прагматикалық талаптар (қолданысқа енгізілгендігі, жатық айтылуы немес жағымды дыбысталуы) деп үшке жіктеп қарастыру жиі ұшырасады. [8,56]
Осы үш топтың жоғарыда біз көрсеткен өзге де кейбір талаптарды да қосатын ғалымдар бар. Кейде жекелеген ғалымдар тарапынан бұл талаптардан өзге талаптар да аталып жатады. Мәселен, прагматикалық талаптардың қатарына терминнің қазіргі уақытқа лайық заманауилығы, әлем ғалымдары арасындағы қарым-қатынасты жеңілдетуге қызмет ететін халықаралықтығы және кейбір сала мамандарының өздері ғана түсінуге тиіс құпиялылығы жатады деп санайтын ғалымдар да бар.
Терминнің халықаралықтығы бірнеше ұлттық тілдердегі (кемінде үш тілде) тұлғалануы жақын немесе бірдей және мазмұндары сәйкес келетін терминдердің болуы. Терминге қойылатын бұл талапты ұсынушылар оның себебін ғылыми зерттеушілердің оның халықаралықтандыру үрдісінің жанданып, мамандардың халықаралық байланысын жасауға деген сұранысының артуына орай туындап отыр деп түсіндіреді.
Екінші қырынан қарағанда, терминологияны халықаралықтандыруға қарсы - деинтернационализация, яғни терминологиялық лексиканың ұлттық сипатын арттыру үрдісі де бар. Әлемнің бірқатар елдері осы бағытты ұстанып отыр. Сондықтан да бұл талапты да терминге қойылатын негізгі талаптар қатарына қосудың негізі берік емес.
Терминдерді екі түрлі құрылымдық типтерге, яғни олардың құрылымдық болмысын екі ыңғайда бөліп қарауға болады: тілдік және тілдік емес деп. Бұлар белгілі бір терминологиялық жүйенің құрамына ене отырып, бір-бірінен ерекшеленетін де жері бар. (әсіресе сапалық ерекшелігі жағынан)
Тілдік терминдер былайша жіктеледі:
1. Термин сөздер (терминдік мәндегі сөздер)
Бұлардың өзін бірнеше топқа бөліп қарау керек.
а) түбір тұлғалы терминдер: бал, бас, газ, йод, бор, лак, өт, алтын т.б. ;
ә) туынды түбір терминдер: жазушы, бастауыш, баяндауыш, тракторшы, көрермен, қондырғы, есірткі, көрме т. т.;
б) күрделі термин: үшбұрыш, екітілділік, темір бетон, радиоактивтілік т.б.;
в) қысқарған күрделі терминдер, мұның өзін бірнеше топқа бөлуге болады:
1) буын қысқарту арқылы біріктіріп жасалған терминдер;
2) аралас типті күрделі терминдер. Бұлар, әдетте, бір сөздің басқа буынын не сол сөзді тұтас басқа бір сөздердің басқы дыбыстарымен біріктіру арқылы жасалады;
3) қысқарған сөздерден жасалған аббревиатуралар;
2) сөз тіркесі түріндегі терминдер.
А) Еркін тіркесті терминдер. Мұның құрамындағы әрбір компонент жеке тұрып термин бола алады. Ол басқа терминологиялық сөз тіркесінің қатарына енуі де ықтимал. Мысалы, күкіртті азот, азотты алюмений, Жазушылар Одағы т. б.
Ә) Еркін емес тіркесті терминдер, яғни бұлайша тіркескен терминдер құрамындағы сөздердің бәрі бірдей жеке тұрып термин бола бермейді. Олар дәл осы тіркесім түрінде ғана терминдік қызмет атқарады. Мысалы, қызыл бұрыш, ақ отау, қара топырақ, азат ел, сұрапыл соғыс.
Б) Фразеологиялық терминдер: ежелгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz