Белгісіз жақты сөйлем
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ,ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ӘЛЕМ ТІЛДЕРІ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕКІ НЕГІЗДІ СӨЙЛЕМДЕРДІҢ ПАРАДИГМАСЫ
Орындаған: 4 курс студенті__________________________П олатова Мөлдір
Ғылыми жетекші:
Филология ғ.к.,доцент________________________ _______Мамаева Мәкен
Норма бақылаушы:
Филология ғ.д.,доцент________________________ _____Әміров Әбдібек
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға
жіберілді: ф.ғ.д, профессор_________________________М омынова Б.
(қолы)
АЛМАТЫ, 2013ж
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Қазіргі қазақ тіліндегі екі негізді сөйлемдердің парадигмасы.
Дипломдық жұмыстың көлемі: 52бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 30
Тірек сөздер: екі негізді сөйлем, бір негізді сөйлем, жалаң сөйлем, жайылма сөйлем, жақты сөйлем, жалпылама жақты, белгісіз жақты, белгілі жақты, жақсыз сөйлем, толымды сөйлем, толымсыз сөйлем, болымды сөйлем, болымсыз сөйлем, актуальды мүше, парадигма, предикативтілік, тема, рема т.б.
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Жұмыстың мақсаты: Қазақ тіліндегі екі негізді сөйлемдердің синтаксистік жүйедегі орнын, құрылымдық сипатын тану, семантикасын ашу, парадигмалық қатарын түзу. Екі негізді және бір негізді сөйлемдер жайлы зерттеулермен жіті танысу.
Жұмыста белгіленген мақсаттарға жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу жоспарланды:
тіліміздегі жай сөйлем типтерінің екі негізді және бір негізді түрлерін нақтылау;
екі негізді және бір негізді сөйлемді ажыратудағы басты ұстанымды белгілеу;
жалаң және жайылма сөйлемдердің екі негізді немесе бір негізді болып құралу ерекшелігін көрсету;
толымды-толымсыз, болымды-болымсыз сөйлемдердің екі немесе бір негізді болып құралу ерекшеліктерін анықтау;
есімді-етістікті сөйлемдер жайлы пікірлерді салыстыра отырып, оларды тану ұстанымын түсіндіру;
жақты-жақсыз сөйлемдердің ішінде тек белгілі жақты сөйлемнің ғана екі негізді болып құралатынын дәлелдеу;
Пайдаланған дереккөздер: жұмысты жазуға теориялық сүйеніш болған - қазақ тіл біліміндегі жай сөйлем синтаксисіне қатысты жазылған А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, М.Балақаев, Р.Әмір, Т.Сайрамбаев, А.Әбілқаев, М.Серғалиев, Ж.Жақыпов, Ж.Сәдуақасов еңбектері, түркологиядағы және орыс тіл біліміндегі П.М.Мелиоранский, Н.К.Дмитриев, Р.С.Сибагатов, Н.Д.Арутюнова, В.В.Бабайцева, Л.Ю.Максимов еңбектері қаралды. Жұмыста талданған сөйлемдер Абайдың нақыл сөздерінен, М.Әуезов, Ә.Нұрпейісов, Қ.Аманжолов, Б.Майлин, Ғ.Мүсірепов, О.Бөкей, С.Мұқанов, С.Мұратбеков, Ғ.Мұстафин шығармаларынан мысал ретінде келтірілді.
ГЛОССАРИЙ
Актуалды мүшелену (сөйлемнің) (лат. actualis әрекетті, әрекетшіл). Өзекті мүшелену.
Атаулы сөйлем - бастауыш-баяндауыштық қатынастан тұрмайтын, бірақ зат есімді не есімді, тіркестерді атау арқылы білдіретін, айрықша интонациямен айтылатын бір құрамды сөйлем.
Белгісіз жақты сөйлем - грамматикалық бастауышы ерекше айтылмайтын, істелген іс-әрекет белгісіз бір субъектілерге тән болып ұғынылатын жай сөйлем, яғни баяндауышы жақты болғанмен, бастауышы белгісіз жақты сөйлем.
Болымды сөйлем - объективті болмыстық, ойлаған ойдың, іс-әрекеттің орындалғанын не орындалатынын хабарлайтын сөйлем. Болымды сөйлем болымсыз сөйлемге қарама-қарсы қойылып қаралады.
Болымсыз сөйлем - объективті болмыстың, ойлаған ойдың, іс-әрекеттің болмайтынын, орындалмағанын хабарлайтын сөйлем. Болымсыз сөйлем болымды сөйлем негізінде жасалады, бірақ оған қарама-қарсы мәнді білдіреді.
Бір негізді сөйлем - бір ғана предикативтік бас мүшелі құрылымда келіп мағынасы екінші бас мүшемен толықтыруды қажет етпейтін жай сөйлем.
Екі негізді сөйлем - грамматикалық құрылымы бастауыш пен баяндауыштық предикативтік қатынасына негізделген сөйлем, яғни екі бас мүшелі сөйлем.
Есімді сөйлем - 1) номинативті сөйлем; 2) баяндауышы зат есімнен болған сөйлем; 3) бас мүшесі есім не есімді тіркестен жасалған бір құрамды сөйлем.
Жай сөйлем - қарым-қатынас қызметін атқаратын өзіне тән семантикалық құрылымы бар бір предикативтік бірліктен тұратын сөйлем.
Жалаң сөйлем - тұрлаулы мүшелерден құралған жай сөйлем.
Жайылма сөйлем - құрамында бастауыш-баяндауыштан басқа тұрлаусыз мүшелер (не олардың бірі) қатысқан жай сөйлем.
Жақты сөйлем - грамматикалық бастауышы бар не бастауышы ерекше айтылмайтын, бірақ оның қай сөз екенін баяндауышы арқылы табуға болатын жай сөйлем.
Жақсыз сөйлем - бастауышы жоқ, оның орны жоқталмайтын айтылған іс-әрекет баяндауыш арқылы үш шаққа бірдей ортақ ұғымда жұмсалатын сөйлем.
Номинативтік сөйлем - Р.Әмір бойынша бастауышы атау септігіндегі зат есімнен жасалған екі құрамды сөйлем.
Парадигма (грек. paradeigma үлгі, мысал) - 1) кең мағынада бір-бірінен ерекшеленіп келетін, сонымен бірге бәріне ортақ белгілері арқылы біріккен кез-келген тілдік бірліктер тобы; 2) осындай топтар мен жиынтықтардың жасалу моделі (үлгісі) мен схемасы; 3) түр мағынасында морфологиялық терминнің синонимі.
Предикат (лат. рraediacatum айтылған сөз) 1) баяндауыш деген мағынада; 2) предикацияның мазмұнын анықтайтын ойдың объектісі, айтылатын пікірдің шындыққа қатынасын білдіретін тілде баяндауыш түрінде көрінетін ойдың мазмұны.
Предикативтілік - айтылатын пікір мазмұнының сөйлемнің негізі ретінде шындыққа қатысын білдіруі.
Тема (грек. thema негіз) - сөйлемде айтылуға тиісті негізгі хабарды білдіреді, көбінесе сөйлемнің алдыңғы жағына орналасады да, бастауыш не бастауыш тобының қызметін атқарады (кейде сөйлемнің басқа мүшелері де болуы мүмкін. Мәтінге, болмаса күрделі синтаксистік тұтастықтарға кіретін сөйлемдерді байланыстырып тұрады. Темаға дауыс екпіні түспейді.
Рема (грек. rhema сөз, сөйлем) - сөйлемнің өзекті (актуалды) мүшеленген сыңары сөйлемде айтылатын ойдың түйіні. Рема темада берілген хабардың негізгі мазмұнын қамтып, ол жайындағы пікірді жеткізуші коммуникативтік орталық болып табылады.
Толымды сөйлем - айтайын деген ойға қатысты сөйлем мүшелері түгел айтылатын сөйлем. Толымды сөйлемдерде оған қажет тірек мүшелердің болуы ойдың аяқталуы сияқты синтаксистік белгілер сақталады.
Толымсыз сөйлем - айтайын деген ойға қатысты сөйлем мүшелері түгел айтылмайтын олқы сөйлем. Толымсыз сөйлемдерде тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелердің бірі не бірнешеуі түсіріліп айтылады. Бірақ сол түсіріліп айтылған мүшелердің қай сөз екені алдыңғы сөйлемнен белгілі болып тұрады. Толымсыз сөйлемдер әсіресе сөйлеу тіліне тән.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6-7
1. ЖАЙ СӨЙЛЕМНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ТИПТЕРІ: ЕКІ НЕГІЗДІ ЖӘНЕ БІР НЕГІЗДІ СӨЙЛЕМДЕР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 8-15
1.1. Бір негізді сөйлемдердің құрылымдық ерекшеліктері ... ...15-24
1.2. Екі негізді сөйлем мен бір негізді сөйлемдерді ажырату критерийлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24-27
2. ЕКІ НЕГІЗДІ СӨЙЛЕМДЕР ПАРАДИГМАСЫ ... ... ... ... ... ... ...28-31
2.1. Жалаң және жайылма екі негізді сөйлемдер ... ... ... ... ... ..31-3 2
2.2. Толымды және толымсыз, болымды және болымсыз екі негізді сөйлемдер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32-42
2.3. Есімді және етістікті екі негізді сөйлемдер ... ... ... ... ... ... 43 -49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 0
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
КІРІСПЕ
Қазақ тіл білімінде, түркологияда да, жай сөйлем жүйесі 'бастауыш-баяндауыш' болып құралған сөйлемдерді зерттеу арқылы танылды. 3ерттеудің бастысы осылар болды.
1960-70 жылдары О.Төлегенов, Ғ.Мадина, К.Аханов жай сөйлемдерді бір құрамды - екі құрамды, бір тұрлаулы мүшелі - екі тұрлаулы мүшелі деп топтап, осы арқылы атады. 1996 жылы Ж.Садуақасовтың Қазақ тіліндегі бір құрамды сөйлемдер деген монографиясы жарияланды.
Бүгінгі зерттеулерде 'бастауыш-баяндауыш' және тек бір негізгі мүшені тірек етіп құрылған сөйлемдер дара-дара талданып, өз құрамы аясында ғана талданып жүр. Әрі сөйлемдердің бұл грамматикалық топтарын атайтын терминдер де тұрақтамай келеді; бір құрамды сөйлем - екі құрамды сөйлем, бір тұрлаулы мүшелі сөйлем - екі тұрлаулы мүшелі сөйлем, бір негізді сөйлем -- екі негізді сөйлем деген атаулар қатар жұмсалып келеді.
Қазіргі қолға түскен фактілер екі негізді сөйлемдер мен бір негізді сөйлемдердің сипатын салыстыра зерттеп тану керек екенін байқатады. Сонда олардың әрқайсысына тән құрылымдық, функционалдық сипаттар айқын көрінеді.
Тақырыптың өзектілігі: Екі негізді жай сөйлем қазақ тілі синтаксистік жүйесінде басты роль атқарады. Синтаксистік жүйенің құрылымдық сипатын қалыптастыратын - осы сөйлемдер. Коммуникативтік жүйеде де негізгі қызметті осы структурада құрылған жай сөйлемдер атқарады. Қазақ тіл білімінде сөйлемдер басты зерттеу объектісі болғанмен, структуралық типтермен - бір негізді сөйлемдермен салыстырылып, ерекшеліктері айқын аталмаған. Біздің зерттеуіміз осы олқы жерді толықтыруды міндет етеді.
Диплом жұмысының нысаны: Екі негізді жай сөйлемдер, олардың құрылысы, семантикасы, парадигмасы.
Жұмыстың мақсаты. Қазақ тіліндегі екі негізді сөйлемдердің синтаксистік жүйедегі орнын, құрылымдық сипатын тану, семантикасын ашу, парадигмалық қатарын түзу.
Мақсатқа жету үшін шешілетін міндеттер:
тіліміздегі жай сөйлем типтерінің екі негізді және бір негізді түрлерін нақтылау;
екі негізді және бір негізді сөйлемді ажыратудағы басты ұстанымды белгілеу;
жалаң және жайылма сөйлемдердің екі негізді немесе бір негізді болып құралу ерекшелігін көрсету;
толымды-толымсыз, болымды-болымсыз сөйлемдердің екі немесе бір негізді болып құралу ерекшеліктерін анықтау;
есімді-етістікті сөйлемдер жайлы пікірлерді салыстыра отырып, оларды тану ұстанымын түсіндіру;
жақты-жақсыз сөйлемдердің ішінде тек белгілі жақты сөйлемнің ғана екі негізді болып құралатынын дәлелдеу;
Зерттеудің әдістері. Зерттеу әдістері ретінде талдау әдісі, салыстыру әдісі, статистикалық әдісі пайдаланылды.
Зерттеу көздері. жұмысты жазуға теориялық сүйеніш болған - қазақ тіл біліміндегі жай сөйлем синтаксисіне қатысты жазылған А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, М.Балақаев, Р.Әмір, Т.Сайрамбаев, А.Әбілқаев, М.Серғалиев, Ж.Жақыпов, Ж.Сәдуақасов еңбектері, түркологиядағы және орыс тіл біліміндегі П.М.Мелиоранский, Н.К.Дмитриев, Р.С.Сибагатов, Н.Д.Арутюнова, В.В.Бабайцева, Л.Ю.Максимов еңбектері қаралды. Жұмыста талданған сөйлемдер Абайдың нақыл сөздерінен, М.Әуезов, Ә.Нұрпейісов, Қ.Аманжолов, Б.Майлин, Ғ.Мүсірепов, О.Бөкей, С.Мұқанов, С.Мұратбеков, Ғ.Мұстафин шығармаларынан мысал ретінде келтірілді.
1. Жай сөйлемнің құрылымдық типтері: екі негізді және бір негізді сөйлемдер
Сөйлем - синтаксис зерттейтін басты тіл тұлғаларының бірі. Ол атқаратын қызметі тұрғысынан да, мазмұны жағынан да, грамматикалық белгілерін ескергенде де синтаксистік форма ретінде алынған сөзден, сөз тіркесінен түгелдей өзгеше категория болып саналады.
Сөйлем - коммуникативтік тұлға, яғни пікір білдіру үшін, информация беру үшін жұмсалатын тұлға. Малдары араласып жатыр. Біз түстік. Түн. Осындай мысалды талдап сөйлемді құрайтын минимум белгілерді танимыз.
Қазақ тіл білімінде жай сөйлемдер, олардың түрлері жайлы жан-жақты зерделеген ғалым А.Байтұрсынов болды. Ғалымның 1912 жылы жазып, 1914 жылы жарыққа шығарған Тіл тағлымы атты еңбңегінде жай сөйлемнің бірсыпыра түрлеріне де тоқталады. Солардың ішінде жалаң және жайылма сөйлемдер де бар. Автор: Тұрлаулы мүшелері ғана бар сөйлем жалаң деп аталады, ал тұрлаулы мүшелерінен басқа тұрлаусыз мүшелері де бар сөйлнм жайылма деп аталады, - деп, әрқайсысына анықтама беріп, мысалдармен дәлелдейді. [1 ]
Қазақ тілі жай сөйлем синтаксисінде М.Б.Балақаев зерттеулерінің орны ерекше. Жай сөйлем құрылысының басты-басты аспектілерін монографиялық зерттеуден өткізіп, ғалым мынандай ірі-ірі еңбектер шығарды: Основные вопросы синтаксиса предложения в современном казахском языке (1950), Основные типы словосочетания в казахском языке (1957), Современный казахский язык. Синтаксис словосочетании и простого предложения (1959). [2,3,4]
О.Төлегенов тіл білімінің көз аясына түскен сөйлемдерді мағыналық, құрылымдық формаларын түгел қамтитын, әрі саралап танытатын топтау принципін атады.
Жай сөйлемдер: 1) жалпы модальді сөйлемдер; 2) мақсат-мәнді сөйлемдер деген басты екі топқа бөлінеді.
Жалпы модальді сөйлемдердің сипаты оқиғаны жалпы модальдық мағынада (шындыққа қатысты) баяндау.
Жалпы модальдық сипаттағы сөйлемдер іштей екі топқа бөлінеді: болымды сөйлемдер, болымсыз сөйлемдер.
Осы топтаудан соң сөйлемдер екінші принцип бойынша - нақтылы сөйлеу процесінде баяндаудың берілу мақсаты жағынан үш топқа бөлінеді: хабарлы сөйлемдер, лепті сөйлемдер, сұраулы сөйлемдер.
Жай сөйлемдер эмоциялы мағынасына қарай үстемелі лепті сөйлемдер, арнаулы лепті сөйлемдер деп топталған. Автор арнап, нақтылап айтпаған, сірә, жай сөйлемдер үшінші принцип бойынша лепсіз, лепті болып бөліну принципі көрініп тұр.
Тек құрылымдық көрінісіне қарай жай сөйлемдер тағы бір топтауға түседі. Бұл - төртінші принцип.
Жай сөйлемдерді құрылымына қарай екі бас мүшелі (екі құрамды) сөйлемдер, бір бас мүшелі (баяндауышты) сөйлемдер, мүшеленбейтін сөйлемдер деп негізгі үш топқа бөлген. Екі бас мүшелі сөйлемдер қатарына құрамында бастауыш - баяндауыш болып қатысқан мүшелері бар конструкциялар кірген.
Бір бас мүшелі сөйлемдерге құрылысы бастауышты қажет етпейтін, тек баяндауышты негіз етіп құрылған конструкциялар кірген.
Мүшеленбейтін сөйлемдер деп автор құрылымды емес, яғни сөйлем мүшесіне талдауға келмейтін конструкцияларды атаған. Ол сөйлемдердің сипатын тану үшін автордың оларды топтау принципін ескергеніміз жөн. Мүшеленбейтін сөйлемдерді лексикалық - грамматикалық жасалу ерекшеліктері жағынан қарағанда, олар үш топқа бөлінеді: есімдерден құралған (атаулы) сөйлемдер, арнаулы модальдық сөздерден құралған сөйлемдер дейді.
Модальдық сөздерден құралған сөйлемдер деп аталғандар жоқ, бар болуға тиіс.
Автор мысалдар келтіріп көрсетпепті.
Сонымен, О.Төлегенов жай сөйлемнің әр грамматикалық түрі көп аспектілі екенін дұрыс аңғарған, әрі ол сөйлемдердің бірнеше өлшеммен танылуға тиіс екенін байқаған. Соған сай сөйлемдердің құрылысы бірнеше параметрмен өлшеніп, топтастырылған.
О. Төлегеновтің Жалпы модальды және мақсат мәнді жай сөйлем типтері деген еңбегі синтаксистік жүйенің ұйымдасуын теориялық тұрғыдан да, фактілерін ашу жағынан да молырақ тануға үлес қосты. Осы еңбекте сөйлемдер құрылымына қарай екі бас мүшелі, бір бас мүшелі деп топталады. [5 ]
Бірақ кітап түгелдей екі бас мүшелі сөйлемдерге арналған. Бір бас мүшелі сөйлемдер мәселесі қозғалмаған. Бұлардың синтаксистік жүйедегі орны, салмағы, арақатынасы көрсетілмеген.
Бір негізді сөйлемдерді арнайы зерттеуге арналған жұмыс Ғ.Мадинаның диссертациясы болды. Диссертация Қазіргі қазақ тіліндегі жақсыз сөйлемдер (1959) деп аталады. Диссертация кейін Қазақ тілінің грамматикасы (1967) атты академиялық басылымға бір тарау болып өнделіп енді.
Ғ.Мадина Қазақ тіліндегі жай сөйлемдер құрылысы жағынан бір тұрлаулы мүшелі болып (односоставные), екі тұрлаулы мүшелі болып (двусоставные) та құрылады деп, сөйлемдердің басым түрі екі тұрлаулы мүшелі екенін баса айтады. [6 ]
Ғ.Мадина зерттеуінде жақсыз сөйлемдердің түр - түрге бөлінуі М. Ба-
лақаев еңбектерінде аталғанға сай. Бірақ жақсыз сөйлемдердің жасалуын толық анықтап, сипаттап беруге талпыну бар.
Сонымен, Ғ.Мадина жай сөйлемдердің құрылысына байланысты екі негізді сөйлем, бір негізді сөйлем болып бөлінетінін атап, оған өз тұсынан термин ұсынды.
Тілімізге тән және ең көп жұмасалатын сөйлемдер - бастауыш-баяндауыш құрамындағылары. Осы сөйлемдердің құрылысын ескергенде, сөйлемді құрау үшін ең аз болғанда екі мүше қатысуы керек - ойдың кім, не туралы екенін білдіретін мүше, яғни бастауыш және ол туралы не айтылғанын білдіретін мүше, яғни баяндауыш мүше қатысуға тиіс. Осы екі мүшенің грамматикалық қатынасы сөйлем құрауға негіз болады. Өйткені сөйлем пікірді, яғни болмыстағы заттардың өзара қатынасын білдіру үшін жұмсалады.
Бастауыш - баяндауыштың қатынасы предикативтік қатынас деп аталады. Предикативтік қатынас - сөйлемнің негізгі грамматикалық белгісі. Сөздер бірі бастауыш, екіншісі баяндауыш болып предикативтік қатынасқа түскенде ғана сөйлем сапасына ие болады.
Көл үлкен. Көл бастауыш ретінде, үлкен баяндауыш ретінде қатынасып тұр. Үлкен бастауышқа қатысты сынды предикативтік сипатта атап тұр. Үлкен көл деген құрамда предикативтік қатынас жоқ, үлкен анықтауыш ретінде қатысқан. Сондықтан бұл сөздер тобы сөйлем бола алмайды. Тілде осы предикативтік қатынасқа үзбей ілесіп жүретін грамматикалық формалар болады. Олар бірнешеу және бәрі де көбіне баяндауыш мүшенің құрамынан орын алады. Осы орайда предикацияға қатысушы мүшелердің қатысуына қарай екі негізді және бір негізді сөйлемдер деп бөлетініміз белгілі. Ең алдымен, Рақыш Әмірдің ойына тоқталсақ.
Екі негізді және бір негізді сөйлемдер
Жай сөйлемдер құрылымдық ерекшелігіне сай екі негізді сөйлем және бір негізді сөйлем болып бөлінеді.
Құрылымында екі негізгі мүше - бастауыш, баяндауыш мүше болып, сөйлем соларды тірек етіп құрылған болса, ол екі негізді болып танылады. Енді, міне үш бала қатар жатырмыз ( С. М.).
Екі негізді сөйлемнің басты мүшелері, кейде екеуі де түсіріліп айтылуы мүмкін. Бірақ олардың лексикалық, грамматикалық белгісі белгілі болып тұрады.
1. - Газет-журнал оқисыңдар ма?
2. - Сендер қайдан келдіңдер?
oo Егістен
Екі негізді сөйлемдердің басты белгісі түпкілікті құрылысына қарап танылады. Олардың нақты коммуникативтік көрінісі (манифеститация) түрліше бола береді.
Сөйлемдерде бір-ақ негізгі мүше болып, конструкция сол негізгі мүшені ғана тірек етіп құрылған болса, олар бір негізді сөйлем болып танылады. Тыныштық. Оны бұзуға болмайды.
Бір негізді сөйлемдер грамматикалық сипаты жағынан екі түрлі. Бір түрі арнаулы құрылысы бар баяндауыш мүшені тірек етіп құрылады: Оны бұзуға болады. Екінші түрі бастауыш деп те, баяндауыш деп те тануға келмейтін - тірек мүше деп аталатын компонентті негіз етіп құрылады: Мидай дала. Жарқыраған ай.
Қазақ тілінің синтаксистік жүйесінде екі негізді сөйлемдер базистік, түпкі құрылым ретінде танылуға тиіс. Олар - пікірдің құрылысына сай ұйымдасып, алғаш пайда болған конструкциялар.
Екі негізді сөйлемдер тек жақты болып құралады. Бір негізді сөйлемдер екі негізді сөйлемдердің грамматикалық, функционалдық баламасы (параллелі) ретінде қалыптасқан.
Бұл бір. Екінші ескеретін жай - бұл екі типті конструкциялардың жұмсалу аясы бірдей емес. Екі негізді сөйлемдер - басты функционалдық конструкция. Ол әлдеқайда мол жұмсалады. Үшінші ескеретін жай - екі негізді сөйлемдердің құрылымдық потенциясы да үлкен. Мұндай сөйлемдер көп сөз қатыстыра алады, күрделенуі де алуан түрлі. [ 7;58-59]
Сөйлем жай және құрмалас сөйлем болып екіге бөлінетіні белгілі. Ал жай сөйлем қарым-қатынас жасауда ойды жеткізудің негізгі формасы ретінде қолданылады. Бірнеше сөздер мен сөз тіркесінен құралып, тиянақты бір ғана ойды білдіреді.
Қазіргі тіл білімінде, оның ішінде жай сөйлемнің, оның ішінара түрлерінің аса маңызды аспектілерін айқындау мақсатында көптеген зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Сөйлемдердің жүйелі түзілуі, оның синтаксистік құбылыс екендігі, сөйлем парадигмасы, синтаксистік деривациясы, сөйлемнің актуальді мүшеленуі, сөйлем модельдері Н.Д.Арутюнова, П.Сусов, Г.А.Золотова, Т.Б.Алисова, А.В.Супрун, т.б. орыс ғалымдары еңбектеріне арқау болды.
Жай сөйлем сөйлем мүшелерінен құралатыны белгілі. Тұрлаулы мүшелер жай сөйлемді құраушы негізгі мүшелер болғанықтан, аталмыш сөйлемнің түрі екі негізді жай сөйлем деп аталады.
Ал сөйлемдер бір ғана бас мүше - баяндауышпен құрылып, субъекті-жақтық мән басқа бір тұрлаусыз мүше арқылы немесе бас мүше бойындағы тұлғалар арқылы аңғарылады, тіпті жақтық мән анық байқалмауы да мүмкін. Бір негізді сөйлемдер деп, грамматикалық жағынан бір ғана предикативтік бас мүше құрылымында келіп, суъектілік бас мүшемен толықтыруды қажет етпейтін жай сөйлем түрін айтамыз.
Екі негізді жай сөйлемдер әр стильде де жиі кездеседі, ал бір негізді сөйлемдер қай стильде де сирек кездеседі. Кейбір ғалымдар жай сөйлемдердің осылай бөлінуіне мән бермейді. Ә.Нұрмаханова Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы деген еңбегінде жалпы түркі халықтарында, көбінесе, жай сөйлемдер екі тұрлаулы мүшелі және бір тұрлаусыз мүшелі болып келетінін көрсетеді. Сонымен бірге тек жақты және жақсыз сөйлемдерге тоқталады. Ал жай сөйлемнің жалаң, жайылма түрлері мүлде ескерілмейді.
Осындай топтастырудың бір түрі тіл білімінде сөйлемді бір бас мүшелі және екі бас мүшелі (немесе бір құрамды және екі құрамды) деп топтастыру концепциясы. Бұл концепция ғылымда А.А.Шахматовтың атымен тікелей байланысты. Екі бас мүшелі сөйлемдер сөйлемді қай сипатта қарағанда да екі бас мүшесі айқын жеке сөздермен (сөз формаларымен) берілетін дәстүрлі сөйлем екендігі мәлім. Ал бір бас мүшелі сөйлемдер, А.А. Шахматовтың айтуы бойынша, субъктісі мен предикатының мәні бір бас мүшеге жинақталған кез келген сөйлем [9 ]. Ғалымның бұл идеясы сөйлемді құрылымдық жағынан зерттеушілер тарапынан кең қолдау тапты. Сөйтіп, бір бас мүшелі сөйлем дәстүрлі екі бас мүшелі сөйлемге қарама-қарсы қойылып зерттелетін тілдік объектіге айналды.
Түркі тіл білімінде де жай сөйлемдерді құрылымдық сипатына қарай топтастыру өріс алды. Бұл, әсіресе синтаксис саласын зерттеушілермен қатар бір тілдің жалпы грамматикасын қарастырған ғалымдар еңбектерінде де сөз болды.
Татар тілін зерттеуші М.З.Закиев: Екі бас мүшенің предикативтік қатынаста болуы арқылы берілген сөйлем екі құрамды деп аталады. Ол тек предикативтік топтан ғана құралуы мүмкін, оның құрамында бір немесе бірнеше нақтылаушы немесе толықтырушы топ болуы мүмкін. Бірінші жағдайда сөйлемді негізінен жалаң, ал екіншісін жайылма деп атайды, - деп жай сөйлемдерді бөлген. [10 ]
Жай сөйлем құрылысы және оның функџионалдық аспектілері Р.Әмірдің "Особенности синтаксиса казахской разговорной речи" (1972), Ауыз екі сейлеу тілінің синтаксистік ерекшеліктері (1977) деген еңбектерінде проблемалық түрде арнайы зерттелген болатын. Бұл еңбектер қазақ тілі синтаксистік жүйесінің ауызекі коммуникация ерекшеліктеріне сай көрінуі, синтаксистік тұлғалардың ұйымдасуына байланысты зерттеулердің нәтижесін баяндаған. Осы зерттеулердің материалдарын пайдалана отырып Р.Әмір, Ж.Әмірова Университеттердің филология факультеттеріне арнап Жай сөйлем синтаксисі атты оқулық жариялады (1998).
Р.Әмір жай сөйлем жүйесі коммуникацияның түрлі көрсеткіштеріне сай, сол жағдайларға байланысты туатын талаптарға сай қызмет ететінін атайды, түрлі амалдар тудыратынын баяндайды. Синтаксистік жүйені, қызметін жан-жақты көрсету үшін оның коммуникативтік жағдайдағы көрінісін ашып, бейнелеу керек екенін айтады. Аталған талаптарға сай Р.Әмір, Ж.Әмірова жай сөйлемдерді бірнеше коммуникативтік деңгейде топталуға бейім екеніне көз жеткізген. Коммуникативтік талаптан тыс тұрған сөйлем түрлері жоқ.
Авторлар сөйлемді құрылымдық көрінісі айқын екі топқа бөлген: екі негізді және бір негізді. Сөйлемдердің бұл түрлері, бұл бөлінісі де коммуникативтік мақсатты өтеу үшін қалыптасқан. Және ескерілген жай - бұл екі құрылымның синтаксистік жүйедегі орнын атағандары. Екі негізді сөйлем -- түпкі, басты құрылым. Оның себептері - ойлау жұмысының, пікірдің құрылысына байланысты.
Сонымен бірге еңбек екі негізді және бір негізді сөйлемдердің құрылымдық, функционалдық байланысын аз да болса сөз етеді.
Сөйлемдердің жалаң, жайылма, толымды, толымсыз болып келуі де коммуникативтік талапқа сай қалыптасу ретінде қаралады. Тағы бір жаңалық - сөйлемдердің номинативті, етістікті болып бөліну принципінің ашылуы. Сөйлемдердің бұл екі түрі актуализациялық мақсатқа сай жіктеледі.
Осы принцип мына схемада іске асқан. Сөйлемдер құрылысына қарай екі топқа бөлінген:
1. Екі негізді сөйлемдер;
2. Бір негізді сөйлемдер.
Бір негізді сөйлемдерді арнайы, монографиялық түрде Ж.Садуақасов зерттеп, Қазақ тіліндегі бір негізді сөйлемдер деген кітап шығарды. Қазақ тіліндегі жай сөйлемдерді дәстүрлі түрде екі топқа бөліп, оларды қосқұрамды сөйлемдер, бірқұрамды сөйлемдер деп атаған. Бұл екі топты былай ажыратуды ұсынған: Қорыта айтқанда қосқұрамды сөйлемдер мен бірқұрамды сөйлемдердің айырмашылықтарын белгілейтін басты критерий олардың грамматикалық құрылымы болып табылды. Екі бас мүшесі де (бастауыш және баяндауыш) лексикалық сөздермен предикаттық қатынас жағдайында берілген (ішінде толымсыз сөйлемдер де бар) қосқұрамды болып табылады да, предикаттық жақтың қатынас бас мүше ретіндегі бір ғана лексикалық сөзбен берілген сөйлем бірқұрамды болып табылады.
Сәл кейінірек бір құрамды сөйлемге нақты анықтама берілген ... бір құрамды сөйлем деп бір ғана бас мүшелі предикативтілік құрылымда келіп, синтаксистік құрылымы жағынан екінші бас мүшемен толықтыруды қажет етпейтін жай сөйлем түрін айтамыз. [11;18]
Анықтама бір негізді сөйлемді әрі құрылысын көрсететін, әрі толымсыз сөйлемдерден ажыратып тануды ескеріп құрылған.
Бір негізді сөйлемдер (автордың атауы бойынша бір құрамды сөйлемдер) былай жіктелген:
1. Бас мүшенің жасалуына қарай: етістікті және есімді (атаулы).
2. Субъекті - жақтың қатысына қарай: жақты және жақсыз.
3. Жақты және жақсыз сөйлемдер субъектінің семантикалық ерекшеліктеріне қарай бөлінеді. Жақты: белгілі жақты сөйлем, белгісіз жақты сөйлем, жалпылама жақты сөйлем, жанама жақты сөйлем. Жақсыз: жанама субъектілі, субъектісіз. [11; 34]
Зерттеу бір негізді сөйлемдерді түгел қамтитын монографиялық еңбек түрінде орындалғанымен, осы типке жататын атаулы сөйлемдер сырт қалған. Ең бастысы - бұл еңбекте бір негізді сөйлемдерді дара, тұйық жүйесі ретінде ғана қараған. Оның екі негізді қандай қатынаста келетіні сөз етілген.
1999 жылы екі негізді сөйлемді арнайы объект етіп зерттеген диссертация жазылды. Ол диссертацияны жазған А.Б.Қайыров еді де, диссертациялық тақырыбы былай аталған еді: Қазіргі қазақ тіліндегі екі құрамды жай сөйлемдердің құрылымдық мағыналық модельдері.
Диссертацияның бірінші тарауы осы тақырыпқа қатысы бар зерттеулерді шолуға, тіл біліміндегі теориялық мәселелерге арналған. Зерттеу материалдары, тұжырымдамалар екінші тарауда баяндалған.
Екінші тарау Қазақ тіліндегі екі құрамды хабарлы жай сөйлемдердің құрылымдық - мағыналық модельдері деп аталған.
Осы тараудың бір тармағы етістік баяндауышты хабарлы жай сөйлемдердің құрылымдық - мағыналық модельдерінің сипатын баяндайды.
Бұл грамматикалық топқа кіретін сөйлемдер бір орынды етістік баяндауышты жай сөйлем, екі орынды етістік баяндауышты жай сөйлем, үш орынды етістік баяндауышты жай сөйлем деп үш топқа бөлініп сипатталған.
Әр топ бірнеше модельге бөлінген. Модель баяндауыш қызметінде жұмсалатын етістіктердің семантикасына сай шығарылған.
Ең алдымен хабарлы баяндауышы етістік сөзден жасалған сөйлемдердің бір орынды, екі орынды, үш орынды деп бөліну принциптерін байқайық.
А. Б. Қайыровтың диссертациясы екі негізді сөйлемдердің жүйесін тануға елеулі үлес қосады:
1. Бұл - екі негізді сөйлемді дара атап, арнаулы объект ретінде зерттеген жұмыс.
2. Екі негізді сөйлемнің құрылымдық - мағыналық топтарын атап, бұл құрылымды сөйлемдерді тануға қадам басты.
Бірақ бұл зерттеу де екі негізді сөйлемнің жүйесіндегі орнын, барлық потенциясын ашуды мақсат етпеген.
Түркологиялық еңбектердің ішінде жай сөйлемдердің құрылысын тануға, осы бағыттағы зерттеулердің теориялық деңгейін көтеруге әсері болған екі еңбек бар. Бірі Э.В.Севортянның О некоторых вопросах структуры предложения в тюркских языках. Э.В.Севортян түркі тілдерінде сөйлемнің негізгі ұйытқысы - предикативтік байланыс дей отырып, предикацияның екі түрін ажыратады.
Предикацияның бір түрі міндетті түрде бастауыш - баяндауыш сөздердің - лексикалық тұлғалардың қатысуы арқылы жүзеге асуы (Ол ишчи, Мен ишчи), мұндайда жіктік жалғауы қатыспайды. Предикацияның екінші түрі баяндауыштың құрамындағы жіктік жалғау көрінеді. Мұндайда бастауыш сөз сөйлемге қатыспауы да мүмкін. [13; 108]
Э.В.Севортян мақаласында түркі тілдерінде предикативтік қалыптастыратын формалардың орнығу процестерін талдауға көп орын беріп, бұл формалар негізінен етістік сөздердің морфологиялық құрамына кіретінін, соған байланысты бұл сөздерден болған баяндауыштардың сөйлемді ұйымдастыруда үлкен роль атқаратынын көрсетеді.
Аталған еңбек екі негізді сөйлемнің құрылымдық сипатын ашу мәселесіне арналған.
Простое предложение в каракалпакском языке деген мақаласында Н.А.Баскаков екі негізді сөйлемдерге бірқатар теориялық тұжырымдамалар айтқан. Жай сөйлемдерді ұйымдастыратын - бастауыш пен баяндауыш. Бірақ сөйлемде баяндауыштың қызметі ерекше. Әр баяндауыш мүше өзінің лексикалық - грамматикалық тұлғасы арқылы сөйлемге қатысатын барлық басқа мүшелерді жеке тұрып та таныта алады. Сапар ат мінді деген сөйлемді талдап Н.А.Баскаков былай дейді: Бұл сөйлемдегі баяндауыш (мінді) әрі баяндауыштың (Сапар), әрі толықтауыштың (ат) қатысты екенін білдіріп тұр. Сапар, ат деген сөздер абстрактылы түрдегі қалпын конкреттеу үшін ғана қатысады. [14;65]
Баяндауыштың позициясы тұрақты: ол соңына орналасады. Қалған сөйлем мүшелерінің барлығы (солардың қатарында бастауыш та бар) баяндауыштың алдынан орналасады. Ол мүшелердің орналасу екпініне байланысты. Қай сөйлем мүшесіне ой екпіні түссе, сол мүше баяндауыштың тікелей алдынан орналасады. Қарақалпақ тіліндегі сөйлемде логикалық екпінді білдіретін орын - баяндауыштың алды делінген.
Тұрлаусыз сөйлем мүшелері мақалада сөйлем структурасының элементі ретінде ғана қаралған, олардың пікірге байланысы сөз болмайды.
Толықтауыш пен пысықтауыш етістіктен болған баяндауыштың семантикасына сай қатысатын айқындағыш (определительные) мүшелер ретінде қаралады. Етістіктің семантикасы есімдерге қарағанда абстрактылау. Зат есім сөз анықтауыштың қатысуы арқылы форма, түс, сан т.б. жағынан конкреттеледі. Ал етістіктен болған баяндауыш мезгіл, мекен, сипат жағынан конкреттеуді қажет етеді. [14; 96]
3.1. Бір негізді сөйлемдердің құрылымдық ерекшеліктері
Сөйлемдер құрылымына қарай бірдей бола бермеуі мүмкін: біреулерінде сөйлемнің бес мүшесінің бесеуі де кездеседі, енді біреулерінде тұрлаусыз мүшелер толық болмағанымен, тұрлаулы мүшелердің екеуі де қатынасады, үшінші бір жағдайда екі тұрлаулы мүшенің біреуі - не бастауышы, не баяндауышы ғана қатысу арқылы сөйлем құрыла береді. Міне, осы соңғы реттегі сөйлемдердің бір тобы бір тұрлаулы мүшелі сөйлемдер деп аталуға лайық. Оларға жататын сөйлемдер деп жай сөйлемнің белгісіз жақтысын, жалпылама жақтысын, жақсыз сөйлем мен атаулы сөйлемдерді атап, олардың қатарына белгілі жақты сөйлемді де қосады.
Тілдің материалына тереңірек үңілсек, осы сөйлемдердің арасына немесе бір жағы бір тұрлаулы сөйлем болып, екінші жағы екі тұрлаулы сөйлем болып синонимдік қатар жасайды. Әлбетте олардың - синонимдес сөйлемдердің жалпы ұқсастығы белгілі де болып тұрады, дегенмен, олардың арасындағы айырмашылықты да ажыратуға болады.
Құрысын, түзе, жоқтық пен қорлықты кәрілік те көрдім ғой, міне; Әуелі болған істі біліп ал; Алдағы көрінген ауылға түспей-ақ қойыңдар...(Ә.Нұрпейісов)
Бұл сөйлемдер белгілі жақты сөйлемдер болғандықтан, бастауыш орнындағы сөздерсіз - не есімдіксіз, не кісі аттары, не басқа атауларсыз - қолданылып тұр. Әрине, оларды да кірістіруге болар еді, кейде стилистикалық мақсатқа сай олардың артық болатын реттері байқалады. Дәл осы келтірілген сөйлемдерде авторлардың негізгі нысаналары - қимыл, әрекет иесінің кім немесе не екенін емес, сол әрекеттің өзін алдыңғы қатарда көрсету. Егер осы сөйлемдерге әдеттегідей нақтылы сөздері бар бастауыштарды енгізетін болсақ, айталық, ...Жоқтық пен қорлықты мен кәрілікте көрдім ғой. Сендер алдағы көрінген ауылға түспей-ақ қойыңдар түрінде жұмсасақ, автордың негізгі ойына сәл де болса кедергі болғандай немесе негізгі ойды басқа жаққа аударғандай әсер беруі мүмкін.
Кейбір реттерде, әсіресе, ұран мәніндегі бұйрықты сөйлемдерде бастауышты кірістіру орынсыз болып шығады, оның енгізілуі шұбалаңқылыққа ұрындырады. Мысалы, Сүйікті партиямыздың ХХV съезінің шешімдерін жүзеге асырайық! Тәрізді сөйлемдердің бастауышы (біз) болуы ойды нақтылауға қызмет ете алмайды. Сондай-ақ алматылықтар, Алматыны көрікті қалаға айналдыру үшін, күрескендер! Сөйлеміне де бастауышы (сендер) артық болып табылады. Мұндай жайларда ол сөйлемдер сол бір тұрлаулы мүшелі сөйлем күйінде қалады. Олай болуының себебі, біздіңше, қимыл-әрекетке де, сол қимыл иесіне де бірдей дәрежеде назар аударылып отыр. Жалпы, көбінесе бірінші, екінші жақтардағы баяндауыштар болғаннан кейін, мұндай сөйлемдердің бастауыштары да есімдіктер арқылы оңай табылады. Бұл сөйлемдердің белгілі жақты аталуының да мәні бар: бірінші жақ айтушы, екінші жақ тыңдаушы болады да, көбінесе адам мағынасындағы сөздер болуға тиісті екені танылып отырады. Ал үшінші жақтың жайы бұдан өзгешелеу: ондағы бастауыш болып тұрған сөз адам мағынасындағы сөз бе, басқа хайуанат па - ол жағы беймәлім. Сондықтан үшінші жақтағы сөзі айқын айтылмаған белгілі жақты сөйлеміміз бастауыш сөзді міндетті түрде қажет етеді де, екі тұрлаулы мүшелі сөйлем қызметін атқарады. Сөйлемдегі бастауыштан гөрі баяндауышқа көбірек көңіл бөлінгендігін көрсететін бір тұрлаулы сөйлемдердің тағы бір түрі - белгісіз жақты сөйлем.
Әдетте оның да басы айқын бастауышы болмайды, ал белгілі сөйлемнен айырмашылығы: баяндауышы үшінші жақтың жалғауын жалғап келеді.
Арқада аққан күміс алтын арна,
Ер ерке Ертісімдей өзен бар ма?
Суылдап, сабырлы оймен жатыр ағып,
Жарқырып көз жіберіп айналаға.(Қ.Аманжолов)
Біздің жауларымыз осындай адал ниетімізді көре алмай, өсек өрбітіп, қиянат қылышын жалақтатады. Біздерге адамның бақытына балта шабушы деп жала жабады. (Б.Майлин)
Осы келтірілген жұп сөйлемдердің екінші сыңарында бастауыш мүшелер жасырын тұр. Оның себебі баяндауыш арқылы берілген қимыл алғашқы кезекте тұр. Соның өзінде бастауыштың жоқтығы ойға оншалықты нұқсан келтірмейді. Сондықтан да автор бастауышты анық атап көрсетпей, тасада қалдырған. Демек, мәселенің негізгісі қимыл-әрекетті кімнің жасағанына тіреліп тұрған жоқ.
Мұндай сөйлемдердің бастауышының енгізілуі қимыл иесін дәлдеп көрсетеді де, мұның өзі өзара синонимдес деп есептелетін бір тұрлаулы мүщелі сөйлем мен жақты сөйлемнің арасындағы аз өзгешеліктің көрінісі ретінде айқындалады:
Жауларымыз біздерге адамның бақытына балта шабушы деп жала жабады; Ауылдың қара домалақ қызын ол менсінер ме.
Актив конструкция ретінде қызмет ететін мұндай сөйлемдер пассив конструкциялармен де синонимдік қатар құрады.
Біздерге адамның бақытына балта шабушы деп жала жабылады; Ауылдың қара домалақ қызы менсінуге жарар ма т.с.с.
Оған қарағанда, пассив конструкция бклгісіз жақты сөйлемге біртабан жақындай түсетін тәрізді. Бұл да себепсіз болмауы керек: соңғы жағдайда - пассив конструкцияда қимыл иесі ретінде көрінген сөзден гөрі, сол қимылға көбірек көңіл бөлінеді. Сөйтіп, белгілі дәрежеде белгісіз жақты сөйлемнің табиғатын еске түсіреді.
Бір тұрлаулы мүшелі сөйлемдердің үшінші бір түрі - жалпылама жақты сөйлем. Жалпылама жақты сөйлем көп ретте философиялық ой-түйінді қамтиды да, формалық жағынан баяндауышы екінші жақта келеді:
Егер ісім өнсін десең, ретін тап; Өзің үшін еңбек қылсаң, өзі үшін оттаған, хайуанның бірі боласың (Абай); Сіресіп ұстасқан екі арыздың шынына жетем дегеніңше, өзіңнің де шыныңа жетіп боласың. (М.Әуезов)
Бұл сөйлемдердегі ойдың бір адамның тәжірибесінен алынып айтылуы да мүмкін. Сөйтіп, бірнеше қайталануы арқылы талайға ортақ боларлық оқиғаның, құбылыстың көрінісіндей әсер береді де, үлгі насихаттық сипат алады. Жалпылық мағынаға ие болуы да сондықтан. Егер осы сөйлемдердің нақты бастауышы болса, сол ой, сол тіркес бірнеше немесе бір өңкей адамдарға ортақ сипат алмай, жеке адамға арналған болып шығады. Осындай айырмашылығы мен жалпы мазмұнның ұқсастығы жалпылама жақты сөйлем мен жақты сөйлемді синоним етеді. Ол жақты сөйлемдеріміз мынадай болар еді:
Егер ісім өнсін десең, сен ретін тап; Өзің үшін еңбек қылсаң, сен өзі үшін оттаған хайуанның бірі боласың; Сіресіп ұстасқан екі арыздың шынына жетем дегенше, сен өзіңнің де шыныңа жетіп боласың.
Міне, осындай жағдайларда тыңдаушы адамға ғана айтылып отырған ақыл немесе нұсқау сияқты әсер береді. Ал алдыңғы сөйлемдердің ыңғайында мұндай ойдың кімге де болса - айтып отырған кісі ме, тыңдаушы ма, бөгде жақтағы адам ба - бәріне бірдей екенін білу қиын емес. Солардың көпшілігіне тән белгі, хал-жай тәрізді көрінеді. Ал екі түрінде де сөйлемдердің мазмұнынан шығатын ұқсастық түсінікті болуға тиіс. Демек, екі жағдайда да тәлімге ұқсас, кеңес берерлік жай аңғарылады. Әлбетте, сөйлемнің айтылу интонациясында аз да болса айырмашылық байқалуы мүмкін, бірақ оның синонимдікте шешуші белгі болмайтыны белгілі. Қалай болғанда да, жалпылама жақты сөйлем мен жақты сөйлемнің арасындағы синонимдікті теріске шығарудың қысыны жоқ.
Сөйлемдердің құрылысы, соған қарай түрлері сөйлеушінің коммуникативтік мақсатына сай қалыптасқан. Сөйлем - коммуникативтік синтаксистік тұлға. Коммуникативтік мақсаттар алуан түрлі.
Бұған дейін мұндай арнайы саралау болмады. 'Бастауыш, баяндауыш' схемалы болып құралған сөйлемдер арнайы ерекшеленіп көрсетілмей, аталмай талданатын. Бұл схемаға тура келмейтін сөйлемдер жақсыз атаулы сөйлемдер ретінде бөлек аталып жүрді.
Профессор К.Аханов Тіл білімінің негіздері деген еңбегінде (1965) жай сөйлемдердің құрылыс ерекшелігін ескертіп, оларды екі құрамды, бір құрамды деп саралады. Оларға берген сипаттамасы мынандай:
Сөйлемнің құрылымдық үлгісін құрастыратын (жасайтын) мұндай сөз формалары сөйлемнің тұрлаулы мүшелері немесе бас мүшелері деп аталады. Жай сөйлемнің екі түрлі құрылымдық үлгісі бар: оның бірі - екі құрамды (бастауыш, баяндауышты) үлгі (двусоставные схемы), екіншісі - бір құрамды үлгі (односоставные схемы). Екі құрамды сөйлемнің үлгісі екі бас мүшеден құралса, бір құрамды сөйлемнің үлгісі бір ғана бас мүшеден құралады. [15 ]
Қазақ тілінен мысалдар келтіріліп, талдаулар жасалмағанына қарағанда, К.Аханов жалпы тіл білімінде орныққан теория жөнінде мағлұмат, хабар беруді ғана міндет еткен сияқты.
Сол кездегі жалпы тіл біліміндегі теориялық тұжырымды еске алу О.Төлегеновтің Жалпы модальді және мақсат мәнді жай сөйлем типтері деген еңбегінде де бар. Бұл еңбекте былай деп жазылған: Мүшеленетін жай сөйлемдер бастауыш пен баяндауыш арқылы не тек баяндауыш арқылы қалыптасу құрылымына қарай екі топқа жіктеледі: екі бас мүшелі сөйлемдер, бір бас мүшелі сөйлемдер [5;106]. О.Төлегенов сөйлемдердің басты схемасының құрылысына қарай екі бас мүшелі, бір бас мүшелі сөйлемдер деп бөлінетінін осылай атайды да, еңбегінің өн бойында бұл мәселені сөз етпейді.
Автор бір бас мүшелі сөйлемдер, екі бас мүшелі сөйлемдер деген атауларды орыс тіл біліміндегі одночленные предложения, двучленные предложения деген терминдерден калька жасап қолданған. Жай сөйлемдердің біз сөз етіп отырған құрылымдық белгіге қарай топтасуы Қазақ тілі грамматикасы атты академиялық еңбекте аталған. Бірақ бұл мәселе сөйлем жүйесінің өзекті мәселесі ретінде жалпы жүйеге қатысты проблема дәрежесінде көтерілмеген. Жай сөйлемдердің бір түрі - жақсыз сөйлемдерге арналған тарау алдында елеусіз ғана сөз болған. [16;34]
Тарау Бір тұрлаулы мүшелі сөйлем туралы түсінік деп қана аталып қойған. Бұл тарауды Ғ.Мадина жазған. Бұл еңбектегі бір негізді сөйлемді, екі негізді сөйлемді талдау, түсіну, сипатын ұғу, байқату үшін мына үзіндіні келтіруді жөн көрдім.
Қазақ тіліндегі жай сөйлемдер өзінің құрылысы жағынан бір тұрлаулы мүшелі болып та (односоставное), екі тұрлаулы мүшелі (двусоставное) болып та құрылады. Тілдегі сөйлем құрылысының дені субъектілік-предикаттық қатынасқа негізделіп жасалатыны мәлім. Субъекті мен предикат кез келген сөйлемнің логикалық қазығы, негізі бола тұра, бұлар барлық сөйлем түрлерінің құрамында бола бермейді [16; 36]
Белгісіз жақты сөйлем
Белгісіз жақты сөйлемнің өзіндік ерекшеліктерін зерттеген түркологтардың пікірлері бойынша, бұл сөйлем предикаты 3-жаққа келіп, көп жағдайда толымсыз сөйлемдер предикатына ұқсас болады. Бірақ сөйлемнің белгісіздік мәнін негізінен сөйлемнің семантикалық құрылымы шешеді.
М.З.Закиев татар тіліндегі бір құрамды сөйлемдердің бас мүшесі 3-жақ, көпше, ашық райлы шақ формаларында келетінін айта отырып, бұндай жағдайда олар қос құрамды толымсыз сөйлемнің баяндауышымен сәйкес келетіні, бірақ ондай сөйлемдер (қос құрамды, толымсыз) контексте, сөйлеу ішінде болатынын айтады. Ал біл құрамды белгісіз жақты сөйлемдер контекстен тыс тұрып, белгісіз жақтық мәнде тұратынын, іс-әрекетті орындаушы жақ (агенс) белгісіз немесе көмескі болатынын ескертеді.
А.А. Юлдашев башқұрт тілінде де белгісіз жақты сөйлемдер, неізінен, 3-жақтың көпше түрінде, ашық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ,ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ӘЛЕМ ТІЛДЕРІ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕКІ НЕГІЗДІ СӨЙЛЕМДЕРДІҢ ПАРАДИГМАСЫ
Орындаған: 4 курс студенті__________________________П олатова Мөлдір
Ғылыми жетекші:
Филология ғ.к.,доцент________________________ _______Мамаева Мәкен
Норма бақылаушы:
Филология ғ.д.,доцент________________________ _____Әміров Әбдібек
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға
жіберілді: ф.ғ.д, профессор_________________________М омынова Б.
(қолы)
АЛМАТЫ, 2013ж
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Қазіргі қазақ тіліндегі екі негізді сөйлемдердің парадигмасы.
Дипломдық жұмыстың көлемі: 52бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 30
Тірек сөздер: екі негізді сөйлем, бір негізді сөйлем, жалаң сөйлем, жайылма сөйлем, жақты сөйлем, жалпылама жақты, белгісіз жақты, белгілі жақты, жақсыз сөйлем, толымды сөйлем, толымсыз сөйлем, болымды сөйлем, болымсыз сөйлем, актуальды мүше, парадигма, предикативтілік, тема, рема т.б.
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Жұмыстың мақсаты: Қазақ тіліндегі екі негізді сөйлемдердің синтаксистік жүйедегі орнын, құрылымдық сипатын тану, семантикасын ашу, парадигмалық қатарын түзу. Екі негізді және бір негізді сөйлемдер жайлы зерттеулермен жіті танысу.
Жұмыста белгіленген мақсаттарға жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу жоспарланды:
тіліміздегі жай сөйлем типтерінің екі негізді және бір негізді түрлерін нақтылау;
екі негізді және бір негізді сөйлемді ажыратудағы басты ұстанымды белгілеу;
жалаң және жайылма сөйлемдердің екі негізді немесе бір негізді болып құралу ерекшелігін көрсету;
толымды-толымсыз, болымды-болымсыз сөйлемдердің екі немесе бір негізді болып құралу ерекшеліктерін анықтау;
есімді-етістікті сөйлемдер жайлы пікірлерді салыстыра отырып, оларды тану ұстанымын түсіндіру;
жақты-жақсыз сөйлемдердің ішінде тек белгілі жақты сөйлемнің ғана екі негізді болып құралатынын дәлелдеу;
Пайдаланған дереккөздер: жұмысты жазуға теориялық сүйеніш болған - қазақ тіл біліміндегі жай сөйлем синтаксисіне қатысты жазылған А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, М.Балақаев, Р.Әмір, Т.Сайрамбаев, А.Әбілқаев, М.Серғалиев, Ж.Жақыпов, Ж.Сәдуақасов еңбектері, түркологиядағы және орыс тіл біліміндегі П.М.Мелиоранский, Н.К.Дмитриев, Р.С.Сибагатов, Н.Д.Арутюнова, В.В.Бабайцева, Л.Ю.Максимов еңбектері қаралды. Жұмыста талданған сөйлемдер Абайдың нақыл сөздерінен, М.Әуезов, Ә.Нұрпейісов, Қ.Аманжолов, Б.Майлин, Ғ.Мүсірепов, О.Бөкей, С.Мұқанов, С.Мұратбеков, Ғ.Мұстафин шығармаларынан мысал ретінде келтірілді.
ГЛОССАРИЙ
Актуалды мүшелену (сөйлемнің) (лат. actualis әрекетті, әрекетшіл). Өзекті мүшелену.
Атаулы сөйлем - бастауыш-баяндауыштық қатынастан тұрмайтын, бірақ зат есімді не есімді, тіркестерді атау арқылы білдіретін, айрықша интонациямен айтылатын бір құрамды сөйлем.
Белгісіз жақты сөйлем - грамматикалық бастауышы ерекше айтылмайтын, істелген іс-әрекет белгісіз бір субъектілерге тән болып ұғынылатын жай сөйлем, яғни баяндауышы жақты болғанмен, бастауышы белгісіз жақты сөйлем.
Болымды сөйлем - объективті болмыстық, ойлаған ойдың, іс-әрекеттің орындалғанын не орындалатынын хабарлайтын сөйлем. Болымды сөйлем болымсыз сөйлемге қарама-қарсы қойылып қаралады.
Болымсыз сөйлем - объективті болмыстың, ойлаған ойдың, іс-әрекеттің болмайтынын, орындалмағанын хабарлайтын сөйлем. Болымсыз сөйлем болымды сөйлем негізінде жасалады, бірақ оған қарама-қарсы мәнді білдіреді.
Бір негізді сөйлем - бір ғана предикативтік бас мүшелі құрылымда келіп мағынасы екінші бас мүшемен толықтыруды қажет етпейтін жай сөйлем.
Екі негізді сөйлем - грамматикалық құрылымы бастауыш пен баяндауыштық предикативтік қатынасына негізделген сөйлем, яғни екі бас мүшелі сөйлем.
Есімді сөйлем - 1) номинативті сөйлем; 2) баяндауышы зат есімнен болған сөйлем; 3) бас мүшесі есім не есімді тіркестен жасалған бір құрамды сөйлем.
Жай сөйлем - қарым-қатынас қызметін атқаратын өзіне тән семантикалық құрылымы бар бір предикативтік бірліктен тұратын сөйлем.
Жалаң сөйлем - тұрлаулы мүшелерден құралған жай сөйлем.
Жайылма сөйлем - құрамында бастауыш-баяндауыштан басқа тұрлаусыз мүшелер (не олардың бірі) қатысқан жай сөйлем.
Жақты сөйлем - грамматикалық бастауышы бар не бастауышы ерекше айтылмайтын, бірақ оның қай сөз екенін баяндауышы арқылы табуға болатын жай сөйлем.
Жақсыз сөйлем - бастауышы жоқ, оның орны жоқталмайтын айтылған іс-әрекет баяндауыш арқылы үш шаққа бірдей ортақ ұғымда жұмсалатын сөйлем.
Номинативтік сөйлем - Р.Әмір бойынша бастауышы атау септігіндегі зат есімнен жасалған екі құрамды сөйлем.
Парадигма (грек. paradeigma үлгі, мысал) - 1) кең мағынада бір-бірінен ерекшеленіп келетін, сонымен бірге бәріне ортақ белгілері арқылы біріккен кез-келген тілдік бірліктер тобы; 2) осындай топтар мен жиынтықтардың жасалу моделі (үлгісі) мен схемасы; 3) түр мағынасында морфологиялық терминнің синонимі.
Предикат (лат. рraediacatum айтылған сөз) 1) баяндауыш деген мағынада; 2) предикацияның мазмұнын анықтайтын ойдың объектісі, айтылатын пікірдің шындыққа қатынасын білдіретін тілде баяндауыш түрінде көрінетін ойдың мазмұны.
Предикативтілік - айтылатын пікір мазмұнының сөйлемнің негізі ретінде шындыққа қатысын білдіруі.
Тема (грек. thema негіз) - сөйлемде айтылуға тиісті негізгі хабарды білдіреді, көбінесе сөйлемнің алдыңғы жағына орналасады да, бастауыш не бастауыш тобының қызметін атқарады (кейде сөйлемнің басқа мүшелері де болуы мүмкін. Мәтінге, болмаса күрделі синтаксистік тұтастықтарға кіретін сөйлемдерді байланыстырып тұрады. Темаға дауыс екпіні түспейді.
Рема (грек. rhema сөз, сөйлем) - сөйлемнің өзекті (актуалды) мүшеленген сыңары сөйлемде айтылатын ойдың түйіні. Рема темада берілген хабардың негізгі мазмұнын қамтып, ол жайындағы пікірді жеткізуші коммуникативтік орталық болып табылады.
Толымды сөйлем - айтайын деген ойға қатысты сөйлем мүшелері түгел айтылатын сөйлем. Толымды сөйлемдерде оған қажет тірек мүшелердің болуы ойдың аяқталуы сияқты синтаксистік белгілер сақталады.
Толымсыз сөйлем - айтайын деген ойға қатысты сөйлем мүшелері түгел айтылмайтын олқы сөйлем. Толымсыз сөйлемдерде тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелердің бірі не бірнешеуі түсіріліп айтылады. Бірақ сол түсіріліп айтылған мүшелердің қай сөз екені алдыңғы сөйлемнен белгілі болып тұрады. Толымсыз сөйлемдер әсіресе сөйлеу тіліне тән.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6-7
1. ЖАЙ СӨЙЛЕМНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ТИПТЕРІ: ЕКІ НЕГІЗДІ ЖӘНЕ БІР НЕГІЗДІ СӨЙЛЕМДЕР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 8-15
1.1. Бір негізді сөйлемдердің құрылымдық ерекшеліктері ... ...15-24
1.2. Екі негізді сөйлем мен бір негізді сөйлемдерді ажырату критерийлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24-27
2. ЕКІ НЕГІЗДІ СӨЙЛЕМДЕР ПАРАДИГМАСЫ ... ... ... ... ... ... ...28-31
2.1. Жалаң және жайылма екі негізді сөйлемдер ... ... ... ... ... ..31-3 2
2.2. Толымды және толымсыз, болымды және болымсыз екі негізді сөйлемдер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32-42
2.3. Есімді және етістікті екі негізді сөйлемдер ... ... ... ... ... ... 43 -49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 0
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
КІРІСПЕ
Қазақ тіл білімінде, түркологияда да, жай сөйлем жүйесі 'бастауыш-баяндауыш' болып құралған сөйлемдерді зерттеу арқылы танылды. 3ерттеудің бастысы осылар болды.
1960-70 жылдары О.Төлегенов, Ғ.Мадина, К.Аханов жай сөйлемдерді бір құрамды - екі құрамды, бір тұрлаулы мүшелі - екі тұрлаулы мүшелі деп топтап, осы арқылы атады. 1996 жылы Ж.Садуақасовтың Қазақ тіліндегі бір құрамды сөйлемдер деген монографиясы жарияланды.
Бүгінгі зерттеулерде 'бастауыш-баяндауыш' және тек бір негізгі мүшені тірек етіп құрылған сөйлемдер дара-дара талданып, өз құрамы аясында ғана талданып жүр. Әрі сөйлемдердің бұл грамматикалық топтарын атайтын терминдер де тұрақтамай келеді; бір құрамды сөйлем - екі құрамды сөйлем, бір тұрлаулы мүшелі сөйлем - екі тұрлаулы мүшелі сөйлем, бір негізді сөйлем -- екі негізді сөйлем деген атаулар қатар жұмсалып келеді.
Қазіргі қолға түскен фактілер екі негізді сөйлемдер мен бір негізді сөйлемдердің сипатын салыстыра зерттеп тану керек екенін байқатады. Сонда олардың әрқайсысына тән құрылымдық, функционалдық сипаттар айқын көрінеді.
Тақырыптың өзектілігі: Екі негізді жай сөйлем қазақ тілі синтаксистік жүйесінде басты роль атқарады. Синтаксистік жүйенің құрылымдық сипатын қалыптастыратын - осы сөйлемдер. Коммуникативтік жүйеде де негізгі қызметті осы структурада құрылған жай сөйлемдер атқарады. Қазақ тіл білімінде сөйлемдер басты зерттеу объектісі болғанмен, структуралық типтермен - бір негізді сөйлемдермен салыстырылып, ерекшеліктері айқын аталмаған. Біздің зерттеуіміз осы олқы жерді толықтыруды міндет етеді.
Диплом жұмысының нысаны: Екі негізді жай сөйлемдер, олардың құрылысы, семантикасы, парадигмасы.
Жұмыстың мақсаты. Қазақ тіліндегі екі негізді сөйлемдердің синтаксистік жүйедегі орнын, құрылымдық сипатын тану, семантикасын ашу, парадигмалық қатарын түзу.
Мақсатқа жету үшін шешілетін міндеттер:
тіліміздегі жай сөйлем типтерінің екі негізді және бір негізді түрлерін нақтылау;
екі негізді және бір негізді сөйлемді ажыратудағы басты ұстанымды белгілеу;
жалаң және жайылма сөйлемдердің екі негізді немесе бір негізді болып құралу ерекшелігін көрсету;
толымды-толымсыз, болымды-болымсыз сөйлемдердің екі немесе бір негізді болып құралу ерекшеліктерін анықтау;
есімді-етістікті сөйлемдер жайлы пікірлерді салыстыра отырып, оларды тану ұстанымын түсіндіру;
жақты-жақсыз сөйлемдердің ішінде тек белгілі жақты сөйлемнің ғана екі негізді болып құралатынын дәлелдеу;
Зерттеудің әдістері. Зерттеу әдістері ретінде талдау әдісі, салыстыру әдісі, статистикалық әдісі пайдаланылды.
Зерттеу көздері. жұмысты жазуға теориялық сүйеніш болған - қазақ тіл біліміндегі жай сөйлем синтаксисіне қатысты жазылған А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, М.Балақаев, Р.Әмір, Т.Сайрамбаев, А.Әбілқаев, М.Серғалиев, Ж.Жақыпов, Ж.Сәдуақасов еңбектері, түркологиядағы және орыс тіл біліміндегі П.М.Мелиоранский, Н.К.Дмитриев, Р.С.Сибагатов, Н.Д.Арутюнова, В.В.Бабайцева, Л.Ю.Максимов еңбектері қаралды. Жұмыста талданған сөйлемдер Абайдың нақыл сөздерінен, М.Әуезов, Ә.Нұрпейісов, Қ.Аманжолов, Б.Майлин, Ғ.Мүсірепов, О.Бөкей, С.Мұқанов, С.Мұратбеков, Ғ.Мұстафин шығармаларынан мысал ретінде келтірілді.
1. Жай сөйлемнің құрылымдық типтері: екі негізді және бір негізді сөйлемдер
Сөйлем - синтаксис зерттейтін басты тіл тұлғаларының бірі. Ол атқаратын қызметі тұрғысынан да, мазмұны жағынан да, грамматикалық белгілерін ескергенде де синтаксистік форма ретінде алынған сөзден, сөз тіркесінен түгелдей өзгеше категория болып саналады.
Сөйлем - коммуникативтік тұлға, яғни пікір білдіру үшін, информация беру үшін жұмсалатын тұлға. Малдары араласып жатыр. Біз түстік. Түн. Осындай мысалды талдап сөйлемді құрайтын минимум белгілерді танимыз.
Қазақ тіл білімінде жай сөйлемдер, олардың түрлері жайлы жан-жақты зерделеген ғалым А.Байтұрсынов болды. Ғалымның 1912 жылы жазып, 1914 жылы жарыққа шығарған Тіл тағлымы атты еңбңегінде жай сөйлемнің бірсыпыра түрлеріне де тоқталады. Солардың ішінде жалаң және жайылма сөйлемдер де бар. Автор: Тұрлаулы мүшелері ғана бар сөйлем жалаң деп аталады, ал тұрлаулы мүшелерінен басқа тұрлаусыз мүшелері де бар сөйлнм жайылма деп аталады, - деп, әрқайсысына анықтама беріп, мысалдармен дәлелдейді. [1 ]
Қазақ тілі жай сөйлем синтаксисінде М.Б.Балақаев зерттеулерінің орны ерекше. Жай сөйлем құрылысының басты-басты аспектілерін монографиялық зерттеуден өткізіп, ғалым мынандай ірі-ірі еңбектер шығарды: Основные вопросы синтаксиса предложения в современном казахском языке (1950), Основные типы словосочетания в казахском языке (1957), Современный казахский язык. Синтаксис словосочетании и простого предложения (1959). [2,3,4]
О.Төлегенов тіл білімінің көз аясына түскен сөйлемдерді мағыналық, құрылымдық формаларын түгел қамтитын, әрі саралап танытатын топтау принципін атады.
Жай сөйлемдер: 1) жалпы модальді сөйлемдер; 2) мақсат-мәнді сөйлемдер деген басты екі топқа бөлінеді.
Жалпы модальді сөйлемдердің сипаты оқиғаны жалпы модальдық мағынада (шындыққа қатысты) баяндау.
Жалпы модальдық сипаттағы сөйлемдер іштей екі топқа бөлінеді: болымды сөйлемдер, болымсыз сөйлемдер.
Осы топтаудан соң сөйлемдер екінші принцип бойынша - нақтылы сөйлеу процесінде баяндаудың берілу мақсаты жағынан үш топқа бөлінеді: хабарлы сөйлемдер, лепті сөйлемдер, сұраулы сөйлемдер.
Жай сөйлемдер эмоциялы мағынасына қарай үстемелі лепті сөйлемдер, арнаулы лепті сөйлемдер деп топталған. Автор арнап, нақтылап айтпаған, сірә, жай сөйлемдер үшінші принцип бойынша лепсіз, лепті болып бөліну принципі көрініп тұр.
Тек құрылымдық көрінісіне қарай жай сөйлемдер тағы бір топтауға түседі. Бұл - төртінші принцип.
Жай сөйлемдерді құрылымына қарай екі бас мүшелі (екі құрамды) сөйлемдер, бір бас мүшелі (баяндауышты) сөйлемдер, мүшеленбейтін сөйлемдер деп негізгі үш топқа бөлген. Екі бас мүшелі сөйлемдер қатарына құрамында бастауыш - баяндауыш болып қатысқан мүшелері бар конструкциялар кірген.
Бір бас мүшелі сөйлемдерге құрылысы бастауышты қажет етпейтін, тек баяндауышты негіз етіп құрылған конструкциялар кірген.
Мүшеленбейтін сөйлемдер деп автор құрылымды емес, яғни сөйлем мүшесіне талдауға келмейтін конструкцияларды атаған. Ол сөйлемдердің сипатын тану үшін автордың оларды топтау принципін ескергеніміз жөн. Мүшеленбейтін сөйлемдерді лексикалық - грамматикалық жасалу ерекшеліктері жағынан қарағанда, олар үш топқа бөлінеді: есімдерден құралған (атаулы) сөйлемдер, арнаулы модальдық сөздерден құралған сөйлемдер дейді.
Модальдық сөздерден құралған сөйлемдер деп аталғандар жоқ, бар болуға тиіс.
Автор мысалдар келтіріп көрсетпепті.
Сонымен, О.Төлегенов жай сөйлемнің әр грамматикалық түрі көп аспектілі екенін дұрыс аңғарған, әрі ол сөйлемдердің бірнеше өлшеммен танылуға тиіс екенін байқаған. Соған сай сөйлемдердің құрылысы бірнеше параметрмен өлшеніп, топтастырылған.
О. Төлегеновтің Жалпы модальды және мақсат мәнді жай сөйлем типтері деген еңбегі синтаксистік жүйенің ұйымдасуын теориялық тұрғыдан да, фактілерін ашу жағынан да молырақ тануға үлес қосты. Осы еңбекте сөйлемдер құрылымына қарай екі бас мүшелі, бір бас мүшелі деп топталады. [5 ]
Бірақ кітап түгелдей екі бас мүшелі сөйлемдерге арналған. Бір бас мүшелі сөйлемдер мәселесі қозғалмаған. Бұлардың синтаксистік жүйедегі орны, салмағы, арақатынасы көрсетілмеген.
Бір негізді сөйлемдерді арнайы зерттеуге арналған жұмыс Ғ.Мадинаның диссертациясы болды. Диссертация Қазіргі қазақ тіліндегі жақсыз сөйлемдер (1959) деп аталады. Диссертация кейін Қазақ тілінің грамматикасы (1967) атты академиялық басылымға бір тарау болып өнделіп енді.
Ғ.Мадина Қазақ тіліндегі жай сөйлемдер құрылысы жағынан бір тұрлаулы мүшелі болып (односоставные), екі тұрлаулы мүшелі болып (двусоставные) та құрылады деп, сөйлемдердің басым түрі екі тұрлаулы мүшелі екенін баса айтады. [6 ]
Ғ.Мадина зерттеуінде жақсыз сөйлемдердің түр - түрге бөлінуі М. Ба-
лақаев еңбектерінде аталғанға сай. Бірақ жақсыз сөйлемдердің жасалуын толық анықтап, сипаттап беруге талпыну бар.
Сонымен, Ғ.Мадина жай сөйлемдердің құрылысына байланысты екі негізді сөйлем, бір негізді сөйлем болып бөлінетінін атап, оған өз тұсынан термин ұсынды.
Тілімізге тән және ең көп жұмасалатын сөйлемдер - бастауыш-баяндауыш құрамындағылары. Осы сөйлемдердің құрылысын ескергенде, сөйлемді құрау үшін ең аз болғанда екі мүше қатысуы керек - ойдың кім, не туралы екенін білдіретін мүше, яғни бастауыш және ол туралы не айтылғанын білдіретін мүше, яғни баяндауыш мүше қатысуға тиіс. Осы екі мүшенің грамматикалық қатынасы сөйлем құрауға негіз болады. Өйткені сөйлем пікірді, яғни болмыстағы заттардың өзара қатынасын білдіру үшін жұмсалады.
Бастауыш - баяндауыштың қатынасы предикативтік қатынас деп аталады. Предикативтік қатынас - сөйлемнің негізгі грамматикалық белгісі. Сөздер бірі бастауыш, екіншісі баяндауыш болып предикативтік қатынасқа түскенде ғана сөйлем сапасына ие болады.
Көл үлкен. Көл бастауыш ретінде, үлкен баяндауыш ретінде қатынасып тұр. Үлкен бастауышқа қатысты сынды предикативтік сипатта атап тұр. Үлкен көл деген құрамда предикативтік қатынас жоқ, үлкен анықтауыш ретінде қатысқан. Сондықтан бұл сөздер тобы сөйлем бола алмайды. Тілде осы предикативтік қатынасқа үзбей ілесіп жүретін грамматикалық формалар болады. Олар бірнешеу және бәрі де көбіне баяндауыш мүшенің құрамынан орын алады. Осы орайда предикацияға қатысушы мүшелердің қатысуына қарай екі негізді және бір негізді сөйлемдер деп бөлетініміз белгілі. Ең алдымен, Рақыш Әмірдің ойына тоқталсақ.
Екі негізді және бір негізді сөйлемдер
Жай сөйлемдер құрылымдық ерекшелігіне сай екі негізді сөйлем және бір негізді сөйлем болып бөлінеді.
Құрылымында екі негізгі мүше - бастауыш, баяндауыш мүше болып, сөйлем соларды тірек етіп құрылған болса, ол екі негізді болып танылады. Енді, міне үш бала қатар жатырмыз ( С. М.).
Екі негізді сөйлемнің басты мүшелері, кейде екеуі де түсіріліп айтылуы мүмкін. Бірақ олардың лексикалық, грамматикалық белгісі белгілі болып тұрады.
1. - Газет-журнал оқисыңдар ма?
2. - Сендер қайдан келдіңдер?
oo Егістен
Екі негізді сөйлемдердің басты белгісі түпкілікті құрылысына қарап танылады. Олардың нақты коммуникативтік көрінісі (манифеститация) түрліше бола береді.
Сөйлемдерде бір-ақ негізгі мүше болып, конструкция сол негізгі мүшені ғана тірек етіп құрылған болса, олар бір негізді сөйлем болып танылады. Тыныштық. Оны бұзуға болмайды.
Бір негізді сөйлемдер грамматикалық сипаты жағынан екі түрлі. Бір түрі арнаулы құрылысы бар баяндауыш мүшені тірек етіп құрылады: Оны бұзуға болады. Екінші түрі бастауыш деп те, баяндауыш деп те тануға келмейтін - тірек мүше деп аталатын компонентті негіз етіп құрылады: Мидай дала. Жарқыраған ай.
Қазақ тілінің синтаксистік жүйесінде екі негізді сөйлемдер базистік, түпкі құрылым ретінде танылуға тиіс. Олар - пікірдің құрылысына сай ұйымдасып, алғаш пайда болған конструкциялар.
Екі негізді сөйлемдер тек жақты болып құралады. Бір негізді сөйлемдер екі негізді сөйлемдердің грамматикалық, функционалдық баламасы (параллелі) ретінде қалыптасқан.
Бұл бір. Екінші ескеретін жай - бұл екі типті конструкциялардың жұмсалу аясы бірдей емес. Екі негізді сөйлемдер - басты функционалдық конструкция. Ол әлдеқайда мол жұмсалады. Үшінші ескеретін жай - екі негізді сөйлемдердің құрылымдық потенциясы да үлкен. Мұндай сөйлемдер көп сөз қатыстыра алады, күрделенуі де алуан түрлі. [ 7;58-59]
Сөйлем жай және құрмалас сөйлем болып екіге бөлінетіні белгілі. Ал жай сөйлем қарым-қатынас жасауда ойды жеткізудің негізгі формасы ретінде қолданылады. Бірнеше сөздер мен сөз тіркесінен құралып, тиянақты бір ғана ойды білдіреді.
Қазіргі тіл білімінде, оның ішінде жай сөйлемнің, оның ішінара түрлерінің аса маңызды аспектілерін айқындау мақсатында көптеген зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Сөйлемдердің жүйелі түзілуі, оның синтаксистік құбылыс екендігі, сөйлем парадигмасы, синтаксистік деривациясы, сөйлемнің актуальді мүшеленуі, сөйлем модельдері Н.Д.Арутюнова, П.Сусов, Г.А.Золотова, Т.Б.Алисова, А.В.Супрун, т.б. орыс ғалымдары еңбектеріне арқау болды.
Жай сөйлем сөйлем мүшелерінен құралатыны белгілі. Тұрлаулы мүшелер жай сөйлемді құраушы негізгі мүшелер болғанықтан, аталмыш сөйлемнің түрі екі негізді жай сөйлем деп аталады.
Ал сөйлемдер бір ғана бас мүше - баяндауышпен құрылып, субъекті-жақтық мән басқа бір тұрлаусыз мүше арқылы немесе бас мүше бойындағы тұлғалар арқылы аңғарылады, тіпті жақтық мән анық байқалмауы да мүмкін. Бір негізді сөйлемдер деп, грамматикалық жағынан бір ғана предикативтік бас мүше құрылымында келіп, суъектілік бас мүшемен толықтыруды қажет етпейтін жай сөйлем түрін айтамыз.
Екі негізді жай сөйлемдер әр стильде де жиі кездеседі, ал бір негізді сөйлемдер қай стильде де сирек кездеседі. Кейбір ғалымдар жай сөйлемдердің осылай бөлінуіне мән бермейді. Ә.Нұрмаханова Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы деген еңбегінде жалпы түркі халықтарында, көбінесе, жай сөйлемдер екі тұрлаулы мүшелі және бір тұрлаусыз мүшелі болып келетінін көрсетеді. Сонымен бірге тек жақты және жақсыз сөйлемдерге тоқталады. Ал жай сөйлемнің жалаң, жайылма түрлері мүлде ескерілмейді.
Осындай топтастырудың бір түрі тіл білімінде сөйлемді бір бас мүшелі және екі бас мүшелі (немесе бір құрамды және екі құрамды) деп топтастыру концепциясы. Бұл концепция ғылымда А.А.Шахматовтың атымен тікелей байланысты. Екі бас мүшелі сөйлемдер сөйлемді қай сипатта қарағанда да екі бас мүшесі айқын жеке сөздермен (сөз формаларымен) берілетін дәстүрлі сөйлем екендігі мәлім. Ал бір бас мүшелі сөйлемдер, А.А. Шахматовтың айтуы бойынша, субъктісі мен предикатының мәні бір бас мүшеге жинақталған кез келген сөйлем [9 ]. Ғалымның бұл идеясы сөйлемді құрылымдық жағынан зерттеушілер тарапынан кең қолдау тапты. Сөйтіп, бір бас мүшелі сөйлем дәстүрлі екі бас мүшелі сөйлемге қарама-қарсы қойылып зерттелетін тілдік объектіге айналды.
Түркі тіл білімінде де жай сөйлемдерді құрылымдық сипатына қарай топтастыру өріс алды. Бұл, әсіресе синтаксис саласын зерттеушілермен қатар бір тілдің жалпы грамматикасын қарастырған ғалымдар еңбектерінде де сөз болды.
Татар тілін зерттеуші М.З.Закиев: Екі бас мүшенің предикативтік қатынаста болуы арқылы берілген сөйлем екі құрамды деп аталады. Ол тек предикативтік топтан ғана құралуы мүмкін, оның құрамында бір немесе бірнеше нақтылаушы немесе толықтырушы топ болуы мүмкін. Бірінші жағдайда сөйлемді негізінен жалаң, ал екіншісін жайылма деп атайды, - деп жай сөйлемдерді бөлген. [10 ]
Жай сөйлем құрылысы және оның функџионалдық аспектілері Р.Әмірдің "Особенности синтаксиса казахской разговорной речи" (1972), Ауыз екі сейлеу тілінің синтаксистік ерекшеліктері (1977) деген еңбектерінде проблемалық түрде арнайы зерттелген болатын. Бұл еңбектер қазақ тілі синтаксистік жүйесінің ауызекі коммуникация ерекшеліктеріне сай көрінуі, синтаксистік тұлғалардың ұйымдасуына байланысты зерттеулердің нәтижесін баяндаған. Осы зерттеулердің материалдарын пайдалана отырып Р.Әмір, Ж.Әмірова Университеттердің филология факультеттеріне арнап Жай сөйлем синтаксисі атты оқулық жариялады (1998).
Р.Әмір жай сөйлем жүйесі коммуникацияның түрлі көрсеткіштеріне сай, сол жағдайларға байланысты туатын талаптарға сай қызмет ететінін атайды, түрлі амалдар тудыратынын баяндайды. Синтаксистік жүйені, қызметін жан-жақты көрсету үшін оның коммуникативтік жағдайдағы көрінісін ашып, бейнелеу керек екенін айтады. Аталған талаптарға сай Р.Әмір, Ж.Әмірова жай сөйлемдерді бірнеше коммуникативтік деңгейде топталуға бейім екеніне көз жеткізген. Коммуникативтік талаптан тыс тұрған сөйлем түрлері жоқ.
Авторлар сөйлемді құрылымдық көрінісі айқын екі топқа бөлген: екі негізді және бір негізді. Сөйлемдердің бұл түрлері, бұл бөлінісі де коммуникативтік мақсатты өтеу үшін қалыптасқан. Және ескерілген жай - бұл екі құрылымның синтаксистік жүйедегі орнын атағандары. Екі негізді сөйлем -- түпкі, басты құрылым. Оның себептері - ойлау жұмысының, пікірдің құрылысына байланысты.
Сонымен бірге еңбек екі негізді және бір негізді сөйлемдердің құрылымдық, функционалдық байланысын аз да болса сөз етеді.
Сөйлемдердің жалаң, жайылма, толымды, толымсыз болып келуі де коммуникативтік талапқа сай қалыптасу ретінде қаралады. Тағы бір жаңалық - сөйлемдердің номинативті, етістікті болып бөліну принципінің ашылуы. Сөйлемдердің бұл екі түрі актуализациялық мақсатқа сай жіктеледі.
Осы принцип мына схемада іске асқан. Сөйлемдер құрылысына қарай екі топқа бөлінген:
1. Екі негізді сөйлемдер;
2. Бір негізді сөйлемдер.
Бір негізді сөйлемдерді арнайы, монографиялық түрде Ж.Садуақасов зерттеп, Қазақ тіліндегі бір негізді сөйлемдер деген кітап шығарды. Қазақ тіліндегі жай сөйлемдерді дәстүрлі түрде екі топқа бөліп, оларды қосқұрамды сөйлемдер, бірқұрамды сөйлемдер деп атаған. Бұл екі топты былай ажыратуды ұсынған: Қорыта айтқанда қосқұрамды сөйлемдер мен бірқұрамды сөйлемдердің айырмашылықтарын белгілейтін басты критерий олардың грамматикалық құрылымы болып табылды. Екі бас мүшесі де (бастауыш және баяндауыш) лексикалық сөздермен предикаттық қатынас жағдайында берілген (ішінде толымсыз сөйлемдер де бар) қосқұрамды болып табылады да, предикаттық жақтың қатынас бас мүше ретіндегі бір ғана лексикалық сөзбен берілген сөйлем бірқұрамды болып табылады.
Сәл кейінірек бір құрамды сөйлемге нақты анықтама берілген ... бір құрамды сөйлем деп бір ғана бас мүшелі предикативтілік құрылымда келіп, синтаксистік құрылымы жағынан екінші бас мүшемен толықтыруды қажет етпейтін жай сөйлем түрін айтамыз. [11;18]
Анықтама бір негізді сөйлемді әрі құрылысын көрсететін, әрі толымсыз сөйлемдерден ажыратып тануды ескеріп құрылған.
Бір негізді сөйлемдер (автордың атауы бойынша бір құрамды сөйлемдер) былай жіктелген:
1. Бас мүшенің жасалуына қарай: етістікті және есімді (атаулы).
2. Субъекті - жақтың қатысына қарай: жақты және жақсыз.
3. Жақты және жақсыз сөйлемдер субъектінің семантикалық ерекшеліктеріне қарай бөлінеді. Жақты: белгілі жақты сөйлем, белгісіз жақты сөйлем, жалпылама жақты сөйлем, жанама жақты сөйлем. Жақсыз: жанама субъектілі, субъектісіз. [11; 34]
Зерттеу бір негізді сөйлемдерді түгел қамтитын монографиялық еңбек түрінде орындалғанымен, осы типке жататын атаулы сөйлемдер сырт қалған. Ең бастысы - бұл еңбекте бір негізді сөйлемдерді дара, тұйық жүйесі ретінде ғана қараған. Оның екі негізді қандай қатынаста келетіні сөз етілген.
1999 жылы екі негізді сөйлемді арнайы объект етіп зерттеген диссертация жазылды. Ол диссертацияны жазған А.Б.Қайыров еді де, диссертациялық тақырыбы былай аталған еді: Қазіргі қазақ тіліндегі екі құрамды жай сөйлемдердің құрылымдық мағыналық модельдері.
Диссертацияның бірінші тарауы осы тақырыпқа қатысы бар зерттеулерді шолуға, тіл біліміндегі теориялық мәселелерге арналған. Зерттеу материалдары, тұжырымдамалар екінші тарауда баяндалған.
Екінші тарау Қазақ тіліндегі екі құрамды хабарлы жай сөйлемдердің құрылымдық - мағыналық модельдері деп аталған.
Осы тараудың бір тармағы етістік баяндауышты хабарлы жай сөйлемдердің құрылымдық - мағыналық модельдерінің сипатын баяндайды.
Бұл грамматикалық топқа кіретін сөйлемдер бір орынды етістік баяндауышты жай сөйлем, екі орынды етістік баяндауышты жай сөйлем, үш орынды етістік баяндауышты жай сөйлем деп үш топқа бөлініп сипатталған.
Әр топ бірнеше модельге бөлінген. Модель баяндауыш қызметінде жұмсалатын етістіктердің семантикасына сай шығарылған.
Ең алдымен хабарлы баяндауышы етістік сөзден жасалған сөйлемдердің бір орынды, екі орынды, үш орынды деп бөліну принциптерін байқайық.
А. Б. Қайыровтың диссертациясы екі негізді сөйлемдердің жүйесін тануға елеулі үлес қосады:
1. Бұл - екі негізді сөйлемді дара атап, арнаулы объект ретінде зерттеген жұмыс.
2. Екі негізді сөйлемнің құрылымдық - мағыналық топтарын атап, бұл құрылымды сөйлемдерді тануға қадам басты.
Бірақ бұл зерттеу де екі негізді сөйлемнің жүйесіндегі орнын, барлық потенциясын ашуды мақсат етпеген.
Түркологиялық еңбектердің ішінде жай сөйлемдердің құрылысын тануға, осы бағыттағы зерттеулердің теориялық деңгейін көтеруге әсері болған екі еңбек бар. Бірі Э.В.Севортянның О некоторых вопросах структуры предложения в тюркских языках. Э.В.Севортян түркі тілдерінде сөйлемнің негізгі ұйытқысы - предикативтік байланыс дей отырып, предикацияның екі түрін ажыратады.
Предикацияның бір түрі міндетті түрде бастауыш - баяндауыш сөздердің - лексикалық тұлғалардың қатысуы арқылы жүзеге асуы (Ол ишчи, Мен ишчи), мұндайда жіктік жалғауы қатыспайды. Предикацияның екінші түрі баяндауыштың құрамындағы жіктік жалғау көрінеді. Мұндайда бастауыш сөз сөйлемге қатыспауы да мүмкін. [13; 108]
Э.В.Севортян мақаласында түркі тілдерінде предикативтік қалыптастыратын формалардың орнығу процестерін талдауға көп орын беріп, бұл формалар негізінен етістік сөздердің морфологиялық құрамына кіретінін, соған байланысты бұл сөздерден болған баяндауыштардың сөйлемді ұйымдастыруда үлкен роль атқаратынын көрсетеді.
Аталған еңбек екі негізді сөйлемнің құрылымдық сипатын ашу мәселесіне арналған.
Простое предложение в каракалпакском языке деген мақаласында Н.А.Баскаков екі негізді сөйлемдерге бірқатар теориялық тұжырымдамалар айтқан. Жай сөйлемдерді ұйымдастыратын - бастауыш пен баяндауыш. Бірақ сөйлемде баяндауыштың қызметі ерекше. Әр баяндауыш мүше өзінің лексикалық - грамматикалық тұлғасы арқылы сөйлемге қатысатын барлық басқа мүшелерді жеке тұрып та таныта алады. Сапар ат мінді деген сөйлемді талдап Н.А.Баскаков былай дейді: Бұл сөйлемдегі баяндауыш (мінді) әрі баяндауыштың (Сапар), әрі толықтауыштың (ат) қатысты екенін білдіріп тұр. Сапар, ат деген сөздер абстрактылы түрдегі қалпын конкреттеу үшін ғана қатысады. [14;65]
Баяндауыштың позициясы тұрақты: ол соңына орналасады. Қалған сөйлем мүшелерінің барлығы (солардың қатарында бастауыш та бар) баяндауыштың алдынан орналасады. Ол мүшелердің орналасу екпініне байланысты. Қай сөйлем мүшесіне ой екпіні түссе, сол мүше баяндауыштың тікелей алдынан орналасады. Қарақалпақ тіліндегі сөйлемде логикалық екпінді білдіретін орын - баяндауыштың алды делінген.
Тұрлаусыз сөйлем мүшелері мақалада сөйлем структурасының элементі ретінде ғана қаралған, олардың пікірге байланысы сөз болмайды.
Толықтауыш пен пысықтауыш етістіктен болған баяндауыштың семантикасына сай қатысатын айқындағыш (определительные) мүшелер ретінде қаралады. Етістіктің семантикасы есімдерге қарағанда абстрактылау. Зат есім сөз анықтауыштың қатысуы арқылы форма, түс, сан т.б. жағынан конкреттеледі. Ал етістіктен болған баяндауыш мезгіл, мекен, сипат жағынан конкреттеуді қажет етеді. [14; 96]
3.1. Бір негізді сөйлемдердің құрылымдық ерекшеліктері
Сөйлемдер құрылымына қарай бірдей бола бермеуі мүмкін: біреулерінде сөйлемнің бес мүшесінің бесеуі де кездеседі, енді біреулерінде тұрлаусыз мүшелер толық болмағанымен, тұрлаулы мүшелердің екеуі де қатынасады, үшінші бір жағдайда екі тұрлаулы мүшенің біреуі - не бастауышы, не баяндауышы ғана қатысу арқылы сөйлем құрыла береді. Міне, осы соңғы реттегі сөйлемдердің бір тобы бір тұрлаулы мүшелі сөйлемдер деп аталуға лайық. Оларға жататын сөйлемдер деп жай сөйлемнің белгісіз жақтысын, жалпылама жақтысын, жақсыз сөйлем мен атаулы сөйлемдерді атап, олардың қатарына белгілі жақты сөйлемді де қосады.
Тілдің материалына тереңірек үңілсек, осы сөйлемдердің арасына немесе бір жағы бір тұрлаулы сөйлем болып, екінші жағы екі тұрлаулы сөйлем болып синонимдік қатар жасайды. Әлбетте олардың - синонимдес сөйлемдердің жалпы ұқсастығы белгілі де болып тұрады, дегенмен, олардың арасындағы айырмашылықты да ажыратуға болады.
Құрысын, түзе, жоқтық пен қорлықты кәрілік те көрдім ғой, міне; Әуелі болған істі біліп ал; Алдағы көрінген ауылға түспей-ақ қойыңдар...(Ә.Нұрпейісов)
Бұл сөйлемдер белгілі жақты сөйлемдер болғандықтан, бастауыш орнындағы сөздерсіз - не есімдіксіз, не кісі аттары, не басқа атауларсыз - қолданылып тұр. Әрине, оларды да кірістіруге болар еді, кейде стилистикалық мақсатқа сай олардың артық болатын реттері байқалады. Дәл осы келтірілген сөйлемдерде авторлардың негізгі нысаналары - қимыл, әрекет иесінің кім немесе не екенін емес, сол әрекеттің өзін алдыңғы қатарда көрсету. Егер осы сөйлемдерге әдеттегідей нақтылы сөздері бар бастауыштарды енгізетін болсақ, айталық, ...Жоқтық пен қорлықты мен кәрілікте көрдім ғой. Сендер алдағы көрінген ауылға түспей-ақ қойыңдар түрінде жұмсасақ, автордың негізгі ойына сәл де болса кедергі болғандай немесе негізгі ойды басқа жаққа аударғандай әсер беруі мүмкін.
Кейбір реттерде, әсіресе, ұран мәніндегі бұйрықты сөйлемдерде бастауышты кірістіру орынсыз болып шығады, оның енгізілуі шұбалаңқылыққа ұрындырады. Мысалы, Сүйікті партиямыздың ХХV съезінің шешімдерін жүзеге асырайық! Тәрізді сөйлемдердің бастауышы (біз) болуы ойды нақтылауға қызмет ете алмайды. Сондай-ақ алматылықтар, Алматыны көрікті қалаға айналдыру үшін, күрескендер! Сөйлеміне де бастауышы (сендер) артық болып табылады. Мұндай жайларда ол сөйлемдер сол бір тұрлаулы мүшелі сөйлем күйінде қалады. Олай болуының себебі, біздіңше, қимыл-әрекетке де, сол қимыл иесіне де бірдей дәрежеде назар аударылып отыр. Жалпы, көбінесе бірінші, екінші жақтардағы баяндауыштар болғаннан кейін, мұндай сөйлемдердің бастауыштары да есімдіктер арқылы оңай табылады. Бұл сөйлемдердің белгілі жақты аталуының да мәні бар: бірінші жақ айтушы, екінші жақ тыңдаушы болады да, көбінесе адам мағынасындағы сөздер болуға тиісті екені танылып отырады. Ал үшінші жақтың жайы бұдан өзгешелеу: ондағы бастауыш болып тұрған сөз адам мағынасындағы сөз бе, басқа хайуанат па - ол жағы беймәлім. Сондықтан үшінші жақтағы сөзі айқын айтылмаған белгілі жақты сөйлеміміз бастауыш сөзді міндетті түрде қажет етеді де, екі тұрлаулы мүшелі сөйлем қызметін атқарады. Сөйлемдегі бастауыштан гөрі баяндауышқа көбірек көңіл бөлінгендігін көрсететін бір тұрлаулы сөйлемдердің тағы бір түрі - белгісіз жақты сөйлем.
Әдетте оның да басы айқын бастауышы болмайды, ал белгілі сөйлемнен айырмашылығы: баяндауышы үшінші жақтың жалғауын жалғап келеді.
Арқада аққан күміс алтын арна,
Ер ерке Ертісімдей өзен бар ма?
Суылдап, сабырлы оймен жатыр ағып,
Жарқырып көз жіберіп айналаға.(Қ.Аманжолов)
Біздің жауларымыз осындай адал ниетімізді көре алмай, өсек өрбітіп, қиянат қылышын жалақтатады. Біздерге адамның бақытына балта шабушы деп жала жабады. (Б.Майлин)
Осы келтірілген жұп сөйлемдердің екінші сыңарында бастауыш мүшелер жасырын тұр. Оның себебі баяндауыш арқылы берілген қимыл алғашқы кезекте тұр. Соның өзінде бастауыштың жоқтығы ойға оншалықты нұқсан келтірмейді. Сондықтан да автор бастауышты анық атап көрсетпей, тасада қалдырған. Демек, мәселенің негізгісі қимыл-әрекетті кімнің жасағанына тіреліп тұрған жоқ.
Мұндай сөйлемдердің бастауышының енгізілуі қимыл иесін дәлдеп көрсетеді де, мұның өзі өзара синонимдес деп есептелетін бір тұрлаулы мүщелі сөйлем мен жақты сөйлемнің арасындағы аз өзгешеліктің көрінісі ретінде айқындалады:
Жауларымыз біздерге адамның бақытына балта шабушы деп жала жабады; Ауылдың қара домалақ қызын ол менсінер ме.
Актив конструкция ретінде қызмет ететін мұндай сөйлемдер пассив конструкциялармен де синонимдік қатар құрады.
Біздерге адамның бақытына балта шабушы деп жала жабылады; Ауылдың қара домалақ қызы менсінуге жарар ма т.с.с.
Оған қарағанда, пассив конструкция бклгісіз жақты сөйлемге біртабан жақындай түсетін тәрізді. Бұл да себепсіз болмауы керек: соңғы жағдайда - пассив конструкцияда қимыл иесі ретінде көрінген сөзден гөрі, сол қимылға көбірек көңіл бөлінеді. Сөйтіп, белгілі дәрежеде белгісіз жақты сөйлемнің табиғатын еске түсіреді.
Бір тұрлаулы мүшелі сөйлемдердің үшінші бір түрі - жалпылама жақты сөйлем. Жалпылама жақты сөйлем көп ретте философиялық ой-түйінді қамтиды да, формалық жағынан баяндауышы екінші жақта келеді:
Егер ісім өнсін десең, ретін тап; Өзің үшін еңбек қылсаң, өзі үшін оттаған, хайуанның бірі боласың (Абай); Сіресіп ұстасқан екі арыздың шынына жетем дегеніңше, өзіңнің де шыныңа жетіп боласың. (М.Әуезов)
Бұл сөйлемдердегі ойдың бір адамның тәжірибесінен алынып айтылуы да мүмкін. Сөйтіп, бірнеше қайталануы арқылы талайға ортақ боларлық оқиғаның, құбылыстың көрінісіндей әсер береді де, үлгі насихаттық сипат алады. Жалпылық мағынаға ие болуы да сондықтан. Егер осы сөйлемдердің нақты бастауышы болса, сол ой, сол тіркес бірнеше немесе бір өңкей адамдарға ортақ сипат алмай, жеке адамға арналған болып шығады. Осындай айырмашылығы мен жалпы мазмұнның ұқсастығы жалпылама жақты сөйлем мен жақты сөйлемді синоним етеді. Ол жақты сөйлемдеріміз мынадай болар еді:
Егер ісім өнсін десең, сен ретін тап; Өзің үшін еңбек қылсаң, сен өзі үшін оттаған хайуанның бірі боласың; Сіресіп ұстасқан екі арыздың шынына жетем дегенше, сен өзіңнің де шыныңа жетіп боласың.
Міне, осындай жағдайларда тыңдаушы адамға ғана айтылып отырған ақыл немесе нұсқау сияқты әсер береді. Ал алдыңғы сөйлемдердің ыңғайында мұндай ойдың кімге де болса - айтып отырған кісі ме, тыңдаушы ма, бөгде жақтағы адам ба - бәріне бірдей екенін білу қиын емес. Солардың көпшілігіне тән белгі, хал-жай тәрізді көрінеді. Ал екі түрінде де сөйлемдердің мазмұнынан шығатын ұқсастық түсінікті болуға тиіс. Демек, екі жағдайда да тәлімге ұқсас, кеңес берерлік жай аңғарылады. Әлбетте, сөйлемнің айтылу интонациясында аз да болса айырмашылық байқалуы мүмкін, бірақ оның синонимдікте шешуші белгі болмайтыны белгілі. Қалай болғанда да, жалпылама жақты сөйлем мен жақты сөйлемнің арасындағы синонимдікті теріске шығарудың қысыны жоқ.
Сөйлемдердің құрылысы, соған қарай түрлері сөйлеушінің коммуникативтік мақсатына сай қалыптасқан. Сөйлем - коммуникативтік синтаксистік тұлға. Коммуникативтік мақсаттар алуан түрлі.
Бұған дейін мұндай арнайы саралау болмады. 'Бастауыш, баяндауыш' схемалы болып құралған сөйлемдер арнайы ерекшеленіп көрсетілмей, аталмай талданатын. Бұл схемаға тура келмейтін сөйлемдер жақсыз атаулы сөйлемдер ретінде бөлек аталып жүрді.
Профессор К.Аханов Тіл білімінің негіздері деген еңбегінде (1965) жай сөйлемдердің құрылыс ерекшелігін ескертіп, оларды екі құрамды, бір құрамды деп саралады. Оларға берген сипаттамасы мынандай:
Сөйлемнің құрылымдық үлгісін құрастыратын (жасайтын) мұндай сөз формалары сөйлемнің тұрлаулы мүшелері немесе бас мүшелері деп аталады. Жай сөйлемнің екі түрлі құрылымдық үлгісі бар: оның бірі - екі құрамды (бастауыш, баяндауышты) үлгі (двусоставные схемы), екіншісі - бір құрамды үлгі (односоставные схемы). Екі құрамды сөйлемнің үлгісі екі бас мүшеден құралса, бір құрамды сөйлемнің үлгісі бір ғана бас мүшеден құралады. [15 ]
Қазақ тілінен мысалдар келтіріліп, талдаулар жасалмағанына қарағанда, К.Аханов жалпы тіл білімінде орныққан теория жөнінде мағлұмат, хабар беруді ғана міндет еткен сияқты.
Сол кездегі жалпы тіл біліміндегі теориялық тұжырымды еске алу О.Төлегеновтің Жалпы модальді және мақсат мәнді жай сөйлем типтері деген еңбегінде де бар. Бұл еңбекте былай деп жазылған: Мүшеленетін жай сөйлемдер бастауыш пен баяндауыш арқылы не тек баяндауыш арқылы қалыптасу құрылымына қарай екі топқа жіктеледі: екі бас мүшелі сөйлемдер, бір бас мүшелі сөйлемдер [5;106]. О.Төлегенов сөйлемдердің басты схемасының құрылысына қарай екі бас мүшелі, бір бас мүшелі сөйлемдер деп бөлінетінін осылай атайды да, еңбегінің өн бойында бұл мәселені сөз етпейді.
Автор бір бас мүшелі сөйлемдер, екі бас мүшелі сөйлемдер деген атауларды орыс тіл біліміндегі одночленные предложения, двучленные предложения деген терминдерден калька жасап қолданған. Жай сөйлемдердің біз сөз етіп отырған құрылымдық белгіге қарай топтасуы Қазақ тілі грамматикасы атты академиялық еңбекте аталған. Бірақ бұл мәселе сөйлем жүйесінің өзекті мәселесі ретінде жалпы жүйеге қатысты проблема дәрежесінде көтерілмеген. Жай сөйлемдердің бір түрі - жақсыз сөйлемдерге арналған тарау алдында елеусіз ғана сөз болған. [16;34]
Тарау Бір тұрлаулы мүшелі сөйлем туралы түсінік деп қана аталып қойған. Бұл тарауды Ғ.Мадина жазған. Бұл еңбектегі бір негізді сөйлемді, екі негізді сөйлемді талдау, түсіну, сипатын ұғу, байқату үшін мына үзіндіні келтіруді жөн көрдім.
Қазақ тіліндегі жай сөйлемдер өзінің құрылысы жағынан бір тұрлаулы мүшелі болып та (односоставное), екі тұрлаулы мүшелі (двусоставное) болып та құрылады. Тілдегі сөйлем құрылысының дені субъектілік-предикаттық қатынасқа негізделіп жасалатыны мәлім. Субъекті мен предикат кез келген сөйлемнің логикалық қазығы, негізі бола тұра, бұлар барлық сөйлем түрлерінің құрамында бола бермейді [16; 36]
Белгісіз жақты сөйлем
Белгісіз жақты сөйлемнің өзіндік ерекшеліктерін зерттеген түркологтардың пікірлері бойынша, бұл сөйлем предикаты 3-жаққа келіп, көп жағдайда толымсыз сөйлемдер предикатына ұқсас болады. Бірақ сөйлемнің белгісіздік мәнін негізінен сөйлемнің семантикалық құрылымы шешеді.
М.З.Закиев татар тіліндегі бір құрамды сөйлемдердің бас мүшесі 3-жақ, көпше, ашық райлы шақ формаларында келетінін айта отырып, бұндай жағдайда олар қос құрамды толымсыз сөйлемнің баяндауышымен сәйкес келетіні, бірақ ондай сөйлемдер (қос құрамды, толымсыз) контексте, сөйлеу ішінде болатынын айтады. Ал біл құрамды белгісіз жақты сөйлемдер контекстен тыс тұрып, белгісіз жақтық мәнде тұратынын, іс-әрекетті орындаушы жақ (агенс) белгісіз немесе көмескі болатынын ескертеді.
А.А. Юлдашев башқұрт тілінде де белгісіз жақты сөйлемдер, неізінен, 3-жақтың көпше түрінде, ашық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz