Мәдениаралық сұхбат мәдениет динамикасының алғышарты ретінде
әл-фараби атындағы қазақ ұлттық университеті
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
магистратура
Дінтану және мәдениеттану кафедрасы
Қазақстанның әлеуметтік модернизациясы контексіндегі акмеологиялық мәдениетінің қалыптасуы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Орындаушы Танирбергенова А.Н
Ғылыми жетекші Масалимова А.Р.
филос.ғ.д., профессор
___ ________2013 ж.
қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі Құрманалиева А.Д.
филос.ғ.д., профессор
___ ________2013 ж.
Алматы 2013
Жоспары
КІРІСПЕ 3
І. Мәдениаралық сұхбаттың құрылымы мен мазмұнының мәні 6
1.1Мәдениаралық сұхбат мәдениет динамикасының алғышарты ретінде 12
1.2 Мәдениаралық сұхбаттың өзге мәдениетті қабылдаудағы қызметі 12
ІІ. Мәдениаралық сұхбат және инновациялар 27
2.1 Қоғамның құндылық негіздерін мәдениеттанулық талдау27
2.2. Мәдениаралық сұхбаттағы құндылықтардың маңызы 39
ҚОРЫТЫНДЫ 44
Пайдаланған әдебиеттер 45
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Әлемдік қауымдастықтың дамуының қазіргі сатысында мәдениеттер арасындағы сұхбата барынша назар аударылады. Мемлекетаралық деңгейде қызмет атқаратын және өз елдерінің мәдениетттерін басқа елдерге таныстыратын дипломаттардың пікірі бойынша, өзара кең түсіністікке жол ашатын халықтар арасындағы мәдени айналым үдерісі аса маңызды. Мәдениеттер сұхбаты аймағындағы зерттеушілер мәдениеттердің өзара байланысының әртүрлі деңгейлерде: жекелеген мәдениеттер арасындағы байланыстан шартты түрде Шығыс және Батыс ұғымдарымен белгіленген жаһандық мәдениет жүйесіне дейінгі аралықта жүзеге асырылады. Бұл өзара байланыстың барлығын қамтушы сипаты қазіргі жағдайды мәдениеттер сұхбаты ретінде сипаттауға мүмкіндік береді (Серебрякова, 1997:34). Осылайша, заманауи кезеңде қолданысқа енген халықаралық қатынастар мәселесі мәдениетаралық түсіністік аясында зерттеулер жүргізу қажеттігін талап етеді, оның шешімі мәдениетаралық қарым-қатынастың тұтастығында табылады.
Мәдениет сұхбаты тек қана өнеркәсіп, сауда-саттық, ғылым, өнер аймағындағы елдер мен халықтардың материалдық және рухани мәдениеттерінің жетістігімен алмасуды ғана ұйғармайды, мәдениет сұхбаты әртүрлі мәдениет аймағындағы ұлттар мен ұлыстардың өзара байланысы түрінде жүзеге асырылады. Мәдени антропологияда мәдениеттердің бұл қарым-қатынасы мәдениетаралық коммуникация деген атауға ие болған, ол екі немесе одан да көп мәдениеттер мен олардың әрекетінің өнімдерінің алмасуын білдіреді. Бұл айырбас саясатта, сонымен қатар адамдардың тұлғааралық қатынасында, тұрмыста, отбасында, ресми емес байланыстарда өтуі мүмкін (Грушивецкая, Попков, Садохин, 2002:25). Бұл тұжырым мәдениетаралық сұхбаттың көп қырлылығымен сипатталатындығын білдіреді. Сондықтан мәдениетаралық сұхбаттың қазіргі Қазақстан қоғамындағы модернизациядағы роліне талдау жасау аса өзекті мәселенің бірі болып табылады. Бүгінгі таңда оқу-ағарту ісін гуманитаризациялау мәселесі алға қойылып отыр.
Мәселенің зерттелу деңгейі: Ұсынылып отырған жұмыс ол әр түрлі теориялық ізденістер мен терең мәдени қайнарларға сүйенеді. Жұмыстың ұғымдық және методологиялық құрылымының мәдениет теориясын қолдану нәтижесінде пайда болғанын атап өту керек. Бұл ретте диссертатцияның авторы өзінің кәсіби қалыптасуына әсер еткен және еңбектері осы жұмыста қолданыс тапқан бұрынғы Кеңестік және Қазақстандық философтардың есімдерін атап өткенді жөн көріп отыр: Ғ.Ғ. Ақмамбетов, Ж.М. Әбділдин, Т.Х. Ғабитов, Б.Ғ. Нұржанов, М.С. Орынбеков,Т.С. Сәрсенбаев және т.б. Диссертатция үлкен мәселені көтеріп отыр Мәдениетаралық сұхбаттың құндылық аспектілері және оның Қазақстан модернизациясындағы рөлі осы тақырыптың өзіндік зерттелу деңгейін көрсетіп өту қажет. Адам зерттеуге ниет еткен нысындардың ішіндегі ең күрделісі - мәдениет. Сондықтан мәдениеттануда өте күрделі ғылым ретінде философия қойнауында дамып,жетіліп,бүгінде өз алдына дербес дәрежеге ие болып отыр. Мәдениеттің бітімдері олардың заңдылықтарын дүниетанымдық негіздері мен сұхбаттасу өрістерін зерттеуде өздерінің тың ойларын айтқан мына ғалымдар: М.М. Бахтин, В.С. Библер, Б.А. Конев, Л.М. Баткин, А.Ф. Лосев, И.С. Кон, және т.б.Ұсынылып отырған диссертатция әлемдік және отандық философияны арқау еткен.
Зерттеу мақсаты: таңдалып алынған тақырыптың актуалдығын және оны зерттеу қажеттіліктері мен зерттелу деңгейлерінен осы жұмыстың басты мақсатын айқындау мүмкіндігі туады. Мәдениаралық сұхбаттың құрылымы мен мазмұнын, оның негізгі мәнін анықтау, мәдениет динамикасындағы орнын айқындау, сонымен қатар қазіргі Қазақстан қоғамындағы мәдениаралық сұхбаттың ролін, оның елдің модернизациясына қосатын үлесін бағдарлау.
Зерттеу міндеттері: Қойылған мақсатқа сәйкес алдымызға төмендегідей міндеттер қойылды:
-Мәдениаралық сұхбаттағы мәдениеттің маңызы мен қызметін айқындау;
-Мәдениаралық сұхбаттағы модернизацияның ролін көрсеті;
-Мәдениаралық сұхбат және мәдениаралық коммуникация ұғымдарының мәні мен мазмұнын тәжірибе жүзінде зерттеп-зерделеу;
Зерттеудің тәсілі: зерттеу тәсілінің негізінде ғылыми-теоретикалық танымның, ізденістің талай сыннан өткен дәстүрлі тәсілі диалектика жатыр. Диалектиканың принциптері мен категориялары( әсіресе, осы зерттеуде қолданылған мәдени-тарихилық принципі тарихилық пен қисындылық бірлестігі пинципі, абстрактылық пен нақтылық бірлестігі) зерттеу жұмысының ғылыми-теоретикалық деңгейін танытады. Диссертатциялық ізденістің мақсаты мен міндетін жүзеге асыру барысында автор М. Бубер, М. Бахтинннің сұхбаттық әдістемесін кеңінен қолданды. Сұхбаттық әдістеменің негізі сананың интенционалдығы принципіне интерсубьективтік принципіне сүйенген феноменологиялық тәсілде жатыр. Аксиологиялық тәсілдің де сұхбаттық әдістеменің тірегі болары даусыз. Олай болатын болса, сұхбаттық фенеменология мен сұхбаттық аксиологияның зерттеуде елеулі әдістемелік рөлге ие болғандығы заңды.
Зерттеу объектісі: Мәдениаралық сұхбаттың қазіргі Қазақстан модернизациясындағы орны мен ролі
Зерттеу пәні: Мәдениаралық сұхбат пен мәдениаралық коммуникацияны, оның Қазақстан модернизациясындағы қызметін мәдениет антропологиясы аясында қарастыру.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні: Диссертациялық зерттеудің теориялық мәні онда мәдениаралық сұхбатты (мәдениеттанулық, коммуникативтік, прагматикалық, этнологиялық) зерттеуге кешенді тәсілдің әзірленуімен анықталады. Мұндай тәсіл халықтың мәдениаралық сұхбатын олардың өзара тығыз қарым-қатынасы барысында зерттеуге, мәдениеттанулық зерттеулер методологиясын анықтауға мүмкіндік береді. Мәдениаралық сұхбаттың прагматикалық қырларын әзірлеудің өзіндік құндылығы бар.
Жұмыстың практикалық мәні зерттеуде келтірілген дәйекті мәліметтердің әртүрлі халықтардың мәдениаралық сұхбатын салғастырмалы зерттеуінде қолданылуы әлеуетімен байланысты. Сонымен қатар еңбектің практикалық мәні оның нәтижелерін тілдік коммуникация, мәдениеаралық коммуникация мәселелерінде, қазіргі Қазақстан қоғамындағы модернизациядағы мәдениаралық сұхбаттың қызметін анықтауда пайдаланумен қатысты айқындалады.
Еңбектің жекелеген тұжырымдары мәдениетаралық коммуникация мен мәдениеттану курстарын оқытуда пайдаланылуы мүмкін: мәдени семантика мен семиотика, мәдениеттің тілі мен рәміздері, мәдени конвенциялар, әлемнің мәдени келбеті, мәдени дәстүрлер, құндылықтар мен нормаларды оқыту курстарында; лингвомәдениеттану және елтану курстарында қолдануға болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: диссертатцияның ғылыми жаңалығы көтерілген тақырыптың алға қойған басты мақсаттың және оны орындау барысында шешуді қажет ететін міндеттерді жүзеге асыру нәтижесінде танылады. Мәдениетаралық сұхбаттың құндылық аспектілері және оның Қазақстан модернизациясындағы рөлі деген тақырыпты қарастырудың өзі жаңаша бір талпыныс. Ол қажетті түрде мәдениетаралық сұхбатқа деген семиотикалық көзқарастарды қалыптастыруды талап етеді.
І. Мәдениаралық сұхбаттың құрылымы мен мазмұнының мәні
1.1 Мәдениаралық сұхбат мәдениет динамикасының алғышарты ретінде
Зерттеушілердің дені мәдениет туралы түсінікті осы сөздің латындық (батыстық) тимологиясынан бастайды. Батыстық деп шартты түрде белгілейтін болсақ, ол терминіміз- культура . Бүгінгі күнгі түсінігімізге үйреншікті орыс тілі арқылы жеткенімен де, оның түп- тамыры сонау романдық тілдер тобының атасы- латын тіліне барып тіреледі. Осы орайда мәдениеттің мағыналық, мәндік анықтамасын іздестіргеннен гөрі сөздің этимологиясын лингвистикалық сарапқа салғанымыз тиімдірек. Культура сөзінің түп астары латын тілінің colo деген етістігінің өзгеріске ұшырауынан шықты деген ғылыми көзқарас қалыптасқан. Осы етістікті қазақ тіліне дәлме-дәл тәржімалауға тырысатын болсақ, жер өңдеу, баптау, қолдан өсіріп-өндіру деген мағынағы жуық келеді екен. Әлі күнге дейін осы этимологиялық мағынаны культиватор, агрокультура сөздерінен кездестіруге болады. Қарап отырсақ культура сөзінің шығу барысының өзі адамзат тарихындағы түпкілікті өзгеріс уақытына сайма-сай келген көрінеді. Ол адамзаттың терімшілдіктен өндірушілдікке, көшпенділіктен отырықшылыққа бет бұрған кезі, ақпарат алмасудың ауызекі сөз формасынан жазу-сызуды қолдануға әдеттене бастаған кезеңі. [1-4].
Осыған ұқсас жайды шартты түрде шығыстық деп аталынған мәденеит сөзінің арабтық этимологиясында табамыз. Ол мадина - қала деген сөзден туындайды. Бұдан мәдениет ұғымының қаланың адамзат өмірінде пайда болуымен байланыстырылғандығын көреміз. Бәрімізге белгілі, қала адамзат өмірбаянының, мәдениетінің елеулі құбылысы ретінде тікелей отырықшылықпен байланысып жатыр. Сонымен, бұл этимологиялық талдаудан байқағанымыз мәдениеттің қалаларда ғана орнап қоймай, сонымен қатар өзі де қалалық өмір сүру арқылы дүниеге келетіндігі. Қаллық емес, мысалы, ауылдық өмір салты әрқашанда өзінің табиғат пен тығыз байланыса, табиғилығына қарай жеткілікті түрде мәдениетті емес, жеткілікті түрде жасанды ортасы жоқ деп қарастырылған уақыт та болды. Бұл терминнің этимологиялық мағынасы туралы айтылған түсінік,бірақ ол мәдениет ұғымының өзіндік анықтамасын, мазмұнын дәл беріп отырған жоқ. Сондықтан да, тікелей қалалықтан туындайтын болса,онда көшпелілер номадтар әлемінде мәдениет болмаған ба деген сұрақтардың қойылуы орынсыз.
Көшпенділіктен отырықшылыққа көшкен адамзат баласы жерді өңдеу барысында өзі де өңделуден өтті. Адамның өзі ендігі жерде білім беру мен тәлім-тәрбие жүйесінің объектісіне айналды. Осыдан келіп, культура, мәдениет ұғымының о бастағы этимологиялық мәнінен кейін пайда болған мазмұны мәдениетті тікелей рухани тәрбиемен, руханилықпен, рухани құндылықтар әлемімен байланыстырады.
Мәденеит ұғымы полисемантикалық,көпмағыналы ұғым. Ғылыми әдебиетте мәдениеттің 400-ден астам анықтамасы жүрген көрінеді. Шет елдік әдебиеттердің қоя тұрғанның өзінде, бұрынғы ортақ отанымыз болып есептелінген Кеңес одағының рухани аясында мәдениетке деген бірнеше көзқарастар қалыптасқан. Оларды шартты түрде мынандай концепцияларға бөліп қарастыруға болады:
Н.З. Чавчавадзенің құндылықтар ілімі. Бұл бағыттың бастауын сонау неокантиандықтардан: Г.Риккерт, В.Виндельбанд, Г.Коген, Ф. Кассирлерден табамыз десек артық болмайды. Құндылықтарды зерттейтін ілімді аксиология деп атайтындықтан, мәдениетті құндылықтар идеясы тұрғысынан түсіндіруге тырысқан бұл концепцияны да аксиологиялық концепция десе болады. Аксиологиялық түсінік бойынша мәдениет дегеніміз құндылықтардың жиынтығы болып табылады. Мәдениет деп идеалды құндылықтың оның материалды иесімен қосылуын айтады -дейді Н.З. Чавчавадзе.
Адам баласы-табиғаттың бір бөлшегі. Солай бола тұрса да табиғатты, қоршаған табиғи әлемді өз қажеттіліктеріне байланысты саналы іс-әрекеттің арқасында өзгертуші де, табиғатқа қожалық етуші де болып табылады. Мәдениет негізі- адам еңбегі болып шыққандықтан, мәдениетті адам іс- әрекетінің технологиясы деп қарастыратын ғалымдар да баршылық. Олардың қатарына М.Маркарянды, Л.Н.Коганды, В.Межуевті және тағы басқаларды жатқызуға болады.
Біз осы сынды мәдениетті анықтауға тырысыатын көптеген концепцияларды кездестіре аламыз. Бірақ отандық философия, мәдениет теориясымен қатар көпжылдық тарихи және көпқырлы бағыттары бар шет елдік мәдениет философиясын да ұмыт қалдырмағанымыз жөн.
Қазіргі Батыстық мәдениеттанудағы белді ілімдерге тоқтала кететін болсақ, жалпы,батыстық философия тарихының сонау дәуірде қалыптасқан мәдениет ұғымымен шын мәнісінде танысуы тұңғыш рет XVIII ғасырда болды десек қателеспейміз. Руханилыққа зәру болмаған антикалық және ортағасырлық дәуірдегі батыс мәдениеті үшін культура ұғымы ешқашан орталық мәселе болған емес. Ғылым мен техниканың бұрын болмаған дәрежеге көтеріліп, адамзат өмірінің анықтауыш күшіне айналған кезеңдердің мәденеит ұғымын ортаға шығаруын түсінсе де болады. Өйткені, материалдық және руханилық арасындағы қашықтықтың ұлғайып, табиғи және жасанды, заттай және рухани, өркениет және мәдениет дихотомиясына жол ашылады. Осының нәтижесінде XIX ғасыр түгелдей дерлік мәдениеттудырушы, мәдениетжаратушы (культурогенный) факторды іздеумен болды. Мәдениет дегеніміз не? Өркениет дегеніміз не ? Олардың өз ара қарым-қатынасы қалай? Міне,осындай сұрақтар төңірегінде батыстық мәдениет филисофиясы туындады.
Бәрімізге белгілі, мәдениеттің ұғымдық мәнін ашып беруді көздемесе де оны мәдени кезеңдердің айналып соғып отыруы арқылы түсіндіруге тырысқан циклдік теорияның өз жақтаушылары бар. XVIII ғасырдың басында-ақ Дж.Вико (1668-1744) барлық ұлттар дамуының тарихтағы қайталанбалық циклі туралы идеясын айтқан болатын( Дж.Вико. Основания новой науки об общей природе наций.Л.,1940). Бүкіл адамзатқа ортақ үш даму кезеңін Дж.Вико: құдайлар ғасыры, батырлар ғасыры, кейін, яғни үшінші кезеңнен кейін қоғамда, мәдениетте құлдырау, тоқырау процесстері орын алып, терең күйзеліс басталады. Осыдан кейін цикл қайтадан өзін құдайлар ғасырынан бастайды. [1,4].
Ресейде айналу циклдері идеясын орыстың белгілі мәдениет тарихын зерттеушісі Н.Я.Данилевский (1822-1875) өзінің Россия және Еуропа атты еңбегінде қолданды. Онда Н.Данилевский дүниежүзлік мәдениетті негізгі он түрлі өзімен өзі шектелген мәдениеттердің болмысымен теңдестіреді. Әрбір жеке мәдениеттің болмысын табиғатты тірі организм өмірімен салыстыра отырып қарайды. Барлық тіршілік иесі дүниеге келу, өсіп-өну, кең құлаш жайып даму, қартаю сияқты кезеңдерді басынан өткізетін болса, мәдениеттер де деп сондай схема жүйесінде дамиды. Даму кезеңдері тұрғысынан қарастырсақ, барлық мәдениеттер бірдей, бірақ әрқайсысы өзіне берілген бір уақыт кесіндісі арқылы ерекшеленеді. Морфологиялық тұрғыдан, немесе құрылым жағынан әр түрлі деп қарастырылады. Барлық дамыған елдер мәдениеттің ұқсас сатыларынан, кезеңдерінен өтеді, бірақ әрқайсысының өзіндік сүрлемі бар. XX ғасыр адамзат баласы үшін, соның ішінде, әсіресе, батыстық адам үшін жойқын бір пессимистік сарынмен басталды. Бірінші дүние жүзлік соғыстың басталуы,онда қырылған қанша миллион адам, одан кейінгі екінші дүние жүзілік соғыс жан түршігерлік сұмдық апаттарымен адамзатты тұғырыққа тіреді. XX ғасыр эсхатология, апокалипсис идеясына негізделген тоқыраушылық көңіл-күйге орын берді. Соның нәтижесінде XX ғасырдағы мәдениет философиясы дағдарыс, тоқырау,үмітсіздік белгісімен басталды десек асыра айтпаған боламыз. Оған тән үрдістерге қысқаша тоқтала келетін болсақ,былай:
Мәдениет және өркениет арасндағы алшақтық ұлғая түсті. Ол дегеніміз бұдан былайғы жерде адамның материалдық және рухани өмірінің формаларының ырғағы, амплитудасы сай келмек тұрмақ, тіпті бір-біріне қарама-қайшы келуге дейін барып қалғандығын көрсетеді;
Осы тұста мәдениет ұғымымен тығыз байланыста дамыған өркениет ұғымына қысқаша тоқтала кетейік. Өркениет цивилизация-сөзі де семантикалық жағынан латын тілінен шығып, онда азаматтық деген мәнді білдіретін болған. Көне римдіктер бұл ұғымды өздерінің басқа халықтар мен мемлекеттерден варварлардан айырмашылығын, ерекшелігін көрсету үшін қолданған. Өркениет пен мәдениет ұғымдарының ара қатынасы әр уақыттағы әр түрлі авторлар шығармаларында түрліше көрсетіліп жүрді. Мысылы, егер И.Гердер, Э.Тэйлор оларды синонимдер деп қарастырса, О.Шпенглер өркениетті мәдениеттің ақыры, оның антиподы деп түсіндіреді. Ал А.Тойнби, Н.Я. Данилевский сынды зерттеушілер үшін өркенит этностар мен мемлекеттерге тән мәдениеттің оқшау түрі болып табылады.
Өмірдің барлық формаларының қасиетсізденуі десакрализация;
Ағартушылықтың шынайы еуропалық мәдени құбылыстың ала келген рационалистік идеясының нәтижесінде өмірде бәрі рациоға, ақыл-парасатқа бағынышты, тиесілі болды. Бәрін танып білемін, бәрі менің ақылыма тәуелді деген жерден заңды түрде қасиет, аруақ, әулиелік, құпия кетуі орынды;
Мәдениеттің мән- мағыналарының, идеяларының өз мүмкіншіліктерін пайдаланып бітуінің нәтижесінде мәдени деградация, мәдени құлдырыу процесі басталады. Оның көрінісі ретінде мәдени элитаның бытырауын, мәдениеттің стильдік бірегейліктен айырылуын, көпшілік мәдениетінің бой көрсете бастауын, стандарттың шедеврді жеңуін және тағы сол сияқты келеңсіз оқиңаларды атауға болады.
Міне, қысқаша айқындып кететін болсақ, XX ғасырдағы мәдени ахуал осындай. Өзіміз өмір сүріп жатқан дәуірдің тоқырау, күйзеліс идеясына ден бергені соншалықты, тіпті XX ғасыр уайым-қайғыға, дағдарысқа ғашық па деп қаласың. Сонау Ф.Ницшеден басталып, Ж.П. Сартрдың экзистенциализмі, Э.Фроммның психоаналитикалық философиясы, Франкфурт мектебінің өкілі - Г.Маркузенің шығырмалары, Х. Ортега-и-Гассет, А.Хаузердің бұқаралық мәдениет туралы ойлары арқылы әсіресе батыстық мәдениетке деген күйзелістік көзқарастар әлі де болса талай жандарды толғандырып, көңіліне қаяу салуда. Жоғарыда аты аталып кеткен О.Шпенглердің айтуы бойынша, әр мәдениет өз алдына жеке әлем, жеке атом, жеке тірі жан тәрізді. Кез келген мәдениеттің ерекше бір рухы бар. Әрбір мәдени организм табиғи организмнің тіршілігін қайталайды да пайда болу, гүлдену,солу,өлу сияқты сатылардан өтеді. Мәдениет өлігінің орнына өркениет келеді. О. Шпенглердің Еуропаның күйреуі атты еңбегңнде өркениет-мәдениет моласы ретінде қарастырылады. [2,363].
О.Шпенглердің түсінуінше, мәдениет алғашқы феномен, бастапқы рәміз-мәдениет стилін өзінің барлық бөліктерінде қайталап шығады. Мәдениетті біртұтас организм, тұлға ретінде біріктіріп мәдениет қылып отырған да сол мәдениеттің бастапқы рухы-мәдениет стилі. Ол мәдениеттің өзіндік келбетін, өзіндік болмысын қалыптастырады.
Дүниедегі қай мәдениет болмасын, О.Шпенглердің айтуы бойынша, өз алдына томаға тұйық жатқан өзгеше бір әлем,өзіндік ерен құбылыс. Ал өркениеттілікке келетін болсақ,оның жалпыға ортақ қасиеттерін, тіпті жалпыға ортақ дерттерін көрсетуге болады екен.
Осы орайда А.Хаузердің, М.Маклюэннің, Х. Ортега-и-Гассет, В.Вейдленің бұқаралық мәдениет туралы толғаныстары еске түседі. Х. Ортега-и-Гассеттің көп шығармаларының негізгі сарыны да бейтарап та бейқам бұқаралық мәдениеттің қауіпті дертінің бірі- өзіндік ерекшелігін, ерен стилін жоғалтқандығы.XX ғасыр мәдениеті соның ішінде әсіресе Батыс Еуропалық мәдениет даму барысында өзіндік тұрақты координаттарынан айырылып қалып отыр. Бұл күрделі мәселе төңірегінде талай ғалымдар өз пікірлерін білдіріп келеді. Мысалы, канадалық әлеуметтанушы, мәдениеттанушы М.Маклюэннің айтуы бойынша, мәселенің түп-төркіні ақпарат алмасу құралдарында жатқан көрінеді.
М.Маклюэн әлеуметтік-мәдени даму процессін тікелей ақпарат алмасу құралдарының өзгерістерімен байланыстырады да дискреттік идеяға мәдени дамудыңконтинуалды идеясын қарсы қояды. Ол 60-жылдардың басында-ақ адамзат тарихындағы мәдени кезеңдердің тікелей негізгі ақпарат құралдарының өзгерісіне байланыстылығы туралы мәселені көтерген болатын. Мұндағы негізгі ақпарат құралдары деп отырғанымыз-тіл, баспасөз,ғылым,компьютерлер және тағы басқалар. Мәселенің бәрі ақпарат құралдарында! Все дело в средствах!-бұл М.Маклюэннің осы аттас еңбегінде айтылған негізгі тезисі.
М.Маклюэн адамзаттың тарихи дамуы барысында негізгі қарым-қатынас құралдарының өзгеруіне байланысты үш кезеңді көрсетті. Әрбір тарихи-мәдени сатының өзіндік қайталанбас ерекшеліктері бар. Мысалы, бірінші кезең - тас дәуіріндегі жабайылық варварлық кезеңі. Адамдардың өз ара қарым-қатынас құралының бірден -бір көзі -ауызекі сөз,тіл болды. Ауызша сөзге негізделген қауымдық өмірде адам тек акустикалық дыбыстық, естілетін кеңістікте өмір сүрді. Шетсіз - шексіз, бағыт-бағдарсыз дыбыстық акустикалық кеңістік адам баласының алғашқы қауымдық құрылыс кезеңіне сәйкес келеді. Сананың синкретикалығының бөлінбегендігінің, жіктелінбегендігінің нәтижесінде алғашқы қауымдық қоғамдағы адам табиғат пен қауымнан кіндігі ажырамаған, өзінің дербес жан, тіршілік иесі екендігін әлі де түйсіне алмайтын дәрежеде болған. Сол себепті қауым мүшелерінің санасы топтық, ұжымдық сипатта қалыптасты.
Негізгі коммуникация байланыс құралы тіл болғандықтан, тілге,ауызекі сөзге негізделген салт-дәстүрлер,мифтер,әдет-ғұрыптар немесе, жалпылама айтсақ, фольклор кеңінен дамыды және мирасқорлығының негізі де сол болып табылады. Тіл-коммуникация құралы ретінде коммуникация құралы ретінде адамның тікелей қатыасуын айтуын, естуін қажет ететін болғандықтан да адамдар ұжымы өзара ұйымшыл, бөлінбес бірлікте болды. У ішсең- руыңмен деген мәтел сол кезеңнің қауымдық біртұтастығынан хабардар етсе керек.
Жазу- сызудың пайда болуы адамзат естілетін дыбыстық акустикалық кеңістіктен көзге көрінетін визуалды көрнекі кеңістікке итермеледі. Ұрпақтан ұрпаққа ұласқан ақыл-өсиет, даналық ой, көпжылдық тәжірибе нәтижесі ендігі жерде тікелей ауызекі айтылмай,жазылған және көзбен көріп оқылатын мәтіндерге текстерге айналды. Үйрек қанатынан жасалған қаламсап тіл үстемдігіне шек қойды; ол омірдегі қасиетті құпияны жоққа шығарды; ол сәулет өнері мен қалаларды, жолдар мен әскерді, бюрократияны дүниеге әкелді. Ол сананы тылсым көлеңкеден жарыққа шығарып, өркениетке бастама болған тікелей метафора болды.
Алфавитке дейінгі қауымдық қоғамда адамның өмірге бейімделген негізгі сезім мүшесі құлақ болды. Сенері құлақ болған заман дегендей, есту сенумен пара-пар болды. Фонетикалық алфавит құлақтың әнқырлы әлемін жайбарақат бейтарап көз әлеміне алмастырды. Ендігі жерде негізгі сезім мүшесі болып есту мүшесі құлақ емес, көру мүшесі көз келді.
Коммуникация құралдары күрделене келе, тек адамды қоршаған ортаны ғана өзгертіп қоймайды, сонымен бірге адамның өзінің де ойлау жүйесіне, дүниетанымына, іс-әрекетіне, менталитетіне өзгерістер енгізеді.
Бытыраңқы әріптер сияқт, адамдар бірте-бірте о баста,ы қауымдастықтан алыстай береді.
Соңғы ,үшінші кезең немесе аудио-визуалды кеңістік кезеңі жаңа қарым-қатынас құралдарын-телеграфты, радионы,телефонды,теледидарды, компьютерді және тағы да басқа ғылыми-техникалық прогресс жетістікткерін ала келді. [3,364].
Соның нәтижесінде баспа өнімдері және соған негізделген басқа да мәдениет инистуттары әдебиет,театр,кітапхана,тағы сол сияқтылар дағдарысқа ұшырап отыр. Кітапханадан оқушының,театрдан көрерменнің,әдебиеттен ақын-жазушылардың, өмірден эпистолярлық жанрдың күнделік,хат өмірбаян жазу ісінің қайтқан кезеңі келді. Көп ойланып,көп толғануды, өзіндік сананың рефлекциясын қажет ететін процесстер бірте-бірте ұмыт қалуға айналды. Адамдар менталитеті өзгеріске ұшырады. Электрондық коммуникацияның шапшаңдылығының арқасында тек көз арқылы дүниені танып білу мүмкін емес болып отыр. Бүгінгі күнгі ештеңені қалт жібермей еститін саққұлақ ештеңені мүлт кетірмей аңғаратын көреген қажет. Осы екеуінің симбозы арқылы ғана біз қар көшкінінің қарқанындай ақпараттық экспансияға төтеп бере аламыз. Біртұтас электронды байланыс біздің планетаны үлкен ауылға айналдырып отыр. Индивидуалистік жекешілдіктің орнын альтруистік елжандылық,ұлтжандылық орнын космополитизм, монологтың орнын диалог алған кезең.баспа станогы өзіндік дүниетанымға сүйенген өзіндік көзқарасы бар көрерменді, оқырманды дүниеге әкелсе, электрондық техника бет-бейнесіз жалпы көпшілікті массаны тудырады. Бұл мәдениеттен таңдаулы зиялылықтың элиталықтың кетіп,бұқаралыққа жол ашылғандығы. Бастауын XX ғасырдан алатын келесі бір бағыт мәдениеттің рәміздік символдық теориясы. Оған белглі философ Эрнет Кассирердің (1874-1945) еңбектерін жатқызуға болады. Оның пікірінше, адамды ақылды жан (Homo sapiens) деп түсінетін ағартушылық идеясының орнына ендігі жерде оны рәміздік жан (Homo symvolikos) деген түсінік келуі қажет. Өйткені, адам тек өзінің қоршаған табиғи әлемде ғана емес,сонымен бірге адамның өзі тудырған таңбалар,рәміздер әлемінде де өмір сүреді. Неокантиандық бағыттың Марбургтық мектебінің өкіл, Э.Кассирер өзіндік мәдениет философиясын жасады.
Рәміздік формалар философиясы атты еңбекті жазған Э.Кассирердің түсінігі бойынша мәденеит дегеніміз рәміздер жиынтығы, рәміздік туынды. Тіл, сана, миф, өнер, дін-бұлардың бәрін шартты түрде біздің шындықпен қарым-қатынасымыздың таңбалық универсумы деп атауға болады. Адам қоршаған ортаға бейімделудің жаңа түрін ашты. Оның сезім мүшелері мен ақыл-парасатының арасында үшінші буын-рәміздер мен таңбалар тұр. Кассирер тілді,мифті, дінді,өнерді,ғылымды,тарихты-мәдени еттің салаларын-символикалық,рәміздік формалар ретінде бір-біріне тәуілсіз деп қарастырыады.мәдениетті лингвистикалық талдау, сараптаудың нәтижесінде мәдениет философиясында тағы бір бағыт- структурализм қалыптасты. Көптеген зерттеушілердің пікірі бойынша, структурализм өз бастауын В.Я. Пропп, К.Леви-Стросстан алатын көрінеді. Жаңа Дәуірден бастап XIX ғасырдың соңына дейін мәденеиттегі тілге көп көңіл бөлінген жоқ. Тіл сананың,ойдың,рухтың құралы ретінде ғана, қосалқы бөлшек есебінде қарастырылып келді. Тек XIX ғасырдың басында ғана философияда, мәдениеттануда тілге деген бетбұрыс байқалды. Соның нәтижесінде ті адам болмысының ең негізгі тәсілі екені айқындалды. Сана әрдайым белгілі тілдік негізде өмір сүреді,ол тілмен бірге дамиды. Тіл дыбыс түрінде де, жазбаша белгілі түрінде де тіршілік ететінділігі баршамызға мәлім. XIX ғасырдың басында пайда болған батыс лингвистикасы тіл туралы ілімі дыбыстық тілге көп көңіл бөлді,өйткені жазбаша тілді олар дыбыстық тілдің бейнеленуі деп есептеді. Сөйтіп, о баста лингвистика фонология дыбыс туралы ілім жүйесінде дамыды.
XIX ғасырдың 60-жылдарынан бастап тілдің мәніне деген көзқарас күрт өзгерді. Тілдің негізгі және алғашқы түрі-жазу,жазбаша тіл деген түсінік фонологияны ығыстыра бастады. Адам тілге ие болу үшін,тілде болмыс құру үшін оған бірінші жазу идеяымен таныс болуы керек. Осыған өз үлесін қосқан философтарға тоқтала кететін болсақ,олар: Мишель Фуко,Роллан Барт, Жак Деррида.
Бұлардың концепциясы бойынша тілдің негізін жазудан немесе таза белгіден іздеу керек. Жак Дерриданың айтуынша,түсінікті сөз ретінде ауыздан шықпай тұрып-ақ, тіл жазбаша түрде немесе таза белгі, таңба ретінде тіршілік еткен, болмыс құрған. Сонымен фоноцентристер үшін тілдің мәні ауызекі сөйлеуде, айтылуда болатын болса, семиологтар үшін тіл белгілі бір таңба,белгілер жиынтығы болып есептеледі. Структуралистер үшін мәдениеттің негізгі мәні оның тілдік- таңбалық құрылымында жататын болса, соларға жақынырақ тұрған герменевтика бағыты үшін мәдениеттің мәтіндерін түсіну, ұғыну жолы ашылды. Ал сонау М. Буберден, М.Бахтиннен келе жатқан сұхбаттық диалогтық бағыт мәдениетті қарым-қатынас тұрғысынан айқындауға тырысады. Диалог, коммуникация мәселесі төңірегінде осы жұмыста өз алдына жеке тарау арналатын болғандықтан әзірше осы қысқаша мәліметпен шектелгенді жөн көрдік.
Сонымен мәдениетке берілген анықтама-түсініктерге қысқаша тоқталып, мәдениеттегі болашақ мүмкіндіктерге деген алуан түрлі көзқарастарға сәл де болса көз жүгіртіп өттік. Жоғарыда аты аталған, еңбектерінен үзінділер келтірілген авторлардың ілімдері мәдениет және оның болашағы сынды керекті мәселені ашып көрсетіп берді, шегіне жетті,одан асып ешкім ештеңе дей алмайдыдеген ойдан аулақпыз. Адам еңбектерінің саналы жемісі болып есептелінетін мәдениеттің тек анықтамалармен шектелмейтіні анық. Жеке адамның кісілік сипатының шексіз мүмкіншілігінің болуы оның ешқашан жетілу шегіне шығып, тоқырап қалмайтындығының кепілдемесі болатын болса,сол сияқты мәдениеттің де уақыт пен кеңістік төрінде сансыз мазмұндық мүмкіншілігі бар. Сегіз қырлы,бір сырлы мәденеит ұғымы өзінің сол көпмағыналалағымен, көпқырлылығымен, көпсырлылығымен құнды да бағалы. Көпмағыналық ұғым бейнелейтін феноменнің жан-жақтылығын,маңыздылығын және әмбебаптылығын көрсетеді. [4,8-9бб].
Мәденеит ұғымының әмбебептылығы, маңыздылығы оның тікелей адам мәселесімен байланысында жатыр. мәдениетті кең мағынада қарастыратын болсақ, ол адам әлемі, адамдандырылған әлем,жалпы, адамның қоршаған дүниені меңгеруінің нәтижесі. Мұндағы меңгеру деп отырғанымыз тек қана табиғатты өзіне бағындыра білу немесе, керісінше, оған тәуелді болу деген сөз емес. Адам өзі шыққан табиғат-анасын өзінің мұқтаждықтарына, қажеттіліктеріне жарата отырып, оны өзгертеді. Сол өзгеріс барысында адам өз болмысын да қзгертпей тұра алмайды. Олай болатын болса, мәдениетке, оның маңындағы көп мәселелерге деген ынта-ықылас, жіті назар тікелей олардың адам мәселесімен байланысында деп ұғыну керек. Осы орайда мәдениеттану мәдениеттегі адам болмысын зерттейді десек қателеспейміз деп ойлаймын.
Мәдениет қандай түр алса да, адамдық мазмұнда болады. Мәдениеттің ерекшелігі сол-ол тек объективті шындық ғана емес, шығу тегі жағынан алғанда, оның мазмұны субъективті. Мәдеинеттудырушы субъект ретіндегі адамның позициясы әрдайым белсенді. Ал енді ол белсенділік ақылға сыйымды болса мәдениеттің көркейіп, өркен жайғаны.
Мәдениет туралы, мәдениетке арналған сұрақтардың бәрі тікелей сол мәдениеттің діңгегі- адамға қойылған сұрақтар болып табылады. Бұл сұрақтарға ешкім ешқашан толық, жан-жақты жауап бере алмайды, өйткені мәдениет мәндік кеңістікте шексіздікке ұмтылған. Мәдениеттің өзі қашанда толығымен жауабын ала алмаған ашық сұрақ...
1.2 Мәдениаралық сұхбаттың өзге мәдениетті қабылдаудағы қызметі
Мәдениаралық қарым-қатынастар жүйесінде мәдени артефактыларды тарату барған сайын маңызды рөл атқарып келеді. Бүгін біз, онда бұл берілістің көлемі мен жылдамдығына әсер ететін, мәдени ақпарат берілісінің құралдары, тәсілдері, арналары мен технологиясы күрт өзгеріп кеткен, техногендік өркениетте өмір сүреміз. Іс жүзінде мемлекеттік, саяси және басқа да шекаралы мәселені шешкен, ақпаратта кім жаппай қажетті болған, тек сол өмірде табысты әрекет ете алады.
Өркениеттің негізгі қызметтерінің бірі - қарым-қатынас, яғни, ғылыми тілдегі коммуникация. Өркениеттер келесі бір өркениеттермен әрдайым түрлі деңгейлерде қарым-қатынасқа түседі. Бұл өркениет болмысының міндетті түрдегі шарты, себебі бұл процесс жаңаға еніп, жаңа ішінде пайда болып, онда мықтап орнығады. Осы процесс жаңаны меңгерудегі айналымды құрайды. Кез-келген өзгеріс аталмыш процесте толық аяқтамаса да, өркениеттің ішкі қатпараларын игере алады; бірақ бұл өзгеріс мәдениеттің өзегіне айнала алмайды, оны мәдениет мойындамайды да, себебі өзгеріске ұшырау барысында белгілі бір үйлесімділік заңдылығы бұзылады. Әртүрлі өркениеттердің қарым-қатынасы кезіндегі ең керемет, әрі ең қызықты сәт, жаңаға жолсерік болған жатық механизмдердің өзара ықпалдастығы мен ортадағы делдалдық қызметі. [5,25].
Орта ғасырлардың бас кезінде Азияда ұланғайыр аймақтар мен елдерді өз атуларына топтастырып жинақтаған әлемнің төрт патшалық жүйесі жөніндегі пікір кең етек алды. Осы әлем патшалықтарының әрқайсысы замандастарының көз алдында өзіне ғана тән артықшылығымен танылды. Суйдың (589-618), одан соң Танның (618-907) қоластына біріктірілген Қытай, орталығы Ганг өзені жағалауындағы Канауджа қаласы болған үнді әміршілірінің патшалығы, Тынық мұхиттан Қара теңізге дейін біріккен түрік, одақтасқан Парсы мен Византия тәрізді қуатты мемлекеттердің құрылуы дүниенің төрт тұсына орналасқан әлемдік төрт билеушілер жөніндегі идеяның тууына негіз болды: пілдер патшасының империясы (Үндістан) оңтүстікте, құнды заттар патшасының империясы (Иран мен Византия) Батыста, арғымақтар патшасының империясы (Түрік қағанаттары) солтүстікте, адамдар патшасының империясы (Қытай) Шығыста болды [6,59б.]. Бұл ой мұсылман авторлары тарапынан да қолдау тауып отыр: Пілдер патшасы - үнді пәлсафасы мен ғылымының мәніне қарай, әрі даналық патшасы аталса, адамдар патшасы - Қытайдың атақты өнертабыстарына қарай, мемлекеттік басқару мен өнеркәсіп патшасы атанды; ал батыста екі патша бой көрсетті: оның бірі (патшалардың падишасы) Парсының, кейін арабтың патшасы болса, екіншісі (еркектер патшасы) жұртшылығының келбеттілігіне байланысты - Византия патшасы болды [6,59б.].
Айтылған ойдың дәлелі ретінде археолог ғалым Самарқандқа жақын Қушан елді мекеніндегі ғимараттың қабырғасын түгел алып тұрған әшекейлі өрнек-жазулар осы жүйенің айғақтамасын келтіреді. Онда қытай императорлары, келесесінде түрік хандары мен үнді брахмандары, үшіншісінде парсы патшалары мен рим императорлары бейнеленген [7,31б.].
Ұлы Жібек жолы бойындағы мәдениеттер сұхбаты поэзия алыптары - Шығыс ақындарының назарынан тыс қалмаған. Атақты Нәсір Қысырау (Хосров) былай шабыттанады:
Жадыңа тұт, ал арабтай кешегі
Шабандоз жоқ жыр-бәйітке көшелі.
Ал гректің ежелгі есті ұлдары
Жер-жиһанды емшілікпен нұрлады.
Тылсым күшпен тартқыш ел жоқ үндіден,
Рим етті сан-есеп, саз-үнді кен.
Қытай күшті-ақ суретке жырақта...
Бағдаттықтай қыл-қаламнан гүл төккен
Шын шеберді көрмепті әлем бірақ та
(Ирано-таджикская поэзия. М., 1974, 82 б.).
Жалпы қазіргі батыс философиясында Азия халықтарына партикуляризм тән деген жиі қайталанады. Бірақ бұл Азияны түсінбеуден туындайды. Адамдағы рухани бастауларды аспандатқан, нәпсіқұмарлық пен зорлық-зомбылықты, дүние қоңыздық пен екі жүзділікті әшкерелеген, кейбір зерттеушілер түркіден шыққан, басқалары парсының ақыны деп есептейтін, сопы Мауляна Жәлеледдин Руми, мәдени ауысулар мен ынтымақтастыққа, сұхбатқа ерекше мән береді: Кейде түрік пен үнді оп-оңай ортақ тіл табыса кетеді. Кейде екі түрік бірін-бірі жаттай сезінеді. Ендеше жанмен ұғынысу тілі - дегеніміз - мүлде бір басқа нәрсе; бір тілдестіктен жанмен ұғынысу тілі қымбат. Дін жүрегі атанған абзал ақын Конье қаласында қайтыс болған кезде оны ақтық сапарға шығарып салуға мұсылмандармен қатар христиандар да, иудейлер де, буддаға табынушылар да бірлесе қатысқаны тектен-тек емес-ті.
Жалпы адамзаттық мәдениет - көркемдік-поэтикалық, ғылыми, өндірістік қызметтің ең жетілген түрлері, әртүрлі халықтар мен ұрпақтарды ғасырлар бойғы қалыптасқан өмір салты мен ақиқатты танып-білуінің бірегей тәсілдері. Адамзат баласы осы қағидалардың негізінде таптық және нәсілшілдік өшпенділікке жол бермейтін, адам мен халықтар құқығы бұзылмайтын, қайыршылық пен мәдени отаршылықтан ада, біртұтас өркениетті құруға бағыт алуда. Мәдениеттің бір үлгілерін бүгінгі таңда басты мұратқа айналып, біртұтас адамзаттық мәдениетті қалыптастыруда басты бағдар болап отыр. Адамзат мәдениетінің қалыптасуы - халықаралық қауымдастық мүшелерінің мәдени құндылықтардың белгілі бір жүйесін жәй ғана қабылдау деп, дәлірек айтқанда түрлі мәдениет салаларын бірыңғайлау деп қарастыруға тағы да болмайды, өйткені мәселе аймақтық және ұлттық мәдениеттердің өзара рухани байланыстарының өсуі жайында болып отыр. Уақыт өткен сайын түрлі халықтар мәдениетінің арасындағы мәдени қарым-қатынастар мен байланыстардың арнасы кеңейе түсуде, сөйтіп бір мәдениет шеберінде орын алған өзгерістер басқаларына да өз ықпалын тигізуде. Ғаламдық мәдени тұтастықтаң кең өріс алуы жағдайында белгілі бір мәдени жетістіктер дүние жүзіне кеңінен таралуда. Ендеше, біз әлемдік гуманистік құндылықтар дамуына жаңа кезеңіне өткенімізді мойындауымыз керек.
Қазіргі әлемде адамзаттық жаңа рухани бағдарларын қалыптастыру, дамудың жаңа жолын іздестіру жүріп жатыр. Осы ізденіс ішінде бейбітшілік мәдениеті, келісім және сұхбат - ең тиімді әрі болашағы бар жол болып табылады. Егер Гете өмірінің соңында әрбір ақыл-есі бүтін жан либералшыл болу керек десе, бүгінгі оның ойын төмендегідей аударуға болар еді: бүгінде кімде кім өзін есінен алжаспағанмын деп сезінсе, ол төзімді, бейбітшілік сүйгіш болуы тиіс.
Жаңа дүниетанымдық бағдардың алғышарттары бүгіннің өзінде жасалу үстінде, ал олардың қоғамдық пікірде орнығуы баршамыздың адамгершілік жауапкершілігіміздің көрсеткіші. Өйткені бізбен және біздің әлемде болып жатқан барлық оқиғалар үшін тек біздің өзіміз ғана жауаптымыз.
Сонымен бірге адамдар қауымдастығында әртүрлі жаңа байланыс түрлері, ақпаратты сақтау және тарату жолдары пайда болып, адамзат тарихы көз алдымызда келелі тарихқа айналып отыр. Бұның өзі жоғарыда жағымсыз қырынан аталып өткен техниканың тартымды тұстарымен тығыз байланысты процестер. Бұрынғы жеке дарашыл, өз алдына бөлектенген күйден адамзат қай тұсынан алып қарасаң да біртұтас күйге ауысып келеді. Ол дегеніміз адамзаттың сұхбатқа үйренуін талап ететін жай. Сондықтан да тек өз құндылықтарын мен мәдениетінді ғана абсолюттеп, басқаларға мүсіркей қарау сынды көзқарастардан, әртүрлі европа-, американо-, африканоцентризмдерден айырылу қажет.
Осы мәселені Қазақстанда терең зерттеген А. Құлсариеваның бағалауы бойынша, Сұхбат ұғымын заманымыздың ақ желкені, туы десек асыра айтпаймыз, өйткені сұхбат сөзі соңғы кезде кең пайдаланылып жүр. Ол туралы саяси бағдарламалардан, ғылыми еңбектерден, білім беру жайындағы пікірталастардан және т.б. естиміз. Қазіргі мәдениетте сұхбат құбылысы (феномені) қоғамдық-әлеуметтік тәжірибе саласында көп назарға ие болып жүр, оның басты себебі сұхбат сол салада көптеп кездесетін мәселелерді оң шешудің құралы болып табылады. Әсіресе бүгінгі қоғамдық өмірдің тұрақсыз жағдай-күйінде сұхбат тақырыбы тікелей қақтығыс, жан-жалдарды - ұлттық, діни, мәдени-өркениеттік - болдырмау әрі алдын алу және шешумен тығыз байланысты [8,32 б.].
Біздің көз алдымызда жалпы мәдени, дүниетанымдық парадигманың өзгерісі жүріп жатыр,оны өзіндік бір концептуалды революция деуге болады. Оның мәні дәстүрлі және модернистік пайымдау шегінен шығып, жаңа сұхбаттылық принципін қалыптастырумен байланысты.
Сұхбат (диалог) дегеніміз не? А. Құлсариеваның анықтамасында, диалог сөзі этимологиясы бойынша көне грек тілінің dialego - екі адамның әңгімесі, сұхбаты дегенді білдіретін сөзге барып тіреледі. Диалогтың көп түрлі анықтамаларының ішінде оны ой алмасу немесе адамдардың өзара бірлескен ой қызметінің тәсілі дегенді де ертеден кездестіреміз. Соңғы уақытқа дейін диалог сөзі екі немесе бірнеше кейіпкерлердің пікір алысуынан тұратын әдеби шығарманың және де драмалық әрекеттің құрамдас бөлігі ретіндегі адамдардың сұхбаты деп түсіндіріліп келеді.
Бүгінде бұл сөздің мәңімен мағынасы көп кеңейді. Диалогты кең пайымдау арқасында ол адам мәдениетінің даму формасы болып қарастырылады. Бұдан лингвистикалық терминнің сол лингвистика саласынан тысқары жатқан аймаққа енуін көріп, ұғымның эвристикалық қуатының молшылығын байқаймыз. Диалог ұғымының өзі диалогты деген осы міне! [9,33 б.].
Әрбір диалог өз алдына түсіну де, араласу да, адам экзистенциясының тіршілігінің құбылысы да. Диалогтың маңызды қасиеті оның қарым-қатынасқа негізделгендігінде. Қатынасқа түсу - шынайы адами құндылық. М. Бахтин айтпақшы, Адамның өзіндік болмысы (ішкі және сыртқы) түгелдей дерлік қарым-қатынастан тұрады. Болу дегеніміз - қатынаста болу дегенді түсіндіреді. Өзінің жанының терең түкпірінде қатынасқа ықыласты болып жаратылған адмзат баласы өзін толығымен тек араласу, байланысу процесінде ғана жүзеге асырады, яғни бірлесе - тіршілік ету, бірлесе - шығармашылық туындау және т.б. сынды бірлік сипатында адам адамдық кейпін ашады [19,57б.].
Сұхбат - адамдар қарым-қатынасының түп тамыры. Сұхбат идеясы қос түрлі саналар кездесуі идеясы, қос түрлі мәдени әлемдер байланысы идеясы. Әрбір мәдениет өз алдына бір-бір дүние, олар бір-бірімен толық сінісіп кете алмайды да, өйткені олардың әр қайсысы осы әлемде соған ғана бөліп берілген өзіндік орнына ие. Диалог әлемі біріншіден, сұхбаттанушы жақтардың біртуарлығына, екіншіден, сұхбаттанушылардың өздерінің Болмыстағы бірегей орнының барлығына және ол орынды одан басқа ешкімнің баса алмайтындығын білуіне иек артады. Яғни, диалог тек тепе-тең сұхбатттаушылар позициясы бар жағдайда ғана, өздерінің әр түрлігімен маңызды көзқарастар айта алар жағдайда ғана шынайы мүмкін болады.
Қазіргі заман жағдайларында болашақ өркениет жалпыпланеталық болып сипатталуы тиіс. Өзгеше айтқанда, "үшінші әлемдегі" кедей, бірақ ақпаратты елдердің тұрғындары бай туысқандарының жағдайымен ұзақ уақыт келіспеуі мүмкін және байлар одан сайын бай болатын, ал кедейлер одан сайын кедей болатын әлемдік тәртіпті қайта құруға тырысады. Сонымен бірге, дамымаған "елдердің саны орташа айлық жалақысы тұлғаларға жеткіліксіз болып табылатын көптеген постсоциалистік мемлекеттермен толған. Осы теорияға қатысты Қазақстан Республикасы Президенті қызық пікір айтады: "...Қазіргі заманның жүрісі "вестернизацияның", сондай-ақ ымырашылдықтың бүкіл әлемдік жеңісін білдірмейді. Бүкіл әлемдік либералдылық моделінің схематизмі батыс еуропалық және солтүстік америкалық өркениеттің бірегей және баға жетпейтін тәжірибесі оның жеке тұлғаларының көпсанды кездейсоқтарымен, ауытқуларымен және шапағаттарымен тарихи және нақты тәжірибе сияқты емес бір уақыттан тыс модель ретінде ұғынылады" [4,9 б.]. Бір-бірімізді дұрыс түсініп, дұрыс көзқараспен қарау үшін ақ ниетпен өзкізілетін діни-мәдени сұхбат (диалог) керек. А. Құлсариева бұл жайлы дұрыс сөз айтқан: Батыс пен Шығыстың қосарлы ықпал аймағында орналасқан Қазақстан үшін мәдениеттер мен діндер сұхбаты идеясының берері мол. Сұхбат ықпалы аймағында орналасқан Қазақстанның елі үшін сұхбаттылық, адамдар арасындағы сыйластық өмір салты болып кеткен. Олар үшін құқықтық та, қара күш те адамдар бірлестігінің негізі бола алмайды. Олардан биік тұрған құндылықтар - сұхбатты қалыптастырушы сүйіспеншілік, төзімділік, мәміле - келісім болып табылады [5,25]. Қазіргі адамзат баласы мыңдаған халықтардың жүздеген мемлекеттеріне біріккен миллиардтаған саны бар жұртшылық. Олардың бәріне ортақ не болуы мүмкін? Олардың бәріне ортақ нәрсе -- мәдениет, адам баласының саналы іс-әрекетінің жемісі ретіндегі мәдениет, жасампаздық рухының көрінісі ретіндегі мәдениет. Бұл әлемде абсолютті бірдей екі адам болмайтындығы сияқты егіздей ұқсас екі мәдениет те болмайды. Алуан түрлі мәдениеттер арасында қандай қарым-қатынас болуы мүмкін? Оларда өзара түсіністік бар ма? Осы сияқты көптеген сұрақтар мәдениеттанушының алдында міндетті түрде туады және толассыз туа береді де. Себебі мәдениетті адам өмірден мән мен мағына іздейді, жаңаны танысам ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
магистратура
Дінтану және мәдениеттану кафедрасы
Қазақстанның әлеуметтік модернизациясы контексіндегі акмеологиялық мәдениетінің қалыптасуы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Орындаушы Танирбергенова А.Н
Ғылыми жетекші Масалимова А.Р.
филос.ғ.д., профессор
___ ________2013 ж.
қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі Құрманалиева А.Д.
филос.ғ.д., профессор
___ ________2013 ж.
Алматы 2013
Жоспары
КІРІСПЕ 3
І. Мәдениаралық сұхбаттың құрылымы мен мазмұнының мәні 6
1.1Мәдениаралық сұхбат мәдениет динамикасының алғышарты ретінде 12
1.2 Мәдениаралық сұхбаттың өзге мәдениетті қабылдаудағы қызметі 12
ІІ. Мәдениаралық сұхбат және инновациялар 27
2.1 Қоғамның құндылық негіздерін мәдениеттанулық талдау27
2.2. Мәдениаралық сұхбаттағы құндылықтардың маңызы 39
ҚОРЫТЫНДЫ 44
Пайдаланған әдебиеттер 45
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Әлемдік қауымдастықтың дамуының қазіргі сатысында мәдениеттер арасындағы сұхбата барынша назар аударылады. Мемлекетаралық деңгейде қызмет атқаратын және өз елдерінің мәдениетттерін басқа елдерге таныстыратын дипломаттардың пікірі бойынша, өзара кең түсіністікке жол ашатын халықтар арасындағы мәдени айналым үдерісі аса маңызды. Мәдениеттер сұхбаты аймағындағы зерттеушілер мәдениеттердің өзара байланысының әртүрлі деңгейлерде: жекелеген мәдениеттер арасындағы байланыстан шартты түрде Шығыс және Батыс ұғымдарымен белгіленген жаһандық мәдениет жүйесіне дейінгі аралықта жүзеге асырылады. Бұл өзара байланыстың барлығын қамтушы сипаты қазіргі жағдайды мәдениеттер сұхбаты ретінде сипаттауға мүмкіндік береді (Серебрякова, 1997:34). Осылайша, заманауи кезеңде қолданысқа енген халықаралық қатынастар мәселесі мәдениетаралық түсіністік аясында зерттеулер жүргізу қажеттігін талап етеді, оның шешімі мәдениетаралық қарым-қатынастың тұтастығында табылады.
Мәдениет сұхбаты тек қана өнеркәсіп, сауда-саттық, ғылым, өнер аймағындағы елдер мен халықтардың материалдық және рухани мәдениеттерінің жетістігімен алмасуды ғана ұйғармайды, мәдениет сұхбаты әртүрлі мәдениет аймағындағы ұлттар мен ұлыстардың өзара байланысы түрінде жүзеге асырылады. Мәдени антропологияда мәдениеттердің бұл қарым-қатынасы мәдениетаралық коммуникация деген атауға ие болған, ол екі немесе одан да көп мәдениеттер мен олардың әрекетінің өнімдерінің алмасуын білдіреді. Бұл айырбас саясатта, сонымен қатар адамдардың тұлғааралық қатынасында, тұрмыста, отбасында, ресми емес байланыстарда өтуі мүмкін (Грушивецкая, Попков, Садохин, 2002:25). Бұл тұжырым мәдениетаралық сұхбаттың көп қырлылығымен сипатталатындығын білдіреді. Сондықтан мәдениетаралық сұхбаттың қазіргі Қазақстан қоғамындағы модернизациядағы роліне талдау жасау аса өзекті мәселенің бірі болып табылады. Бүгінгі таңда оқу-ағарту ісін гуманитаризациялау мәселесі алға қойылып отыр.
Мәселенің зерттелу деңгейі: Ұсынылып отырған жұмыс ол әр түрлі теориялық ізденістер мен терең мәдени қайнарларға сүйенеді. Жұмыстың ұғымдық және методологиялық құрылымының мәдениет теориясын қолдану нәтижесінде пайда болғанын атап өту керек. Бұл ретте диссертатцияның авторы өзінің кәсіби қалыптасуына әсер еткен және еңбектері осы жұмыста қолданыс тапқан бұрынғы Кеңестік және Қазақстандық философтардың есімдерін атап өткенді жөн көріп отыр: Ғ.Ғ. Ақмамбетов, Ж.М. Әбділдин, Т.Х. Ғабитов, Б.Ғ. Нұржанов, М.С. Орынбеков,Т.С. Сәрсенбаев және т.б. Диссертатция үлкен мәселені көтеріп отыр Мәдениетаралық сұхбаттың құндылық аспектілері және оның Қазақстан модернизациясындағы рөлі осы тақырыптың өзіндік зерттелу деңгейін көрсетіп өту қажет. Адам зерттеуге ниет еткен нысындардың ішіндегі ең күрделісі - мәдениет. Сондықтан мәдениеттануда өте күрделі ғылым ретінде философия қойнауында дамып,жетіліп,бүгінде өз алдына дербес дәрежеге ие болып отыр. Мәдениеттің бітімдері олардың заңдылықтарын дүниетанымдық негіздері мен сұхбаттасу өрістерін зерттеуде өздерінің тың ойларын айтқан мына ғалымдар: М.М. Бахтин, В.С. Библер, Б.А. Конев, Л.М. Баткин, А.Ф. Лосев, И.С. Кон, және т.б.Ұсынылып отырған диссертатция әлемдік және отандық философияны арқау еткен.
Зерттеу мақсаты: таңдалып алынған тақырыптың актуалдығын және оны зерттеу қажеттіліктері мен зерттелу деңгейлерінен осы жұмыстың басты мақсатын айқындау мүмкіндігі туады. Мәдениаралық сұхбаттың құрылымы мен мазмұнын, оның негізгі мәнін анықтау, мәдениет динамикасындағы орнын айқындау, сонымен қатар қазіргі Қазақстан қоғамындағы мәдениаралық сұхбаттың ролін, оның елдің модернизациясына қосатын үлесін бағдарлау.
Зерттеу міндеттері: Қойылған мақсатқа сәйкес алдымызға төмендегідей міндеттер қойылды:
-Мәдениаралық сұхбаттағы мәдениеттің маңызы мен қызметін айқындау;
-Мәдениаралық сұхбаттағы модернизацияның ролін көрсеті;
-Мәдениаралық сұхбат және мәдениаралық коммуникация ұғымдарының мәні мен мазмұнын тәжірибе жүзінде зерттеп-зерделеу;
Зерттеудің тәсілі: зерттеу тәсілінің негізінде ғылыми-теоретикалық танымның, ізденістің талай сыннан өткен дәстүрлі тәсілі диалектика жатыр. Диалектиканың принциптері мен категориялары( әсіресе, осы зерттеуде қолданылған мәдени-тарихилық принципі тарихилық пен қисындылық бірлестігі пинципі, абстрактылық пен нақтылық бірлестігі) зерттеу жұмысының ғылыми-теоретикалық деңгейін танытады. Диссертатциялық ізденістің мақсаты мен міндетін жүзеге асыру барысында автор М. Бубер, М. Бахтинннің сұхбаттық әдістемесін кеңінен қолданды. Сұхбаттық әдістеменің негізі сананың интенционалдығы принципіне интерсубьективтік принципіне сүйенген феноменологиялық тәсілде жатыр. Аксиологиялық тәсілдің де сұхбаттық әдістеменің тірегі болары даусыз. Олай болатын болса, сұхбаттық фенеменология мен сұхбаттық аксиологияның зерттеуде елеулі әдістемелік рөлге ие болғандығы заңды.
Зерттеу объектісі: Мәдениаралық сұхбаттың қазіргі Қазақстан модернизациясындағы орны мен ролі
Зерттеу пәні: Мәдениаралық сұхбат пен мәдениаралық коммуникацияны, оның Қазақстан модернизациясындағы қызметін мәдениет антропологиясы аясында қарастыру.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні: Диссертациялық зерттеудің теориялық мәні онда мәдениаралық сұхбатты (мәдениеттанулық, коммуникативтік, прагматикалық, этнологиялық) зерттеуге кешенді тәсілдің әзірленуімен анықталады. Мұндай тәсіл халықтың мәдениаралық сұхбатын олардың өзара тығыз қарым-қатынасы барысында зерттеуге, мәдениеттанулық зерттеулер методологиясын анықтауға мүмкіндік береді. Мәдениаралық сұхбаттың прагматикалық қырларын әзірлеудің өзіндік құндылығы бар.
Жұмыстың практикалық мәні зерттеуде келтірілген дәйекті мәліметтердің әртүрлі халықтардың мәдениаралық сұхбатын салғастырмалы зерттеуінде қолданылуы әлеуетімен байланысты. Сонымен қатар еңбектің практикалық мәні оның нәтижелерін тілдік коммуникация, мәдениеаралық коммуникация мәселелерінде, қазіргі Қазақстан қоғамындағы модернизациядағы мәдениаралық сұхбаттың қызметін анықтауда пайдаланумен қатысты айқындалады.
Еңбектің жекелеген тұжырымдары мәдениетаралық коммуникация мен мәдениеттану курстарын оқытуда пайдаланылуы мүмкін: мәдени семантика мен семиотика, мәдениеттің тілі мен рәміздері, мәдени конвенциялар, әлемнің мәдени келбеті, мәдени дәстүрлер, құндылықтар мен нормаларды оқыту курстарында; лингвомәдениеттану және елтану курстарында қолдануға болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: диссертатцияның ғылыми жаңалығы көтерілген тақырыптың алға қойған басты мақсаттың және оны орындау барысында шешуді қажет ететін міндеттерді жүзеге асыру нәтижесінде танылады. Мәдениетаралық сұхбаттың құндылық аспектілері және оның Қазақстан модернизациясындағы рөлі деген тақырыпты қарастырудың өзі жаңаша бір талпыныс. Ол қажетті түрде мәдениетаралық сұхбатқа деген семиотикалық көзқарастарды қалыптастыруды талап етеді.
І. Мәдениаралық сұхбаттың құрылымы мен мазмұнының мәні
1.1 Мәдениаралық сұхбат мәдениет динамикасының алғышарты ретінде
Зерттеушілердің дені мәдениет туралы түсінікті осы сөздің латындық (батыстық) тимологиясынан бастайды. Батыстық деп шартты түрде белгілейтін болсақ, ол терминіміз- культура . Бүгінгі күнгі түсінігімізге үйреншікті орыс тілі арқылы жеткенімен де, оның түп- тамыры сонау романдық тілдер тобының атасы- латын тіліне барып тіреледі. Осы орайда мәдениеттің мағыналық, мәндік анықтамасын іздестіргеннен гөрі сөздің этимологиясын лингвистикалық сарапқа салғанымыз тиімдірек. Культура сөзінің түп астары латын тілінің colo деген етістігінің өзгеріске ұшырауынан шықты деген ғылыми көзқарас қалыптасқан. Осы етістікті қазақ тіліне дәлме-дәл тәржімалауға тырысатын болсақ, жер өңдеу, баптау, қолдан өсіріп-өндіру деген мағынағы жуық келеді екен. Әлі күнге дейін осы этимологиялық мағынаны культиватор, агрокультура сөздерінен кездестіруге болады. Қарап отырсақ культура сөзінің шығу барысының өзі адамзат тарихындағы түпкілікті өзгеріс уақытына сайма-сай келген көрінеді. Ол адамзаттың терімшілдіктен өндірушілдікке, көшпенділіктен отырықшылыққа бет бұрған кезі, ақпарат алмасудың ауызекі сөз формасынан жазу-сызуды қолдануға әдеттене бастаған кезеңі. [1-4].
Осыған ұқсас жайды шартты түрде шығыстық деп аталынған мәденеит сөзінің арабтық этимологиясында табамыз. Ол мадина - қала деген сөзден туындайды. Бұдан мәдениет ұғымының қаланың адамзат өмірінде пайда болуымен байланыстырылғандығын көреміз. Бәрімізге белгілі, қала адамзат өмірбаянының, мәдениетінің елеулі құбылысы ретінде тікелей отырықшылықпен байланысып жатыр. Сонымен, бұл этимологиялық талдаудан байқағанымыз мәдениеттің қалаларда ғана орнап қоймай, сонымен қатар өзі де қалалық өмір сүру арқылы дүниеге келетіндігі. Қаллық емес, мысалы, ауылдық өмір салты әрқашанда өзінің табиғат пен тығыз байланыса, табиғилығына қарай жеткілікті түрде мәдениетті емес, жеткілікті түрде жасанды ортасы жоқ деп қарастырылған уақыт та болды. Бұл терминнің этимологиялық мағынасы туралы айтылған түсінік,бірақ ол мәдениет ұғымының өзіндік анықтамасын, мазмұнын дәл беріп отырған жоқ. Сондықтан да, тікелей қалалықтан туындайтын болса,онда көшпелілер номадтар әлемінде мәдениет болмаған ба деген сұрақтардың қойылуы орынсыз.
Көшпенділіктен отырықшылыққа көшкен адамзат баласы жерді өңдеу барысында өзі де өңделуден өтті. Адамның өзі ендігі жерде білім беру мен тәлім-тәрбие жүйесінің объектісіне айналды. Осыдан келіп, культура, мәдениет ұғымының о бастағы этимологиялық мәнінен кейін пайда болған мазмұны мәдениетті тікелей рухани тәрбиемен, руханилықпен, рухани құндылықтар әлемімен байланыстырады.
Мәденеит ұғымы полисемантикалық,көпмағыналы ұғым. Ғылыми әдебиетте мәдениеттің 400-ден астам анықтамасы жүрген көрінеді. Шет елдік әдебиеттердің қоя тұрғанның өзінде, бұрынғы ортақ отанымыз болып есептелінген Кеңес одағының рухани аясында мәдениетке деген бірнеше көзқарастар қалыптасқан. Оларды шартты түрде мынандай концепцияларға бөліп қарастыруға болады:
Н.З. Чавчавадзенің құндылықтар ілімі. Бұл бағыттың бастауын сонау неокантиандықтардан: Г.Риккерт, В.Виндельбанд, Г.Коген, Ф. Кассирлерден табамыз десек артық болмайды. Құндылықтарды зерттейтін ілімді аксиология деп атайтындықтан, мәдениетті құндылықтар идеясы тұрғысынан түсіндіруге тырысқан бұл концепцияны да аксиологиялық концепция десе болады. Аксиологиялық түсінік бойынша мәдениет дегеніміз құндылықтардың жиынтығы болып табылады. Мәдениет деп идеалды құндылықтың оның материалды иесімен қосылуын айтады -дейді Н.З. Чавчавадзе.
Адам баласы-табиғаттың бір бөлшегі. Солай бола тұрса да табиғатты, қоршаған табиғи әлемді өз қажеттіліктеріне байланысты саналы іс-әрекеттің арқасында өзгертуші де, табиғатқа қожалық етуші де болып табылады. Мәдениет негізі- адам еңбегі болып шыққандықтан, мәдениетті адам іс- әрекетінің технологиясы деп қарастыратын ғалымдар да баршылық. Олардың қатарына М.Маркарянды, Л.Н.Коганды, В.Межуевті және тағы басқаларды жатқызуға болады.
Біз осы сынды мәдениетті анықтауға тырысыатын көптеген концепцияларды кездестіре аламыз. Бірақ отандық философия, мәдениет теориясымен қатар көпжылдық тарихи және көпқырлы бағыттары бар шет елдік мәдениет философиясын да ұмыт қалдырмағанымыз жөн.
Қазіргі Батыстық мәдениеттанудағы белді ілімдерге тоқтала кететін болсақ, жалпы,батыстық философия тарихының сонау дәуірде қалыптасқан мәдениет ұғымымен шын мәнісінде танысуы тұңғыш рет XVIII ғасырда болды десек қателеспейміз. Руханилыққа зәру болмаған антикалық және ортағасырлық дәуірдегі батыс мәдениеті үшін культура ұғымы ешқашан орталық мәселе болған емес. Ғылым мен техниканың бұрын болмаған дәрежеге көтеріліп, адамзат өмірінің анықтауыш күшіне айналған кезеңдердің мәденеит ұғымын ортаға шығаруын түсінсе де болады. Өйткені, материалдық және руханилық арасындағы қашықтықтың ұлғайып, табиғи және жасанды, заттай және рухани, өркениет және мәдениет дихотомиясына жол ашылады. Осының нәтижесінде XIX ғасыр түгелдей дерлік мәдениеттудырушы, мәдениетжаратушы (культурогенный) факторды іздеумен болды. Мәдениет дегеніміз не? Өркениет дегеніміз не ? Олардың өз ара қарым-қатынасы қалай? Міне,осындай сұрақтар төңірегінде батыстық мәдениет филисофиясы туындады.
Бәрімізге белгілі, мәдениеттің ұғымдық мәнін ашып беруді көздемесе де оны мәдени кезеңдердің айналып соғып отыруы арқылы түсіндіруге тырысқан циклдік теорияның өз жақтаушылары бар. XVIII ғасырдың басында-ақ Дж.Вико (1668-1744) барлық ұлттар дамуының тарихтағы қайталанбалық циклі туралы идеясын айтқан болатын( Дж.Вико. Основания новой науки об общей природе наций.Л.,1940). Бүкіл адамзатқа ортақ үш даму кезеңін Дж.Вико: құдайлар ғасыры, батырлар ғасыры, кейін, яғни үшінші кезеңнен кейін қоғамда, мәдениетте құлдырау, тоқырау процесстері орын алып, терең күйзеліс басталады. Осыдан кейін цикл қайтадан өзін құдайлар ғасырынан бастайды. [1,4].
Ресейде айналу циклдері идеясын орыстың белгілі мәдениет тарихын зерттеушісі Н.Я.Данилевский (1822-1875) өзінің Россия және Еуропа атты еңбегінде қолданды. Онда Н.Данилевский дүниежүзлік мәдениетті негізгі он түрлі өзімен өзі шектелген мәдениеттердің болмысымен теңдестіреді. Әрбір жеке мәдениеттің болмысын табиғатты тірі организм өмірімен салыстыра отырып қарайды. Барлық тіршілік иесі дүниеге келу, өсіп-өну, кең құлаш жайып даму, қартаю сияқты кезеңдерді басынан өткізетін болса, мәдениеттер де деп сондай схема жүйесінде дамиды. Даму кезеңдері тұрғысынан қарастырсақ, барлық мәдениеттер бірдей, бірақ әрқайсысы өзіне берілген бір уақыт кесіндісі арқылы ерекшеленеді. Морфологиялық тұрғыдан, немесе құрылым жағынан әр түрлі деп қарастырылады. Барлық дамыған елдер мәдениеттің ұқсас сатыларынан, кезеңдерінен өтеді, бірақ әрқайсысының өзіндік сүрлемі бар. XX ғасыр адамзат баласы үшін, соның ішінде, әсіресе, батыстық адам үшін жойқын бір пессимистік сарынмен басталды. Бірінші дүние жүзлік соғыстың басталуы,онда қырылған қанша миллион адам, одан кейінгі екінші дүние жүзілік соғыс жан түршігерлік сұмдық апаттарымен адамзатты тұғырыққа тіреді. XX ғасыр эсхатология, апокалипсис идеясына негізделген тоқыраушылық көңіл-күйге орын берді. Соның нәтижесінде XX ғасырдағы мәдениет философиясы дағдарыс, тоқырау,үмітсіздік белгісімен басталды десек асыра айтпаған боламыз. Оған тән үрдістерге қысқаша тоқтала келетін болсақ,былай:
Мәдениет және өркениет арасндағы алшақтық ұлғая түсті. Ол дегеніміз бұдан былайғы жерде адамның материалдық және рухани өмірінің формаларының ырғағы, амплитудасы сай келмек тұрмақ, тіпті бір-біріне қарама-қайшы келуге дейін барып қалғандығын көрсетеді;
Осы тұста мәдениет ұғымымен тығыз байланыста дамыған өркениет ұғымына қысқаша тоқтала кетейік. Өркениет цивилизация-сөзі де семантикалық жағынан латын тілінен шығып, онда азаматтық деген мәнді білдіретін болған. Көне римдіктер бұл ұғымды өздерінің басқа халықтар мен мемлекеттерден варварлардан айырмашылығын, ерекшелігін көрсету үшін қолданған. Өркениет пен мәдениет ұғымдарының ара қатынасы әр уақыттағы әр түрлі авторлар шығармаларында түрліше көрсетіліп жүрді. Мысылы, егер И.Гердер, Э.Тэйлор оларды синонимдер деп қарастырса, О.Шпенглер өркениетті мәдениеттің ақыры, оның антиподы деп түсіндіреді. Ал А.Тойнби, Н.Я. Данилевский сынды зерттеушілер үшін өркенит этностар мен мемлекеттерге тән мәдениеттің оқшау түрі болып табылады.
Өмірдің барлық формаларының қасиетсізденуі десакрализация;
Ағартушылықтың шынайы еуропалық мәдени құбылыстың ала келген рационалистік идеясының нәтижесінде өмірде бәрі рациоға, ақыл-парасатқа бағынышты, тиесілі болды. Бәрін танып білемін, бәрі менің ақылыма тәуелді деген жерден заңды түрде қасиет, аруақ, әулиелік, құпия кетуі орынды;
Мәдениеттің мән- мағыналарының, идеяларының өз мүмкіншіліктерін пайдаланып бітуінің нәтижесінде мәдени деградация, мәдени құлдырыу процесі басталады. Оның көрінісі ретінде мәдени элитаның бытырауын, мәдениеттің стильдік бірегейліктен айырылуын, көпшілік мәдениетінің бой көрсете бастауын, стандарттың шедеврді жеңуін және тағы сол сияқты келеңсіз оқиңаларды атауға болады.
Міне, қысқаша айқындып кететін болсақ, XX ғасырдағы мәдени ахуал осындай. Өзіміз өмір сүріп жатқан дәуірдің тоқырау, күйзеліс идеясына ден бергені соншалықты, тіпті XX ғасыр уайым-қайғыға, дағдарысқа ғашық па деп қаласың. Сонау Ф.Ницшеден басталып, Ж.П. Сартрдың экзистенциализмі, Э.Фроммның психоаналитикалық философиясы, Франкфурт мектебінің өкілі - Г.Маркузенің шығырмалары, Х. Ортега-и-Гассет, А.Хаузердің бұқаралық мәдениет туралы ойлары арқылы әсіресе батыстық мәдениетке деген күйзелістік көзқарастар әлі де болса талай жандарды толғандырып, көңіліне қаяу салуда. Жоғарыда аты аталып кеткен О.Шпенглердің айтуы бойынша, әр мәдениет өз алдына жеке әлем, жеке атом, жеке тірі жан тәрізді. Кез келген мәдениеттің ерекше бір рухы бар. Әрбір мәдени организм табиғи организмнің тіршілігін қайталайды да пайда болу, гүлдену,солу,өлу сияқты сатылардан өтеді. Мәдениет өлігінің орнына өркениет келеді. О. Шпенглердің Еуропаның күйреуі атты еңбегңнде өркениет-мәдениет моласы ретінде қарастырылады. [2,363].
О.Шпенглердің түсінуінше, мәдениет алғашқы феномен, бастапқы рәміз-мәдениет стилін өзінің барлық бөліктерінде қайталап шығады. Мәдениетті біртұтас организм, тұлға ретінде біріктіріп мәдениет қылып отырған да сол мәдениеттің бастапқы рухы-мәдениет стилі. Ол мәдениеттің өзіндік келбетін, өзіндік болмысын қалыптастырады.
Дүниедегі қай мәдениет болмасын, О.Шпенглердің айтуы бойынша, өз алдына томаға тұйық жатқан өзгеше бір әлем,өзіндік ерен құбылыс. Ал өркениеттілікке келетін болсақ,оның жалпыға ортақ қасиеттерін, тіпті жалпыға ортақ дерттерін көрсетуге болады екен.
Осы орайда А.Хаузердің, М.Маклюэннің, Х. Ортега-и-Гассет, В.Вейдленің бұқаралық мәдениет туралы толғаныстары еске түседі. Х. Ортега-и-Гассеттің көп шығармаларының негізгі сарыны да бейтарап та бейқам бұқаралық мәдениеттің қауіпті дертінің бірі- өзіндік ерекшелігін, ерен стилін жоғалтқандығы.XX ғасыр мәдениеті соның ішінде әсіресе Батыс Еуропалық мәдениет даму барысында өзіндік тұрақты координаттарынан айырылып қалып отыр. Бұл күрделі мәселе төңірегінде талай ғалымдар өз пікірлерін білдіріп келеді. Мысалы, канадалық әлеуметтанушы, мәдениеттанушы М.Маклюэннің айтуы бойынша, мәселенің түп-төркіні ақпарат алмасу құралдарында жатқан көрінеді.
М.Маклюэн әлеуметтік-мәдени даму процессін тікелей ақпарат алмасу құралдарының өзгерістерімен байланыстырады да дискреттік идеяға мәдени дамудыңконтинуалды идеясын қарсы қояды. Ол 60-жылдардың басында-ақ адамзат тарихындағы мәдени кезеңдердің тікелей негізгі ақпарат құралдарының өзгерісіне байланыстылығы туралы мәселені көтерген болатын. Мұндағы негізгі ақпарат құралдары деп отырғанымыз-тіл, баспасөз,ғылым,компьютерлер және тағы басқалар. Мәселенің бәрі ақпарат құралдарында! Все дело в средствах!-бұл М.Маклюэннің осы аттас еңбегінде айтылған негізгі тезисі.
М.Маклюэн адамзаттың тарихи дамуы барысында негізгі қарым-қатынас құралдарының өзгеруіне байланысты үш кезеңді көрсетті. Әрбір тарихи-мәдени сатының өзіндік қайталанбас ерекшеліктері бар. Мысалы, бірінші кезең - тас дәуіріндегі жабайылық варварлық кезеңі. Адамдардың өз ара қарым-қатынас құралының бірден -бір көзі -ауызекі сөз,тіл болды. Ауызша сөзге негізделген қауымдық өмірде адам тек акустикалық дыбыстық, естілетін кеңістікте өмір сүрді. Шетсіз - шексіз, бағыт-бағдарсыз дыбыстық акустикалық кеңістік адам баласының алғашқы қауымдық құрылыс кезеңіне сәйкес келеді. Сананың синкретикалығының бөлінбегендігінің, жіктелінбегендігінің нәтижесінде алғашқы қауымдық қоғамдағы адам табиғат пен қауымнан кіндігі ажырамаған, өзінің дербес жан, тіршілік иесі екендігін әлі де түйсіне алмайтын дәрежеде болған. Сол себепті қауым мүшелерінің санасы топтық, ұжымдық сипатта қалыптасты.
Негізгі коммуникация байланыс құралы тіл болғандықтан, тілге,ауызекі сөзге негізделген салт-дәстүрлер,мифтер,әдет-ғұрыптар немесе, жалпылама айтсақ, фольклор кеңінен дамыды және мирасқорлығының негізі де сол болып табылады. Тіл-коммуникация құралы ретінде коммуникация құралы ретінде адамның тікелей қатыасуын айтуын, естуін қажет ететін болғандықтан да адамдар ұжымы өзара ұйымшыл, бөлінбес бірлікте болды. У ішсең- руыңмен деген мәтел сол кезеңнің қауымдық біртұтастығынан хабардар етсе керек.
Жазу- сызудың пайда болуы адамзат естілетін дыбыстық акустикалық кеңістіктен көзге көрінетін визуалды көрнекі кеңістікке итермеледі. Ұрпақтан ұрпаққа ұласқан ақыл-өсиет, даналық ой, көпжылдық тәжірибе нәтижесі ендігі жерде тікелей ауызекі айтылмай,жазылған және көзбен көріп оқылатын мәтіндерге текстерге айналды. Үйрек қанатынан жасалған қаламсап тіл үстемдігіне шек қойды; ол омірдегі қасиетті құпияны жоққа шығарды; ол сәулет өнері мен қалаларды, жолдар мен әскерді, бюрократияны дүниеге әкелді. Ол сананы тылсым көлеңкеден жарыққа шығарып, өркениетке бастама болған тікелей метафора болды.
Алфавитке дейінгі қауымдық қоғамда адамның өмірге бейімделген негізгі сезім мүшесі құлақ болды. Сенері құлақ болған заман дегендей, есту сенумен пара-пар болды. Фонетикалық алфавит құлақтың әнқырлы әлемін жайбарақат бейтарап көз әлеміне алмастырды. Ендігі жерде негізгі сезім мүшесі болып есту мүшесі құлақ емес, көру мүшесі көз келді.
Коммуникация құралдары күрделене келе, тек адамды қоршаған ортаны ғана өзгертіп қоймайды, сонымен бірге адамның өзінің де ойлау жүйесіне, дүниетанымына, іс-әрекетіне, менталитетіне өзгерістер енгізеді.
Бытыраңқы әріптер сияқт, адамдар бірте-бірте о баста,ы қауымдастықтан алыстай береді.
Соңғы ,үшінші кезең немесе аудио-визуалды кеңістік кезеңі жаңа қарым-қатынас құралдарын-телеграфты, радионы,телефонды,теледидарды, компьютерді және тағы да басқа ғылыми-техникалық прогресс жетістікткерін ала келді. [3,364].
Соның нәтижесінде баспа өнімдері және соған негізделген басқа да мәдениет инистуттары әдебиет,театр,кітапхана,тағы сол сияқтылар дағдарысқа ұшырап отыр. Кітапханадан оқушының,театрдан көрерменнің,әдебиеттен ақын-жазушылардың, өмірден эпистолярлық жанрдың күнделік,хат өмірбаян жазу ісінің қайтқан кезеңі келді. Көп ойланып,көп толғануды, өзіндік сананың рефлекциясын қажет ететін процесстер бірте-бірте ұмыт қалуға айналды. Адамдар менталитеті өзгеріске ұшырады. Электрондық коммуникацияның шапшаңдылығының арқасында тек көз арқылы дүниені танып білу мүмкін емес болып отыр. Бүгінгі күнгі ештеңені қалт жібермей еститін саққұлақ ештеңені мүлт кетірмей аңғаратын көреген қажет. Осы екеуінің симбозы арқылы ғана біз қар көшкінінің қарқанындай ақпараттық экспансияға төтеп бере аламыз. Біртұтас электронды байланыс біздің планетаны үлкен ауылға айналдырып отыр. Индивидуалистік жекешілдіктің орнын альтруистік елжандылық,ұлтжандылық орнын космополитизм, монологтың орнын диалог алған кезең.баспа станогы өзіндік дүниетанымға сүйенген өзіндік көзқарасы бар көрерменді, оқырманды дүниеге әкелсе, электрондық техника бет-бейнесіз жалпы көпшілікті массаны тудырады. Бұл мәдениеттен таңдаулы зиялылықтың элиталықтың кетіп,бұқаралыққа жол ашылғандығы. Бастауын XX ғасырдан алатын келесі бір бағыт мәдениеттің рәміздік символдық теориясы. Оған белглі философ Эрнет Кассирердің (1874-1945) еңбектерін жатқызуға болады. Оның пікірінше, адамды ақылды жан (Homo sapiens) деп түсінетін ағартушылық идеясының орнына ендігі жерде оны рәміздік жан (Homo symvolikos) деген түсінік келуі қажет. Өйткені, адам тек өзінің қоршаған табиғи әлемде ғана емес,сонымен бірге адамның өзі тудырған таңбалар,рәміздер әлемінде де өмір сүреді. Неокантиандық бағыттың Марбургтық мектебінің өкіл, Э.Кассирер өзіндік мәдениет философиясын жасады.
Рәміздік формалар философиясы атты еңбекті жазған Э.Кассирердің түсінігі бойынша мәденеит дегеніміз рәміздер жиынтығы, рәміздік туынды. Тіл, сана, миф, өнер, дін-бұлардың бәрін шартты түрде біздің шындықпен қарым-қатынасымыздың таңбалық универсумы деп атауға болады. Адам қоршаған ортаға бейімделудің жаңа түрін ашты. Оның сезім мүшелері мен ақыл-парасатының арасында үшінші буын-рәміздер мен таңбалар тұр. Кассирер тілді,мифті, дінді,өнерді,ғылымды,тарихты-мәдени еттің салаларын-символикалық,рәміздік формалар ретінде бір-біріне тәуілсіз деп қарастырыады.мәдениетті лингвистикалық талдау, сараптаудың нәтижесінде мәдениет философиясында тағы бір бағыт- структурализм қалыптасты. Көптеген зерттеушілердің пікірі бойынша, структурализм өз бастауын В.Я. Пропп, К.Леви-Стросстан алатын көрінеді. Жаңа Дәуірден бастап XIX ғасырдың соңына дейін мәденеиттегі тілге көп көңіл бөлінген жоқ. Тіл сананың,ойдың,рухтың құралы ретінде ғана, қосалқы бөлшек есебінде қарастырылып келді. Тек XIX ғасырдың басында ғана философияда, мәдениеттануда тілге деген бетбұрыс байқалды. Соның нәтижесінде ті адам болмысының ең негізгі тәсілі екені айқындалды. Сана әрдайым белгілі тілдік негізде өмір сүреді,ол тілмен бірге дамиды. Тіл дыбыс түрінде де, жазбаша белгілі түрінде де тіршілік ететінділігі баршамызға мәлім. XIX ғасырдың басында пайда болған батыс лингвистикасы тіл туралы ілімі дыбыстық тілге көп көңіл бөлді,өйткені жазбаша тілді олар дыбыстық тілдің бейнеленуі деп есептеді. Сөйтіп, о баста лингвистика фонология дыбыс туралы ілім жүйесінде дамыды.
XIX ғасырдың 60-жылдарынан бастап тілдің мәніне деген көзқарас күрт өзгерді. Тілдің негізгі және алғашқы түрі-жазу,жазбаша тіл деген түсінік фонологияны ығыстыра бастады. Адам тілге ие болу үшін,тілде болмыс құру үшін оған бірінші жазу идеяымен таныс болуы керек. Осыған өз үлесін қосқан философтарға тоқтала кететін болсақ,олар: Мишель Фуко,Роллан Барт, Жак Деррида.
Бұлардың концепциясы бойынша тілдің негізін жазудан немесе таза белгіден іздеу керек. Жак Дерриданың айтуынша,түсінікті сөз ретінде ауыздан шықпай тұрып-ақ, тіл жазбаша түрде немесе таза белгі, таңба ретінде тіршілік еткен, болмыс құрған. Сонымен фоноцентристер үшін тілдің мәні ауызекі сөйлеуде, айтылуда болатын болса, семиологтар үшін тіл белгілі бір таңба,белгілер жиынтығы болып есептеледі. Структуралистер үшін мәдениеттің негізгі мәні оның тілдік- таңбалық құрылымында жататын болса, соларға жақынырақ тұрған герменевтика бағыты үшін мәдениеттің мәтіндерін түсіну, ұғыну жолы ашылды. Ал сонау М. Буберден, М.Бахтиннен келе жатқан сұхбаттық диалогтық бағыт мәдениетті қарым-қатынас тұрғысынан айқындауға тырысады. Диалог, коммуникация мәселесі төңірегінде осы жұмыста өз алдына жеке тарау арналатын болғандықтан әзірше осы қысқаша мәліметпен шектелгенді жөн көрдік.
Сонымен мәдениетке берілген анықтама-түсініктерге қысқаша тоқталып, мәдениеттегі болашақ мүмкіндіктерге деген алуан түрлі көзқарастарға сәл де болса көз жүгіртіп өттік. Жоғарыда аты аталған, еңбектерінен үзінділер келтірілген авторлардың ілімдері мәдениет және оның болашағы сынды керекті мәселені ашып көрсетіп берді, шегіне жетті,одан асып ешкім ештеңе дей алмайдыдеген ойдан аулақпыз. Адам еңбектерінің саналы жемісі болып есептелінетін мәдениеттің тек анықтамалармен шектелмейтіні анық. Жеке адамның кісілік сипатының шексіз мүмкіншілігінің болуы оның ешқашан жетілу шегіне шығып, тоқырап қалмайтындығының кепілдемесі болатын болса,сол сияқты мәдениеттің де уақыт пен кеңістік төрінде сансыз мазмұндық мүмкіншілігі бар. Сегіз қырлы,бір сырлы мәденеит ұғымы өзінің сол көпмағыналалағымен, көпқырлылығымен, көпсырлылығымен құнды да бағалы. Көпмағыналық ұғым бейнелейтін феноменнің жан-жақтылығын,маңыздылығын және әмбебаптылығын көрсетеді. [4,8-9бб].
Мәденеит ұғымының әмбебептылығы, маңыздылығы оның тікелей адам мәселесімен байланысында жатыр. мәдениетті кең мағынада қарастыратын болсақ, ол адам әлемі, адамдандырылған әлем,жалпы, адамның қоршаған дүниені меңгеруінің нәтижесі. Мұндағы меңгеру деп отырғанымыз тек қана табиғатты өзіне бағындыра білу немесе, керісінше, оған тәуелді болу деген сөз емес. Адам өзі шыққан табиғат-анасын өзінің мұқтаждықтарына, қажеттіліктеріне жарата отырып, оны өзгертеді. Сол өзгеріс барысында адам өз болмысын да қзгертпей тұра алмайды. Олай болатын болса, мәдениетке, оның маңындағы көп мәселелерге деген ынта-ықылас, жіті назар тікелей олардың адам мәселесімен байланысында деп ұғыну керек. Осы орайда мәдениеттану мәдениеттегі адам болмысын зерттейді десек қателеспейміз деп ойлаймын.
Мәдениет қандай түр алса да, адамдық мазмұнда болады. Мәдениеттің ерекшелігі сол-ол тек объективті шындық ғана емес, шығу тегі жағынан алғанда, оның мазмұны субъективті. Мәдеинеттудырушы субъект ретіндегі адамның позициясы әрдайым белсенді. Ал енді ол белсенділік ақылға сыйымды болса мәдениеттің көркейіп, өркен жайғаны.
Мәдениет туралы, мәдениетке арналған сұрақтардың бәрі тікелей сол мәдениеттің діңгегі- адамға қойылған сұрақтар болып табылады. Бұл сұрақтарға ешкім ешқашан толық, жан-жақты жауап бере алмайды, өйткені мәдениет мәндік кеңістікте шексіздікке ұмтылған. Мәдениеттің өзі қашанда толығымен жауабын ала алмаған ашық сұрақ...
1.2 Мәдениаралық сұхбаттың өзге мәдениетті қабылдаудағы қызметі
Мәдениаралық қарым-қатынастар жүйесінде мәдени артефактыларды тарату барған сайын маңызды рөл атқарып келеді. Бүгін біз, онда бұл берілістің көлемі мен жылдамдығына әсер ететін, мәдени ақпарат берілісінің құралдары, тәсілдері, арналары мен технологиясы күрт өзгеріп кеткен, техногендік өркениетте өмір сүреміз. Іс жүзінде мемлекеттік, саяси және басқа да шекаралы мәселені шешкен, ақпаратта кім жаппай қажетті болған, тек сол өмірде табысты әрекет ете алады.
Өркениеттің негізгі қызметтерінің бірі - қарым-қатынас, яғни, ғылыми тілдегі коммуникация. Өркениеттер келесі бір өркениеттермен әрдайым түрлі деңгейлерде қарым-қатынасқа түседі. Бұл өркениет болмысының міндетті түрдегі шарты, себебі бұл процесс жаңаға еніп, жаңа ішінде пайда болып, онда мықтап орнығады. Осы процесс жаңаны меңгерудегі айналымды құрайды. Кез-келген өзгеріс аталмыш процесте толық аяқтамаса да, өркениеттің ішкі қатпараларын игере алады; бірақ бұл өзгеріс мәдениеттің өзегіне айнала алмайды, оны мәдениет мойындамайды да, себебі өзгеріске ұшырау барысында белгілі бір үйлесімділік заңдылығы бұзылады. Әртүрлі өркениеттердің қарым-қатынасы кезіндегі ең керемет, әрі ең қызықты сәт, жаңаға жолсерік болған жатық механизмдердің өзара ықпалдастығы мен ортадағы делдалдық қызметі. [5,25].
Орта ғасырлардың бас кезінде Азияда ұланғайыр аймақтар мен елдерді өз атуларына топтастырып жинақтаған әлемнің төрт патшалық жүйесі жөніндегі пікір кең етек алды. Осы әлем патшалықтарының әрқайсысы замандастарының көз алдында өзіне ғана тән артықшылығымен танылды. Суйдың (589-618), одан соң Танның (618-907) қоластына біріктірілген Қытай, орталығы Ганг өзені жағалауындағы Канауджа қаласы болған үнді әміршілірінің патшалығы, Тынық мұхиттан Қара теңізге дейін біріккен түрік, одақтасқан Парсы мен Византия тәрізді қуатты мемлекеттердің құрылуы дүниенің төрт тұсына орналасқан әлемдік төрт билеушілер жөніндегі идеяның тууына негіз болды: пілдер патшасының империясы (Үндістан) оңтүстікте, құнды заттар патшасының империясы (Иран мен Византия) Батыста, арғымақтар патшасының империясы (Түрік қағанаттары) солтүстікте, адамдар патшасының империясы (Қытай) Шығыста болды [6,59б.]. Бұл ой мұсылман авторлары тарапынан да қолдау тауып отыр: Пілдер патшасы - үнді пәлсафасы мен ғылымының мәніне қарай, әрі даналық патшасы аталса, адамдар патшасы - Қытайдың атақты өнертабыстарына қарай, мемлекеттік басқару мен өнеркәсіп патшасы атанды; ал батыста екі патша бой көрсетті: оның бірі (патшалардың падишасы) Парсының, кейін арабтың патшасы болса, екіншісі (еркектер патшасы) жұртшылығының келбеттілігіне байланысты - Византия патшасы болды [6,59б.].
Айтылған ойдың дәлелі ретінде археолог ғалым Самарқандқа жақын Қушан елді мекеніндегі ғимараттың қабырғасын түгел алып тұрған әшекейлі өрнек-жазулар осы жүйенің айғақтамасын келтіреді. Онда қытай императорлары, келесесінде түрік хандары мен үнді брахмандары, үшіншісінде парсы патшалары мен рим императорлары бейнеленген [7,31б.].
Ұлы Жібек жолы бойындағы мәдениеттер сұхбаты поэзия алыптары - Шығыс ақындарының назарынан тыс қалмаған. Атақты Нәсір Қысырау (Хосров) былай шабыттанады:
Жадыңа тұт, ал арабтай кешегі
Шабандоз жоқ жыр-бәйітке көшелі.
Ал гректің ежелгі есті ұлдары
Жер-жиһанды емшілікпен нұрлады.
Тылсым күшпен тартқыш ел жоқ үндіден,
Рим етті сан-есеп, саз-үнді кен.
Қытай күшті-ақ суретке жырақта...
Бағдаттықтай қыл-қаламнан гүл төккен
Шын шеберді көрмепті әлем бірақ та
(Ирано-таджикская поэзия. М., 1974, 82 б.).
Жалпы қазіргі батыс философиясында Азия халықтарына партикуляризм тән деген жиі қайталанады. Бірақ бұл Азияны түсінбеуден туындайды. Адамдағы рухани бастауларды аспандатқан, нәпсіқұмарлық пен зорлық-зомбылықты, дүние қоңыздық пен екі жүзділікті әшкерелеген, кейбір зерттеушілер түркіден шыққан, басқалары парсының ақыны деп есептейтін, сопы Мауляна Жәлеледдин Руми, мәдени ауысулар мен ынтымақтастыққа, сұхбатқа ерекше мән береді: Кейде түрік пен үнді оп-оңай ортақ тіл табыса кетеді. Кейде екі түрік бірін-бірі жаттай сезінеді. Ендеше жанмен ұғынысу тілі - дегеніміз - мүлде бір басқа нәрсе; бір тілдестіктен жанмен ұғынысу тілі қымбат. Дін жүрегі атанған абзал ақын Конье қаласында қайтыс болған кезде оны ақтық сапарға шығарып салуға мұсылмандармен қатар христиандар да, иудейлер де, буддаға табынушылар да бірлесе қатысқаны тектен-тек емес-ті.
Жалпы адамзаттық мәдениет - көркемдік-поэтикалық, ғылыми, өндірістік қызметтің ең жетілген түрлері, әртүрлі халықтар мен ұрпақтарды ғасырлар бойғы қалыптасқан өмір салты мен ақиқатты танып-білуінің бірегей тәсілдері. Адамзат баласы осы қағидалардың негізінде таптық және нәсілшілдік өшпенділікке жол бермейтін, адам мен халықтар құқығы бұзылмайтын, қайыршылық пен мәдени отаршылықтан ада, біртұтас өркениетті құруға бағыт алуда. Мәдениеттің бір үлгілерін бүгінгі таңда басты мұратқа айналып, біртұтас адамзаттық мәдениетті қалыптастыруда басты бағдар болап отыр. Адамзат мәдениетінің қалыптасуы - халықаралық қауымдастық мүшелерінің мәдени құндылықтардың белгілі бір жүйесін жәй ғана қабылдау деп, дәлірек айтқанда түрлі мәдениет салаларын бірыңғайлау деп қарастыруға тағы да болмайды, өйткені мәселе аймақтық және ұлттық мәдениеттердің өзара рухани байланыстарының өсуі жайында болып отыр. Уақыт өткен сайын түрлі халықтар мәдениетінің арасындағы мәдени қарым-қатынастар мен байланыстардың арнасы кеңейе түсуде, сөйтіп бір мәдениет шеберінде орын алған өзгерістер басқаларына да өз ықпалын тигізуде. Ғаламдық мәдени тұтастықтаң кең өріс алуы жағдайында белгілі бір мәдени жетістіктер дүние жүзіне кеңінен таралуда. Ендеше, біз әлемдік гуманистік құндылықтар дамуына жаңа кезеңіне өткенімізді мойындауымыз керек.
Қазіргі әлемде адамзаттық жаңа рухани бағдарларын қалыптастыру, дамудың жаңа жолын іздестіру жүріп жатыр. Осы ізденіс ішінде бейбітшілік мәдениеті, келісім және сұхбат - ең тиімді әрі болашағы бар жол болып табылады. Егер Гете өмірінің соңында әрбір ақыл-есі бүтін жан либералшыл болу керек десе, бүгінгі оның ойын төмендегідей аударуға болар еді: бүгінде кімде кім өзін есінен алжаспағанмын деп сезінсе, ол төзімді, бейбітшілік сүйгіш болуы тиіс.
Жаңа дүниетанымдық бағдардың алғышарттары бүгіннің өзінде жасалу үстінде, ал олардың қоғамдық пікірде орнығуы баршамыздың адамгершілік жауапкершілігіміздің көрсеткіші. Өйткені бізбен және біздің әлемде болып жатқан барлық оқиғалар үшін тек біздің өзіміз ғана жауаптымыз.
Сонымен бірге адамдар қауымдастығында әртүрлі жаңа байланыс түрлері, ақпаратты сақтау және тарату жолдары пайда болып, адамзат тарихы көз алдымызда келелі тарихқа айналып отыр. Бұның өзі жоғарыда жағымсыз қырынан аталып өткен техниканың тартымды тұстарымен тығыз байланысты процестер. Бұрынғы жеке дарашыл, өз алдына бөлектенген күйден адамзат қай тұсынан алып қарасаң да біртұтас күйге ауысып келеді. Ол дегеніміз адамзаттың сұхбатқа үйренуін талап ететін жай. Сондықтан да тек өз құндылықтарын мен мәдениетінді ғана абсолюттеп, басқаларға мүсіркей қарау сынды көзқарастардан, әртүрлі европа-, американо-, африканоцентризмдерден айырылу қажет.
Осы мәселені Қазақстанда терең зерттеген А. Құлсариеваның бағалауы бойынша, Сұхбат ұғымын заманымыздың ақ желкені, туы десек асыра айтпаймыз, өйткені сұхбат сөзі соңғы кезде кең пайдаланылып жүр. Ол туралы саяси бағдарламалардан, ғылыми еңбектерден, білім беру жайындағы пікірталастардан және т.б. естиміз. Қазіргі мәдениетте сұхбат құбылысы (феномені) қоғамдық-әлеуметтік тәжірибе саласында көп назарға ие болып жүр, оның басты себебі сұхбат сол салада көптеп кездесетін мәселелерді оң шешудің құралы болып табылады. Әсіресе бүгінгі қоғамдық өмірдің тұрақсыз жағдай-күйінде сұхбат тақырыбы тікелей қақтығыс, жан-жалдарды - ұлттық, діни, мәдени-өркениеттік - болдырмау әрі алдын алу және шешумен тығыз байланысты [8,32 б.].
Біздің көз алдымызда жалпы мәдени, дүниетанымдық парадигманың өзгерісі жүріп жатыр,оны өзіндік бір концептуалды революция деуге болады. Оның мәні дәстүрлі және модернистік пайымдау шегінен шығып, жаңа сұхбаттылық принципін қалыптастырумен байланысты.
Сұхбат (диалог) дегеніміз не? А. Құлсариеваның анықтамасында, диалог сөзі этимологиясы бойынша көне грек тілінің dialego - екі адамның әңгімесі, сұхбаты дегенді білдіретін сөзге барып тіреледі. Диалогтың көп түрлі анықтамаларының ішінде оны ой алмасу немесе адамдардың өзара бірлескен ой қызметінің тәсілі дегенді де ертеден кездестіреміз. Соңғы уақытқа дейін диалог сөзі екі немесе бірнеше кейіпкерлердің пікір алысуынан тұратын әдеби шығарманың және де драмалық әрекеттің құрамдас бөлігі ретіндегі адамдардың сұхбаты деп түсіндіріліп келеді.
Бүгінде бұл сөздің мәңімен мағынасы көп кеңейді. Диалогты кең пайымдау арқасында ол адам мәдениетінің даму формасы болып қарастырылады. Бұдан лингвистикалық терминнің сол лингвистика саласынан тысқары жатқан аймаққа енуін көріп, ұғымның эвристикалық қуатының молшылығын байқаймыз. Диалог ұғымының өзі диалогты деген осы міне! [9,33 б.].
Әрбір диалог өз алдына түсіну де, араласу да, адам экзистенциясының тіршілігінің құбылысы да. Диалогтың маңызды қасиеті оның қарым-қатынасқа негізделгендігінде. Қатынасқа түсу - шынайы адами құндылық. М. Бахтин айтпақшы, Адамның өзіндік болмысы (ішкі және сыртқы) түгелдей дерлік қарым-қатынастан тұрады. Болу дегеніміз - қатынаста болу дегенді түсіндіреді. Өзінің жанының терең түкпірінде қатынасқа ықыласты болып жаратылған адмзат баласы өзін толығымен тек араласу, байланысу процесінде ғана жүзеге асырады, яғни бірлесе - тіршілік ету, бірлесе - шығармашылық туындау және т.б. сынды бірлік сипатында адам адамдық кейпін ашады [19,57б.].
Сұхбат - адамдар қарым-қатынасының түп тамыры. Сұхбат идеясы қос түрлі саналар кездесуі идеясы, қос түрлі мәдени әлемдер байланысы идеясы. Әрбір мәдениет өз алдына бір-бір дүние, олар бір-бірімен толық сінісіп кете алмайды да, өйткені олардың әр қайсысы осы әлемде соған ғана бөліп берілген өзіндік орнына ие. Диалог әлемі біріншіден, сұхбаттанушы жақтардың біртуарлығына, екіншіден, сұхбаттанушылардың өздерінің Болмыстағы бірегей орнының барлығына және ол орынды одан басқа ешкімнің баса алмайтындығын білуіне иек артады. Яғни, диалог тек тепе-тең сұхбатттаушылар позициясы бар жағдайда ғана, өздерінің әр түрлігімен маңызды көзқарастар айта алар жағдайда ғана шынайы мүмкін болады.
Қазіргі заман жағдайларында болашақ өркениет жалпыпланеталық болып сипатталуы тиіс. Өзгеше айтқанда, "үшінші әлемдегі" кедей, бірақ ақпаратты елдердің тұрғындары бай туысқандарының жағдайымен ұзақ уақыт келіспеуі мүмкін және байлар одан сайын бай болатын, ал кедейлер одан сайын кедей болатын әлемдік тәртіпті қайта құруға тырысады. Сонымен бірге, дамымаған "елдердің саны орташа айлық жалақысы тұлғаларға жеткіліксіз болып табылатын көптеген постсоциалистік мемлекеттермен толған. Осы теорияға қатысты Қазақстан Республикасы Президенті қызық пікір айтады: "...Қазіргі заманның жүрісі "вестернизацияның", сондай-ақ ымырашылдықтың бүкіл әлемдік жеңісін білдірмейді. Бүкіл әлемдік либералдылық моделінің схематизмі батыс еуропалық және солтүстік америкалық өркениеттің бірегей және баға жетпейтін тәжірибесі оның жеке тұлғаларының көпсанды кездейсоқтарымен, ауытқуларымен және шапағаттарымен тарихи және нақты тәжірибе сияқты емес бір уақыттан тыс модель ретінде ұғынылады" [4,9 б.]. Бір-бірімізді дұрыс түсініп, дұрыс көзқараспен қарау үшін ақ ниетпен өзкізілетін діни-мәдени сұхбат (диалог) керек. А. Құлсариева бұл жайлы дұрыс сөз айтқан: Батыс пен Шығыстың қосарлы ықпал аймағында орналасқан Қазақстан үшін мәдениеттер мен діндер сұхбаты идеясының берері мол. Сұхбат ықпалы аймағында орналасқан Қазақстанның елі үшін сұхбаттылық, адамдар арасындағы сыйластық өмір салты болып кеткен. Олар үшін құқықтық та, қара күш те адамдар бірлестігінің негізі бола алмайды. Олардан биік тұрған құндылықтар - сұхбатты қалыптастырушы сүйіспеншілік, төзімділік, мәміле - келісім болып табылады [5,25]. Қазіргі адамзат баласы мыңдаған халықтардың жүздеген мемлекеттеріне біріккен миллиардтаған саны бар жұртшылық. Олардың бәріне ортақ не болуы мүмкін? Олардың бәріне ортақ нәрсе -- мәдениет, адам баласының саналы іс-әрекетінің жемісі ретіндегі мәдениет, жасампаздық рухының көрінісі ретіндегі мәдениет. Бұл әлемде абсолютті бірдей екі адам болмайтындығы сияқты егіздей ұқсас екі мәдениет те болмайды. Алуан түрлі мәдениеттер арасында қандай қарым-қатынас болуы мүмкін? Оларда өзара түсіністік бар ма? Осы сияқты көптеген сұрақтар мәдениеттанушының алдында міндетті түрде туады және толассыз туа береді де. Себебі мәдениетті адам өмірден мән мен мағына іздейді, жаңаны танысам ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz