Әдеби тілде ұшырасатын сөздердің мағыналық айырмашылықтары

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Тақырып: Сын есімнен жасалған синонимдік қатарлардың өзара стильдік, мағыналық айырмашылықтары

І Кіріспе бөлім

ІІ Негізгі бөлім

1. Сын есімнен жасалған синонимдердің бір-бірінен мағыналық айырмашылықтары

1.1. Әдеби тілде ұшырасатын сөздердің мағыналық айырмашылықтары
1.2. Әдеби тілде ұшыраспайтын сөздердің мағыналық айырмашылықтары

2. Сын есімнен жасалған сөздердің бір-бірінен стильдік - қолданыстық айырмашылықтары

2.1. Синонимдік қатарлардың бір-бірінен стильдік айырмашылықтары (жеке айтқанда білінетін айырмашылығы)
2.2. Синонимдік қатарлардың бір-бірінен қолданыстық айырмашылықтары

ІІІ Қорытынды бөлім

Пайдаланған әдебиеттер

Кіріспе

Тұлғасы басқаша болғанмен, мағынасы бір-біріне жуық, бірінің орнына бірі қолданыла беретін лексикалық бірлікті синонимдер деп атаймыз. Тілдегі синонимдер сөз қорының асыл қазынасы. Өйткені тілдің бай да оралымдығы, оның сөздік құрамының қандай дәрежеде дамып жетілгені көп ретте синонимдер арқылы көрініс табады. Қай тілдің болса да көне заманнан бергі даму тарихы, лексикалық, грамматикалық жағынан жетіле түсуі оның сөздік құрамындағы синонимдік қатардың молайып, толығып отыруымен де ерекшеленеді.
Қазақ тіліндегі синонимдерді жүйелі түрде зерттеу, оның сөздігін құрастыру өткен ғасырдың елуінші жылдарының ортасынан басталды. Содан кейінгі жарты ғасырлық кезеңде синонимдерге байланысты тақырыпта бірнеше кандидаттық, докторлық диссертация қорғалды. Ғылыми жұмысының негізгі бағыты қазақ тілі лексикологиясы мен лексикографиясын зерттеуге арналған филология ғылымының докторы Әсет Болғанбаевтың Қазақ тіліндегі синонимдер атты монографиясы (1970 ж.) қазақ тіл біліміндегі іргелі ғылыми еңбек ретінде бағаланды. Оның құрастыруымен Қазақ тіліндегі синонимдер сөздігі 1962 жылы тұңғыш рет жарық көрді. Бұл сөздік 1975 жылы екінші рет басылып шықты.
Жұмыстың өзектілігі
Бұрын соңды сын есімнен жасалған синонимдік қатарлардың өзара стильдік, мағыналық айырмашылықтары туралы түбегейлі зерттеу жүргізілген емес.
Сын есімнен жасалған синонимдік қатарлардың өзара стильдік, мағыналық айырмашылықтарын анықтау жұмыстың өзектілігін танытады.
Жұмыстың мақсаты
1. Әдеби тілде ұшырасатын сын есім синонимдік қатарлардың өзара мағыналық реңктерін ашу;
2. Әдеби тілде ұшыраспайтын синонимдік қатарлардың мағыналық реңктерін ашу және әдеби тілдегі сын есімдік синонимдік қатарлардан айырмашылықтарын көрсету;
3. Сын есімнен жасалған сөздердің бір-бірінен стильдік айырмашылықтарын, яғни жеке айтқанда білінетін айырмашылықтарын атап өту;
4. Сын есімнен жасалған синонимдік қатарлардың бір-бірінен қолданыстық айырмашылықтарын көрсету.
Осы мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді қоямыз:
1.Қазақ тіліндегі сын есім синонимдеріне байланысты еңбектерімен түгелдей танысу.
2.Қазақ тіліндегі сын есім синонимдік қатарларының стильдік-қолданыстық айырмашылықтарын ашу
3. Қазақ тілінде жиі қолданылатын сын есімнен жасалған синонимдік қатарларды жинақтау.
4. Жұмысымыз дәлелді болу үшін көркем әдебиеттен алынған мысалдарды келтіру.
5. Қазақ тіліндегі зат есім синонимдік қатарларының мағыналық-стильдік айырмашылықтарына жеке-жеке тоқталу.
6. Жоғарыдағы міндеттерді орындай отырып қазақ тіліндегі сын есімнен жасалған синонимдік қатарлардың өзара стильдік, мағыналық айырмашылықтарын анықтауға тырысамыз.
Зерттеу нысаны: Қазақ тіліндегі сын есімнен жасалған синонимдік қатарлар.
Пайдаланған әдіс: Салыстырмалы әдіс
Дипломның құрылымы
Диплом жұмысы екі тарау, төрт тараушадан тұрады.
I тарау. Сын есімнен жасалған синонимдердің бір-бірінен мағыналық айырмашылықтары.
1.1. Әдеби тілде ұшырасатын сөздердің мағыналық айырмашылықтары.
1.2 Әдеби тілде ұшыраспайтын сөздердің мағыналық айырмашылықтары.
ІІ тарау. Сын есімнен жасалған сөздердің бір-бірінен стильдік-қолданыстық айырмашылықтары.
2.1. Синонимдік қатарлардың бір-бірінен стильдік айырмашылықтары (жеке айтқанда білінетін айырмашылықтары).
2.2 Синонимдік қатарлардың бір-бірінен қолданыстық айырмашылықтары.

І Сын есімнен жасалған синонимдердің бір-бірінен мағыналық айырмашылықтары

Синонимдердің нәзік стильдік реңкі, экспресивті-эмоцияналды бояуы оны орнымен қолданғанда, басқа сөзбен тіркесе айтылуынан байқалады. Көп ғасырлық бай, әдеби дәстүрі бар халықтың лексикалық, морфологиялық жағынан дамып жетілген тілінің көрінісі ондағы қалыптасқан синонимдік бірліктердің әр алуандығымен, оның лексика-семантикалық жүйесінің күрделілігімен айқындалады. Соған орай синоним сөздер сөз байлығының құнарлы бір саласы болуымен қатар, әр халықтың ұлттық таным-түсінігін, болмысын да танытады. Әдетте сөз логикалық дәлдігімен, ойлаған ойдың реңктерін өз бояуымен нақты көрсете алса ғана мәнерлік сипатқа ие болады. Мазмұн мен мақсатқа сайма-сай лайықтап алынған сөздер ғана мәнерлі деп танылады. Сөз де қиюластырып қалаған кірпіш сияқты шеберлікті керек етеді. Шешен де шебер сөйлеудің бір ұшы - тілдегі синонимдерді қисынын келтіріп, реңкін айқын ажыратып, тап басып, орнымен үйлестіріп жұмсай білуде.
Тілдің табиғатын айқын сезініп, синонимдерді таңдап, италғап пайдаланып, сөйлем ішінде дұрыс қолданудың күнделікті қарым қатынаста айырықша маңызы бар. Лексиконы синонимге бай адам сөз мағыналарының нәзік реңктерін дөп басып, қолдану шеберлігінің арқасында шешен сөйлеп, ойын анық та тартымды жеткізе біледі. Демек, синонимдер - тіл байлығы дегенде біз сөздердің жеке тұрғандағы жай тізбегі деп түсінбейміз, олардың кең қолданысқа түсіп, көңілдегі көрікті ойды мүлтіксіз шебер жеткізудегі мәнді қызметін айтамыз.
Филология ғылымының докторы Әсет Болғанбаевтың 1970 жылы шыққан Қазақ тіліндегі синонимдер атты монографиялық еңбегінде қазақ тіліндегі синонимдік қатардың бәрінен гөрі етістікте, сондай-ақ зат есім мен сын есімде көбірек кездесетінін атап көрсетті. Автор сөздіктің алғы сөзінде: Қазақтың синоним сөздер байлығы әлі күнге жиналып-теріліп біткен жоқ. Оның жиналғаннынан жиналмағаны көп, зерттеліп жүйеленгенінен тексеріліп сараланбағаны басым , - деп ескерткеніндей, синонимдер сөздігін құрастырудағы тәжірбиенің жоқтығын синонимдік қатарды құрайтын сөздердің айырым белгісін дәл анықтап, оларды жинақтап, топтастыруда едәуір қиындықтардың болғаны мәлім.
Синоним сөздер әртүрлі жолмен, атап айтқанда, сөздің мағыналық жағынан дамып, қосымша жанама мағыналық реңктің жасалуынан, әдеби тіл лексикасының жергілікті ерекшелікке жататын сөздер есебінен, көнерген сөздер мен кәсіби лексика есебінен баюы арқылы, басқа тілдегі сөздердің тілге енуінен қалыптасады. Бұл - синонимдердің пайда болуының басты жолдары.
Мағынасы әр басқа, тұлғасы ортақ омонимдерге қарамақарсы тілдік құбылыс ретінде синонимдердің мағыналары бір-біріне жақын, өзара мәндес сөздер. Әрі синонимдік қатар құрайтын сөздер әр алуан сөз табына жатпайды, бір ғана сөз табына қатысты. Әр басқа сөз табына жататын сөздердің синонимдік қатар құрауы тек бірлі-жарым сан есімнен ғана ұшырасады. Мысалы, екі ̶ қос ̶ пар ̶ егіз, екіден бірі ̶ жартысы ̶ жарымы, төрттен бір ̶ ширек сияқты сан есімнен синонимдік қатар құрайтын сөздер басқа сөз табына (зат есімге, сын есімге) жатады.
Қазақ тіліндегі синонимдік қатар құрайтын сөздер барлық дерлік сөз табынан кездеседі.
Мысалы, зат есім синонимдері күш̶ қуат ̶ әл ̶ қайрат, арыз ̶ шағым, аспан ̶ көк ̶ әуе.
Сын есімдер синонимдері: кіршең ̶ кіршіл, күшті ̶ әлді, қарулы ̶ қайратты, үлгілі ̶ өнегелі ̶ тәлімді, үлкен ̶ зор ̶ нән ̶ ірі ̶ дөй, қабілетті ̶ дарынды ̶ талантты, сыпайы ̶ биязы ̶ сынық, жабайы ̶ тағы, тәрбиесіз ̶ көргенсіз, түсінікті ̶ ұғымды, жаман ̶ нашар.
Етістікке жататын синонимдер: кіру ̶ ену, көгеру ̶ көктеу, шай ̶ қосу ̶ сайысу ̶ айқасу, үйлендіру ̶ аяқтандыру, шаншу ̶ түйреу.
Үстеуге қатысты синонимдер: шала-шарпы ̶ шала-пұла, үнемі ̶ ұдайы ̶ ылғи ̶ әрқашан ̶ дәйім, бекер ̶ текке ̶ босқа ̶ бекерге, тым ̶ аса ̶ өте.
Есімдікке жататын синонимдер: анау - ана, қанша - неше ̶қаншау̶ нешеу, барлық ̶ барша ̶ күллі ̶ тамам, барлығы ̶ бәрі.
Одағайлар: қап ̶ әттең ̶ әттегене, паһ-паһ ̶ пай-ай, құп ̶ ләббай, апырай ̶апырмау̶ ойпырмай ̶ойпырмау̶ япырай ̶ япырмау.
Еліктеуіш сөздер: арс-арс ̶ауп-ауп̶ шәу-шәу, шаңқ-шаңқ ̶ шаңқ-шұңқ, гүр-гүр ̶ күр-күр, сарт-сарт ̶ сарт-сұрт және т.с.с.
Шылаулар: бірақ ̶ алайда ̶ дегенмен ̶ әйткенмен ̶ себебі ̶ өйткені ̶ неге десең.
Сан есімдер: үш ̶ үшеу, төрт ̶ төртеу, он мың ̶ түмен.
Қазақ тіліндегі синонимдер лексикалық (адым ̶ қадам, азат ̶ бостан, алыс ̶ қашық ̶ қиыр ̶ қиян ̶ шыған, соң ̶ кейін, дейін ̶ шейін), морфологиялық (сезімтал ̶ сезгіш ̶ сезімді ̶ сезімпаз ̶ сезімшіл, түйіндеу ̶ түйнектеу, түрпектеу̶ түрткілеу, ашушаң ̶ ашуланшақ), синтаксистік (есіктен шықты ̶ есік арқылы шықты, келіп тұрды ̶ келіп жүрді), фразеологиялық (аза бойы қаза болды ̶ ат-тонын ала қашты, көз ілмеді ̶ көз шырымын алмады), сөзжасамдық (бейкүнә ̶ күнәсіз, беймезгіл ̶ мезгілсіз, пішіндес ̶ кейіптес ̶ өңдес) синонимдер деп ажыратылады.
Мақал-мәтелдердің бір-бірімен синоним болып жұмсалуы да синтаксистік синонимге жатады.
Қайсыбір ғалымдар қай тілдің лексикасында болса да бір мағынада ғана айтылатын екі немесе бірнеше сөз жоқ, сондықтан бұл сөздердің ұқсастығын абсолюттік ұқсастық деуге болмайды деп есептейді Дегенмен тілдік бірліктердің мағыналық жағынан жақындығы әрқалай болатындықтан, зерттеушілер синонимдік сөздердің де әр түрлі екендігіне баса назар аударып келді. Синонимдік қатардың кейбір топтарының арасында сәл-пәл мағыналық немесе реңктік айырмашылықтың да аңғарылатыны белгілі.
Синонимдерге тән ерекшеліктерді еске ала отырып, оларға мынадай анықтама беруге болады: әртүрлі айтылғанымен көбінше жақын болып келетін, бірақ әрқайсысының өздеріне тән не мағыналық, не стильдік, не эмоциялық сәл ерекшеліктері бар сөздерді синонимдер деп атаймыз.
Тілдегі сөздердің құрылысы мен жасалуы қандай күрделі болса, олардың білдіретін мағыналары да сондай күрделі болып келеді. Әрбір жеке сөз бір-бірінен дыбыстық ерекшеліктері мен морфологиялық құрамы жағынан ғана емес, олардың білдіретін мағынасы жағынан да әлденеше топқа сала-сала болып жіктеледі. Қазақ тіліндегі барлық сөздер семантикалық белгілеріне қарай атауыш сөздер, көмекші сөздер және одағай сөздер болып ең алдымен үш топқа бөлінсе, бұл топтың әрбіреуі іштей лексика-грамматикалық белгілеріне қарай тағы да жік-жікке бөлінеді.
Бір тілде қанша сөз табы болса, солардың әрқайсысының синонимдік молшылығы бірдей болып шыға бермеуі ықтимал. Сөз таптардың біреуі синонимге бай, екіншісі кедей, енді біреулері өте тапшы болуы ғажап емес.
Л.А. Булаховский жалпы тілдердегі синонимдердің сөз табына қатысы жайында былай деген болатын: Языкинеодинаковобогатысинонимами в отношенииразныхчастейречи. Всегообильнееонисинонимами-прилагат ельными. ...Значительнобеднее, чем у прилагательных и глаголов, синонимика имен существительных
Бұл пікірді Будагов та қуаттаған: ... в любомязыкесинонимовбольшевсего в такойчастиречи, какимяприлагательное. ...Синонимика имен существительныхужеменеебогата.
Қазақтың да ғалымдары зат есімге тән синонимдерді зерттеу үстінде, қазақ тіліндегі сөз таптарының ішіндегі синонимдерге ең байы зат есім, онан кейінгілері сын есім мен етістік болып табылады деп айтқан еді. К.Аханов та: Тіл-тілде, әсіресе, зат есімдер мен сын есімдеерден және етістік сөздерден болған синонимдер жиі кездеседі, - деп, басқа қазақ ғалымдары айтқан пікірге қосылған еді. Зерттеудің қорытындысы сөз табынан табылған жеті мыңнан астам синонимдерді өзара жіктеп, бөлгенімізде үш мыңдайы етістікке, екі мыңдайы етістікке, екі мыңнан артығы зат есімге, мың жарымдайы сын есімге, үш-төрт жүздейі үстеуге, қалғандары басқа сөз таптарына тән синонимдері болып шаққан еді.
Сын есімдер заттың сапасын, сипатын, қасиетін, түсін, көлемін, салмағын білдіретін сөз табы болғандықтан, осы ерекшеліктерді әр түрлі қарым-қатынаста алып көрсетеді.
Сын есімнен болған синонимдердің сан мөлшері жағынан ең көбі - қатыстық сын есімдер. Бұлардың ішінде, әсіресе, адамзатқа байланыстылары өте-мөте көп. Бұл да жайдан-жай болмаса керек. Адам баласы жер бетінде өмір сүретін тірі организмдердің даму жағынан ең жоғарғы сатысында бола отырып, өндіріс құралдарын өндіре алатын қабілеті бар. Сонымен қатар сол өндіріс құралдарын ақыл-ойымен меңгеріп өзінің қалаған мүддесіне пайдалана да біледі, тіл арқылы бірімен-бірі пікір алысып, өзара қарым-қатынаста жасай алады. Міне, осындай толып жатқан ерекшеліктер адамзатты өзге дүниелерден айрықша бөліп алып, оны жеке дара етіп көрсетеді. Сын есімдер алуан түрлі сыр-сипаты білдіретін сөздердің лексика-грамматикалық тобы болып табылатын болса, бұлардың осындай мәнді қызметі тілдегі лексикалық сындық синонимдерден айқын байқалады. Адамға қатысты сындық синонимдерден айқын байқалады. Адамға қатысты сипат, түрлі ерекшеліктер болса, солардың барлығын да егжей-тегжейіне дейін толық қамтып көрсете алады. Мысалы: аңқау - аңғырт, ашушаң - күйгелек, мақтаншақ - бөспе, ауқатты - дәулетті, атқыш - мерген, ақылды - есті, озат - үздік, азат - ерікті, жексұрын - сүйкімсіз, бүкір - құныс, бұжыр - шұбыр, ақсақ - шойнақ - сылтыма, науқас - аурулы, сақау - кекеш - тұтықпа - дұдық - быдық, т.б.
Қатыстық сын есімдерге тән синонимдердің ішіндегі жансыз заттармен байланысты мәндес сөздер де көлем жағынан бірсыпыра. Бұлар әртүрлі заттарға телінді болып келеді. Мәселен, арзан - су тегін дегендер заттың құнымен байланысты, бұлыңғыр - бұлтты күнмен байланысты, ащы - тұзды дегендер заттың құнымен байланысты, көлемді - қомақты көлеммен, тұнық - мөлдір сумен, тар - кіші киіммен, терең - тұңғиық судың тереңдігімен, шикі - көк жеміспен, шұрайлы - құйқалы жермен, аянышты - өкінішті оқиғамен байланысты жұмсалады.
Қатыстық сындарды айтқанда ол сөздер қандай сөздермен байланысып айтылатындығы салған жерден ойға түседі. Мысалы, бас білгі - үйретілген деген синонимдерді айтқанымызда көлік (мал) есімізге келеді, бұралқы - қаңғырған дегендерді айтқанда ит ойға келеді, жүйрік - бәйге дегендерді естігенде жылқы еске түседі.
Демек, қатыстық сынды білдіретін синонимдердің қатыстық ұғымды, дәрежесі, бірдей емес, әрқалай екендігі аңғарылады.
Сапалық сын есімдер қатыстық сындар сияқты белгілі бір затқа ғана арнаулы болмайды, олар көбінесе дүниедегі зат біткеннің жанды-жансыз заттардың барлығының да ұзынды-қысқасы, үлкен-кішісі, ауыр-жеңілі, жақсы-жаманы, ақ-қарасы, жуан-жіңішкесі, жас-кәрісі, түзу-қисығы болады. Осындай сапалық қасиеттердің бәрі де ала-құла болып бөлінбей, бүкіл зат біткеннің бәріне бірдей қатыста айтылады. Мысалы: жас адам, жас мал, жас ағаш, жас ет; үлкен адам, үлкен мал, үлкен ағаш, үлкен стол, үлкен үй, т.б.
Сапалық сындар, сапалық қасиетті білдіретіндіктен,олардың артық-кем мөлшері болады. Сондықтан да бұлар көбінесе мағына жағынан бір-біріне қарама-қарсы қойылып айтылады. Тілдегі антоним мәндес сапалық сындардың әрқайсысынан жеке-жеке синонимдік қатарлар туындап кете беруі де ықтимал. Мысалға биік - аласа деген антонимдерді алып қарайық:
Биік - жоғары - зәулім - асқар - заңғар - сұңғақ - бойшаң - ұзын.Ұлықтар отырған екі биік стол қатар қойылып үстіне алалы мақпал жабылыпты (М.Әуезов). Төменнен жоғарыға қол сермеймін, Болсын деп шіркін көңіл көтеріңкі (Халық өлеңі). Сәулетті көркем қала орнап, Хош иісті гүл жайнап, Зәулім үйлер қаптаған (Халық ақындары). Еркін барып жайлаймыз Асқар таудың ар жағын, Көріп келе жатырмыз коммунизм вокзалын (Қ.Аманжолов). Заңғар таудай ұлы достыққа ұзақ жол есеп емес (С.Омаров). Сұлу дене, сұңғақ бойлы, Тебіренбес терең ойлы (Т.Жароков), Бойшаң кескінді келген бұл қыз сауық кештерінде қатысып декламация оқығанын көргенім бар (С.Мұқанов). Ұзын бойлы бір әйел еңкейіп, құдықтан су алып жатқанын көрдім.
Сапалық сындардан туған синонимдік қатарларға көз жіберсек, сын есімдерге тән екі түрлі мағыналық ерекшеліктердің бірлігі мұнда әрдайым толық сақтала бермейтіндігі аңғарылады. Сапалық сындар жалпы абстракт ұғымдар тудырса, қатыстық сындар жеке нақтылы мағына тудыратындығы контекстегі қолданыстан айқын көріп тұр. Мысалы, биік пен жоғары жалпы ұғымды білдіреді, асқар мен заңғар тек тау сөзіне қатысты, зәулім бір ғана үй сөзімен тіркесіп айтылады, сұңғақ - бойшаң дегендер тек адамға ғана арнайы жұмсалып, қолданылу жағынан өзара дара-дара болып сараланады. Сол сияқты аласа - тапал - қысқа - кішкене дегендер барлық жанды-жансыз заттарға түгелдей қатысты болып айтыла берсе, тырбық тек өсімдікке ғана қатысты, жатаған үй мен малға тән, ал қалғандары ( мықыр - қортық - мақар) көбінесе адамның бойының кішілігін білдіреді. Бұған қарағанда сапалық сын мен қатыстық сынның бірлігі синонимдік қатарда әрқашан сақталмайтындығын көреміз. Бір қатарда жалпы ұғымды білдіретін сөздер мен дара ұғымды білдіретін сөздердің араласып келе беру заңдылығы сындық синонимдерден ап-анық болып байқалады. Сапалық сын мен қатыстық сын есімдер тек білдіретін ұғымы жағынан (бірі - жалпы, екіншісі - нақтылы) ғана сараланып қоймайды, стильдік мәні жағынан да бір-бірінен ажырап бөлінеді.
Сапалық сын есімдер қолданылу шеңбері жағынан жан-жақты (әр тарапты) болса, стильдік мәні жағынан әрқашан бейтарап болып келеді. Ал қатыстық сын есімдер, керісінше қолданылу аясы шектелген, стильдік мәні жағынан экспресивті-эмоциялы. Мысалы, аласа - тапал - қысқа - кішкене дегендер ақиқат шындықты ешбір қоспасыз дәл көрсетсе, бұлардың қалған синонимдері (асқар - заңғар - зәулім - сұңғақ - бойшаң) алуан-алуан экспрессивті сөздер болғандықтан, көбінесе көркем шығарма стилінде жиі қолданылады. Яғни бұларды көркем образ жасау үшін жазушылар көбірек пайдаланады. Сан мөлшері жағынан да тілдегі сапалық сындық ұғымдағы синонимдер қатыстық сындардан әлдеқайда кем. Оның негізгі себебі сапалық сын есімге тілде талай заманнан бері қарай ұзақ өмір сүріп келе жатқан негізгі түбір сөздер ғана жатса қатыстық сынға сан алуан қосымшалар арқылы есімдер мен етістіктерден жасалған барлық туынды сын есім атаулылары тегіс кіреді. Тілдегі сын есімге тән арнаулы аффикстердің барлығы да қатыстық сын есімге тиісті сөздерді күнбе-күн молайтып, сын көлемін еселеп арттыруға күшті ықпал жасап отырады. Соның есесінен белгілі мөлшерде там-тұмдап болса да, сапалық ұғымдағы сөз саны да көбейе түседі. Демек, сын есімнің екі түрлі семантикалық топтарының арасында белгілі қарым-қатынастар мен ауыс-түйістер үздіксіз, әрі үнемі болып тұрады. Сапалық сын есімнің бойында бар қасиеттерді (шырайлық жұрнақтарды қабылдау, сындық белгіні күшейтетін үстеме буындар жамалу, әрі анықтауыш, әрі пысықтауыш қызметінде жұмсалу) өзіне сіңіріп қалыптасқан соң, қатыстық сын есімдер де сапа тобына қарай біртіндеп ауыса береді. Бұл ретте етістік түбірлі сын есімдер (сүзеген, сұрамшақ, түртіншек т.б.) басқаларына қарағанда сапа сынына көшуге неғұрлым бейімірек тұрады.
Лексикалық синонимдер сөздердің негізгі, тура мағынасы тарапынан ғана емес, олардың ауыспалы мағынада қолданылуы арқылы да молайып отырады. Өмірдегі заттар мен құбылыстарды, олардың әр түрлі қасиеттерін сөзбен атап отырудың қажеттігі жаңа мағыналардың пайда болуына, тілдің негізгі сөздік қорында бұрыннан бар сөздердің мағыналық жақтан дамуына әсерін тигізеді. Сөздердің мағыналық жақтан дамуы көп мағыналы сөздерді туғыза келіп, синонимдердің жасалуын қарастырғанда сөздің мағыналық жақтан дамуына, соның нәтижесінде көп мағыналы сөздердің пайда болуына ерекше назар аудару қажет.
Мысалы,ақ сөзінің мағыналық жақтан дамуын қарастырайық. Бұл сөздің бірнеше мағынасы бар:
1. Ақ - боз, шаңқан, аппақ.
2. Ақ - таза, пәк, адал.
3. Ақ - сүттен жасалған әртүрлі тағам.
Мұндағы ақ сөзінің әппақ, боз, шаңқан деген мағынасы тура мағына да, басқа мағыналары - тура, негізгі мағынаның нәтижесінде жасалған туынды мағыналар. Негізгі мағына мен туынды мағыналардың өзіндік ерекшеліктерін айқын аңғару үшін, ақ сөзін контекст ішінде алып көрген жөн.
1. Қырат басына үстіне кілем жапқан ашамайлы аппақ желмаяға мінген ақ сәлделі біреу көтерілді.
2. Сейтілдің көңілі Дәрменге дегенде ақ еді.
3. Ынсапсызға не керек, істің ақ пен қарасы.
4. Мал семірер, ақ пен ас көбейер, Адамзаттың көңілі өсіп көтерілер.
Бірінші сөйлемде ақ сөзі түсті, одан кейінгі екі контексте таза көңілді, адалдықты, соңғы сөйлемде сүт, айран, қаймақ секілді тағамдарды білдіреді. Ақ сөзінің туынды мағыналарының барлығы ақ деген түсті білдіретін тура мағынаға қатысты жасалған.
Белгілі бір стилистикалық қызмет атқаратын эвфемизмдер тілдегі басқа сөздермен және сөз тіркестермен мағыналары жағынан ұқсас келеді. Эвфемизмдердің мәндес сөздермен қатар жұмсалуының нәтижесінде синонимдер жасалады. Эвфемизм дегеніміз - мағыналары тұрпайы сөздерді сыпайы мәнді сөздермен алмастырып айту. Эвфемизмдер де сөздерді ауыспалы мағынада қолданудың бір түрі болып табылады. Ауыспалы мағынадағы сөздерден эвфемизмнің айырмашылығы: эвфемизмдер тілде арнайы стильдік мақсатта қолданылады. Өмірдегі заттар мен құбылыстарды, әр түрлі қасиет-белгілерді тікелей айту қолайсыз көрінсе, бұл сөздерді әрі сыпайы, әрі мағыналары ұқсас сөздермен алмастырып айту қажеттігі туады. Осындай жағдайда тілде эвфемизмдер пайдаланылады. Мысалы, адамның денесінің қомақты, үлкен екендігін айту үшін семіз, жуан сөздерінен гөрі етженді, толық дегендерді қолдану әлдеқайда тиімді. Бұл сөздер мағыналары жағынан ұқсас, бірақ олардың әрқайсысының реңкі әр басқа. Мұндағы кейінгі сөздердің алғашқы сөздерге қарағанда жеткізілу тәсілі бөлек, яғни сыпайы. Толық - етженді - семіз - жуан сөздері бір синонимдік қатарға енгенімен, семіз, жуан сөздерінің мағыналары тұрпайылау болса, толық, етженді сөздерінің мағыналары сыпайы мәнді білдіреді. Синонимдес сөздердің мағыналық ерекшеліктері контексте анық байқалады.
Толық денелі болса да, әлі жас әйел Игіліктің күтіп тұрғанын көрсе де асықпай баяу басып келеді. Етженді денесі сүйегінен, тығыздығынан айырылып, осы қара сағымда жеңіл қалқып жүрген сияқты. Бұлардың соңынан он беске тарта түгін тартсаң майы шығатын кілең семіз төбеттер еріп келе жатыр. Орта бойлы, қаба сақал, жуан сары қазақша сөйлеп кірді.
Синонимдердің қалыптасуына әсер етуші қарапайым сөздерді қарастырғанда, негізінен, әдеби тіл құрамына енген қарапайым сөздер жөнінде сөз болады.
Қарапайым сөз әдеби тіл құрамындағы сөздің сөйлеу тіліндегі баламасы болып есептелінеді. Тілдің дамуы барысында кейбір қарапайым сөздер кеңінен қолданыла келіп, әдеби тіл құрамына ауысып отырады. Мағыналық жағынан жетіліп, сөздік құрамда тұрақталған қарапайым сөз әдеби тілге енген кезде, ондағы өзара мәндес сөздермен қарым-қатынасқа түседі. Осыған байланысты кейде бір ұғымды әдеби сөз де, қарапайым сөз де білдіре келіп, олар (әдеби сөз бен қарапайым сөз) өзара синонимдік қулар ойдан қиыстырып, Бақаның басқа түрлі де істеген әулиеліктерін айтып лепіре береді. Ақша жоқ дейсің, әй, суайт, бір қалта ақшаны мана санап жатыр ең ғой.
Бұл сөйлемдердегі өтірікші мен суайт сөздерінің мағыналары бір-бірімен ұқсас. Мұндағы суайт сөзі қарапайым сөйлеу тілінде қолданыла келіп, өтірікші сөзімен синоним болады, бірақ оның экспрессивтік бояуы әлдеқайда басым.
Қазақ тіліндегі сын есім синонимдер басқа тілдерден енген сөздер арқылы да толысып отырады. Қоғамның дамуы барысында әртүрлі елдермен қарым-қатынас жасаудың нәтижесінде қазақ тілінің сөздік құрамына көптеген кірме сөздер енді. Сөз алмасуда әрбір халық басқа тілден жаңа ұғымдағы сөздерді ғана алып қоймайды сонымен ақтар сөздік құрамда өзінде бар ұғымға сәйкес сөздерді де қабылдап алады. Мұндай жағдайда кірме сөз бен төл сөз өзара синонимдік қатынасқа түседі. Демек, тілдегі синонимдер әрбір тілдің өзінің сөздік қоры негізінде ғана емес, басқа тілден енген сөздер арқылы да молайып отырады.
Қазақ тіліндегі сын есім синонимдердің қатарын толықтырып отырған кірме сөздер негізінен араб және парсы тілдерінен енген сөздер болып келеді. Мысалы: Адал, ақ, таза, пәк. Абзал - ардақты, құрметті, қадірлі. Қате - теріс, бұрыс, жаңсақ. Азат - ерікті, тәуелсіз. Дана - данышпан, кемеңгер.
Бұл синонимдік қатарлардың әрқайсысының алдындағы сыңарлары басқа тілден енген сөздер. Мұндағы араб тілінен енген адал сөз таза, пәк сөздерімен, абзал - ардақты, қадірлі, құрметті сөздерімен, қате - теріс, жаңсақ, бұрыс сөздерімен синонимдес болып келсе, парсы тілінен енген азат сөзінің мағынасы ерікті, тәуелсіз сөздерінің мағыналарымен, дана, данышпан дегендердің мағыналары кемеңгер сөзінің мағынасымен сәйкес келіп, бір-бірімен синоним болады. Контекст ішінде кірме сөздердің мағыналары нақтылана түседі: Ондаған адал адамның, Белгі едім қалған жолында. Абзал жан әрқашан көңілдің төрінен ғана орын алады. Азат басың болсын құл, қолдан келмес іске ұмтыл. Дана адамның ақылын тыңдаған бала ақылды болады. Өмірге сара жол салған, Данышпан ұлы Ленин.
Қазақ тіліндегі сын есім синонимдер өз алдына дербес қолданылатын жеке сөздер арқылы ғана емес, бір бүтін мағынаны білдіретін, құрамы мен құрылымы тұрақты фразеологиялық сөз тіркестері арқылы да жасалады.
Мысалы: Екі дос тонның ішкі бауындай бір-біріне жақын еді. Қыл өтпестей тәттілікті бір ашуға сатпайық. Сүттей ұйыған семьяға қашан да сүйсіне қарайсың.
Осы сөйлемдердегі тонның ішкі бауындай, сүттей ұйыған, қыл өтпестей деген тұрақты сөз тіркестері бір-бірімен синонимдес болады. Мұндағы тұрақты сөз тіркестерінің құрамына енген сөздер өздерінің о бастағы дара мағынасынан айырылып, тұтас бір бүтін единица ретінде жұмсалып отыр. Мысалы, тонның ішкі бауындай дегенде тон туралы сөз болып отырған жоқ, бұл сөз басқа сөздермен бірігіп, ауыспалы мағынаға ие болу арқылы, жаңа ұғымды білдіріп тұр. Жалпы фразеологиялық тіркестердің құрамындағы жеке сөздер негізгі мағыналарынан мүлде не жартылай айырылып, біртұтас мағынаны білдіретіндігі айқын. Фразеологиялық тіркестердің құрамына енген сөздердің бәрі бірігіп келіп, бір ұғымды көрсетеді.
Әрқайсысының өзіндік мағыналық реңкі бар, стильдік жағынан шектелмейтін тілдегі барлық салада бірдей жалпылама қолданыла беретін мәндес сөздерді мағыналық синонимдер деп атаймыз. Мысалы, батыл - өжет - өткір - жүректі деген сөздер қорықпайтын, қаймықпайтын, тайсалмайтын ер деген ұғымды білдіреді. Батыл тек қорықпайтынды ғана емес, қиындықты жеңе білетін табандылықты білдіреді. Өжет пен өткір қаймығып қайтпайтындықты көрсетеді. Жүректі батырлық пен асқан ерлікті білдіреді. Мысалы: Жігіт болсаң, батыр бол, Қан жаумасын, нұр жаусын. Отанды сүйген батыл бол (А.Тоқмағамбетов). Солдаттың қайсар, өжет мінезінің белгілері көріне бастады (С.Бақбергенов). Өжет, өткір жас жігіт Жар қолынан дәм татып, Көк ала түтін майданда Шапты жауға шаңдатып (С.Мәуленов). Біздің қазақтың жүректі кісі дегені батыр кісі дегені, онан басқа жүректің қасиеттерін анықтап біле алмайды (Абай).
Мағыналық синонимдер бір-бірінен мағыналық реңктері арқылы ажыратылатындықтан, бір стильдің өз ішінде кезектесіп, кейде қатарма-қатар келе береді. Бұлар әрбір жеке қолданыстағы сөздердің мағынасын жалпы ойды анық, әрі дәлме-дәл нақтылы түрде жеткізу үшін қолданылады.
Сын есімнің құрамынан да мағыналық синонимдердің мол қорын табуға болады. Мысалы, береген - мырза - жомарт - шүлен дегендердің жалпы мағынасы адамның қолы ашықтығын, біреуден ештеңесін аямаушылықты білдіреді. Алайда, осылардың әрқайсысы сапалық дәрежесі жағынан әрқилы. Берегеннен мырза деген сөздің мағынасы күшті. Мырзадан жомарт сөзінің ұғымы басым. Ал шүлен деген сөздің кекесін мәніндегі эмоциялық мәні бар. Табиғатында қылған кісіге қолданылады. Мысалы: Алаған қолым береген (мақал). Отанның малын олжа көрме, ол - халықтың нәубеті (мақал). Отанның шашқанды мырза көрме, ол - халықтың нәубеті (мақал). Жомарт бергенін айтпас, Ер айтқанынан қайтпас (мақал). Шүлен шал мал береді, Қырағы қыздан дәмелі Өз қызығын ескерсін (Т.Жансүгіров).
Сын есімнен болған кейбір мағыналық синонимдердің белгілі антонимі болады да, солардың әрқайсысы өзінше жеке-жеке синонимдік топ құрып, бөлініп тұрады. Бұлар да біреуінен-біреуі күшейіп, не кеміп өзара мағына жағынан әркелкі болып келеді. Мысалы, анайы-сыпайы деген қарсы мәнді қос сөздердің алдыңғысы жағымсыз мағынаны соңғысы жағымды мағынаны білдіреді. Бұл екеуі екі түрлі синонимдік қатар құруға ұйтқы болады. Бірақ біреуі бір қатардағы мағыналас сөздердің ең төмені болып жұмсалса, екіншісі ең күштісі болып қолданылады. Мысалы, анайы - тұрпайы - дөрекі дегендерді белгілі контексте алып қарайық. Ол біреуді оңай алдаймын дейтін, сондықтан оңай алданатын анайы мінездері жоқ емес (Ғ.Мүсірепов). Тұрпайы үн Әміренің құлағына ызғарлы үскірік лебінен де қатал тиді (Қ.Жармағамбетов). Оспан дөрекі сөйлесе, бірдемені бүлдіріп алатындай адам (Б.Майлин). Сыпайы - биязы - сынық. Мінезі жібектей, сыпайы жігіттің жылы сөзі әйелдің жүрегіне жағып барады (Ғ.Орманов). Бірі толып жатқан кек пен қайрат, бірі қыздай биязы реті келсе, тізе айырмай жүреді (Ғ.Мүсірепов). Кейбір жігіт жүреді мақтан-көйлеп, Сыртқа пысық келеді, көзге сынық (Абай).
Бұл келтірілген екі түрлі синонимдік ұядағы ұйтқы болып тұрған анайы мен сыпайы дегендердің жағымсыз мәндегісі өз қатарындағылардан ең төмені де, жағымды мәндегісі (сыпайы) мағына жағынан ең күштісі екендігі мысалдардан көрініп тұр. Демек, мағыналық синонимдердің доминанты сөз мағыналарының әлді-әлсіздігіне қарай емес, анық-ашықтығына, түсініктілігіне қарай реттестіріледі.
Синонимдік қатардың құрамындағы сыңарлары семантикалық жағынан ұқсас бола келіп, бір-бірінен мағыналық реңктер арқылы ажыратылады. Синонимдес сөздердің бір-бірінен азды-көпті айырмашылықтарын көрсететін мағыналық реңктер бірде алшақ, үлкен болса, кейде жақын, елеусіз болуы мүмкін. Мысалы: Биік адам, бойшаң адам деп айтылғанмен, биік тау деп айтылады да, бойшаң тау деп айтылмайды. Синонимдер бір-бірінен қолдану жиілігі жағынан да өзгешеленеді. Мәселен, күнделікті сөз қолдану тәжірибесінде қалың деген сөз ну деген синонимдік сыңарына қарағанда жиірек қолданылады.
Бір ұғымды білдіретін мәндес сөздердің де бір-бірінен сәл мағыналық айырмашылығы болады. Мәселен, бір сөз бір сөзден мағына жағынан сәл жоғары, я әнтек төмен болуы мүмкін. Мысалы: алып - алпауыт, атқыш - мерген, белсену - құлшыну, т.б. Енді бір ретте біреуінің мағынасы екіншісінен сәл кең, я тар болуы ықтимал. Мысалы: соғыс - ұрыс, ұстаз - мұғалім, байлық - мүкәммал, т.б. Мәндес сөздердің бір сыңары көп мағыналы, қалған сыңары бір мағыналы болуы мүмкін. Мысалы: ат - есім. Синонимдердің біреуі деректі, нақтылы ұғымда тұрса, екінші сыңары дерексіз жалпы ұғымда қолданылады. Мысалы: маңдай - пешене, бала - перзент, іш - құрсақ, күзетші - сақшы, т.б. Синонимдер ауыс мағынада қолдану қабілетіне қарай да дараланып бөлінеді. Мәселен, көмек мен көмекей дегендердің алғашқысы пештің көмейі, тоғанның көмейі деп ауыстырып айтуға көнеді де, соңғысы мұндай қатынасқа түспейді. Яғни тоғанның көмейі, пештің көмекейі деп айтылмайды. Синонимдер бір-бірінен сөз тудыру қабілеті жағынан да ерекшеленеді. Мәселен, жол мен сапар сияқты мәндес сөздердің алғашқы сыңары сөз тудыруға соншама қабілетті (жолдас, жолаушы, жолшыбай, жолдама, жолсыздық, жолақ, т.б.), ал оның сапар сыңарының сөз тудыру мүмкіндігі аз, яғни қабілетсіз.

1.1. Әдеби тілде ұшырасатын сөздердің мағыналық айырмашылықтары

Көздегіш - атқыш - мерген деген синонимдер атқан оғын босқа жібермейтін, атуға шеберлікті білдіреді. Көздегіш көздеп дәл ата білетіндікті білдіреді. Атқыш атқанын құр жібермеушілікті көрсетеді. Мерген көздеп те, көздемей де ата алатын асқан шеберлікті танытады. Мысалы: Аң аулап, жүргенімізде атқаны құр кетпейтін талай көздегіш аңшыларды кездестірдік. Гранат бар, бомба бар, Керемет атқыш болайық. Дәл төбеден қондырар (Н.Байғанин). Мергендер дамыл алмай киікті атқан, Ауылды қан сасытып топырлатқан (С.Сейфуллин).
Дымқыл - сызды - ылғалды - сулы деген сөздердің жалпы мағынасы құрғақ емес, бойына су тартқандықты білдіреді. Ұғымдық сапасы жағынан сызды дегеннің бойына тартқан суы дымқыл заттан көбірек. Ылғалды мен сулы деген нәрселердің бойындағы судың мөлшері алдыңғылардан да артық болады. Әсіресе, сулы деген сөздің ұғымы барлығынан кеңірек. Сонымен бірге бұлардың қолданылу, тіркесу жағынан да белгілі айырмашылықтары бар. Мысалы, сулы мен дымқыл көптеген сөздермен тіркесіп айтыла беретін болса, сызды бір ғана жер сөзімен, ылғалды тек топырақ дегенмен қосылып жұмсалады. Мысалы: Жапырақтар етік табанына жабысып дымқыл топыраққа көміліп қалып жатыр (Бақбергенов ). Мұндағы тұрғандар сызды жерде ұйықтайды (М.Иманжанов). Назым ылғалды топырақты қолымен сыпыра шұқырды тегістеді (Алдабергенов). Денені шынықтыру, таза ұстау үшін сулы орамалмен денені сүртіп тұрудың үлкен маңызы бар (Көшербаев).
Ұғымтал - алғыр - зерек - дарынды дегендер бір қатарға ұққыштық, ақылдылық қасиетпен топтасады. Ұғымтал деп айтқанды айтқан қалпында дұрыс ұғып, түсіне білетін адамға айтылады. Алғыр мен зерек айтқанды тек түсініп қана қоймай, оны өз бетінше тереңдетіп дамыта білетін ерекше қасиетті білдіреді. Дарынды - ерекше асып туған, өнерлілік. Мысалы: Бала сондай зейінді, соншама ұғымтал екен, мен де көрдім (М.Әуезов). Сол балалардың ішінде Абайдың өрен алғыр, тапқыш, шалымды екенін кәміл аңғарған Құнанбай оны өзінің төл мұрагері еткісі келеді (Т.Әлімқұлов). Зерек, талапты Шоқан мектепте оқып жүрген кезінде басқа да кітаптарды көп оқитын еді. (М.Ақынжанов). Дарынды Жамбыл сен едің, Арындап аққан сел едің, Айналаңда біз қайық, Сен бір үлкен кеме едің (Ү.Кәрібаев).
Өжет - ержүрек - батыл синонимдері адам мінезіндегі жүректілікті, қайтпас қайсарлықты айту үгін қолданылады. Бұл сөздердің бәрі бір ұғымды білдіргенімен, өзара мағыналық реңктік айырмашылықтары бар. Осы реңктік өзгешеліктер бір-бірінен алшақ, қашық болып келеді. Өжет жүректілікпен қатар қайсарлықты, бірбеткейлікті білдірсе, ержүрек ештеңеден қорықпайтын жауынгерлік қажыр-қайратты бейнелейді, батыл жүрексінбейтін, қандай жерде болса бел шешіп кірісетін қасиетті көрсетеді. Бұл синонимдердегі мағыналық-реңктік алшақтық олардың әрқайсысына тән ерекшелікті байқатады.
Көп - мол - қалың - қарақұрым сөздері молшылықты, көпшілікті білдіре келіп, соңғы сыңарлары алдыңғыларына қарағанда мағыналық реңкі жағынан өсіп, көбейіп отырады. Көп сөзінің мағыналық реңкіне қарағанда мол сыңарының семантикалық реңкі, оған қарағанда қалың сөзінің қосымша мәні, қалыңмен салыстырғанда қарақұрым сөзінің үстеме мән-мағынасы басымырақ. Әр компонент сайын сапа-белгінің көлемдік дәрежесі өсіп, ұлғайып көрінеді. Мысалы: Өзі бай, өзі көп сауда істеп, керегін алатын қалың ел болғандықтан, саудагердің иісшіл тұмсығы бұл жердің ортасын ерте күннен таңдап алған. Бай, момын елдің мол денесі обырдай обып жатқан қомағай ұртқа бойындағы тәтті-дәмдісін иігендей төсеп жатыр. Әрбірі өз елінің ішінде жеке-дара шыққан жалғыз қошқар сияқтанып, өркештеніп жүрсе де, мынандай қалың топтың ішіне келіп, көп болыстан басқа әлденеше шенді, әмірлі ұлықтардың түрін, жүрісін көрген соң, өзінен-өзі жасығандай бұғыңқы, бүрсіңкі еді. Көпшілік малдас құрып, қарақұрым жұрттың жиылып болғанын тосып отыр еді. Бір мезгілде ағараң-ағараң еткен көп топты көрді.
Терең - тұңғиық - шыңырау синонимдері де бір-бірінен көлемдік қасиеттің ұлғаюымен, тереңдігімен ерекшеленеді. Таяз емес, түпсіз деген ұғым терең сөзінен гөрі тұңғиықта, бұған қарағанда шыңырау сөзінің мағынасында басым. Бұл синонимдер тілде тура мағынада да, ауыспалы мағынада да қолданыла береді.
Қай жерде жықпыл-жықпыл, терең құз шатқалдар келіп аңғарға тірелсе, енді бірде беткей беті өркеш-өркеш жақпар тастар болып келеді. Терең, шыңырау құздар алдынан қорқыныш елестетті. Оның тұңғиық көздерінен ештеңе аңғарылмаған еді.
Азат - еркін - тәуелсіз синонимдері ешкімге бағынышты емес, ерікті, бос деген мағына береді. Бірақ бұл синонимдік қатарда бір-бірінен мағыналық реңктер арқылы ажыратылады. Мәселен, азатсөзі - өз еркі өзінде деген мағына берсе, еркінсөзі - өз тізгіні өзінде, қағажу көрмеген, бетімен өскен деген мағынаны білдіреді. Мысалы: Еркін өсіп ержеткен, Ен дәулеттің ішінде, Еркін жүр, тел емдім (Қаз. ақын. шығ.). Мен тудым кең далада, еркін өстім, Кеудемді желге тостым, күйге тостым. Жаз бойы таң атқанша жұлдыз санап, Ақбұлтпен жел айдаған бірге кештім (Т.Молдағалиев, Шақырады көктем). Менің көрген бірде-бір жігітіме ұқсамайды, барынша еркін, ер, қайсар, ақылды екен өз, - дер еді ішінен (М.Жұмағұлов, Қыран). Тәуелсіз сөзі - ешкімге, еш нәрсеге бағынышты емес; байланыссыз деген мағына береді. Мысалы: Оның үстіне ескі дос алдында әйеліне тәуелсіз еместігін дәлелдегісі келді ме, пәлендей қарсылық жасамады (А.Шамкенов, Толқын). Сондай-ақ, тәуелсіз сөзі саяси-құқық саласында өз саясатын, билігін өз еркімен жүргізуге қабілетті деген мағына береді. Мысалы: Біз тәуелсіз және азат Түркістан құрығымыз келеді (М.Шоқай, шығ.). Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев құқықтық жүйенің қалыптасуы мен сот билігінің тәуелсіз қызметіне айрықша мән беріп отыр (Егемен Қазақстан). Судья сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және конституция мен заңға ғана бағынады (ҚР Конституциясы).
Айлакер, айлалы, айлакес, айлақор, қулықшыл, қырқар
Айлакер - айла тапқыш, айлашыл, тәсілқой, қу. Әзімбай анығында әкелерінен әлдеқайда айлакер, көреген боп шықты (М.Әуезов, Абай жолы).
Бұл тірлікте айлакер мен ез байып,
Байлықтары болып жатыр тез ғайып.
Кейде жақсы,
Кейде жаман ниетпен
Әрлі-берлі жүреді өтіп сөз - қайық
(Қ.Мырзалиев, Мәңгі майдан).

Сатқындық та бұғып жүрмек қасында,
Айлакер жан соны жазбай таныпты
(М. Шаханов, Ғасырлар).
Айлалы - айласы мол,айлакер,айлашыл,қулығы мол. Айлалы қалмақ шеп құрып, айналасына қорған жасап, қазақтың батырларын арғы жағында жасырынып жатып атқылап, алдыртпайды (М.Дулатов, Шығ.).
Ашуы жоқ айлалы,
Майда тілді Сәрсекем.
Сөз табатын қайдағы,
Сегіз қырлы Сәрсекем.
(К.Әзірбаев, Таңд.шығ.)
Ендігі шайқас - айлалы шайқас, жаудың айласынан сендердің амалың асып түсуі керек (Х. Есенжанов, Тар кезең).
Айлакес - айлакер.
Көпті көрген айлакес батыр едің,
Тағы да тиер ме екен бізге пайдаң?
Ол айтты: Тәуба қылдым сопы болып,
Ұрлық қылған күнә ғой елді торып
(Ш. Құдайбердиев, Шығ.).
Мықты қасқыр, айлакес түлкі қайда,
Алдампаз, рақымсыздық кімге пайда?
Аяғында түлкі де, қасқыр да өліп,
Бөдене аман қалыпты сол бір сайда
(Ш. Құдайбердиев, Шығ.)
Астыртын жамандасуға айлакес, сырқынды болғанмен, мынандай әділ қазының алдында ашық шындыққа бара алмайтын (М.Әуезов, Абай жолы).
Айлақор - айлашыл, айлакер, қу. Өш алуға келгенде айлақор үндемей бас салатын сабырлы аға сұлтан табанда шу шығармай, тұра-тұр, бәлем! деп іштен тынған да қойған (І. Есенберлин, Қаһар).
Қулықшыл ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.