Ұлттық мемлекет тарихының бастауы
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Әл - Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Философия және саясаттану факультеті
Дінтану және мәдениеттану кафедрасы
Бітіру жұмысы
Қазіргі кездегі ұлттық мәдениетті дамыту мәселесі
Орындаған :
4 курс студенті - - - - - - - - - - - - - - - - - - ___________________________________ ___
(қолы, күні)
Ғылыми жетекшісі:
Филос.ғ.док. проф. - - - - - - - - - - - - - - - - - - __________________________________
(қолы, күні)
Рецензент:
Филос. ғ.док.проф. - - - - - - - - - - - - - - - - - - __________________________________
(қолы, күні)
Норма бақылаушы: . - - - - - - - - - - - - - - - - - - ________________________________
(қолы, күні)
Қорғауға жіберілді:
---- ------------- 2012 ж
Кафедра меңгерушісі
Филос.ғ.д.,профессор. - - - - - - - - - - - - - - - - - - _______________________________
(қолы, күні)
Алматы 2013
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Ұлттық мәдениет пен жаһандану үрдісінің арасындағы қайшылық.
1.1 Ұлттық мемлекеттің пайда болу тарихы мен негізгі принцптері ... ... ... ... .6
1.2 Жаһанданудың ұлттық мәдениетке тигізер кері әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ...17
ІІ Қазіргі кездегі ұлттық мәдениетті дамыту мәселесі
2.1 Қазақстан халықтарының ұлттық идентификациясының тарихи негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2 Қазақ халқының негізгі құндылықтарын анықтау және қазіргі кездегі ұлттық мәдениетті дамытудың маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 8
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ұлттық мәдениет, тіл, дін, тарихи жады, ата мекен, ұлттық символдар мен аңыздар, мемлекет халқының этнодемографиялық құрамы және мемлекеттің даму деңгейі әр елдегі тарихи және географиялық жағдайға, халқының құрамына байланысты әр түрлі болады. Кейбіреулері бірінші қатарға шығарылып, кейбіреулері мемлекет тұтастығына қауіп туғызатындықтан маңызын жояды. Қазіргі кезде Қазақстанда ұлттық мәдениетті қалыптастыруға оны дамытуға керекті құндылықтар нақты анықтала қойған жоқ. Қазақстандағы ұлттық мәдениетті қалыптастырудың шешуші факторлары - ұлттық құндылықтарды насихаттау мен діни келісім, миграция және демографиялық процестер болуға тиіс деп ойлаймыз.
Қазақстандағы ұлттық құндылықтарды, тілдік ситуация мен еліміздің мәдени тұтастығын қалыптастырудың ғылыми негізін жасап, мейлінше тездетіп іске асырмаса, ішкі тұрақтылықтың, тіпті егемендіктің сақталып қалуының екіталай екенін білдіреді. Өйткені жаһандану жағдайында өзге де мемлекеттер де ұлттық құндылықтарын насихаттауға әлдеқашан кірісті
Бізге ортақ ұлттық аңыздар мен тарихи жады жасау керек. Дегенмен, біз бұрынғы этникалық аңыздардың әр халықтың ертедегі батырларына немесе әулиелеріне арналып шығарылғанын, ал батырлар көбіне орыс пен қазақ халқы араласпай, бүгінгідей бірге тұрмайтын ерте кезде елді сыртқы жаулардан қорғау үшін соғысқанын ескеруіге тиіспіз. Орыс отарлаушыларына қарсы қазақ батырлары соғысса, Шыңғыс ханның атақты жорығы мен алтын орда кездерінде орыс батырлары ұлы даланың шабуылынан өз елдерінен қорғау үшін өлімге бас тікті. Ал, діни мистикалық әңгімелердің екі халық екі түрлі дін ұстанғандықтан бір-біріне үш қайнаса сорпасы қосылмайды. Сондықтан, этникалық аңыздар халықтарды бір-біріне алыстатуы да мүмкін. Сондықтан, бізге екі халықтың да ұлттық өшпендігін қоздырмайтын, ортақ символдар мен құндылықтарды жаңадан жасау керек. Демография басқаруға ыңғайсыз сала һәм жақын болашақта Қазақстан халқының ұлттық мәдениетіның құрамында біртектілік қалыптаса қоймайды. Сондықтан, Біз идентификацияның ұлттардың арасын жақындататын, болашақта ортақ құндылыққа айналатын әмбебап факторларын ғана таңдап алдық. Және, бұл факторларды таңдап алғанда көпұлтты мемлекет болғандықтан азаматтық ұлт концепциясына сүйенетін Батыс Еуропа тәжірибесін де, Қазақстан халықтарының менталитеті примордиалистік екенін де ескереміз.
Азаматтық ұлттың да қалыптасуы белгілі бір мәдениетке негізделетіні белгілі. Ол мәдениет көбінесе индустриалды мәдениет. Ал, көп елдерде жоғары индустриалды мәдениет бір тілдік негізде, ортақ құндылықтар арқылы қалыптасқан. Сондықтан, тұратын халықтарының менталитеті примордиалистік болғандықтан Қазақстанда мәдени тұтастық, яғни бір тілде сөйлейтін азаматтық ұлт ортақ стандарттары мол индустриалды мәдениеттің арқасында қалыптаспақ. Аталған негізгі проблемалар шешілсе Қазақстан халықтарын бөліп, бір-бірінен ерекшелендіріп тұрған идентификация қиындықтары шешіледі деп санаймыз.
Зерттеу нысаны. Дипломдық жұмыстың негізгі нысаны көпұлтты Қазақстанда, ұлттық мемлекет құра отырып ұлттық мәдениетті одан әрі дамытудың негізгі жолдарын қарастыратын боламыз
Зерттеу пәні. Қазіргі кездегі ұлттық мәдениеттің негізі. Ұлттық мемлекет тарихының бастауы. Саясаттанулық көзқарастағы жаһанданудың ұлттық мәдениетке тигізер әсері..
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жаһанданудың негізгі қаупі - мемлекеттің бірлігін сақтайтын ұлттық сана-сезімнің тұтастығының жойылуы мен ұлттық мемлекеттің саяси-әлеуметтік функцияларының әлсіреуі. Біз бұл жұмыста осы аталған екі проблеманы кеңінен қарастырдық. Ұлттық идентификацияның, яғни ұлттық мәдениеттің, ұлттық сана-сезімнің адамның адамгершілігіне, рухани дамуына тигізетін оңды әсері, қоғамның тұрақтылығы мен ұлттық бірлігін нығайтудағы ролін ескерсек, бізге идентификацияның негізгі буындарын, компоненттерін анықтау, көпұлтты қоғамның саяси, мәдени консолидациясын нығайту үшін керек құндылықтарды айқындау өте маңызды мәселе екенін түсінеміз. Әсіресе, жаһандануға тән ашық қоғам, саяси демократия жүйесі мемлекеттің ішінде сенім бостандығы мен еркін ойлау құқын бекітеді. Осы құқықтық ереже жағдайында көптеген конфессиялардың, ілімдердің, экстремистік-фундаменталистік секталардың қоғамның мәдени тұтастығын бұзып, рухани саулығына зиянын тигізетіні белгілі. Бұл жағдайда ұлттық сана-сезімнің негізгі құндылықтарын, жалпы адамгершілік принциптерінің басты талаптарын белгілеп, олардың насихатталуы мемлекеттік саясатқа айналуы тиіс.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Дипломдық жұмыстың басты жаңалығына ұлттық мәдениеттің қалыптасып даму жолындағы, ұлттық мемлекеттің шығу тарихы және ұлттық мәденитті ұстын қылған ұлттық мемлекеттің дамуына жаһанданудың тигізер әсерінің зерттелуі жатады. Ол Қазақстан халықтарының мәдени бірлігін қалыптастырушы факторлар ретінде - тілдік процесті, діни келісімнің қалыптасуын, индустриалдық мәдениеттің орнығуы мен ортақ құндылықтардың халық санасынан орын алуын анықтаудан көрінеді. Екінші жаңалығы - ұлт концепцияларын интеллектуалдық конструкция ретінде ғана емес, ұлттардың шын болмысы, табиғаты ретінде санау болды. Яғни, Қазақстандағы негізгі ұлттар қазақ пен орыс халықтарын примордиалистік менталитет өкілдері ретінде мәлімдеу. Қазақстандағы азаматтық-мәдени бірлік азаматтардың ұлттық мәдениетінің қысым көрмейтіндігіне деген сенімінің және индустриалды мәдениеттің бір тілде, болмаса билингвизм арқылы қалыптасуының негізінде ғана пайда болады деген тұжырым. Бұл дегеніміз Қазақстанда бір ұлт қалыптастыру деген мақсаттың өзі дұрыс емес деген сөз. Елімізде азаматтық-мәдени бірлік қалыптасуы мүмкін. Өйткені, қазақ пен орыс этностарының бойындағы примордиалистік менталитет қазақстандық ұлт ұғымын қабылдай алмайды. Ешкім қарсылық жасамауы мүмкін, бірақ өмір шындығы ретінде ел бұған сенбейді.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом екі тарау мен төрт бөлімнен тұрады. Диплом мәдениеттану, саясаттану, әлеуметтану, дінтану, тарих, т.б. топ студенттеріне және басқа ғылыми ізденушілерге арналған.
І Ұлттық мәдениет пен жаһандану үрдісінің арасындағы қайшылық.
0.1 Ұлттық мемлекеттің пайда болу тарихы мен негізгі принцптері
Ұлттық мемлекеттің пайда болған уақыты - 16 мен 17-ші ғасырлардың арасы. Нақты бір датаны белгілеген адам жоқ. Әсілі, ұлттық мемлекеттің бүгінгі демократиялық формасының қалыптасу процесі 20 ғасырдың аяғына дейін созылса керек. Қалай десек те, ұлттық мемлекет империялық мемлекеттен азамат пен мемлекет арасындағы қарым-қатынас принциптері бойынша басқаша құрылым болды. Басқалығы сол, мұнда империядағыдай адамдар құдайдың көлеңкесі, өзі ешқашан жауапқа тартылмайтын құдіреттің, абсолютті биліктің иесі, халық әкесі - императорға, немесе корольге, қағанға емес, қаймана жұрт ішінен өзі сияқты қараны бүкіл халық болып сайлап алып, соған бағынады. Ол және мерзім-мерзім қайтадан сайланып тұрады. Халық өзіне ұнаған адамды билікте қалдырып, қызметі нашар болғандарды биліктен босатып отырады. Мемлекетті басқаруда халыққа құқық берілген соң, әр ұлт өз мемлекетін құруға кірісті. Сөйтіп, ұлттық мәдени тұтастыққа сүйенген мемлекеттердің дамуы барысында Еуропада адам мемлекеттің құлы емес, мемлекет адамның қызметшісіне айналды. Ұлтшылдық дәуірі адам баласын белгілі бір деңгейде жоғары саяси даму сатысына шығарып, қоғамдық, материалдық игіліктерді көбейтті. Империяның мүддесі көршілес елдерді өзінің құрамына қосып алу, император билігін күшейту болса, ұлттық мемлекетте ұлттық қауіпсіздік, билік легитимдігі мәселесі алға шықты. Дегенмен, ұлттық мемлекеттер дәуірінде барлық ұлттар тегіс өз мемлекетін құрып кете қойған жоқ. Тіпті, құрылған ұлттық мемлекеттердің кейбірі демократиялық приципті мойындамады. Бірақ, құрылған ұлттық мемлекеттердің барлық күш-жігері халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуға жұмсалуы керек болды. Бұл негізгі саяси қағидаға айналды. Яғни, ұлттық мемлекетке ең маңызды нәрсе тек қана ұлттық мүдделер болып саналды. Ұлттық мүдде жеке адамдардың талаптарын орындау мен қоғамдағы көпшіліктің тілектерін қанағаттандыру болып белгіленді. Билік органдары ұлт өкілдерінің, яғни қатардағы азаматтардың мұң-мұқтажын анықтап, оны белгілі бір мемлекеттік мақсатқа айналдырып, іске асырады. Сөйтіп, билеушінің емес, қарапайым адамдардың мүдделері ұлттық мәртебеге ие болып, арнайы мемлекеттік саясатқа ұласып отырды. Осы тәртіп бойынша халықаралық құқық жүйесі жасалды [1, 151-154 бб]. Халықаралық құқық жүйесі ұлттардың мемлекет құру құқын және ол мемлекеттердің егемендік принципін бекітті. Осы ретте бізге ұлт пен мемлекеттің арасын ажыратып білу маңызды. Ұлттық мемлекеттің тарихы мен бүгінгі анықтамасын білмек лазым.
ХҮІІ-ХҮІІІ ғ.ғ. Батыс Еуропа елдерінде буржуазия ұлттық мемлекет құру ұранын көтерді. Және осы ұранның арқасында Еуропада ұлттық мемлекеттер пайда болды да. Бұл ұлттық мемлекеттер ұлттың өзін-өзі сақтау құралы ретінде дүниеге келді. Бірақ, халықаралық құқық жүйесі ұлттардың егемендігін бекіткенімен, мемлекет ұлттың өзін-өзі сақтау, даму құралы болғанымен нақты өмірде бұлай болмады. Мұндағы бір парадокс ұлттық мемлекеттер дәуірінде мемлекеттердің көбі түрлі ұлыстардан, этностардан құралды. Барлық мемлекеттер осы ретте осы ұлыстардың әсіре ұлтшылдыққа ұрындырмауға, сөйтіп, мемлекеттің тұтастығын бұзып алмауға ұмтылды. Ғылыми теориясына жүгінсек ұлтшылдық дегеніміз бір мемлекетте тұратын екі немесе одан да көп этностардың біреуі немесе барлығы бірдей өз ұлтының тілін мемлекеттік тілге айналдыруды, билік органдарын өз өкілдерінің басқаруын, мемлекеттің өзінікі болуын қалайды, сол үшін саяси тәсілдермен күреседі. Ұлтшылдық кейбір тарихи кезеңдерде, бірде тұрғын халық отарлаушылардың кетуін талап етіп, бірде екі ұлыс мемлекеттегі билікке, саяси ықпалға таласып ел тұтастығына, ішкі тұрақтылық пен дамуға қауіп төндіруі мүмкін. Мұндай ұлтшылдықтың тамырына Еуропада ертерек балта шабылды. Яғни, өндірістік-индустриалдық мәдениет қалыптасып, этникалық мәдениеттерді ығыстырып шығарды. Сондықтан, Еуропалықтар этникалық тұтастықтан гөрі, мемлекеттік тұтастық, саяси бірлікті ұлт деп таныды. Батыс Еуропаның қоғамдық ғылымында да бірнеше этнос бір мемлекетте бейбіт қатар өмір сүретін болса, ол мемлекеттің жұртшылығы біртұтас ұлт болып есептелді. Ал, Шығыс елдерінің тарихы, мәдениеті, индустриясының даму деңгейі Еуропа мемлекеттерінің тарихынан, даму дәрежесінен, өркениетінен, діни түсінігінен бөлек еді. Бұл елдердің мәдениеті де, ондағы ұлттардың қалыптасу тарихы да басқаша өрбіді. Сондықтан, ұлт пен мемлекеттің жігін ашып, ұлттық мемлекет деген ұғымды толық түсіну үшін біз ұлт, этнос жайындағы ғылыми теорияларды шолып шығуға тиіспіз. Жаһандану жағдайында көпұлтты Отанымызда қоғамдық тұрақтылықты сақтау үшін ұлттық саясатта қандай мақсаттарды таңдауға тиіспіз? Қазақстан халықтарын біріктіру үшін қандай құндылықтарды насихаттау керек? Бізге бір ұлт болып ұйысу мүмкін бе?,- деген сұрақтарға жауап беру үшін осы ұлт ұғымының ғылыми тұжырымдамаларын сүзіп шығуға міндеттіміз. Батыс ғалымдарының түсінігі бойынша және Батыс Еуропаның бүгінгі өмірінің ерекшеліктеріне қарағанда ұлт дегеніміз - дамыған қоғамдағы этностың жетілген түрі. Ұлт дегеніміз - феодалдық ыдыраңқылық жойылып, капитализм орнаған кезде, яғни шаруашылық және басқа да экономикалық-кәсіби қатынастар күшейген кезде, жаппай сауаттылық тарап, бір тілде әдебиет жазылып, білім беру мен өндірістік қатынастар бір тілде жүргізілгенде, сол тіл арқылы ұлттық сана-сезім пайда болғанда қалыптасатын тұтастық [2]. Бұл анықтама Шығыс елдеріндегі ұлт анықтамасына сәйкес келмегенімен, Еуропа елдерінің тарихына сәйкес, дұрыс анықтама. Шындығында Батыс Еуропа ұлттары капитализмнің арқасында қалыптасты. Капитализм жеке меншік пен саудаға негізделген құбылыс, сондықтан ол демократия шеңберінде ғана дамиды. Ал, демократиялық мемлекет бейбіт өмір сүре алатын, біртұтас халықтың мемлекетінде ғана орнығады. Батыс Еуропада жеке меншік сезімі, нарықтық қатынастар ерте бастан бекіді. Мұнда әр адам еңбегі мен өнімін сатып, қаражат қорын жинайды. Ал, сауда жүру үшін бір ғана тауар емес, алуан түрлі бұйымдар сатылуы керек. Бәсекеде озып шығу үшін қаражат қорын өндірісті кеңейтуге салу қажет. Бұл капитализмнің бастапқы талаптары ғана еді. Сауда мен бәсеке адамдарды өндірістің тиімді жолдарын іздестіруге итермеледі. Адамның ғылымға құмар табиғаты да индустрианың дамуына әсер етті. Осының өзі Батыс Еуропадағы ұлттық мемлекеттердің нығаюына әкелді. Мысалға, Ұлыбритания мен Францияда 19 ғасырда қарқынды дамыған өндіріс ХҮІІ-ХҮІІІ ғ.ғ. негізі қаланған ұлттық мемлекетті мықты державаға айналдырды. Буржуазия бейбітшілік пен қоғамдық тәртіпті орнататын мемлекетті пайдаланып қоғамды ұйымдастыруды, сол арқылы өздерінің мәртебелерін, байлықтарын көбейтуге мүдделі болды. Бұған, олардың патриоттық сезімдерін қосамыз. Сонда, капитализм мен өндірістік технологияның дамуы ұлттық мемлекеттің негізгі институттарын, мысалға, экономикада ішкі рынок пен өндіріс стандарттарының, әлеуметтік-мәдени салада ортақ баспасөз бен білім беру жүйесін, саясат саласында бюрократиялық орталық үкімет пен ортақ заңдарды, идеологиялық салада ұлттық бірлік идеологиясын қалыптастырды [3, 239-240 бб]. Сондықтан, ұлттардың пайда болуы Еуропада демократиялық мемлекеттердің құрылуымен тікелей байланысты болды. Ал, капитализм мен ұлттың қайсы бірінші пайда болды деген сұраққа тарих әрқалай жауап береді. Мысалы, бірінші мәдени туыстық бойынша саяси билік орнайды (Франция), содан кейін бұл билік тілді, мәдениетті, әдебиетті барлық ұсақ ұлыстарға ортақ дүниеге айналдырады. Екінші бір елде тілі, діні бөлек ұлыстардың үстінен бірінші саяси билік орнап, одан кейін ортақ тіл, ұлттық символдар пайда болады (Италия). Дегенмен екеуі бір-бірімен диалектикалық байланыста өріліп жатқан дүниелер. Феодалдық ыдыраңқылық жойылғанда қай ұлыс қай астанаға бағынып кетті сол күйі ұлттық мемлекет құруға кірісті. Мысалға, Италиян ұлтында түркі халықтарындағыдай бір адамнан тараймыз деген аңыз да, ұлттық тұтас мәдениет те болмаған. Италиян ұлты 19 ғасырда орталық үкімет пен халық арасындағы клиенттік қатынастар арқылы бірікті. Яғни, ортақ рынок, ортақ саяси биліктің, ортақ заңдардың арқасында ала шұбар халық бір ұлтқа айналды. 1860 жылы халықтың 3 пайызы ғана италиян тілінде сөйлейтін. Өндірісті, ғылымды, білім жүйесін, баспасөзді, заңдарды орталық үкімет италиян тілінде дамытып әкеткендіктен ғана қазіргі Италиан ұлты пайда болды [4, 94-95 бб]. Үкіметтің ұлтты қалыптастыруының жарқын мысалын біз Францияның тарихынан да көре аламыз. 1789 жылы Франция халқының жартысы француз тілін білмейтін. Францияда 1833 жылы әрбір коммуна бір мектеп ашсын деген заң шығады. 1847 жылы мектептер екі есе көбейді. Мектептерде сабақ тек француз тілінде жүрді. 1881 жылы бастауыш мектепте оқу тегін болды да, 1882 жылы бастауыш мектепте оқу міндетті деп жарияланды. Сөйтіп, 1863 жылы халықтың 80 пайызы французша сөйлей алатын дәрежеге жетті. 1880 жылы Бретон түбегіндегі жағдай туралы Франция Үкіметіне берілген есепте түбекті Францияның құрамына қосып алу үшін алдымен мектептер салу керектігі жазылған. Мектеп салудың маңызы түбекті Францияға толық қосып береді және тарихи аннексия, мәдени тұтастану процесін аяқтайды деп анықталған. Бірақ, бұл ғасыр демократияның орнығуының алғашқы сатысы болғандықтан, француз тілінде оқытатын мектептер зорлықпен салынды және балалардың санасына ұлттық патриотизм мектептер арқылы қолдан сіңірілді. Француз тілін үйрене алмай, бретон тілінде сөйлеп жүрген балаларды кемсіту, тіпті әкімшілік шара қолданып жазалау тәсілдері кеңінен қолданылды [4, 97 б]. Сөйтіп, Батыс Еуропа елдерінде ұлттар азаматтық негізде, саяси бірліктің арқасында қалыптасты. Мемлекет базарларында адамдар өз өнімдерін сату үшін немесе білім алып, заңдарды пайдаланып, саяси карьера жасау үшін сол мемлекеттің заңдарын, тілін, білім стандарттарын, яғни жоғары мәдениетін қабылдауға мәжбүр. Мұның атын ағылшын этнологы Энтони Д. Смит азаматтық ұлт деп атады. Ол,- Капитализм белгілі бір территорияда экономикалық интеграцияны күшейтіп, сауда мен айырбастың дамуына жағдай жасады. Мемлекет салық жинау мен кейбір салаларда өзінің монополиясын орнатудың, күш қолдану құқының арқасында қоғамда билігін күшейте түсті. Біртіндеп мемлекеттің билігі жүретін жердің барлығына бірдей стандарт кәсіптер мен біліктілік жүйесі орнады. Адамдардың білім алуын, экономикалық машығын қалыптастыруды өз қолына алған мемлекет ұлтты жасап шығатын қуатты тәрбие орны ретінде ХІХ ғасырдың екінші жартысында қалыптасып болды,- деп жазды [5, 121 б]. Мысалға, ХХ ғасырда Франциядағы негрлер мен еврейлерге үкіметтің сыңаржақ саясаты қатты әсер етті. Олардың мәдениетін, тілі мен дінін үкімет мүлдем ескерген жоқ. Олар сол әлеуметке сіңіп, өмірде өз орындарын тауып кету үшін француз мәдениетін игеруге мәжбүр еді. Сөйтіп, француз еврейлер, француз негрлер пайда болды. Бұл Францияның капиталистік, индустриалдық мәдениетті француз мәдениетінің, француз тілінің негізінде қалыптастырғанынан болды. Осындай индустриалды мемлекеттік мәдениетті Еуропа ұлт деп түсінеді. Осы франция мәдениеті арқылы біріккен құрама халық - Франция егемендігінің негізі болды. Яғни, заңдар мен әлеуметтік, құқықтық институттардың ортақтығы ұлттық бірлік деп түсінілді. Батыс Еуропаның ұлтты экономикалық-саяси бірлік деп түсінуіне тағы бір аса маңызды фактор әсер етті. Бұл ХҮІ ғасырда басталған процесс еді. Осы уақытта рухани сала Еуропада реформацияның ықпалына түсті. Шіркеуді тәркілеумен бірге, қоғамдық сананың діннен ажырауы жүріп жатты. ХҮІІ ғасырдың ортасынан бастап христиан әлемінде латын тілінің ролі төмендеді. Бұл біріншіден христиандық шіркеудің өз ішінде жүріп жатқан ыдыраңқылыққа байланысты болса, екінші жағынан буржуазия мен сауданың ықпалы артып, Еуропаның жеке-жеке аймақтарындағы саяси һәм шаруашылық коммуникациялардың күшейе бастағанына да байланысты еді. 17 ғасырдың ортасынан бастап Еуропада латын тілінде кітап басу азайды. Еуропаны біріктіріп тұрған дін тілінің құлдырауы өте терең тарихи процестің басталуына түрткі болды. Еуропаның діни тұтастығы бұзылып, мұның соңы бұрынғы мемлекеттік-аймақтық жікшілдіктің күшейе түсуіне ұласты [6, 78-79 бб]. Сөйтіп, секуляризация процесінің ықпалымен аймақтық діндер Еуропа ұлттарының қалыптасуында негізгі роль ойнаған жоқ [7, 62-63 бб]. Сондықтан, Еуропада дін ұлттың негізгі белгісі саналмайды. Ұлт ұғымы экономикалық-саяси бірлік тұрғысында ғана қаралады. Ұлт сөзі Шығыстағыдай бостандық, ар-ождан, намыс, имандылық, адалдық, айнымастық сияқты рухани-моральдық категорияларымен байланысты емес. Батыс Еуропадағы тілдік бірлік негізінде қалыптасқан азаматтық ұлттардың ортақ саяси биліктің ықпалымен қалыптасуының сыры да осында. Яғни, әр түрлі ұлыстардың ұлттық мемлекеттерге бірігу кезінде діннің жіктеуші, жауластырушы ықпалы болған жоқ. Сөйтіп, мұнда ұлттың азаматтық негіздегі түсінігі қалыптасып шықты. Мысалға, қазір Шығыс елдерінен барған адамдарды Франция азаматтығын алған соң француз деп атай береді. Олар өздерінің мүдделерін мемлекеттік саясатқа енгізіп, мәдениетін, тілін дамыту құқықтарын саудалай алмайды. Өйткені, мұндағы мемлекет пен ұлттың арасы ажырағысыз. Индустрия жұмысының, кәсіби қатынастар мен білім жүйесінің бір тілде қалыптасып қалған коммуникациялық әдетін иммигранттарға бола өзгерту мүмкін емес. Сондықтан, адамдардың ұлты азаматтығына, яғни сол мемлекетте қалыптасқан индустриалды жоғары мәдениетті қабылдауына қарай анықталады. Батыс Еуропа мемлекеттерінде ХХ ғасырда халықтың ортақ идентификациясын арнайы қолдан қалыптастыру проблемасы болған жоқ.
Осындай тарихи үрдістің нәтижесінде ұлттың қалыптасуын әр түрлі тұрғыда қарастыратын түрлі концепциялар пайда болды. Бұл теориялардың бәрін болмаса да негізгілерін талдап шығу бізге Еуропадағы мемлекеттердің мәдени тұтастығының негізі, яғни мемлекеттік егемендік принципінің ерекшелігі мен Шығыс елдерінің, соның ішінде Қазақстанның ұлттық егемендігінің идентификациялық негіздерін түсіну үшін қажет. Ұлтты саяси-экономикалық феномен деп санайтын тұжырымдамаларды конструктивистік теориялар деп атайды. Осы теориялардың ішінде Еуропаның ұлт жайлы түсінігін біршама толық сипаттаған Эрнест Геллнердің тұжырымы болды. Э.Геллнердің Ұлт және ұлтшылдық атты еңбегінде ұлттың қалыптасуының Еуропаға тән себептері талданған. Оның тұжырымы бойынша ұлттың пайда болуы индустрияның дамуымен байланысты. Э.Геллнер кез-келген қоғамның ұлтқа айналуы жазу-сызудың, стандарт кәсіптердің (индустрияның), сол кәсіптерді үйретіп, өндіріске маман даярлап отыратын білім жүйесінің пайда болған кезінде іске асады деп қорытады. Яғни, индустрия дамымай тұрып ұлт қалыптаспайды. Өйткені, ұлттың түрлі кәсіп игеруге негізделген және жалпы ұлттық білім, заң стандарттары арқылы интеграцияланған индустриалды мәдениетін тек ұлттық білім жүйесі мен ортақ заңдары арқылы жасауға болады. Ал, бүкіл ұлттың білім жүйесін қаржыландыру, яғни, оның мамандарын дайындау, кітабын шығарып, жекелеген пәндерін дамыту, ғимаратын салып, методикасын жетілдіріп отыру мемлекеттен басқа ешкімнің де қолынан келмейді. Жеке кәсіпкер болсын, мектеп пен жоғары оқу орындарында балаларын оқытатын ата-аналар болсын мұндай аса маңызды және сала-салаға бөлінген тармақты жүйенің жұмысын тұрақты түрде қаржыландырып отыра алмайды. Сондықтан, мемлекет пен ұлт ажырағысыз ұғымдар және индустриалды қоғамның ғана ұлт болып саналуға хақысы бар. Ал, аграрлы немесе жартылай индустриалды мәдениеттер көп салалы, жоғары индустриалды мәдениеттердің ықпалына төтеп бере алмай тарих сахнасынан кетеді [8, 110-111 бб]. Э. Геллнер ұлттың қалыптасуын индустриалды мәдениетпен байланыстырғанымен, кез-келген ұлттың тамыры ежелгі этнографиялық-дәстүрлі мәдениетте жатыр деп санайды. Бірақ, дәстүрлі этнографиялық мәдениеттің толыққанды ұлттың қалыптасуына жеткіліксіз екенін айтады. Э. Геллнердің пікірінше индустриалды мәдениет жазу-сызудың пайда болуына, іргелі ғылымдар мен білім стандарттарына тәуелді. Яғни, ұлттың кез-келген өкілі сол ұлттың мемлекеттік мәдениетін, ұғымдарын, стандарттарын қолданып қана өмір сүре алады [8, 112-113 бб]. Мемлекеттің міндеті де қоғамда мәдени ерекшелік, түсініспеушілік тудырмау. Өйткені, көп салалы индустрия адамдар бір-бірін еркін түсінген жағдайда ғана дамиды. Егер, мәдени ерекшелік туындаса ол мемлекеттің, немесе білім жүйесінің өз жұмысын дұрыс атқармағаны болып саналады. Білім жүйесінің міндеті өз кәсібін шебер меңгерген, тұтынушы қоғаммен тығыз жұмыс істей алатын мамандар дайындап шығару [9, 75 б]. Сөйтіп, тіл мен мемлекет Геллнер концепциясы бойынша ұлттың іргетасы. Бұл тұжырым ұлттың бірлігін қамтамасыз етуді маңызды мақсат ретінде белгілегенімен адамдардың этникалық ерекшеліктеріне мән бермейді. Тұжырымдаманың мазмұны шыққан тегіне қарамастан адам белгілі бір қоғамның мәдениетін, тілін меңгерсе ол сол ұлттың өкілі болып шыға алады, сондықтан, ұлттық мәдениетті қолдан жасауға да болады деген пікірге саяды.
Ұлтты азаматтық негізде, мемлекеттен ажырағысыз етіп түсіндіретін тұжырымдардың ішіндегі қабырғалысы Бенедикт Андерсонның ұлттық тұтастықтың елесі концепциясы. Б. Андерсон Антропологияға сүйеніп ұлттың мынадай анықтамасын ұсынамын: ұлт дегеніміз адамдардың ойындағы тұтастық елесі және ол тұтастық егеменді қоғам түрінде елестейді,- дейді. Яғни, ұлт деген - елес. Өйткені, ең шағын ұлыстың адамдары да бірін-бірі түстеп танымайды. Тіпті түгелі бір уақытта бір жерге жиналмайды. Ұлт өкілдерінің тағдыры туралы да жекелеп білмейді. Бірақ, ұлыс өкілінің есінде өзінің ұлт мүшесі екені сақталады. Және ұлт әрқашан достық, туыстық қатынастар түрінде елестейді. Дәл осы елес мыңдаған жылдар бойы адамдарды ерлік жасауға, жан қиюға, бірін-бірі өлтіруге итермелеп келеді. Сондықтан болар белгісіз солдаттан артық қазір ұлттық символ жоқ. Оның қабірінде ешкім жатпауы да мүмкін. Бұл ұлттың адамдар санасында елес, идеал ретінде өмір сүретінінің белгісі [6, 80 б]. Андерсонның айтуынша бұл елестің күшті болатын себебі Адамдардың түсінігінде ұлт -киелі феномен. Адам дүниеге келгенде ұлтын таңдамайды. Сондықтан, ұлтты өзінің пешенесіне жазылған тағдыры, құдайдың сыйы деп түсінеді. Сөйтіп, өз болмысына, өзінің жоқтан бар болып жаралғанына құрмет сезімімен, аялай қараса, өзінің ұлтына да сондай ыстық сезіммен қарайды. Кейде бұл өзін-өзі сақтау түйсігімен астасып та жатады. Андерсон ...адамдардың санасындағы ұлттық тұтастықты сақтауға баспасөз бен әдебиет еңбек етеді...,- дейді. Әсіресе, роман кейіпкерлері тарих пен ұлттық мінездің елесінен туындайды. Кейіпкерлер дәл солай өмір сүрмеген болуы, тіпті ондай адамдардың болмауы да мүмкін. Бірақ, ұлттық роман ұлт тағдырындағы тауқыметтің, болмаса ерлік кезеңнің нақты елесін береді. Газет оқу да іштен, үндемей отырғанда жүретін процесс. Газет оқыған адам өзі сияқты миллиондаған адамдардың да сол мезетте тура сол газетті оқып отырғанын бейсана түрде сезеді. Андерсоннның айтуынша осы баспа ісі пайда болған кезде ұлтшылдық та адамдардың санасына сіңе бастады. 1520 жылдан бастап Батыс Еуропада кітап басу ісі қарқынды дамыды. Кітап басу дамыған сайын ұлттардың топтасуы да күшейді. Баспа ісі туыстас диалектілердің бірігіп, ұлттық тілге айналуына әсер етті. Біртұтас тіл ортақ сана-сезімнің қалыптасуына жағдай жасады. Бірінші, бірегей ұлттық коммуникация өрісі пайда болды. Екінші, тіл тарихты, ұлттың өткенін, болашағын суреттеудің құралына айналды. Тарихпен бірге ел қорғаған батырлар бейнесі, ұлттық мінез түйткілдері, ортақ құндылықтар айқындалды. Үшінші, баспа тілі миллиондаған адамдарға ортақ әкімшілік, билік органдарының ортақ тілін жасап берді [6, 85-86 бб]. Сөйтіп, Б. Андерсон тілдері бір-біріне ұқсамайтын тайпалар баспа тілі арқылы бірігіп ұлтқа айналды дейді. Яғни, бұл жерде де Э. Геллнердің тұжырымындай адамның ұлтын анықтауда шыққан тегінен гөрі өзі саналы түрде таңдап алған мәдениетіне мән беру басым. Геллнердің тұжырымдамасы мен Андерсонның тұжырымдамасының ұқсастығы - ұлтты мемлекетпен, капитализммен, территориямен біріктіріп түсіну, қан, тұқым бірлігіне мән бермеу. Екі зерттеуші де мәдениет бірлігін қалыптастыру мен сол мәдени бірлікті сақтаудың маңыздылығын анық көрсеткен. Бұл жалпы мемлекетті сақтаудың, егемендікті нығайтудың әмбебап жолы. Мұны ескермесе бұл тұжырымдар саяси жағынан піспеген, шикі тұжырымдар болар еді. Оның ішінде екеуінде де тіл бірлігіне көп көңіл бөлінеді. Жалпы конструктивистік теориялардың барлығы да ұлт мәдениетті қолдан жасау арқылы қалыптасады деген тұжырымға негізделген. Бұл және өзінің жемісін берген, нақты өмірде дәлелденген тәсілдер.
Жоғарыда сипатталған тұжырымдарды толықтыра түсетін тағы бір зерттеуші Карлтон Хэйес. Оның пікірінше ұлт деп тілі мен мәдениетінің айырмашылығына қарамастан бір мемлекетті мекендейтін халықтарды айта береді. Мемлекет тұтастығын сақтау үшін барлық азаматтардың өздерін белгілі бір мәдениетке жатқызғаны ауадай қажет. Ал, бұл ұлттық идентификация егемендіктің негізі. Бірақ, ұлттар ұлттық мемлекетсіз де өмір сүруі мүмкін. Хэйес ХҮ-ХҮІІ ғ.ғ. ұлттық сананың қалыптасуына Еуропаның монархтары көп ықпалын тигізді - дейді. Яғни, Монархты ұлттық бірліктің символы деп қарау арқылы алғаш ұлттық сана қалыптаса бастады,- дейді. Бірақ, ұлттық сана-сезімнің кемелденуі тек ұлттық білім беру жүйесі құрылғанда, барлық адамға бірдей әскери борыш жүктелгенде, бір тілде арзан һәм ықпалды газет-жорналдар тараған кезде ғана іске асады. К. Хэйес, Мемлекет қаржыландырып, басқарып отырған білім жүйесі арқылы ұлттылық қалыптасты [10, 22-23 бб], деп қорытады. Яғни, ғасырлар бойы жергілікті аймақтарда қалыптасқан менталитет пен тарихи дәстүрлердің басын біріктіріп мемлекет мәдениет жасайды да, соны бір тілде туыстас халықтардың бойына сіңіреді. Француз революциясынан кейін бұл тәсілді (білім беру жүйесі мен газет-жорналды) басқа халықтар да қолдана бастады. Сөйтіп, К. Хэйестің тұжырымы бойынша ұлт бір мемлекетті мекендейтін халықтардың жиынтығы, жасанды мәдени тұтастық. Мәдени тұтастық табиғи емес, жасанды болған соң, сол ұлттылықты этникалық, генеологиялық ерекшелігіне қарамастан білім жүйесі арқылы бойына сіңірген адамдардың бәрі ұлттың құрамына кіре береді.
Ұлт ұғымын Еуропалық тұрғыда түсінудің тағы бір классикалық тұжырымын Фред Риггс жасады. Оның пікірі ғылымда қалыптасқан ұлтты этникалық және азаматтық негізде жіктеу принципіне бағынбайды. Ф. Риггс Адамның сыртқы пішіні, мысалға түр-түсі, тілі мен діні, ата-тегінің шежіресі, туған жері оның қай ұлттың өкілі екенін білдірмейді. Біз оның бойына сіңірген мәдениетіне қарауымыз керек. Яғни, адамның қай этностың өкілі болатындығы оның табиғи жаратылысымен емес, психологиялық, моральдық, интеллектуалдық қасиеттерімен анықталады,- деп жазды. Өзін-өзі бір этносқа жатқызу әлеуметтік қарым-қатынастардан шығатын дүние. Яғни, адамдар ұлтын өздері анықтайды. Бірақ, кейде этнос ол адамды қабылдамауы мүмкін,- дейді. Сондықтан, адамдар өзінің ұлтын анықтаған кезде бұл мәселені өзі ғана шешпейді, ...ең соңғы сөзді этносқа бұрын қабылданған адамдар айтады [11, 11-12 б]. Ф, Риггс ұлттың пайда болуын жеке адамдардың шешімі, психологиялық талғамы деп санайды. Жалпы қисыны бойынша бұл да ұлтты қолдан жасауға, ұлттылықты таңдауға болады дейтін азаматтық ұлт теориясының бір түрі.
Ұлт мәселесін классикалық тұрғыда зерттегендердің бірі Ханс Кон. Ол ұлт демократия мен индустрия пайда болған кезде шықты дейді. Ұлт,- дейді Х. Кон,- ХҮІІІ ғасырдан екінші жартысында ғана пайда болды. Пайда болуының алғы шарттары, мүмкін, арғы ғасырларда қалыптасқан шығар. Бірақ, бұл бертінгі құбылыс. Оның пікірінше ұлт пайда болуы үшін халық егемендігі идеясы мен қоғамдық сананың секуляризациясы, индустриалдық өндірістің орнығуы мен орта таптың күшеюі керек. Х. Кон тарихшы ретінде Ұлт дегеніміз табиғи құбылыс немесе мәңгілік бір заңдылықтың салдары емес, ол тек белгілі бір тарихи кезеңдегі әлеуметтік қатынастардың сипаты,- дейді. Х. Конның пікірінше халықтардың этникалық ерекшеліктері ұлттың қалыптасуына керекті этнографиялық материал ғана. Сондықтан, ұлт деген қан, тек, тұқым бірлігінің әсерінен емес идеяның, мұрат-мақсаттардың бірлігінің ықпалымен қалыптасады, яғни, ұлт дегеніміз интеллектуалдық, әлеуметтік конструкция [10, 24-25 бб]. Егер кез-келген адам сол конструкцияның, яғни мемлекеттің заңдылықтарын, тілін, мәдениетін игерсе, сол ұлттың өкіліне айналады.
Ұлттың конструктивистік тұжырымдары Еуропа ұлттарының тарихи қалыптасу ерекшелігінен шықты дегенімізбен бұлардың Шығыс елдері үшін де өзекті, қажетті болуы мүмкін. Өйткені, Азия елдерінің көбі, тіпті барлығы дерлік көпұлтты немесе қосұлтты екені белгілі. Осы жағдайда бір мемлекетте тұратын әр түрлі этностардың бір ұлтқа айналу тұжырымдамасын Эрик Хобсбаум жасады. Оның пікірінше либерализм мен ұлтшылдық, демократия мен революциялар дәуірінде Үкімет ешқашан ештеңеден қауіптенбей, қаннен қаперсіз отыра алмайды. Оның пікірінше біртұтас ұлттың басы құралуы үшін жұрттың ақырындап ортақ тарихи жадысы, құндылықтары, символдары, ортақ кейіпкерлері мен батырлары пайда болады. Бірақ, Э. Хобсбаум Э. Геллнер сияқты әр түрлі этностардың бір ұлтқа айналғанға дейінгі тарихи мұрасын жоққа шығармайды. Дегенмен, осы этникалық мәдениеттерге сүйене отырып, барлық азаматтарға ортақ құндылықтар, символдар қалыптастыру, яғни ортақ жаңа мәдениет қалыптастыру, дәстүрлерді қолдан жасау ұлттың пайда болуының бірден-бір жолы дейді. Бірақ, Э. Хобсбаум өз тұжырымын таза Еуропалық менталитетке есептеп, секуляризацияланған санаға лайықтап құрған. Оның бұл тұжырымы индустриалды мемлекетте ғана іске асуы мүмкін. Ал, Шығыс елдерінің индустриалды даму сатысына әлі жетпегені белгілі.
Қазіргі тарих биігінен қарағанда ұлт жайындағы бұл тұжырымдамалардың Еуропа өркениетінің әлеуметтік шындығынан туындағанын көруге болады. Ұлттық мәдениеттердің тек конструкция болып саналуы, адамдардың ұлтын айрбастағаны үшін моральдық жауапкершілік көтермеуі, ұлттылықтың ар-ождан, сенім, айнымас адалдық деген сияқты моральдық категорияларымен өлшенбеуі, рухани құбылудың, мәдениет айырбастаудың сатқындық категориясына жатпауы Батыс өркениетіндегі бейбітшілікке себін тигізгенімен, бүгінгі ұлттық ыдырау, бұқаралық мәдениетке бет бұру процесіне ықпал етіп отыр. Еуропа ХХ ғасырда екі дүние соғысын туғызған ұлтшылдық санадан айығып, космополиттік қоғамға аяқ басты. Пост модерн ізденістері ұлттық дүниетаным шеңберінен шығып, мүлде жаңа интеллектуалды позициялар мен конструкцияларға көшті. Бірақ, секуляризацияның кесірінен болар, Еуропа жастарының көкірегінде әлеуметтік парыздар, қоғамдық борыштар тізімі қысқарып барады. Қоғамдағы әлеуметтік ынтымақтастық талаптарына енжар қарайтын адамдарға нашақорлар мен отбасын құрмаған, түрлі субмәдениет өкілдерін, яғни хиппи, рокер, рэпер, сайтанға ергендер (сатанистер) т.б. анти әлеуметтік дүниетаным өкілдерін қоссақ, отбасы институтының мәні мен қажеттігінің Батыс елдерінде әлсіреп бара жатқанын көруге болады. Яғни, кейінгі жастар үшін отбасын құру, бала-шағаны жеткізу сияқты адамдардың ежелден келе жатқан әлеуметтік тілек-мақсаттары қоғамды дамытатын ынталандырушы фактор болудан қалды [12, 46-54 б]. Жалпы индустриалдық қоғамға өту үшін негізгі алғышарттары толыспағанмен Шығыс елдерінің әзірге әлеуметтік ұйымдасу потенциалы жойылған жоқ. Бұған ықпал еткен ұлттың примордиалистік тұжырымдамасы немесе ұлтты бабалардың рухани тәжірибесіне құрмет, рухани сабақтастық, айнымас адалдық деп түсіну, яғни ұлтқа қызмет ардың ісі деген ұғым деп болжауға негіз бар. Бірақ, Шығыстағы ұлтшылдық діни фанатизммен ұштасып, шектен шыққан радикалды қимылдармен өз мемлекеттеріндегі саяси тұрақтылыққа, экономикалық дамуға зиянын тигізіп отырғанын да ескеруіміз керек.
Сонымен, біз ұлттық тұжырымдарды азаматтық негіздегі ұлт теориясы және этникалық негіздегі ұлт теориясы деп жіктедік. Және осыған орай конструктивистік тұжырым мен примордиалистік тұжырымдарға бөлдік. Әлбетте, бұдан басқа көптеген типологиялар да бар. Мысалға, ұлттың контекстуалды, инструментальді теориялары, тіпті ешқандай тұжырымға жатпайтын қысқа-нұсқа анықтамалары да жетерлік. Біз бұл жерде ұлттың мағынасы мен мемлекеттің мағынасын анықтап алуды мақсат тұтамыз. Өйткені, Еуропа ұлттарының қалыптасу тәжірибесі - ұлт мәселесі саясаттың маңызды факторы болып отырған жаһандану заманында төтенше керек дүние. Мемлекеттің ұлттық саясатының бағыты айқын болмаса немесе Қазақстан халықтарының примордиалистік менталитетін мүлде ескермей, жұрттың бойы үйренбеген азаматтық ұлт идеясын дүркін-дүркін ел алдына ұсына берсек қоғамдық тұрақтылыққа сызат түсуі де ғажап емес. Оның үстіне елімізде Еуропалық ұлттардың қалыптасуына негіз болған алғышарттар жоқ. Еуропа мемлекеттерінде тілдік бірлік мектептерді күштеп салып, тіл үйренбегендерге әкімшілік жаза қолдану сияқты авторитарлы тәсілдер арқылы қалыптасса, сонау ХҮІІІ-ХІХ ғ.ғ.-да бұл қалыпты жағдай саналатын еді. Қазіргі демократиялық-нарықтық жаһандану заманында біз мұндай тәсілдерді қолдана алмаймыз. Біздің этникалық тарихымыз да басқаша өрбіді. Осы жағдайда Қазақстан халқының мәдени тұтастығын қалыптастыру мен ұлттық мәдениетті дамыту мәселесіне қандай тұрғыда қарауға тиіспіз? Осы сұраққа жауап беру үшін біз әрине ұлттық мемлекет пен ұлттық тұтастық феномендерін барлық қырынан зерттеуге тиіспіз.
Байқағанымыздай Еуропа ғылымында ұлттың қалыптасуының алғышарттары - орталық бюрокартиялық биліктің орнауы, капиталистік қатынастардың дамуы мен индустриялдық мәдениеттің орнауы, ортақ баспа тілінің және газет-жорнал мен ұлттық романның пайда болуы, бір тілдегі білім жүйесінің құрылуы болған. Қазір мұндағы қара нәсілді азаматтар мен түрік, араб, үндістер Француз, Италиялық, Испандық болып санала береді. Франция қоғамының мәдениетін игеруге мәжбүрлікті француздардың өздері ұлт айырбастау деп түсінеді. Бірақ, біз француздар осылай ойлағанмен Шығыс елдерінде олай ойламайтынын білеміз. 2004-ші жылдың жазында Францияда мұсылман әйелдердің хиджап мәселесі ушығып, бұл көшедегі ереуілге ұласты. Оқушыларға орамал тағуға тыйым салған билік органдарына наразылық көрсеткен мұсылман ұлттарының өкілдері хиджапты ұлттық ерекшелігімізді сақтаудың, француз мәдениетіне жұтылып кетпеудің бірден бір жолы деп мәлімдеген. Жалпы Ислам елдеріндегі фундаменталистік исламға радикализм, ксенофобия тән екені белгілі. Неге олар Францияның ұлттық идентификацияларын қабылдай таңдай алмады? Ең негізгі кедергі - діни дәстүр негізінде қалыптасқан ұлттық мәдениет. Яғни, ұлтты этникалық негізде түсіну.
Еуропадағы ұлттардың қалыптасуы әлеуметтік конструкция арқылы, яғни ортақ баспасөз, капитализм, индустрия мен ортақ құқықтық институттардың интеграциялық ықпалы арқылы іске асса, Шығыста ұлт табиғи жаратылыс ретінде қаралады [13, 396 б]. Азаматтық ұлт пен этникалық ұлт арасындағы қақтығыстың ғылыми түсініктемесін американдық зерттеуші Энтони Д. Смит біршама дәл берген. Э.Д. Смит ұлт пен этностың айырмашылығын табу өте қиын дейді. Дегенмен, Мемлекеті бар этностарды ұлт деп атауға болады да, ал мемлекеті жоқ этностарды этния деп атаймыз,- деп жазады. Бұл логика бойынша егер этниялар мемлекет құрса, онда олар ұлт болып кете алады. Э.Д. Смит Еуропалық ұлттардың қалыптасуын Э. Геллнер, Б. Андерсон, Ф. Риггс, Х. Кон концепцияларымен ұқсас түрде, яғни капитализмнің, әкімшілік тұтастықтың ықпалымен түсіндіреді. Бірақ, ол Шығыстағы ұлттық процесстердің Ероупадағы ұлттық үрдістерден айырмашылығы көп екенін байқаған. Яғни, ол контруктивистік теорияның өкілі бола тұра примордиалистік тұжырымның ерекшеліктерін біршама толық талдаған ғалым. Э.Д. Смиттің айтуынша Еуропада шіркеудің ықпалы мен жергілікті дәстүрді ертеректе, яғни ХҮІ ғасырда қалыптасқан білім жүйесі түбегейлі алмастырды. Сондықтан, ұлттың қалыптасуы Батыста территориялық-әкімшілік билік пен тіл бірлігінің, білім жүйесі мен басқа да өмір салттарын стандарттау арқылы жүрді. Сөйтіп, индустриалды мәдениетті қалыптастырушы мемлекетке деген адалдық дәстүрге, дінге деген адалдықтан жоғары қойылды. Э. Д. Смит,- Шығыстағы ұлттар империя қыспағынан құтылған соң этникалық ұлттарға айналды, өйткені, олардың менталитеті, діни дүниетанымы өз халқының әдет-ғұрпын, дәстүрлерін сақтап, қорғауға итермеледі,- деп жазды [14, 91 б]. Өйткені, Шығыс халықтарының ұлт жайлы түсінігіне нативизм қатты әсер етті. Нативизм - тарихи дәстүрлер қанға, бойға сіңеді, адамның бүкіл болмысына, түпкі табиғатына топырақтан жұққан мінез бен қасиет, дәстүр мен әдет-ғұрыптар әсер етеді деген түсінік. Жергілікті халықтың ежелгі сенім-нанымдары мен дәстүрлерін отаршылдарға қарсы күресу үшін мобилизациялық құрал ретінде пайдалану Шығыс елдеріндегі ұлт ұғымын Еуропадағы азаматтық ұлт тұжырымының логикасынан мүлде алшақтатып әкетті. Сөйтіп, Шығыс адамдары өз елдерінде секуляризацияға ұшыраған ортақ білім жүйесі, индустрия мен ортақ заңдар жүйесі ежелден қалыптаспағандықтан ұлттық ортадағы этникалық дәстүрлі қарым-қатынастар мемлекеттік тұтастықтың кепілі деп түсінді. Шығыста заң кодекстері мен билік институттарын, білім жүйесін Еуропалық тәжірибеге ұқсатып құрғанда әдет-ғұрыптарды, мистикалық түсініктерді де араластырып, кірістіріп отырды. Ислам елдеріндегі, Қытайдағы құқықтық қатынастарды реттеу тәжірибесінен осыны көреміз. Бұл этникалық ұлттардың мемлекеттерінде стандартты кодекстер мен институттар болмайды деген сөз емес, тек олар Шығыс халықтарының идеологиялық ұлттық бірлігін қамтамасыз етуде шешуші роль атқармайды. Шығыс елдерінде стандартты құқық кодекстері мен мемлекеттік институттардан гөрі этнографиялық дәстүрлер мен діни түсініктер, дәстүрлі институттар (ақсақалдар соты, шариғат, мешіт, ұлттық аңыздар т.б.) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әл - Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Философия және саясаттану факультеті
Дінтану және мәдениеттану кафедрасы
Бітіру жұмысы
Қазіргі кездегі ұлттық мәдениетті дамыту мәселесі
Орындаған :
4 курс студенті - - - - - - - - - - - - - - - - - - ___________________________________ ___
(қолы, күні)
Ғылыми жетекшісі:
Филос.ғ.док. проф. - - - - - - - - - - - - - - - - - - __________________________________
(қолы, күні)
Рецензент:
Филос. ғ.док.проф. - - - - - - - - - - - - - - - - - - __________________________________
(қолы, күні)
Норма бақылаушы: . - - - - - - - - - - - - - - - - - - ________________________________
(қолы, күні)
Қорғауға жіберілді:
---- ------------- 2012 ж
Кафедра меңгерушісі
Филос.ғ.д.,профессор. - - - - - - - - - - - - - - - - - - _______________________________
(қолы, күні)
Алматы 2013
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Ұлттық мәдениет пен жаһандану үрдісінің арасындағы қайшылық.
1.1 Ұлттық мемлекеттің пайда болу тарихы мен негізгі принцптері ... ... ... ... .6
1.2 Жаһанданудың ұлттық мәдениетке тигізер кері әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ...17
ІІ Қазіргі кездегі ұлттық мәдениетті дамыту мәселесі
2.1 Қазақстан халықтарының ұлттық идентификациясының тарихи негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2 Қазақ халқының негізгі құндылықтарын анықтау және қазіргі кездегі ұлттық мәдениетті дамытудың маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 8
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ұлттық мәдениет, тіл, дін, тарихи жады, ата мекен, ұлттық символдар мен аңыздар, мемлекет халқының этнодемографиялық құрамы және мемлекеттің даму деңгейі әр елдегі тарихи және географиялық жағдайға, халқының құрамына байланысты әр түрлі болады. Кейбіреулері бірінші қатарға шығарылып, кейбіреулері мемлекет тұтастығына қауіп туғызатындықтан маңызын жояды. Қазіргі кезде Қазақстанда ұлттық мәдениетті қалыптастыруға оны дамытуға керекті құндылықтар нақты анықтала қойған жоқ. Қазақстандағы ұлттық мәдениетті қалыптастырудың шешуші факторлары - ұлттық құндылықтарды насихаттау мен діни келісім, миграция және демографиялық процестер болуға тиіс деп ойлаймыз.
Қазақстандағы ұлттық құндылықтарды, тілдік ситуация мен еліміздің мәдени тұтастығын қалыптастырудың ғылыми негізін жасап, мейлінше тездетіп іске асырмаса, ішкі тұрақтылықтың, тіпті егемендіктің сақталып қалуының екіталай екенін білдіреді. Өйткені жаһандану жағдайында өзге де мемлекеттер де ұлттық құндылықтарын насихаттауға әлдеқашан кірісті
Бізге ортақ ұлттық аңыздар мен тарихи жады жасау керек. Дегенмен, біз бұрынғы этникалық аңыздардың әр халықтың ертедегі батырларына немесе әулиелеріне арналып шығарылғанын, ал батырлар көбіне орыс пен қазақ халқы араласпай, бүгінгідей бірге тұрмайтын ерте кезде елді сыртқы жаулардан қорғау үшін соғысқанын ескеруіге тиіспіз. Орыс отарлаушыларына қарсы қазақ батырлары соғысса, Шыңғыс ханның атақты жорығы мен алтын орда кездерінде орыс батырлары ұлы даланың шабуылынан өз елдерінен қорғау үшін өлімге бас тікті. Ал, діни мистикалық әңгімелердің екі халық екі түрлі дін ұстанғандықтан бір-біріне үш қайнаса сорпасы қосылмайды. Сондықтан, этникалық аңыздар халықтарды бір-біріне алыстатуы да мүмкін. Сондықтан, бізге екі халықтың да ұлттық өшпендігін қоздырмайтын, ортақ символдар мен құндылықтарды жаңадан жасау керек. Демография басқаруға ыңғайсыз сала һәм жақын болашақта Қазақстан халқының ұлттық мәдениетіның құрамында біртектілік қалыптаса қоймайды. Сондықтан, Біз идентификацияның ұлттардың арасын жақындататын, болашақта ортақ құндылыққа айналатын әмбебап факторларын ғана таңдап алдық. Және, бұл факторларды таңдап алғанда көпұлтты мемлекет болғандықтан азаматтық ұлт концепциясына сүйенетін Батыс Еуропа тәжірибесін де, Қазақстан халықтарының менталитеті примордиалистік екенін де ескереміз.
Азаматтық ұлттың да қалыптасуы белгілі бір мәдениетке негізделетіні белгілі. Ол мәдениет көбінесе индустриалды мәдениет. Ал, көп елдерде жоғары индустриалды мәдениет бір тілдік негізде, ортақ құндылықтар арқылы қалыптасқан. Сондықтан, тұратын халықтарының менталитеті примордиалистік болғандықтан Қазақстанда мәдени тұтастық, яғни бір тілде сөйлейтін азаматтық ұлт ортақ стандарттары мол индустриалды мәдениеттің арқасында қалыптаспақ. Аталған негізгі проблемалар шешілсе Қазақстан халықтарын бөліп, бір-бірінен ерекшелендіріп тұрған идентификация қиындықтары шешіледі деп санаймыз.
Зерттеу нысаны. Дипломдық жұмыстың негізгі нысаны көпұлтты Қазақстанда, ұлттық мемлекет құра отырып ұлттық мәдениетті одан әрі дамытудың негізгі жолдарын қарастыратын боламыз
Зерттеу пәні. Қазіргі кездегі ұлттық мәдениеттің негізі. Ұлттық мемлекет тарихының бастауы. Саясаттанулық көзқарастағы жаһанданудың ұлттық мәдениетке тигізер әсері..
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жаһанданудың негізгі қаупі - мемлекеттің бірлігін сақтайтын ұлттық сана-сезімнің тұтастығының жойылуы мен ұлттық мемлекеттің саяси-әлеуметтік функцияларының әлсіреуі. Біз бұл жұмыста осы аталған екі проблеманы кеңінен қарастырдық. Ұлттық идентификацияның, яғни ұлттық мәдениеттің, ұлттық сана-сезімнің адамның адамгершілігіне, рухани дамуына тигізетін оңды әсері, қоғамның тұрақтылығы мен ұлттық бірлігін нығайтудағы ролін ескерсек, бізге идентификацияның негізгі буындарын, компоненттерін анықтау, көпұлтты қоғамның саяси, мәдени консолидациясын нығайту үшін керек құндылықтарды айқындау өте маңызды мәселе екенін түсінеміз. Әсіресе, жаһандануға тән ашық қоғам, саяси демократия жүйесі мемлекеттің ішінде сенім бостандығы мен еркін ойлау құқын бекітеді. Осы құқықтық ереже жағдайында көптеген конфессиялардың, ілімдердің, экстремистік-фундаменталистік секталардың қоғамның мәдени тұтастығын бұзып, рухани саулығына зиянын тигізетіні белгілі. Бұл жағдайда ұлттық сана-сезімнің негізгі құндылықтарын, жалпы адамгершілік принциптерінің басты талаптарын белгілеп, олардың насихатталуы мемлекеттік саясатқа айналуы тиіс.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Дипломдық жұмыстың басты жаңалығына ұлттық мәдениеттің қалыптасып даму жолындағы, ұлттық мемлекеттің шығу тарихы және ұлттық мәденитті ұстын қылған ұлттық мемлекеттің дамуына жаһанданудың тигізер әсерінің зерттелуі жатады. Ол Қазақстан халықтарының мәдени бірлігін қалыптастырушы факторлар ретінде - тілдік процесті, діни келісімнің қалыптасуын, индустриалдық мәдениеттің орнығуы мен ортақ құндылықтардың халық санасынан орын алуын анықтаудан көрінеді. Екінші жаңалығы - ұлт концепцияларын интеллектуалдық конструкция ретінде ғана емес, ұлттардың шын болмысы, табиғаты ретінде санау болды. Яғни, Қазақстандағы негізгі ұлттар қазақ пен орыс халықтарын примордиалистік менталитет өкілдері ретінде мәлімдеу. Қазақстандағы азаматтық-мәдени бірлік азаматтардың ұлттық мәдениетінің қысым көрмейтіндігіне деген сенімінің және индустриалды мәдениеттің бір тілде, болмаса билингвизм арқылы қалыптасуының негізінде ғана пайда болады деген тұжырым. Бұл дегеніміз Қазақстанда бір ұлт қалыптастыру деген мақсаттың өзі дұрыс емес деген сөз. Елімізде азаматтық-мәдени бірлік қалыптасуы мүмкін. Өйткені, қазақ пен орыс этностарының бойындағы примордиалистік менталитет қазақстандық ұлт ұғымын қабылдай алмайды. Ешкім қарсылық жасамауы мүмкін, бірақ өмір шындығы ретінде ел бұған сенбейді.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом екі тарау мен төрт бөлімнен тұрады. Диплом мәдениеттану, саясаттану, әлеуметтану, дінтану, тарих, т.б. топ студенттеріне және басқа ғылыми ізденушілерге арналған.
І Ұлттық мәдениет пен жаһандану үрдісінің арасындағы қайшылық.
0.1 Ұлттық мемлекеттің пайда болу тарихы мен негізгі принцптері
Ұлттық мемлекеттің пайда болған уақыты - 16 мен 17-ші ғасырлардың арасы. Нақты бір датаны белгілеген адам жоқ. Әсілі, ұлттық мемлекеттің бүгінгі демократиялық формасының қалыптасу процесі 20 ғасырдың аяғына дейін созылса керек. Қалай десек те, ұлттық мемлекет империялық мемлекеттен азамат пен мемлекет арасындағы қарым-қатынас принциптері бойынша басқаша құрылым болды. Басқалығы сол, мұнда империядағыдай адамдар құдайдың көлеңкесі, өзі ешқашан жауапқа тартылмайтын құдіреттің, абсолютті биліктің иесі, халық әкесі - императорға, немесе корольге, қағанға емес, қаймана жұрт ішінен өзі сияқты қараны бүкіл халық болып сайлап алып, соған бағынады. Ол және мерзім-мерзім қайтадан сайланып тұрады. Халық өзіне ұнаған адамды билікте қалдырып, қызметі нашар болғандарды биліктен босатып отырады. Мемлекетті басқаруда халыққа құқық берілген соң, әр ұлт өз мемлекетін құруға кірісті. Сөйтіп, ұлттық мәдени тұтастыққа сүйенген мемлекеттердің дамуы барысында Еуропада адам мемлекеттің құлы емес, мемлекет адамның қызметшісіне айналды. Ұлтшылдық дәуірі адам баласын белгілі бір деңгейде жоғары саяси даму сатысына шығарып, қоғамдық, материалдық игіліктерді көбейтті. Империяның мүддесі көршілес елдерді өзінің құрамына қосып алу, император билігін күшейту болса, ұлттық мемлекетте ұлттық қауіпсіздік, билік легитимдігі мәселесі алға шықты. Дегенмен, ұлттық мемлекеттер дәуірінде барлық ұлттар тегіс өз мемлекетін құрып кете қойған жоқ. Тіпті, құрылған ұлттық мемлекеттердің кейбірі демократиялық приципті мойындамады. Бірақ, құрылған ұлттық мемлекеттердің барлық күш-жігері халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуға жұмсалуы керек болды. Бұл негізгі саяси қағидаға айналды. Яғни, ұлттық мемлекетке ең маңызды нәрсе тек қана ұлттық мүдделер болып саналды. Ұлттық мүдде жеке адамдардың талаптарын орындау мен қоғамдағы көпшіліктің тілектерін қанағаттандыру болып белгіленді. Билік органдары ұлт өкілдерінің, яғни қатардағы азаматтардың мұң-мұқтажын анықтап, оны белгілі бір мемлекеттік мақсатқа айналдырып, іске асырады. Сөйтіп, билеушінің емес, қарапайым адамдардың мүдделері ұлттық мәртебеге ие болып, арнайы мемлекеттік саясатқа ұласып отырды. Осы тәртіп бойынша халықаралық құқық жүйесі жасалды [1, 151-154 бб]. Халықаралық құқық жүйесі ұлттардың мемлекет құру құқын және ол мемлекеттердің егемендік принципін бекітті. Осы ретте бізге ұлт пен мемлекеттің арасын ажыратып білу маңызды. Ұлттық мемлекеттің тарихы мен бүгінгі анықтамасын білмек лазым.
ХҮІІ-ХҮІІІ ғ.ғ. Батыс Еуропа елдерінде буржуазия ұлттық мемлекет құру ұранын көтерді. Және осы ұранның арқасында Еуропада ұлттық мемлекеттер пайда болды да. Бұл ұлттық мемлекеттер ұлттың өзін-өзі сақтау құралы ретінде дүниеге келді. Бірақ, халықаралық құқық жүйесі ұлттардың егемендігін бекіткенімен, мемлекет ұлттың өзін-өзі сақтау, даму құралы болғанымен нақты өмірде бұлай болмады. Мұндағы бір парадокс ұлттық мемлекеттер дәуірінде мемлекеттердің көбі түрлі ұлыстардан, этностардан құралды. Барлық мемлекеттер осы ретте осы ұлыстардың әсіре ұлтшылдыққа ұрындырмауға, сөйтіп, мемлекеттің тұтастығын бұзып алмауға ұмтылды. Ғылыми теориясына жүгінсек ұлтшылдық дегеніміз бір мемлекетте тұратын екі немесе одан да көп этностардың біреуі немесе барлығы бірдей өз ұлтының тілін мемлекеттік тілге айналдыруды, билік органдарын өз өкілдерінің басқаруын, мемлекеттің өзінікі болуын қалайды, сол үшін саяси тәсілдермен күреседі. Ұлтшылдық кейбір тарихи кезеңдерде, бірде тұрғын халық отарлаушылардың кетуін талап етіп, бірде екі ұлыс мемлекеттегі билікке, саяси ықпалға таласып ел тұтастығына, ішкі тұрақтылық пен дамуға қауіп төндіруі мүмкін. Мұндай ұлтшылдықтың тамырына Еуропада ертерек балта шабылды. Яғни, өндірістік-индустриалдық мәдениет қалыптасып, этникалық мәдениеттерді ығыстырып шығарды. Сондықтан, Еуропалықтар этникалық тұтастықтан гөрі, мемлекеттік тұтастық, саяси бірлікті ұлт деп таныды. Батыс Еуропаның қоғамдық ғылымында да бірнеше этнос бір мемлекетте бейбіт қатар өмір сүретін болса, ол мемлекеттің жұртшылығы біртұтас ұлт болып есептелді. Ал, Шығыс елдерінің тарихы, мәдениеті, индустриясының даму деңгейі Еуропа мемлекеттерінің тарихынан, даму дәрежесінен, өркениетінен, діни түсінігінен бөлек еді. Бұл елдердің мәдениеті де, ондағы ұлттардың қалыптасу тарихы да басқаша өрбіді. Сондықтан, ұлт пен мемлекеттің жігін ашып, ұлттық мемлекет деген ұғымды толық түсіну үшін біз ұлт, этнос жайындағы ғылыми теорияларды шолып шығуға тиіспіз. Жаһандану жағдайында көпұлтты Отанымызда қоғамдық тұрақтылықты сақтау үшін ұлттық саясатта қандай мақсаттарды таңдауға тиіспіз? Қазақстан халықтарын біріктіру үшін қандай құндылықтарды насихаттау керек? Бізге бір ұлт болып ұйысу мүмкін бе?,- деген сұрақтарға жауап беру үшін осы ұлт ұғымының ғылыми тұжырымдамаларын сүзіп шығуға міндеттіміз. Батыс ғалымдарының түсінігі бойынша және Батыс Еуропаның бүгінгі өмірінің ерекшеліктеріне қарағанда ұлт дегеніміз - дамыған қоғамдағы этностың жетілген түрі. Ұлт дегеніміз - феодалдық ыдыраңқылық жойылып, капитализм орнаған кезде, яғни шаруашылық және басқа да экономикалық-кәсіби қатынастар күшейген кезде, жаппай сауаттылық тарап, бір тілде әдебиет жазылып, білім беру мен өндірістік қатынастар бір тілде жүргізілгенде, сол тіл арқылы ұлттық сана-сезім пайда болғанда қалыптасатын тұтастық [2]. Бұл анықтама Шығыс елдеріндегі ұлт анықтамасына сәйкес келмегенімен, Еуропа елдерінің тарихына сәйкес, дұрыс анықтама. Шындығында Батыс Еуропа ұлттары капитализмнің арқасында қалыптасты. Капитализм жеке меншік пен саудаға негізделген құбылыс, сондықтан ол демократия шеңберінде ғана дамиды. Ал, демократиялық мемлекет бейбіт өмір сүре алатын, біртұтас халықтың мемлекетінде ғана орнығады. Батыс Еуропада жеке меншік сезімі, нарықтық қатынастар ерте бастан бекіді. Мұнда әр адам еңбегі мен өнімін сатып, қаражат қорын жинайды. Ал, сауда жүру үшін бір ғана тауар емес, алуан түрлі бұйымдар сатылуы керек. Бәсекеде озып шығу үшін қаражат қорын өндірісті кеңейтуге салу қажет. Бұл капитализмнің бастапқы талаптары ғана еді. Сауда мен бәсеке адамдарды өндірістің тиімді жолдарын іздестіруге итермеледі. Адамның ғылымға құмар табиғаты да индустрианың дамуына әсер етті. Осының өзі Батыс Еуропадағы ұлттық мемлекеттердің нығаюына әкелді. Мысалға, Ұлыбритания мен Францияда 19 ғасырда қарқынды дамыған өндіріс ХҮІІ-ХҮІІІ ғ.ғ. негізі қаланған ұлттық мемлекетті мықты державаға айналдырды. Буржуазия бейбітшілік пен қоғамдық тәртіпті орнататын мемлекетті пайдаланып қоғамды ұйымдастыруды, сол арқылы өздерінің мәртебелерін, байлықтарын көбейтуге мүдделі болды. Бұған, олардың патриоттық сезімдерін қосамыз. Сонда, капитализм мен өндірістік технологияның дамуы ұлттық мемлекеттің негізгі институттарын, мысалға, экономикада ішкі рынок пен өндіріс стандарттарының, әлеуметтік-мәдени салада ортақ баспасөз бен білім беру жүйесін, саясат саласында бюрократиялық орталық үкімет пен ортақ заңдарды, идеологиялық салада ұлттық бірлік идеологиясын қалыптастырды [3, 239-240 бб]. Сондықтан, ұлттардың пайда болуы Еуропада демократиялық мемлекеттердің құрылуымен тікелей байланысты болды. Ал, капитализм мен ұлттың қайсы бірінші пайда болды деген сұраққа тарих әрқалай жауап береді. Мысалы, бірінші мәдени туыстық бойынша саяси билік орнайды (Франция), содан кейін бұл билік тілді, мәдениетті, әдебиетті барлық ұсақ ұлыстарға ортақ дүниеге айналдырады. Екінші бір елде тілі, діні бөлек ұлыстардың үстінен бірінші саяси билік орнап, одан кейін ортақ тіл, ұлттық символдар пайда болады (Италия). Дегенмен екеуі бір-бірімен диалектикалық байланыста өріліп жатқан дүниелер. Феодалдық ыдыраңқылық жойылғанда қай ұлыс қай астанаға бағынып кетті сол күйі ұлттық мемлекет құруға кірісті. Мысалға, Италиян ұлтында түркі халықтарындағыдай бір адамнан тараймыз деген аңыз да, ұлттық тұтас мәдениет те болмаған. Италиян ұлты 19 ғасырда орталық үкімет пен халық арасындағы клиенттік қатынастар арқылы бірікті. Яғни, ортақ рынок, ортақ саяси биліктің, ортақ заңдардың арқасында ала шұбар халық бір ұлтқа айналды. 1860 жылы халықтың 3 пайызы ғана италиян тілінде сөйлейтін. Өндірісті, ғылымды, білім жүйесін, баспасөзді, заңдарды орталық үкімет италиян тілінде дамытып әкеткендіктен ғана қазіргі Италиан ұлты пайда болды [4, 94-95 бб]. Үкіметтің ұлтты қалыптастыруының жарқын мысалын біз Францияның тарихынан да көре аламыз. 1789 жылы Франция халқының жартысы француз тілін білмейтін. Францияда 1833 жылы әрбір коммуна бір мектеп ашсын деген заң шығады. 1847 жылы мектептер екі есе көбейді. Мектептерде сабақ тек француз тілінде жүрді. 1881 жылы бастауыш мектепте оқу тегін болды да, 1882 жылы бастауыш мектепте оқу міндетті деп жарияланды. Сөйтіп, 1863 жылы халықтың 80 пайызы французша сөйлей алатын дәрежеге жетті. 1880 жылы Бретон түбегіндегі жағдай туралы Франция Үкіметіне берілген есепте түбекті Францияның құрамына қосып алу үшін алдымен мектептер салу керектігі жазылған. Мектеп салудың маңызы түбекті Францияға толық қосып береді және тарихи аннексия, мәдени тұтастану процесін аяқтайды деп анықталған. Бірақ, бұл ғасыр демократияның орнығуының алғашқы сатысы болғандықтан, француз тілінде оқытатын мектептер зорлықпен салынды және балалардың санасына ұлттық патриотизм мектептер арқылы қолдан сіңірілді. Француз тілін үйрене алмай, бретон тілінде сөйлеп жүрген балаларды кемсіту, тіпті әкімшілік шара қолданып жазалау тәсілдері кеңінен қолданылды [4, 97 б]. Сөйтіп, Батыс Еуропа елдерінде ұлттар азаматтық негізде, саяси бірліктің арқасында қалыптасты. Мемлекет базарларында адамдар өз өнімдерін сату үшін немесе білім алып, заңдарды пайдаланып, саяси карьера жасау үшін сол мемлекеттің заңдарын, тілін, білім стандарттарын, яғни жоғары мәдениетін қабылдауға мәжбүр. Мұның атын ағылшын этнологы Энтони Д. Смит азаматтық ұлт деп атады. Ол,- Капитализм белгілі бір территорияда экономикалық интеграцияны күшейтіп, сауда мен айырбастың дамуына жағдай жасады. Мемлекет салық жинау мен кейбір салаларда өзінің монополиясын орнатудың, күш қолдану құқының арқасында қоғамда билігін күшейте түсті. Біртіндеп мемлекеттің билігі жүретін жердің барлығына бірдей стандарт кәсіптер мен біліктілік жүйесі орнады. Адамдардың білім алуын, экономикалық машығын қалыптастыруды өз қолына алған мемлекет ұлтты жасап шығатын қуатты тәрбие орны ретінде ХІХ ғасырдың екінші жартысында қалыптасып болды,- деп жазды [5, 121 б]. Мысалға, ХХ ғасырда Франциядағы негрлер мен еврейлерге үкіметтің сыңаржақ саясаты қатты әсер етті. Олардың мәдениетін, тілі мен дінін үкімет мүлдем ескерген жоқ. Олар сол әлеуметке сіңіп, өмірде өз орындарын тауып кету үшін француз мәдениетін игеруге мәжбүр еді. Сөйтіп, француз еврейлер, француз негрлер пайда болды. Бұл Францияның капиталистік, индустриалдық мәдениетті француз мәдениетінің, француз тілінің негізінде қалыптастырғанынан болды. Осындай индустриалды мемлекеттік мәдениетті Еуропа ұлт деп түсінеді. Осы франция мәдениеті арқылы біріккен құрама халық - Франция егемендігінің негізі болды. Яғни, заңдар мен әлеуметтік, құқықтық институттардың ортақтығы ұлттық бірлік деп түсінілді. Батыс Еуропаның ұлтты экономикалық-саяси бірлік деп түсінуіне тағы бір аса маңызды фактор әсер етті. Бұл ХҮІ ғасырда басталған процесс еді. Осы уақытта рухани сала Еуропада реформацияның ықпалына түсті. Шіркеуді тәркілеумен бірге, қоғамдық сананың діннен ажырауы жүріп жатты. ХҮІІ ғасырдың ортасынан бастап христиан әлемінде латын тілінің ролі төмендеді. Бұл біріншіден христиандық шіркеудің өз ішінде жүріп жатқан ыдыраңқылыққа байланысты болса, екінші жағынан буржуазия мен сауданың ықпалы артып, Еуропаның жеке-жеке аймақтарындағы саяси һәм шаруашылық коммуникациялардың күшейе бастағанына да байланысты еді. 17 ғасырдың ортасынан бастап Еуропада латын тілінде кітап басу азайды. Еуропаны біріктіріп тұрған дін тілінің құлдырауы өте терең тарихи процестің басталуына түрткі болды. Еуропаның діни тұтастығы бұзылып, мұның соңы бұрынғы мемлекеттік-аймақтық жікшілдіктің күшейе түсуіне ұласты [6, 78-79 бб]. Сөйтіп, секуляризация процесінің ықпалымен аймақтық діндер Еуропа ұлттарының қалыптасуында негізгі роль ойнаған жоқ [7, 62-63 бб]. Сондықтан, Еуропада дін ұлттың негізгі белгісі саналмайды. Ұлт ұғымы экономикалық-саяси бірлік тұрғысында ғана қаралады. Ұлт сөзі Шығыстағыдай бостандық, ар-ождан, намыс, имандылық, адалдық, айнымастық сияқты рухани-моральдық категорияларымен байланысты емес. Батыс Еуропадағы тілдік бірлік негізінде қалыптасқан азаматтық ұлттардың ортақ саяси биліктің ықпалымен қалыптасуының сыры да осында. Яғни, әр түрлі ұлыстардың ұлттық мемлекеттерге бірігу кезінде діннің жіктеуші, жауластырушы ықпалы болған жоқ. Сөйтіп, мұнда ұлттың азаматтық негіздегі түсінігі қалыптасып шықты. Мысалға, қазір Шығыс елдерінен барған адамдарды Франция азаматтығын алған соң француз деп атай береді. Олар өздерінің мүдделерін мемлекеттік саясатқа енгізіп, мәдениетін, тілін дамыту құқықтарын саудалай алмайды. Өйткені, мұндағы мемлекет пен ұлттың арасы ажырағысыз. Индустрия жұмысының, кәсіби қатынастар мен білім жүйесінің бір тілде қалыптасып қалған коммуникациялық әдетін иммигранттарға бола өзгерту мүмкін емес. Сондықтан, адамдардың ұлты азаматтығына, яғни сол мемлекетте қалыптасқан индустриалды жоғары мәдениетті қабылдауына қарай анықталады. Батыс Еуропа мемлекеттерінде ХХ ғасырда халықтың ортақ идентификациясын арнайы қолдан қалыптастыру проблемасы болған жоқ.
Осындай тарихи үрдістің нәтижесінде ұлттың қалыптасуын әр түрлі тұрғыда қарастыратын түрлі концепциялар пайда болды. Бұл теориялардың бәрін болмаса да негізгілерін талдап шығу бізге Еуропадағы мемлекеттердің мәдени тұтастығының негізі, яғни мемлекеттік егемендік принципінің ерекшелігі мен Шығыс елдерінің, соның ішінде Қазақстанның ұлттық егемендігінің идентификациялық негіздерін түсіну үшін қажет. Ұлтты саяси-экономикалық феномен деп санайтын тұжырымдамаларды конструктивистік теориялар деп атайды. Осы теориялардың ішінде Еуропаның ұлт жайлы түсінігін біршама толық сипаттаған Эрнест Геллнердің тұжырымы болды. Э.Геллнердің Ұлт және ұлтшылдық атты еңбегінде ұлттың қалыптасуының Еуропаға тән себептері талданған. Оның тұжырымы бойынша ұлттың пайда болуы индустрияның дамуымен байланысты. Э.Геллнер кез-келген қоғамның ұлтқа айналуы жазу-сызудың, стандарт кәсіптердің (индустрияның), сол кәсіптерді үйретіп, өндіріске маман даярлап отыратын білім жүйесінің пайда болған кезінде іске асады деп қорытады. Яғни, индустрия дамымай тұрып ұлт қалыптаспайды. Өйткені, ұлттың түрлі кәсіп игеруге негізделген және жалпы ұлттық білім, заң стандарттары арқылы интеграцияланған индустриалды мәдениетін тек ұлттық білім жүйесі мен ортақ заңдары арқылы жасауға болады. Ал, бүкіл ұлттың білім жүйесін қаржыландыру, яғни, оның мамандарын дайындау, кітабын шығарып, жекелеген пәндерін дамыту, ғимаратын салып, методикасын жетілдіріп отыру мемлекеттен басқа ешкімнің де қолынан келмейді. Жеке кәсіпкер болсын, мектеп пен жоғары оқу орындарында балаларын оқытатын ата-аналар болсын мұндай аса маңызды және сала-салаға бөлінген тармақты жүйенің жұмысын тұрақты түрде қаржыландырып отыра алмайды. Сондықтан, мемлекет пен ұлт ажырағысыз ұғымдар және индустриалды қоғамның ғана ұлт болып саналуға хақысы бар. Ал, аграрлы немесе жартылай индустриалды мәдениеттер көп салалы, жоғары индустриалды мәдениеттердің ықпалына төтеп бере алмай тарих сахнасынан кетеді [8, 110-111 бб]. Э. Геллнер ұлттың қалыптасуын индустриалды мәдениетпен байланыстырғанымен, кез-келген ұлттың тамыры ежелгі этнографиялық-дәстүрлі мәдениетте жатыр деп санайды. Бірақ, дәстүрлі этнографиялық мәдениеттің толыққанды ұлттың қалыптасуына жеткіліксіз екенін айтады. Э. Геллнердің пікірінше индустриалды мәдениет жазу-сызудың пайда болуына, іргелі ғылымдар мен білім стандарттарына тәуелді. Яғни, ұлттың кез-келген өкілі сол ұлттың мемлекеттік мәдениетін, ұғымдарын, стандарттарын қолданып қана өмір сүре алады [8, 112-113 бб]. Мемлекеттің міндеті де қоғамда мәдени ерекшелік, түсініспеушілік тудырмау. Өйткені, көп салалы индустрия адамдар бір-бірін еркін түсінген жағдайда ғана дамиды. Егер, мәдени ерекшелік туындаса ол мемлекеттің, немесе білім жүйесінің өз жұмысын дұрыс атқармағаны болып саналады. Білім жүйесінің міндеті өз кәсібін шебер меңгерген, тұтынушы қоғаммен тығыз жұмыс істей алатын мамандар дайындап шығару [9, 75 б]. Сөйтіп, тіл мен мемлекет Геллнер концепциясы бойынша ұлттың іргетасы. Бұл тұжырым ұлттың бірлігін қамтамасыз етуді маңызды мақсат ретінде белгілегенімен адамдардың этникалық ерекшеліктеріне мән бермейді. Тұжырымдаманың мазмұны шыққан тегіне қарамастан адам белгілі бір қоғамның мәдениетін, тілін меңгерсе ол сол ұлттың өкілі болып шыға алады, сондықтан, ұлттық мәдениетті қолдан жасауға да болады деген пікірге саяды.
Ұлтты азаматтық негізде, мемлекеттен ажырағысыз етіп түсіндіретін тұжырымдардың ішіндегі қабырғалысы Бенедикт Андерсонның ұлттық тұтастықтың елесі концепциясы. Б. Андерсон Антропологияға сүйеніп ұлттың мынадай анықтамасын ұсынамын: ұлт дегеніміз адамдардың ойындағы тұтастық елесі және ол тұтастық егеменді қоғам түрінде елестейді,- дейді. Яғни, ұлт деген - елес. Өйткені, ең шағын ұлыстың адамдары да бірін-бірі түстеп танымайды. Тіпті түгелі бір уақытта бір жерге жиналмайды. Ұлт өкілдерінің тағдыры туралы да жекелеп білмейді. Бірақ, ұлыс өкілінің есінде өзінің ұлт мүшесі екені сақталады. Және ұлт әрқашан достық, туыстық қатынастар түрінде елестейді. Дәл осы елес мыңдаған жылдар бойы адамдарды ерлік жасауға, жан қиюға, бірін-бірі өлтіруге итермелеп келеді. Сондықтан болар белгісіз солдаттан артық қазір ұлттық символ жоқ. Оның қабірінде ешкім жатпауы да мүмкін. Бұл ұлттың адамдар санасында елес, идеал ретінде өмір сүретінінің белгісі [6, 80 б]. Андерсонның айтуынша бұл елестің күшті болатын себебі Адамдардың түсінігінде ұлт -киелі феномен. Адам дүниеге келгенде ұлтын таңдамайды. Сондықтан, ұлтты өзінің пешенесіне жазылған тағдыры, құдайдың сыйы деп түсінеді. Сөйтіп, өз болмысына, өзінің жоқтан бар болып жаралғанына құрмет сезімімен, аялай қараса, өзінің ұлтына да сондай ыстық сезіммен қарайды. Кейде бұл өзін-өзі сақтау түйсігімен астасып та жатады. Андерсон ...адамдардың санасындағы ұлттық тұтастықты сақтауға баспасөз бен әдебиет еңбек етеді...,- дейді. Әсіресе, роман кейіпкерлері тарих пен ұлттық мінездің елесінен туындайды. Кейіпкерлер дәл солай өмір сүрмеген болуы, тіпті ондай адамдардың болмауы да мүмкін. Бірақ, ұлттық роман ұлт тағдырындағы тауқыметтің, болмаса ерлік кезеңнің нақты елесін береді. Газет оқу да іштен, үндемей отырғанда жүретін процесс. Газет оқыған адам өзі сияқты миллиондаған адамдардың да сол мезетте тура сол газетті оқып отырғанын бейсана түрде сезеді. Андерсоннның айтуынша осы баспа ісі пайда болған кезде ұлтшылдық та адамдардың санасына сіңе бастады. 1520 жылдан бастап Батыс Еуропада кітап басу ісі қарқынды дамыды. Кітап басу дамыған сайын ұлттардың топтасуы да күшейді. Баспа ісі туыстас диалектілердің бірігіп, ұлттық тілге айналуына әсер етті. Біртұтас тіл ортақ сана-сезімнің қалыптасуына жағдай жасады. Бірінші, бірегей ұлттық коммуникация өрісі пайда болды. Екінші, тіл тарихты, ұлттың өткенін, болашағын суреттеудің құралына айналды. Тарихпен бірге ел қорғаған батырлар бейнесі, ұлттық мінез түйткілдері, ортақ құндылықтар айқындалды. Үшінші, баспа тілі миллиондаған адамдарға ортақ әкімшілік, билік органдарының ортақ тілін жасап берді [6, 85-86 бб]. Сөйтіп, Б. Андерсон тілдері бір-біріне ұқсамайтын тайпалар баспа тілі арқылы бірігіп ұлтқа айналды дейді. Яғни, бұл жерде де Э. Геллнердің тұжырымындай адамның ұлтын анықтауда шыққан тегінен гөрі өзі саналы түрде таңдап алған мәдениетіне мән беру басым. Геллнердің тұжырымдамасы мен Андерсонның тұжырымдамасының ұқсастығы - ұлтты мемлекетпен, капитализммен, территориямен біріктіріп түсіну, қан, тұқым бірлігіне мән бермеу. Екі зерттеуші де мәдениет бірлігін қалыптастыру мен сол мәдени бірлікті сақтаудың маңыздылығын анық көрсеткен. Бұл жалпы мемлекетті сақтаудың, егемендікті нығайтудың әмбебап жолы. Мұны ескермесе бұл тұжырымдар саяси жағынан піспеген, шикі тұжырымдар болар еді. Оның ішінде екеуінде де тіл бірлігіне көп көңіл бөлінеді. Жалпы конструктивистік теориялардың барлығы да ұлт мәдениетті қолдан жасау арқылы қалыптасады деген тұжырымға негізделген. Бұл және өзінің жемісін берген, нақты өмірде дәлелденген тәсілдер.
Жоғарыда сипатталған тұжырымдарды толықтыра түсетін тағы бір зерттеуші Карлтон Хэйес. Оның пікірінше ұлт деп тілі мен мәдениетінің айырмашылығына қарамастан бір мемлекетті мекендейтін халықтарды айта береді. Мемлекет тұтастығын сақтау үшін барлық азаматтардың өздерін белгілі бір мәдениетке жатқызғаны ауадай қажет. Ал, бұл ұлттық идентификация егемендіктің негізі. Бірақ, ұлттар ұлттық мемлекетсіз де өмір сүруі мүмкін. Хэйес ХҮ-ХҮІІ ғ.ғ. ұлттық сананың қалыптасуына Еуропаның монархтары көп ықпалын тигізді - дейді. Яғни, Монархты ұлттық бірліктің символы деп қарау арқылы алғаш ұлттық сана қалыптаса бастады,- дейді. Бірақ, ұлттық сана-сезімнің кемелденуі тек ұлттық білім беру жүйесі құрылғанда, барлық адамға бірдей әскери борыш жүктелгенде, бір тілде арзан һәм ықпалды газет-жорналдар тараған кезде ғана іске асады. К. Хэйес, Мемлекет қаржыландырып, басқарып отырған білім жүйесі арқылы ұлттылық қалыптасты [10, 22-23 бб], деп қорытады. Яғни, ғасырлар бойы жергілікті аймақтарда қалыптасқан менталитет пен тарихи дәстүрлердің басын біріктіріп мемлекет мәдениет жасайды да, соны бір тілде туыстас халықтардың бойына сіңіреді. Француз революциясынан кейін бұл тәсілді (білім беру жүйесі мен газет-жорналды) басқа халықтар да қолдана бастады. Сөйтіп, К. Хэйестің тұжырымы бойынша ұлт бір мемлекетті мекендейтін халықтардың жиынтығы, жасанды мәдени тұтастық. Мәдени тұтастық табиғи емес, жасанды болған соң, сол ұлттылықты этникалық, генеологиялық ерекшелігіне қарамастан білім жүйесі арқылы бойына сіңірген адамдардың бәрі ұлттың құрамына кіре береді.
Ұлт ұғымын Еуропалық тұрғыда түсінудің тағы бір классикалық тұжырымын Фред Риггс жасады. Оның пікірі ғылымда қалыптасқан ұлтты этникалық және азаматтық негізде жіктеу принципіне бағынбайды. Ф. Риггс Адамның сыртқы пішіні, мысалға түр-түсі, тілі мен діні, ата-тегінің шежіресі, туған жері оның қай ұлттың өкілі екенін білдірмейді. Біз оның бойына сіңірген мәдениетіне қарауымыз керек. Яғни, адамның қай этностың өкілі болатындығы оның табиғи жаратылысымен емес, психологиялық, моральдық, интеллектуалдық қасиеттерімен анықталады,- деп жазды. Өзін-өзі бір этносқа жатқызу әлеуметтік қарым-қатынастардан шығатын дүние. Яғни, адамдар ұлтын өздері анықтайды. Бірақ, кейде этнос ол адамды қабылдамауы мүмкін,- дейді. Сондықтан, адамдар өзінің ұлтын анықтаған кезде бұл мәселені өзі ғана шешпейді, ...ең соңғы сөзді этносқа бұрын қабылданған адамдар айтады [11, 11-12 б]. Ф, Риггс ұлттың пайда болуын жеке адамдардың шешімі, психологиялық талғамы деп санайды. Жалпы қисыны бойынша бұл да ұлтты қолдан жасауға, ұлттылықты таңдауға болады дейтін азаматтық ұлт теориясының бір түрі.
Ұлт мәселесін классикалық тұрғыда зерттегендердің бірі Ханс Кон. Ол ұлт демократия мен индустрия пайда болған кезде шықты дейді. Ұлт,- дейді Х. Кон,- ХҮІІІ ғасырдан екінші жартысында ғана пайда болды. Пайда болуының алғы шарттары, мүмкін, арғы ғасырларда қалыптасқан шығар. Бірақ, бұл бертінгі құбылыс. Оның пікірінше ұлт пайда болуы үшін халық егемендігі идеясы мен қоғамдық сананың секуляризациясы, индустриалдық өндірістің орнығуы мен орта таптың күшеюі керек. Х. Кон тарихшы ретінде Ұлт дегеніміз табиғи құбылыс немесе мәңгілік бір заңдылықтың салдары емес, ол тек белгілі бір тарихи кезеңдегі әлеуметтік қатынастардың сипаты,- дейді. Х. Конның пікірінше халықтардың этникалық ерекшеліктері ұлттың қалыптасуына керекті этнографиялық материал ғана. Сондықтан, ұлт деген қан, тек, тұқым бірлігінің әсерінен емес идеяның, мұрат-мақсаттардың бірлігінің ықпалымен қалыптасады, яғни, ұлт дегеніміз интеллектуалдық, әлеуметтік конструкция [10, 24-25 бб]. Егер кез-келген адам сол конструкцияның, яғни мемлекеттің заңдылықтарын, тілін, мәдениетін игерсе, сол ұлттың өкіліне айналады.
Ұлттың конструктивистік тұжырымдары Еуропа ұлттарының тарихи қалыптасу ерекшелігінен шықты дегенімізбен бұлардың Шығыс елдері үшін де өзекті, қажетті болуы мүмкін. Өйткені, Азия елдерінің көбі, тіпті барлығы дерлік көпұлтты немесе қосұлтты екені белгілі. Осы жағдайда бір мемлекетте тұратын әр түрлі этностардың бір ұлтқа айналу тұжырымдамасын Эрик Хобсбаум жасады. Оның пікірінше либерализм мен ұлтшылдық, демократия мен революциялар дәуірінде Үкімет ешқашан ештеңеден қауіптенбей, қаннен қаперсіз отыра алмайды. Оның пікірінше біртұтас ұлттың басы құралуы үшін жұрттың ақырындап ортақ тарихи жадысы, құндылықтары, символдары, ортақ кейіпкерлері мен батырлары пайда болады. Бірақ, Э. Хобсбаум Э. Геллнер сияқты әр түрлі этностардың бір ұлтқа айналғанға дейінгі тарихи мұрасын жоққа шығармайды. Дегенмен, осы этникалық мәдениеттерге сүйене отырып, барлық азаматтарға ортақ құндылықтар, символдар қалыптастыру, яғни ортақ жаңа мәдениет қалыптастыру, дәстүрлерді қолдан жасау ұлттың пайда болуының бірден-бір жолы дейді. Бірақ, Э. Хобсбаум өз тұжырымын таза Еуропалық менталитетке есептеп, секуляризацияланған санаға лайықтап құрған. Оның бұл тұжырымы индустриалды мемлекетте ғана іске асуы мүмкін. Ал, Шығыс елдерінің индустриалды даму сатысына әлі жетпегені белгілі.
Қазіргі тарих биігінен қарағанда ұлт жайындағы бұл тұжырымдамалардың Еуропа өркениетінің әлеуметтік шындығынан туындағанын көруге болады. Ұлттық мәдениеттердің тек конструкция болып саналуы, адамдардың ұлтын айрбастағаны үшін моральдық жауапкершілік көтермеуі, ұлттылықтың ар-ождан, сенім, айнымас адалдық деген сияқты моральдық категорияларымен өлшенбеуі, рухани құбылудың, мәдениет айырбастаудың сатқындық категориясына жатпауы Батыс өркениетіндегі бейбітшілікке себін тигізгенімен, бүгінгі ұлттық ыдырау, бұқаралық мәдениетке бет бұру процесіне ықпал етіп отыр. Еуропа ХХ ғасырда екі дүние соғысын туғызған ұлтшылдық санадан айығып, космополиттік қоғамға аяқ басты. Пост модерн ізденістері ұлттық дүниетаным шеңберінен шығып, мүлде жаңа интеллектуалды позициялар мен конструкцияларға көшті. Бірақ, секуляризацияның кесірінен болар, Еуропа жастарының көкірегінде әлеуметтік парыздар, қоғамдық борыштар тізімі қысқарып барады. Қоғамдағы әлеуметтік ынтымақтастық талаптарына енжар қарайтын адамдарға нашақорлар мен отбасын құрмаған, түрлі субмәдениет өкілдерін, яғни хиппи, рокер, рэпер, сайтанға ергендер (сатанистер) т.б. анти әлеуметтік дүниетаным өкілдерін қоссақ, отбасы институтының мәні мен қажеттігінің Батыс елдерінде әлсіреп бара жатқанын көруге болады. Яғни, кейінгі жастар үшін отбасын құру, бала-шағаны жеткізу сияқты адамдардың ежелден келе жатқан әлеуметтік тілек-мақсаттары қоғамды дамытатын ынталандырушы фактор болудан қалды [12, 46-54 б]. Жалпы индустриалдық қоғамға өту үшін негізгі алғышарттары толыспағанмен Шығыс елдерінің әзірге әлеуметтік ұйымдасу потенциалы жойылған жоқ. Бұған ықпал еткен ұлттың примордиалистік тұжырымдамасы немесе ұлтты бабалардың рухани тәжірибесіне құрмет, рухани сабақтастық, айнымас адалдық деп түсіну, яғни ұлтқа қызмет ардың ісі деген ұғым деп болжауға негіз бар. Бірақ, Шығыстағы ұлтшылдық діни фанатизммен ұштасып, шектен шыққан радикалды қимылдармен өз мемлекеттеріндегі саяси тұрақтылыққа, экономикалық дамуға зиянын тигізіп отырғанын да ескеруіміз керек.
Сонымен, біз ұлттық тұжырымдарды азаматтық негіздегі ұлт теориясы және этникалық негіздегі ұлт теориясы деп жіктедік. Және осыған орай конструктивистік тұжырым мен примордиалистік тұжырымдарға бөлдік. Әлбетте, бұдан басқа көптеген типологиялар да бар. Мысалға, ұлттың контекстуалды, инструментальді теориялары, тіпті ешқандай тұжырымға жатпайтын қысқа-нұсқа анықтамалары да жетерлік. Біз бұл жерде ұлттың мағынасы мен мемлекеттің мағынасын анықтап алуды мақсат тұтамыз. Өйткені, Еуропа ұлттарының қалыптасу тәжірибесі - ұлт мәселесі саясаттың маңызды факторы болып отырған жаһандану заманында төтенше керек дүние. Мемлекеттің ұлттық саясатының бағыты айқын болмаса немесе Қазақстан халықтарының примордиалистік менталитетін мүлде ескермей, жұрттың бойы үйренбеген азаматтық ұлт идеясын дүркін-дүркін ел алдына ұсына берсек қоғамдық тұрақтылыққа сызат түсуі де ғажап емес. Оның үстіне елімізде Еуропалық ұлттардың қалыптасуына негіз болған алғышарттар жоқ. Еуропа мемлекеттерінде тілдік бірлік мектептерді күштеп салып, тіл үйренбегендерге әкімшілік жаза қолдану сияқты авторитарлы тәсілдер арқылы қалыптасса, сонау ХҮІІІ-ХІХ ғ.ғ.-да бұл қалыпты жағдай саналатын еді. Қазіргі демократиялық-нарықтық жаһандану заманында біз мұндай тәсілдерді қолдана алмаймыз. Біздің этникалық тарихымыз да басқаша өрбіді. Осы жағдайда Қазақстан халқының мәдени тұтастығын қалыптастыру мен ұлттық мәдениетті дамыту мәселесіне қандай тұрғыда қарауға тиіспіз? Осы сұраққа жауап беру үшін біз әрине ұлттық мемлекет пен ұлттық тұтастық феномендерін барлық қырынан зерттеуге тиіспіз.
Байқағанымыздай Еуропа ғылымында ұлттың қалыптасуының алғышарттары - орталық бюрокартиялық биліктің орнауы, капиталистік қатынастардың дамуы мен индустриялдық мәдениеттің орнауы, ортақ баспа тілінің және газет-жорнал мен ұлттық романның пайда болуы, бір тілдегі білім жүйесінің құрылуы болған. Қазір мұндағы қара нәсілді азаматтар мен түрік, араб, үндістер Француз, Италиялық, Испандық болып санала береді. Франция қоғамының мәдениетін игеруге мәжбүрлікті француздардың өздері ұлт айырбастау деп түсінеді. Бірақ, біз француздар осылай ойлағанмен Шығыс елдерінде олай ойламайтынын білеміз. 2004-ші жылдың жазында Францияда мұсылман әйелдердің хиджап мәселесі ушығып, бұл көшедегі ереуілге ұласты. Оқушыларға орамал тағуға тыйым салған билік органдарына наразылық көрсеткен мұсылман ұлттарының өкілдері хиджапты ұлттық ерекшелігімізді сақтаудың, француз мәдениетіне жұтылып кетпеудің бірден бір жолы деп мәлімдеген. Жалпы Ислам елдеріндегі фундаменталистік исламға радикализм, ксенофобия тән екені белгілі. Неге олар Францияның ұлттық идентификацияларын қабылдай таңдай алмады? Ең негізгі кедергі - діни дәстүр негізінде қалыптасқан ұлттық мәдениет. Яғни, ұлтты этникалық негізде түсіну.
Еуропадағы ұлттардың қалыптасуы әлеуметтік конструкция арқылы, яғни ортақ баспасөз, капитализм, индустрия мен ортақ құқықтық институттардың интеграциялық ықпалы арқылы іске асса, Шығыста ұлт табиғи жаратылыс ретінде қаралады [13, 396 б]. Азаматтық ұлт пен этникалық ұлт арасындағы қақтығыстың ғылыми түсініктемесін американдық зерттеуші Энтони Д. Смит біршама дәл берген. Э.Д. Смит ұлт пен этностың айырмашылығын табу өте қиын дейді. Дегенмен, Мемлекеті бар этностарды ұлт деп атауға болады да, ал мемлекеті жоқ этностарды этния деп атаймыз,- деп жазады. Бұл логика бойынша егер этниялар мемлекет құрса, онда олар ұлт болып кете алады. Э.Д. Смит Еуропалық ұлттардың қалыптасуын Э. Геллнер, Б. Андерсон, Ф. Риггс, Х. Кон концепцияларымен ұқсас түрде, яғни капитализмнің, әкімшілік тұтастықтың ықпалымен түсіндіреді. Бірақ, ол Шығыстағы ұлттық процесстердің Ероупадағы ұлттық үрдістерден айырмашылығы көп екенін байқаған. Яғни, ол контруктивистік теорияның өкілі бола тұра примордиалистік тұжырымның ерекшеліктерін біршама толық талдаған ғалым. Э.Д. Смиттің айтуынша Еуропада шіркеудің ықпалы мен жергілікті дәстүрді ертеректе, яғни ХҮІ ғасырда қалыптасқан білім жүйесі түбегейлі алмастырды. Сондықтан, ұлттың қалыптасуы Батыста территориялық-әкімшілік билік пен тіл бірлігінің, білім жүйесі мен басқа да өмір салттарын стандарттау арқылы жүрді. Сөйтіп, индустриалды мәдениетті қалыптастырушы мемлекетке деген адалдық дәстүрге, дінге деген адалдықтан жоғары қойылды. Э. Д. Смит,- Шығыстағы ұлттар империя қыспағынан құтылған соң этникалық ұлттарға айналды, өйткені, олардың менталитеті, діни дүниетанымы өз халқының әдет-ғұрпын, дәстүрлерін сақтап, қорғауға итермеледі,- деп жазды [14, 91 б]. Өйткені, Шығыс халықтарының ұлт жайлы түсінігіне нативизм қатты әсер етті. Нативизм - тарихи дәстүрлер қанға, бойға сіңеді, адамның бүкіл болмысына, түпкі табиғатына топырақтан жұққан мінез бен қасиет, дәстүр мен әдет-ғұрыптар әсер етеді деген түсінік. Жергілікті халықтың ежелгі сенім-нанымдары мен дәстүрлерін отаршылдарға қарсы күресу үшін мобилизациялық құрал ретінде пайдалану Шығыс елдеріндегі ұлт ұғымын Еуропадағы азаматтық ұлт тұжырымының логикасынан мүлде алшақтатып әкетті. Сөйтіп, Шығыс адамдары өз елдерінде секуляризацияға ұшыраған ортақ білім жүйесі, индустрия мен ортақ заңдар жүйесі ежелден қалыптаспағандықтан ұлттық ортадағы этникалық дәстүрлі қарым-қатынастар мемлекеттік тұтастықтың кепілі деп түсінді. Шығыста заң кодекстері мен билік институттарын, білім жүйесін Еуропалық тәжірибеге ұқсатып құрғанда әдет-ғұрыптарды, мистикалық түсініктерді де араластырып, кірістіріп отырды. Ислам елдеріндегі, Қытайдағы құқықтық қатынастарды реттеу тәжірибесінен осыны көреміз. Бұл этникалық ұлттардың мемлекеттерінде стандартты кодекстер мен институттар болмайды деген сөз емес, тек олар Шығыс халықтарының идеологиялық ұлттық бірлігін қамтамасыз етуде шешуші роль атқармайды. Шығыс елдерінде стандартты құқық кодекстері мен мемлекеттік институттардан гөрі этнографиялық дәстүрлер мен діни түсініктер, дәстүрлі институттар (ақсақалдар соты, шариғат, мешіт, ұлттық аңыздар т.б.) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz