Дыбыстар бойынша талдау
КІРІСПЕ
Тілдің дыбыстық жағы сөздер мен грамматикалық тәсілдердің өмір сүруінің формасы болып танылады. Сөздік пен грамматикалық құрылыс тілдің мазмұнын құрайды да, дыбыстық жағы оның физикалық формасын құрайды деп белгілі дәрежеде айтуға болады. Тіл дыбыстары, әдетте, сөз ішінде айтылады. Белгілі дыбыс бір дыбыс арнаулы бір сөздің құрамында қолданылумен шектеліп қоймай, көптеген сөздердің құрамында қолданыла береді. Тілдің лексикасын құрастыратын сан мыңдаған сөздер дыбыстық жағынан алғанда, ондаған ғана дыбыстардың әр түрлі комбинацияларынан құралған. Осы тұрғыдан алғанда, дыбыс белгілі бір сөзге байланып қоймай, одан белгілі дәрежеде оңашаланып, нақтылы сөздерден абстракцияланады. Бұған тілдегі дыбыстық заңдылықтардың барлық сөздерге бірдей қатысты болып келуі дәлел бола алады. Мысал ретінде түркі тілдерінде сөздердің алғашқы буынындағы ерін дауыстының әуеніне қарай, екінші буынын да ерін дауыстысының айтылу заңдылығын немесе орыс тілінде барлық сөздерде дауысты дыбыстың ашық буында созылыңқы айтылу заңдылығын және т.б. дыбыстық заңдылықтарды атауға болады.
Тілдегі лексикалық және грамматикалық құбылыстар тіл дыбыстарымен, тілдің дыбыстық жүйесіндегі фонетикалық құбылыстармен әрдайым байланыста, қарым-қатынаста болады. Лексикалық элементтер болсын, грамматикалық элементтер болсын, белгілі бір дыбыспен немесе дыбыстардың тіркесімен айтылады, сол арқылы өмір сүреді. Мұнымен бірге тілдің дыбыстық жағының өзіне тән қасиеттері мен ерекшеліктері және әр түрлі заңдары болады, сондықтан тіл дыбыстары тіл білімінің арнаулы бір саласы - фонетиканың зерттеу объектісі болып саналады.
Фонетика тіл дыбыстары және дыбыс заңдарымен ғана шектеліп қоймайды. Тіл дыбыстары, олардың құрамы, тілдегі дыбыстардың өзгеру заңдылықтары туралы мәселелер фонетикада, әрине, маңызды орынға ие болады. Алайда, тіл дыбыстары туралы мәселенің фонетиканың басты орынға ие болуы фонетиканың басқа да маңызды объектілерінің болуын жоққа шығармайды. Дыбыстарды зерттеу мен дыбыстық тілдің басқа да мәселелерін, мысалы, буын, екпін және интонация мәселелерін қарастыру өз ара тығыз байланысты болады. Оның үстіне, тіл дыбыстары мен буын, екпін туралы ілімнің тілдің жазба түріне тікелей қатысы бар. Жазудың теориясы сөйлеудің (речь) деректеріне, тіл дыбыстарының фактілеріне негізделеді.
Сонымен фонетиканың зерттейтіндері - тілдің барлық жағдайларында және қызметінде көрінетін дыбыстық құрамдары мен тәсілдері және тілдің дыбысталу түрі мен жазба түрінің арасындағы байланыстар.
Фонетика лингвистика ғылымының арнаулы саласы бола отырып, тілдің лексикасымен де, грамматикасымен де астарласып, байланысып жатады. Бұлай болатындығы фонетикалық құбылыстар мен процестер тілдегі сөздерден тыс емес, қайта әрдайым сөздердің ішінде болады, ал сөздер грамматикамен тығыз байланыста, әрқашан қарым-қатынаста болады. Омонимдерді қоспағанда, тілдегі сөздер бір-бірінен дыбыстық айырмашылықтары арқылы ажыратылады. Әр түрлі тілдердегі сөздердің дыбыстық жағының ұқсас жақтары болуымен бірге, айырым жақтары мен өзіне ғана тән ерекшеліктері де болады. Бұл жұмыста фонетикалық талдау мәселесі қарастырылған.
1 ТІЛ ДЫБЫСТАРЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК МӘСЕЛЕЛЕРІ
Фонетика - дыбыс туралы ілім, тілдің дыбыстық жүйесін зерттейтін тіл білімінің бір саласы. Фонетиканың қарастыратын мәселелері: тіл дыбыстарының пайда болуы, олардың түрлері, іштей жіктелуі, сөз ішінде біріне - бірі ықпал етіп, үйлесіп, үндесіп тіркесіп тұрудың тетігі, буын, екпін, сөйлеу мен жазудың арақатынасы, орфография, орфоэпия, және т.б.
Тіліміздегі сөздердің дыбыстық құрылысын, олардың дыбыс жүйелерінің қолданылу ерекшеліктерін, әр дыбыстың өзіндік ерекше сапасын, жеке дыбыстардың жасалуындағы, сол сияқты қолдануындағы қарқыны мен белсенділігін, айтылу күшін, әлсіздігін, созылыңқылығын, үнін, әуенін, ашықтығын, айқындылығын, көмескілігін, күңгірттігін, үн мен салдырдың мөлшерін т.с.с. қасиеттерін толық түсініп, жақсы меңгеру арқылы ғана қазақ тілінің нақтылы фонетикалық материалына қажетті талдау жасауға мүмкіндік туады [2,6].
Фонетиканың практикалық жақтан да үлкен мәні бар. Фонетиканың практикалық мәні әр саладан да көрінеді. Мектептерде дұрыс оқытудың да, дұрыс жаздырудың да методикасының көптеген мәселелері фонетикаға негізделеді. Сауаттылыққа үйрету тілдің жазба түрі мен ауызша түрінің арасындағы айырмашылықтар мен күрделі байланысты бірдей ескерген жағдайда ғана нәтижелі болмақ. Тілдің орфографиясы мен орфоэпиясына қатысты алуан түрлі мәселелерді оқып меңгеру - ең алдымен, тілдің дыбыстық жүйесін, ондағы жеке дыбыстардың табиғаты мен фонетикалық заңдарды жете білуді қажет етеді. Практикалық тұрғыдан жетік игерілмеген білім құр жаттандылыққа ұрындырады. Есте ұзақ сақталмайды. Тілдің әр саласынан өтілген материалдарды, ондағы түрлі грамматикалық тұлғалардың атқаратын қызметтерін, тыныс белгілерінің қолдану ерекшеліктерін талдап, саралап, жинақтап меңгерту сатылай кешенді талдаудың басты белгісі болып табылады[5,42].
Фонетиканы өту барысында сабақта талдау жасалады. Талдауда сөздің дұрыс жазылуына ғана көңіл бөлініп қоймай, сонымен қатар сөздің дұрыс айтылуына да талдау жасап отыру керек. Себебі, фонетиканы өту арқылы оқушыларға сауаттылықпен қатар дұрыс сөйлеуді де, яғни орфоэпиялық норманы меңгерту маңызды.
Балалар мектепке келгенде сөйлеу мүшелері (аппараттары) жетілген, есту мүшелері дамыған, яғни сөздердің мағынасын ажырата алатын және практикада пайдалана алатын дәрежеде болады. Дегенмен балалардың сөйлеу тіліне зерттеу жүргізіп бақылаған ғалымдар оқушылардың тіл дыбыстарына байланысты кемшіліктерінің барлығын байқаған [8,25].
Мұндай кемшіліктер қазақ мектептерінде де кездеседі. Атап айтқанда, 4-5 сынып оқушыларында орфоэпияға байланысты мына сияқты қателерді байқауға болады. Мысалы, 4-5 сынып оқушылары кітап оқу кезінде дыбыстардың (о, ә, ү, у, ұ) екінші, үшінші буында жазылмауына байланысты сол буындарда келетін езулік дыбыстарды еріндік қып жібереді, ал бұны оқушы ескермей айтылуда езулік қып айтып, орфоэпия заңын бұзады.
Мысалы, Жазылуы: Айтылуы:
домбыра домбұра
Жорық жорұқ,т.б.[7,18].
Орфография сөздің дұрыс жазылуын зерттесе, орфоэпия сөздің дұрыс айтылуын зерттейді. Тілдік қатынас ауызша және жазбаша болатыны белгілі. Олар жетіліп, кемелденіп әдеби тілдің көрсеткіші дәрежесіне жету үшін нормаға түсуі қажет. Норма - белгілі бір жүйе, заңдылыққа негізделген бірізділік. Сонда әдеби тіл дәрежесіне жеткен тілдердегі сөздердің айтылуында болсын жалпыға бірдей ортақ, қалыптасқан бірыңғай нормалар болады деген сөз. Нормалар неғұрлым бірізді, қалыптасқан болса, қатынас құралы да соғұрлым жетіліп, кемелдене түсері ақиқат.
0.1 Қазақ тіліндегі тіл дыбыстарының жіктелуі
Фонетиканың теориялық мәні ерекше. Тіл тарихы, этимология, тіл туыстығының, тілдердің қарым-қатынасының толып жатқан шым-шытырман мәселесі фонетикасыз шешілмейді. Тіл-тілдегі дыбыстық ұқсастықтар мен ортақ жайларды және жеке, нақты заңдылықтардағы ғылыми тұрғыдан білмейінше, жеке бір сөздің шығу, даму, өзгеріс жолдарын білу, ол сөздің басқа сөздермен байланысын ашып, айқындау мүмкін емес.
Фонетиканың практикалы мәні де айрықша. Фонетикасыз ана тілі дыбыстарын дұрыс айта білу, шет тілін үйреніп, ол тілде сөйлей білу, алфавит жасау, орфография, орфоэпия заңдары мен қағидаларын қалыптастыру мүмкін емес. Әдетте, бір тілдің дыбысы екінші тілде сөйлейтін адамға жат болып көрінеді. Әр халыққа өз тілінен басқа тіл - тіл емес, бірдеңке сияқты көрінеді. Ал екінші тілді білген адамға олай емес. Соған көз жеткізетін нәрсе - сол тілдің фонетикасын меңгеру. Тіліміз әр түрлі дыбыстық үзіктерден құралады. Сөйлеудің дыбыстық үзіктерінің ең қысқасы - дыбыстық единица, яғни дыбыс. Дыбыстардан буын құралады. Буындарды, дыбыстарды айтудың тақтысы, яғни сөйлеу тақтысы болады. Сөз ішіндегі дыбыстар (фонемалар) - тілдің материалдық бөлшегі. Дәлірек, айтсақ, фонетика - тіл дыбыстары, яғни фонемалар туралы, тіл-тілдегі дыбыстық ерекшеліктер мен заңдылықтар туралы ілім.
Тіл дыбыстары - күрделі құбылыс. Өйткені әр дыбысқа тән басты үш ерекшелік (қасиет) болады: бірі - дыбыстың акустикалық (физикалық) ерекшелігі, екіншісі - дыбыстың физиологиялық ( анатомиялық) ерекшелігі, үшіншісі - дыбыстың қоғамдық (яғни әлеуметтік) ерекшелігі. Бұл үш ерекшелік әр дыбысқа тән, әр дыбысқа бірдей, әр дыбысты айтқанда, қолданғанда, бір мезетте болатын (бірі-ерте, бірі-кеш пайда болмайтын) қасиеттер. Сондықтан тіл дыбыстарын сипаттағанда, оған әрі физик, әрі физиолог, әрі лингвист тұрғысынан қарауға тура келеді. Бірнеше дыбыстарға сипаттама беріп көрелік.
Қазақ тілінде 9 әліпби дауысты дыбыс бар. Олар қолданымдағы әліпби құрамында былай талданады: А, Ә, Е, О, Ө, Ұ, Ү, Ы, І. Қазақ тілі дауысты дыбыстары жалаң (монофтонг) және құранды (дифтонг) болып екіге бөлінеді. Бастан-аяқ біркелкі айтылатын дауысты дыбысты жалаң дауысты дыбыс деп атаймыз. Олар: а,ә,ы,і,ұ,ү. Бір дыбыстан басталып, екінші дыбыспен аяқталатын дауысты дыбысты құранды дауысты дыбыс деп атаймыз, олар: о,ө,е.
А дыбысы жақтың кең ашылып, тілдің төмен түсуі арқылы жасалады. Тілдің тік қалпына қарай ашық дауысты дыбыс болып табылады. А дыбысын айтқанда тіл ауыз қуысының арт жағына орналасады. Тілдің көлденең қалпына қарай тіл арты дауысты дыбыс болып табылады. Дауысты тілдің тік қалпына қарай - ашық, ерін қатысына қарай - езу, жасалу орнына қарай - тіл арты. Жасалым белгілері: ашық, езу, тіл арты дауысты дыбыс.
Ы дыбысы жақтың қысаң ашылып, тілдің жоғары көтерілуі арқылы жасалады. Тілдің тік қалпына қарай қысаң дауысты дыбыс болып табылады. Ы дыбысын айтқанда ерін бейтарап қалады. Еріннің қатысына қарай езу дауысты дыбыс болып табылады. Ы дыбысын айтқанда тіл ауыз қуысының арт жағына орналасады. Тілдің көлденең қалпына қарай тіл арты дауысты дыбыс болып табылады. Дауысты тілдің тік қалпына қарай - қысаң, ерін қатысына қарай - езу, жасалу орнына қарай - тіл арты дыбыс. Жасалым белгілері: қысаң, езу, тіл арты дауысты дыбыс.
Ү дыбысы жақтың қысаң ашылып, тілдің жоғары көтерілуі арқылы жасалады. Тілдің тік қалпына қарай қысаң дауысты дыбыс болып табылады. Ү дыбысын айтқанда ерін доғалданып тұрады. Еріннің қатысына қарай ерін дауысты дыбыс болып табылады. Ү дыбысын айтқанда тіл ауыз қуысының орта тұсына орналасады. Тілдің көлденең қалпына қарай тіл ортасы дауысты дыбыс болып табылады. Дауысты тілдің тік қалпына қарай - қысаң, ерін қатысына қарай - ерін, жасалу орнына қарай - тіл ортасы дыбыс. Жасалым белгілері: қысаң, ерін, тіл ортасы дауысты дыбыс.
Жоғарыда келтірілген сипаттамалар дауысты дыбыстардан келтірілді. Енді дауыссыз дыбыстардың бірнеше түріне сипаттама беріп көрейік.
Қазақ тілінің төл дауыссыз дыбыстар жүйесі 17 дыбыстан құралады. Олар қолданымдағы әліпби арқылы былай таңбаланады: Б, Ғ-Г, Д, Ж, З, Й, Қ-К, Л, М, Н, Ң, П, Р, С, Т, У(W), Ш. Дәстүр бойынша Қ-К, Ғ-Г дыбыстарының жасалым (жасалу орны) айырмашылықтарын ескеріп, жеке-жеке дауыссыздар деп есептеп келеді. Бұл жерде олардың бір дауыссыздың жуан-жіңішке үндесім варианты аллосингемасы екендігі ескеріліп, керісінше, бір дауыссыз деп қарастырылып отыр. Дауыссыз дыбыстар дауыстың (дауыс желбезегінің) қатысына қарай: қатаң (тербеліссіз), ұяң (тербеліңкі) және үнді (тербелімді) болып үш топқа бөлінеді.
Қатаң дауыссыз дыбыстан П дыбысын алып қарасақ. П дауыссыз дыбысы қос ерін арқылы жасалады. Жасалу орныны қарай ерін-ерінді дауыссыз дыбыс болып табылады. П дауыссыз дыбысы қос (астыңғы және үстіңгі) еріннің өзара тоғысуы арқылы жасалады. Жасалу тәсіліне қарай тоғысыңқы дауыссыз дыбыс болып табылады. П дауыссыз дыбысын айтқанда, дауыс желбезегі тербелмейді, яғни қатыспайды. Дауыс қатысына қарай қатаң (тербеліссіз) дауыссыз дыбыс болып табылады. Жасалым белгілері: ерін-ерінді, тоғысыңқы, қатаң дауыссыз дыбыс.
Қ-К дыбысы. Қ дауысссыз дыбысы тілшік пен тілдің түбі арқылы жасалады. Жасалу орнына қарай тілшік дауссыз дыбыс болып табылады. Қ-(К)дауыссыз дыбысы тілшік пен тіл түбінің тоғысуы арқылы жасалады. Жасалу тәсіліне қарай тоғысыңқы дауыссыз дыбыс болып табылады. Қ дауыссыз дыбысын айтқанда дауыс желбезегі тербелмейді, яғни қатыспайды. Дауыс қатысына қарай қатаң (тербеліссіз) дауыссыз дыбыс болып табылады. Жасалым белгілері: тілшік, тоғысыңқы, қатаң дауыссыз дыбыс.
К дауыссыз дыбысы тіл ортасы мен таңдай арқылы жасалады. Жасалу орнына қарай тіл ортасы дауыссыз дыбыс болып табылады. К дауыссыз дыбысы тіл ортасы мен тоғысуы арқылы жасалады. Жасалу тәсіліне қарай тоғысыңқы дауыссыз дыбыс болып табылады. К дауыссыз дыбысын айтқанда дауыс желбезегі тербелмейді, яғни қатыспайды. Дауыс қатысына қарай қатаң (тербеліссіз) дауыссыз дыбыс болып табылады. Жасалым белгілері: тіл ортасы, тоғысыңқы, қатаң дауыссыз болып табылады.
Б дауыссыз дыбысы қос ерін арқылы жасалады. Жасалу орнына қарай ерін-ерінді дауыссыз дыбыс болып табылады. Б дауыссыз дыбысы қос еріннің өзара тоғысуы арқылы жасалады. Жасалу тәсіліне қарай тоғысыңқы дауыссыз дыбыс болып табылады. Б дауыссыз дыбысын айтқанда дауыс желбезегі сәл тербеледі, яғни дауыс жартылай қатысады. Дауыс қатысына қарай ұяң (тербелмелі) дауыссыз дыбыс болып табылады. Жасалым белгілері: ерін-ерінді, тоғысыңқы, ұяң дауыссыз дыбыс.
Тілдің ауызша формасын нормалауды орфоэпия, ал жазбаша формасын - орфография қарастырады. Дұрысы, орфоэпия ( грекше orthos- дұрыс және epos-сөйлеу) - сөздер мен сөз тіркестерінің бірізді, дұрыс айтылуын қамтамасыз ететін ережелер жиынтығы.
Сөздердің бірізді айтылуы (сондай-ақ бірізді жазылуы) тілдік қатынасты жеңілдетеді. Керісінше, белгілі бір мағынада қолданылатын сөздің (сөзформаның) дыбыстық құрамының бірдей болмауы түсінікті ауырлатып, көңілді алаңдатады. Бұл әсіресе, жергілікті ерекшеліктерден айқын аңғарылады. Мәселен:
Жергілікті Әдеби Жергілікті Әдеби
құлдану қолдану пұрсат мұрсат
құрытынды қорытынды меш пеш
оқсайды ұқсайды челек шелек
Сондай-ақ кейбір сөздерді, сөз тіркестерін жазылуынша айту да құлаққа жағымсыз естіледі. Мәселен:
Жазылуы Айтылуы Жазылуы Айтылуы
өлең өлөң айдын көл айдыңгөл
өзенге өзөңге ай қабақ айғабақ
қонған қоңған алтын кірпік алтыңгірпік[13,69].
Сөздердің жазылуынша айту әсіресе жастардың тілінде үйреншікті машыққа айналып бара жатқанын аңғару қиын емес. Мұны тіліміздің табиғи дамуының нәтижесі деп қарауға болмайды. Бір қызығы жаппай сауаттылыққа соңғы жарты ғасыр көлемінде ғана ие болған біздің тілімізде алғашқы кезде жазу нормаларын қалыптастыруға көп көңіл бөлінді де орфоэпия мәселесі елеусіз қалып келді. Ол заңды да еді. Ғасырлар бойы ауызша дамып келген тілдің айту нормалары ол кезде аса алаңдата қоймаса керек. Рас, мектеп, жоғарғы оқу орнына арналған оқулықтарда алғашқы күннен-ақ үндестік заңдары арнайы айтылып келеді. Алайда орфоэпия жайында арнайы тақырып, түсінік тек 60-жылдардан бергі жерде ғана бой көрсете бастады. Соның өзінде жоғарғы оқу орнына арналған оқулықта (авторы С.Кеңесбаев) бұл мәселе әлі күнге жабулы күйде қалып келеді. Әрине, қазақ орфоэпиясының негізгі үндестік заңдарда жатқанын, үндестік заңдарын меңгеру, айналып келгенде, айту нормаларын меңгеру екенін түсіну қиын емес. Тек орфография сияқты мән беріліп, қадағаланылмағандықтан, бұл салада ала-құлалық, селкеуліктердің күн санап көбеюі заңды. Сөздерді айтудағы кемшіліктер негізінен тілдің ауызша және жазбаша нормаларының арақатынасын парықтамаудан, орфоэпия туралы үгіт-насихаттың жеткіліксіз жүргізуілінен болып отыр. Көрнекті ғалым Н.Сауранбаев 1947 жылы былай деп жазды: Сөздің дыбысталуы мен айтылуының арасындағы алшақтық біржола жойылды [21,68].
Дыбыстық тіл - күрделі құбылыс. Оны әріптермен мүлтіксіз беру мүмкін емес. Сондықтан кез келген тілдің айтылуы мен жазылуының арасында алшақтық болмай қоймайды. Мұндай алшақтық қазақ тілінде де жетерлік. Олай болса, сөздерді жазылуынша айту ара-тұра жаңсақтыққа ұрындырары аян. Бұл салада да тәжірибе жинақталып, ереже-қағида жасалынуға, оның өзі сол тілді тұтынушыларға ортақ, міндетті заңға айналуға тиіс.
Қазақ тілінің орфоэпиялық нормасы және оның маңызы туралы алғаш пікір айтушылардың бірі - пофессор М.Балақаев. Ол өзінің Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері деп аталатын еңбегінің алғы сөзінде былай дейді: ..Бірақ, сөздердің айтылу нормасы және сол норманы сақтап сөйлеу мәселесі ескерілмей, елеусіз қалып келеді. Сондықтан да бізде бұл мәселе жөнінде күні бүгінге дейін ала-құлалық байқалады. Мына сөз былай айтылмайды, былай айтылады, мынасы дұрыс, мынасы теріс дегенді көп есітпейміз. Кім қай сөзді қалай айтады, қалай есітеді - бәрібір - әйтеуір нобайы келсе болғаны. Бұл кемшіліктерден арылу үшін әрбір сөздің дұрыс айтылу нормасын сақтап сөйлеуді тіл мәдениетінің басты талаптарының бірі етіп қою керек [22,112]. Кітапта Орфоэпиялық және орфографиялық норма деп аталатын тақырып бар. Көлемі шағын болғанмен осы мәселелерге қатысты бірсыпыра құнды мағлұмат айтылған. Рас, автор алғаш: Қазақ сөздерінің айтылуы мен жазылуы арасында үлкен айырмашылық жоқ, - деген де пікір айтады. Алайда келесі бетте-ақ: Сөйтіп қазақ тілі сөздерінің айтылуы мен жазылу әр уақытта бірдей бола бермейді... Сөздердің айтылуы мен жазылуында бірлестік болу мүмкін де емес,-екенін нақты фактілермен дәлелдейді. Соңы ы,і дыбыстарға біткен етістіктерге у қосымшасы жалғанғанда, олардың ұ,ү-ге айналып кететіні де айтылады. Автор орфоэпиялық норманы айқындауға байланысты өз пікірін ұсынады: Сонда жалпылама долбармен айтқанда, сөздердің айтылу нормасы былай болу керек: құлаққа жағымды, көңілге қонымды айтылғанның бәрі - норма, бәрі дұрыс. Құлаққа жат не тосаң естілетін, көңілге қонбайтын бұлдыр, оғаш түсініксіз, дөрекі айтылғанның бәрі - нормаға жатпайды, дұрыс емес. Тілдік нормалар қоғам мүддесіне негізделгендіктен олар жалпы халыққа бірыңғай түсінікті, тілге жатық, айтуға ыңғайлы болуға тиіс. Қысқасы, бұл еңбекте қазақ орфоэпиясына қатысты алғашқы пікірлер айтылған деуге болады.
М.Дүйсебаеваның Қазақ әдеби тілі орфоэпиясының кейбір мәселелері аты айтып тұрғандай, осы мәселеге арналған еңбегі мұны арнайы зерттеген.
Автор дұрыс сөйлеудің нормасы тіліміздегі белгілі бір дыбыс заңдылығы бойынша қалыптасатынын ескеріп, тіліміздегі дыбыстардың әрқайсысының айтылуындағы ерекшеліктерге жеке-жеке тоқтайды. Автор қазақ әдеби тілінің сөйлеу мәдениетінің қалыптасуына әсер еткен негізгі жағдайлар ретінде мыналарды атап көрсетеді: халықтың дәстүрлі (традициялық) сөйлеу тілі, белгілі бір мәдени орталық, баспа орындары мен мәдени мекемелер, жазба әдеби тіл мен көркем әдебиет. Автордың мына бір пікіріне көңіл аудару керек болады: Қазіргі Алматы қаласындағы интеллигенциясының сөйлеу тілі дұрыс сөйлеу мәдениетінің үлгісі болады дейміз [23,44].
Х.Қожахметованың мектепке дейінгі балалар мекемелеріне маман даярлайтын педагогикалық оқу орындарының студенттері мен оқушыларына арналған Мәнерлеп оқу деп аталатын оқу құралында орфоэпияға да орын берілген. Тіпті Орфоэпияның басты ережелін анықтауға да тырысқан. Алайда ол тек ниет түрінде қалған [24,212].
Қазақ тілі орфоэпиялық нормаларын жүйелі түрде біршама дұрыс баяндаған, осы саладағы ізденістерге үлгі-өнеге боларлық еңбек - Р.Сыздықованың Сөз сазы (сөзді дұрыс айту нормалары), 1983 жылы жарық көрген бұл кітапшада қазақ тілінде тұңғыш Орфоэпия қағидалары жүйеге түсіріліп, 36 параграфке топтастырылған. Және мұның өзі құрғақ, жай қағида болып қалмаған; мысалдар берілген, жаттығуы және бар. Еңбектің және бір артықшылығы сөйлеу үстінде сөздердің ритмикалық топ құрап айтылатынын және ондай топтардың түрлерін анықтайды [8,22].
Ә.Жүнісбековтың еңбектері тіліміздегі дыбыстардың акустика-артикуляциялық қасиеттерін дұрыс танытып қана қоймай, орфоэпияға қатысты да құнды фактілер бере алады. Сөздерімізді айтудағы ала-құлалық, орфоэпиялық сөздіктердің жасалуына түрткі болды. Олар: Қ.Неталиеваның Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі және М.Дүйсебаеваның Қазақ тілінің қысқаша орфоэпиялық сөздігі. Бұл сөздіктерді оқу процесінде студенттер пайдаланып жүр. Сөйтіп, алғаш елеусіздеу қалған тіл мәдениетіміздің үлкен бір көрсеткіші - орфоэпия саласына да соңғы 10-15 жылдың ішінде елеулі жұмыстар істелді. Әрине, бұл мәселе өз шешімін жан-жақты тапты деуге болмайды, әсіресе тілді тұтынушы көпшіліктің игілігіне айнала қойған жоқ.
Оның үстіне сөздің дұрыс айтылуын анықтауда, орфоэпиялық норманы тануда ұстанатын негізгі критерийді де басы ашылып болған жоқ. Бұл мәселеге байланысты көзқарастар мынадай болып келеді:
1. Көпшілік қалай айтса - сол норма;
2. Неғұрлым жазылуына жуық дыбыстау;
3. Жастардың айтуын норма деп тану (өйткені болашақ жастардікі ғой);
4. Астананың айту машығын негізге алу;
5. Сана шеберлерінің сөзін үлгі ету;
6. Говорлардың көпшілігіне тән айту машығын ескеру;
7. Мәдени-тарихи дәстүрді басшылыққа алу;
8. Тілдің ішкі даму заңдары қуаттайтын форманы мойындау.
Тіліміздің қазіргі айту практикасы алғашқы пункттермен үндес келетінін, мұның өзі орфоэпиялық үгіт-насихаттың жоқтығынан өріс алып отырған бір жақты, теріс тәжірибе екенін мойындауға тиіспіз [4,53].
Дұрысы - соңғы екеу болса керек еді. Әр ұлттың айту нормасы, артикуляциялық базасы ұзақ тарихи дамудың нәтижесінде қалыптасатыны белгілі. Қазақ тілі туыстас түркі тілдерінен лексика-грамматикалық ерекшеліктерімен оқшауланбайды, алдымен осы өзіндік артикуляциялық базасымен дараланады. Яғни мұның өзі - ғасырлар бойғы тарихи-әлеуметік дамудың нәтижесі. Қазіргідей жазу-сызуы, баспасөзі, радио, теледидары болмаған кең-байтақ далада қазақ тілі тек ауызекі сөйлесу түрінде дамығаны мәлім. Ал артикуляцияның негізгі бесікте қаланады. С.Торайғыров мұны жақсы аңғарып, тауып айтқан:
Сүйемін туған тілді - анам тілін,
Бесікте жатқанымда-ақ берген білім.
Шыр етіп жерге түскен минутымнан
Құлағыма сіңірген таныс үнім.
Бесіктегі білімнің мықтысы да айтумен байланысты. Уілдеп жатқан бала ананың үніне күн санап тілін бейімдеу арқылы ұлы арнаға (тілге) жол ашады. Осы тұста ананың айту машығы маңызды рөл атқарады. Егер ол:
Әлди, әлди, ақ бөпем,
Ақ бесікке жат бөпем.
Айналайын, күн бөпем,
Бурыл тайға мін бөпем,-
деп, жазудағыдай айтса, әрине, сәбидің тілі де солай икемделмеске амал жоқ. Ал анамыз:
Әлдійәлдій, ақпөпөм,
Ақпесікке жатпөпөм.
Айналайын, күмбөпөм,
Бұурұлтайға мімбөпөм,-
десе, баланың тілі де солай майысары сөзсіз және мұның өзі ауыздан-ауызға, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып, баршаға ортақ айту машығы қалыптасады; өзіндік ерекшелік, жарасым өркен жаяды да, лексика-грмматикалық құрылымы ұқсас тілдерді бір-бірінен даралайды [14,88].
Рас, қазіргі ғылыми-техникалық прогресс, әр түрлі жүйедегі тілдермен (орыс және шет тілдерімен) тілдік қатынас айтылу нормаларына, артикуляциялық базаға әсер етпей тұрмайтыны белгілі. Алайда, орфоэпиялық нормалау тілдің тарихи дамуына, қалыптасқан дәстүрлі айтылуына негізделсе керек. Сонда ғана дәуір қашықтығына қарамастан бабалар тілі балаларға түсінікті әрі жұғымды болары хақ. Араға сан ғасыр салып жеткен ауыз әдебиетіміздің қазіргі ұрпаққа қалтқысыз қызмет етіп отыруы да осы дәстүрлік жалғастықтан деп түсіну керек.
Сонымен, орфоэпия ережелері тілдегі сөздер мен сөз тіркестерін әдеби тіл нормасына сай неғұрлым бірізді, дұрыс айтуды қамтиды. Мұның өзі айналып келгенде, жеке дыбыстардың, дыбыстар тіркесінің айтылу ерекшеліктерімен, дыбыстардың үндестігімен тікелей байланысты. Қысқасы, орфоэпиялық норманы дұрыс меңгеру үшін, тілдегі әрбір дыбыстың акустика- артикуляциялық белгі-қасиеттерін қолданылуындағы (айтылу, жазылуындағы) ерекшеліктерді жақсы білу керек болады. Себебі, фонетикалық талдау жасауда орфоэпияның маңызы өте зор болып табылады [15,79].
1.2 Фонетикадағы акустика және артикуляция
К.Аханов Тіл білімінің негіздері атты еңбегінде дыбыстардың акустикалық тұрғыдан мінездемесіне өте жіті тоқталған. Дыбыстың жалпы теориясын физиканың акустика деп аталатын саласы қарастырады. Акустикалық тұрғыдан алғанда, дыбыс қандай да болсын бір дененің белгілі бір ортада теңеліп қозғалуының нәтижесінде пайда болады да, құлаққа естіледі. Дыбыс өтетін орта ауа кеңістігі. Ауа кеңістігінсіз ешбір дыбыстың жасалып пайда болуы мүмкін емес. Акустика дыбыстардағы төмендегідей белгілерді ажыратады: дауыс ырғағы, дыбыс күші, дыбыс әуені, дыбыстың созылыңқылығы.
:: Дыбыс ырғағы (высота звука). Дыбыс ырғағы уақыт мөлшерінің уақыт мөлшеріне, әдетте, секунд өлшем ретінде алынады, ішіндегі дірілдің санына байланысты болады. Дірілдің саны неғұрлым көбейе берсе, дыбыстың ырғағы соғұрлым өсіп күшейе береді, керісінше дірілдің саны азайған сайын дыбыстың ырғағы солғындап әлсірей береді. Адамның құлағы бір секунд ішіндегі 16-дан 20000-ға дейінгі дірілдің нәтижесінде пайда болған дыбысты қабылдап ести алады.
Сөйлеу тілінде айтылатын дыбыстардың ырғағы фразалардың түрлеріне және олардың эмоциялық бояуы мен экспрессивті қызметіне қарай өзгеріп отырады. Интонация немесе мелодика деп аталатын құбылыс ырғаққа, атап айтқанда, сөйлеу процесінде ырғақтың өзгеруіне байланысты. Дыбыс ырғағының өзгеруі екпінге қатысты құбылыстарда, әсіресе, музыкалы екпінге ие тілдерде, мысалы швед тілінде айрықша маңызды қызмет атқарады.
:: Дыбыс күші (сила звука). Дыбыс күші дірілдің қарқынына байланысты болады. Егер дірілдің амплитудасы, яғни қарқыны, неғұрлым көбейе түссе, дыбыс күші де соғұрлым ұлғайып, күшейе береді. Мұны шекті аспаптардан да айқын аңғаруға болады. Сөйлеуде дыбыс күші екпінмен қарым- қатынасқа түседі. Дыбыс күшінің тіл-тілдің ішінде динамикалық екпінге ие тілдерге қатысы, атқаратын қызметі басым болады.
:: Дыбыстың созылыңқылығы (длительность или долгата звука). Дыбыстың созылыңқылығы дірілдің санымен қоса дыбыстың созылу уақытына (ұзақ не қысқа болуына) байланысты. Орыс тілінде екпінсіз буындағы дауысты дыбысқа қарағанда, екпін түскен буындағы дауысты дыбыс созылыңқы, ашығырақ айтылады. Көптеген тілдерде, мысалы, қырғыз, ойрот, түрікмен, хақас, тува, неміс, ағылшын, француз тілдерінде екпін созылыңқы дауыстыға да, қысқа айтылатын дауыстыға да түсе береді.
:: Дыбыс әуені ( тембр звука). Дыбыс әуені туралы мәселе дыбыс дірілінің түрлерімен байланысты. Дыбыс толқынын тудыратын дірілдің қозғалысы күрделі болады. Ол негізгі тон мен бірнеше көмекші тонның қосындысынан жасалады. Көмекші тон парциалды тон немесе обертон деп аталады. Дыбыстың әуені осы аталған обертондардың санына және олардың дыбыс ырғағы, дыбыс күші жағынан негізгі тон мен ара қатынасына байланысты болады.
Дірілдің өзі түрліше болады дедік. Дірілдің ритмикалы және ритмикалы емес деп аталатын түрлері бар. Егер дірілдің саны уақыт единицасының бойында (әдетте, бір секундтың ішінде) өзгермей, тұрақты болып қалса, ондай діріл ритмикалы діріл деп аталады. Ал, егер уақыт единицасының бойында дірілдің саны өзгеретін болса, ондай діріл ритмикалы емес діріл деп аталады. Ритмикалы дірілдің нәтижесінде тон жасалып пайда болады. Бұған сөйлеу кезінде ауыз қуысы мен мұрын қуысын толтырып тұратын дауыс шымылдығы мен ауаның дірілі жатады. Ритмикалы емес дірілдің нәтижесінде салдыр пайда болады. Бұған еріннің, тілдің, кішкене тілдің дірілі және сөйлеу мүшелерінің біріне-бірінің жуықтап немесе түйісіп тұруынан жасалған дыбыстар жатады. Егер діріл ритмикалы болса, ондай дыбыстық толқын музыкалы тонның пайда болуына әкеледі де, ритмикалы болмай үзілмелі болса, салдырдың пайда болуына әкеледі [13,274].
Тіл дыбыстарын және артикуляциялық жақтан түсіну үшін, дыбыстау мүшелері мен олардың әрқайсысының қызметін жете білу қажет. Дыбыстау мүшелері мыналар: өкпе, тамақ, көмей, дауыс шымылдығы, тамақ қуысы, ауыз қуысы, мұрын қуысы, тіл, кішкене тіл, таңдай, тіс, ерін т.б. Дыбыстау мүшелерінің жиынтығын сөйлеу аппараты деп атайды. Тіл дыбыстары өкпедегі ауаның сыртқа шығуынан жасалады. Бірақ олар өкпедегі ауаның жай ғана шыға салуынан жасалмайды, ол үшін сөйлеу аппаратының қатысу шарт. Анығырақ айтқанда, тіл дыбыстары өкпедегі ауаның сөйлеу аппаратының қатысуы арқылы жасалады. Дыбыстау мүшелері ауа жүретін каналдың бойына орналасқан. Өкпеден шыққан ауа тыныс алатын кеңірдектің өкпеге қосылатын тарамдарынан тамаққа, одан көмейге, көмейден жұтқыншақ қуысына келеді, одан әрі ауа не мұрын қуысы, не ауыз қуысы арқылы өтеді.
Дыбыстарды айтуда, әсіресе, дауыс шымылдығы мен тіл айрықша қызмет атқарады. Дауыс шымылдығы көмейде болады. дауыс шымылдығының керіліп тұруынан діріл пайда болады да, үн шығады. Ал, егер дауыс шымылдығы жарылып тұрса, онда діріл пайда болмайды, сондықтан да үн де шыға алмайды. Дауысты дыбыстар осы аталған дауыс шымылдығының дірілінен пайда болады. Көмейдің үстіңгі жағында жұтқыншақ қуысы болады. Ол ауыз қуысы және мұрын қуысымен жалғасып жатады. Дыбыстардың айтылуында ауыз қуысы мен мұрын қуысы резонаторлық қызмет атқарады. Кейбір үнді дауыссыздар (м,н,ң) мұрын қуысы арқылы жасалады. Дыбыстардың басым көпшілігінің жасалуында, әсіресе, ауыз қуысы айрықша қызмет атқарады.
Ауыз қуысындағы мүшелердің ішінде ең басты қызмет ақаратын мүше - тіл. Тілдің бірде ілгері, бірде кейін жылжуынан, бірде жоғары көтеріліп, бірде төмен түсуінен, сондай-ақ оның артқы шені мен орта шенінің немесе ұшының қимылынан әр түрлі дыбыстар жасалады. Мысалы, тілдің ұшы жоғары тіске тиюінен тіс дыбыстары (т,д...), ал тілдің артқы шенінің таңдайға тиюінен немесе жуықтауынан тіл арты дыбыстары (қ,ғ,к,г) жасалады.
Тіл дыбыстарының артикуляциясына айрықша қатысы бар дыбыстау мүшелерінің бірі - ерін. Еріннің дауысты дыбыстардың (о,ө,у,ұ...) жасалуына да, дауыссыз дыбыстардың (м,б,п...) жасалуына да қатысы бар. Еріннің сүйірленіп дөңгелеуінен еріндік дауыстылар (о,у,ө..) жасалса, екі еріннің өзара жымдасуынан ерін дауыссыздары немесе билабиаль дыбыстар (м,б,п..) жасалады. Астыңғы еріннің үстіңгі тіске тиюінен немесе оған жуықтауынан лабиаль-денталь дыбыстар (ф,в) жасалады.
Сонымен тіл дыбыстары дыбыстау мүшелері арқылы жасалады. Дыбыстау мүшелерінің әрқайсысының белгілі бір қызметі болады. Бірақ олардың әрқайсысының қызметі өз алдына жеке-дара болмай, бірінің қызметі екіншісіне бағынышты және өзара тығыз байланысты болады.
1.3 Фонетикалық талдаудың алғышарттары
Фонетикалық талдау - сабақ үстінде жүргізілетін және сабақты қайталау, бекіту үшін, берілген білімді бақылау үшін қолданылатын басты тәсілдің бірі. Оқушылар санасына жаңа фонетикалық мәліметтерді жеткізуде, ережелер мен анықтамаларды түсіндіруде қолданылатын ең құнды амалдардың бірі - осы фонетикалық талдау. Фонетикалық талдауды сыныпта орындаумен бірге үй жұмысы ретінде де, әсіресе арнаулы жаттығу сабақтарында көбірек жүргізуге болады. Атап айтқанда, фонетикалық талдауды мынадай орындарда қолданған жөн:
А) жаңа материалды оқушыларға саналы түсіндіру процесінде;
Б) сол материалды бекіту кезінде оқушылардың өз бетінше істейтін сынып жұмысында;
В) тапсырма жұмысының бір түрі есебінде;
Г) өтілген материалды қайталау ретінде;
Д) оқушылар білімін есепке алу, бағалау кезінде;
Е) практикалық жұмыстар кезінде;
Мазмұнына қарай фонетикалық талдау былайша бөлінеді:
Дыбыстар бойынша талдау. Бұған дыбыстардың жіктелу, дауысты және дауыссыз тобы енеді. Дауыстылардың еріннің қатысына қарай еріндік, езулік, иектің қатысына қарай ашық, қысаң, тілдің қызметіне орай жуан және жіңішке болып бөлінулері қамтылады. Дауыссыз дыбыстардың үнді, ұяң, қатаң болып үшке бөлінуі және бұл дыбыстардың әріптік, дыбыстық қарым-қатысы, дауысты дыбыстар мен дауыссыз дыбыстардың емлесі ескеріледі.
Үндестік заңы бойынша талдау.
Бұған буын жігі, тасымал, үндестік заңы оның буын үндестігі енеді. Сөйтіп, фонетикалық талдау көлеміне қарай бесінші сыныптың аумағында программада көрсетілген мәліметтер бойынша жүргізіледі.
Фонетикалық талдау көлеміне қарай екі түрге бөлінеді:
1. Толық түрдегі фонетикалық талдау немесе жалпы фонетикалық талдау;
2. Жеке түрдегі фонетикалық талдау немесе тематикалық (тақырыптық) фонетикалық талдау.
Толық немесе жалпы фонетикалық талдау көбінесе фонетиканың белгілі бір күрделі бөлімдерін өткен соң (мәселен, дауысты, дауыссыз дыбыстарды, үндестік заңын өтіп болған соң), не программа материалдарын толық өтіп болғаннан кейін, не белгілі бір өтілген материалдарды қайталау, оқушылар білімін есепке алу үстінде қолданылады [2,65].
Тематикалық немесе жеке талдау фонетиканың (дауысты дыбыстардың түрлерін және оның емлесін, буын және дыбыс үндестігінің жүйесін, тасымал мен буын жүйесін өткенде қолданылады) белгілі бір тақырыбын өту үстінде қолданылады. Осы тақырыптар бойынша жаңа сабақты түсіндіру, оны бекіту, дағдыландыру, оқушылардың өз бетінше жұмысын ұйымдастыруға болады. Белгілі бір фонетикалық объектілерді оқытқанда, фонетикалық талдау тек сол тақырыптың көлемінде ғана жүргізіледі. Мәселен, сыныпта дауысты дыбыстар тақырыбын өтіп жатса, сол тақырып біткенше жүргізілетін фонетикалық талдау, дауыстыларды және оларды жаттықтыруға бағытталады. Осы сияқты жеке-жеке дыбыстар жігіне толық анализ жасалады.
Фонетикалық талдау орындалу тәсіліне қарай ауызша да жазбаша да жүргізіледі. Ауызша талдау көбінесе сыныпта, ал жазбаша талдау үйде өткізіледі. Кейде бұл екеуін қосып өткізуге болады. Жазбаша талдаудың үйде өткізілу себебі, уақыт үнемдеуге байланысты. Екі тәсілді бірдей қосып өткізу үшін мұғалім уақыт үнемдеуді, сабақтың алдына қойған мақсатын, сабақ жоспарын бұзбауды қарастыру керек. Мұғалім сабақта фонетикалық талдау өткізуді жоспарлап, талдаудың ұтымды тәсілдерін, мысалдарын, қоятын сұрақтарын, қандай мәселеге назар аудару керектігін күні бұрын дайындап келуі шарт.
Үйде талдау. Талдаудың бұл түрлеріне әр түрлі тәсілдерді қолданып отыру керек.
1) Қаралып отырған объектінің астын сызу.
2) Керекті объектіні сөз бөлшектерінің және дыбыстардың үстіне жазып қою.
3) Керекті объектілерді стрелкамен көрсету.
2 ФОНЕТИКАЛЫҚ ТАЛДАУЛАРДЫҢ ҒЫЛЫМИ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ
Фонетикалық талдауды класта және үйде жүргізуде карточкалы дәптердің маңызы күшті. Бесінші класта фонетиканы оқытуда оқушылардың белсенділігін арттырып, өздігінен жұмыс істеу дағдысын дамытатын, жаппай класс оқушыларын фонетикалық талдауға түгел қатыстыратын амалдың бірі- осы карточкалы дәптер бойынша жұмыс істеу.
Карточкалы дәптер - фонетика бөлімінен алған теориялық білімдерін күнделікті өмірде қолдана білуге, жалпы және жеке фонетикалық талдау жасауға баулиды. Мұғалім карточкалы дәптермен жұмыс жүргізу үшін алдымен олардың материалдарын дайындайды. Карточкалы дәптермен жұмыс істеу оншалық қиындық тудырмайтындығын әңгімелейді. Фонетика сабағына кірісердің алдында оқушыларға карточкалы дәптердің қолдану тәртібі мен оның тіл сабағында үлкен маңызға ие екендігін түсіндіреді. Шынында, карточкалы дәптер оқушылардың өз бетінше жұмыс істеу қабілетін күшейтіп, ұқыптылық дағдысын арттырып, баяндамалар жасауына, сонымен бірге келешекте ғылыми жұмыспен шұғылдануына жол істейді [6,29].
Ана тілінен алған теориялық мәліметтерді нақтылы мысалдармен толық, жан-жақты дәлелдеуге тырысады. Бұл, біріншіден, оқушыларды практикалық жұмысқа дағдыландырса, екіншіден, олардың сөздік қорын молайтып, көру қабілеті мен есту қабілетін күшейтеді. Мұғалім үйде дайындалған карточкалы дәптердің үлгісін көрсетіп, оны қалай пайдаланудың жолын түсіндіреді. Үй және класс дәптері сияқты он екі парақтық жай дәптердің әрбір парағы көлденеңінен, ақ жол жағынан 3 сантиметрдей орын қалдырып, дәптердің ішіне бүктеледі. Әрбір парақ бірінің үстіне бірі бүктелмей, жеке-жеке парақтың үстіңгі жағына қарай қайтарылуы тиіс. Содан соң стандартты Бумага для заметок деген пакеттің ішіндегі көлденеңі 9 см, ұзындығы 13 см парақ қағаздардан он парақ қағазды бүктелген бір бет парақтың ішіне бес-бестен екіге бөліп салады. Екі топқа ажыратылған карточкалардың ортасы қайтарылған ақ жолдың шетіне дейін қайшымен әдемілеп кесіледі де, желіммен кесілген жердің үстіңгі және астыңғы беті мықтап жапсырылады. Карточкалы дәптерді мынадай орындарда қолданып отыруға болады:
* Жаңа материалды түсіну кезінде;
* Материалды бекіту жұмысында;
* Оқушылардан өтілген объектілерді сұрау кезінде;
* Материалды қайталау уақытында;
* Бақылау жұмысы кезінде;
* Талдау жұмыстары уақытында;
* Үлгірімі нашар оқушылармен жұмыс жүргізу үшін;
* Емлелік қателермен жұмыс істеп, жазба жұмыстарын талдау кезінде.
Сөйтіп, теориялық білімді практикалық жұмыспен ұштастыру осы карточкалы дәптер негізінде үйретіледі. Карточкаға жазылатын мысалдар оқытушы тарапынан іріктеліп, класс жұмысы және үй жұмысы ретінде нұсқалып отырылады. Мысалдар, көбінесе, балаларға арналған әдебиеттерден алынады. Фонетикалық талдау жүргізгенде, оқушылар дәптерден карточканы қиналмай оңай тауып алады. Карточканың маңдайшалық жазуы өте тұжырымды, қысқартылған белгілер арқылы көрсетіледі.
Мысалы: Дауыстылардың тілдің қатысына қарай бөлінулерін қысқарта жазу үшін т.қ.жу - тілдің қатысына қарай жуан, т.қ.жі - тілдің қатысына жіңішке немесе жу - жуан, жі-жіңішке, тқ- тілдің қатысына қарай, иектің қызметіне қарай бөлінулеріне аш-ашық, қы - қысаң, ерннің қызметіне қарай бөлінулеріне ер - еріндік , ез - езулік деп қысқартып жазылып көрсетіледі. Қысқартылған шартты белгілер қиындық тудырмау үшін, әр сабақ элементінде, жаттығу сабағында оқушылардың көзі мен қолын жаттықтырған жөн. Мәселен, карточкадағы Балық суда жүзеді сөйлеміндегі балық сөзін буынға бөліп, төмендегі үлгіде талдау жасайды. Мұны карточкада талдап үйрету үшін мұғалім әуелі талдап көрсетеді.
1-карточка
Дауысты дыбыстар
Балық суда жүзеді
Ба-лық
а - ез (езулік), аш (ашық), жу (жуан)
ы - ез (езулік), қы ( қысаң) , жу (жуан)
Карточкалы дәптер әрбір оқушыларда болумен қатар, әрбір тақырыпқа байланысты мұғалімнің өзін де болуы қажет. Бұл, біріншіден, оқытушы жұмысын жеңілдетсе, екіншіден оқушыларды әдептілікке, табандылыққа, ұқыптылыққа тәрбиелеудің дидактикалық жолы. Әрбір мұғалім карточкалы дәптерді керекті, қажетті орындарда пайдалана білсе, аналитикалық - синтетикалық методты жақсы пайдаланған болып табылады. Карточкалы дәптермен жұмыс істеу үшін, оны күні бұрын әр сабақта тиісті жоспарлап алу қажет.
Бұл ретте Липецк мұғалімдерінің тәжірибелерін кеңінен пайдалану керек. Жаңа материалды бірден кеңінен түсіндіріп, сол үйретілген мағлұматтарға байланысты карточкалы дәптермен жұмыс істеуді бекіту сабағында жүргізген тиімді. Оған арнайы он бес, жиырма минутқа дейін уақыт бөлген жөн.
Мұғалім алғашқы бірер сабақта карточкалы дәптермен жұмыс істеудің тәртібін түсіндіріп, оған дағдыландырғаны дұрыс. Арнайы жаттығу сабағында, тоқсандық және жылдық қайталау сабақтарында белгілі бір бөлімге байланысты топталған, жинақталған карточкалы дәптердегі мысалдармен жұмыс істеу тіпті ұтымды. Карточкалы дәптер арқылы талдау көлемі жағынан да, мақсаты жағынан да класс тақтасы мен дәптер арқылы жасалатын талдаулардан кем соқпайды, қайта оған ұштасып жатады. Карточкалы дәптердегі қысқа сөйлемдер карточканың өзінде, көп құрамды сөйлемдер карточкалардың екінші бетінде немес сынып тақтасында талданады. Мәселен, мұғалім оқушыларға карточкалы дәптер арқылы талдау болатынын, онда қандай тақырыптар қамтылатындығын хабарлап, карточкаға мына сияқты сөйлем жаздырады да, дауысты дыбыстар жігіне талданады. Жұмысшылардың жалақысы артты. Мұғалім бір оқушыға бұл сөйлемді дауыстап оқытып, сөйлемде неше сөз бар екендігін анықтайды. Бұл сөйлемдегі сөздерді оқушылар коллективті түрде буынға бөледі. Бұлай етудің себебі оқушылардың сабаққа ынтасын арттырып, өз бетінше жұмыс істеуге кірістіру [9,100].
Сонан соң бұл буындардығы дыбыстарды дыбыстар жігіне ажырату ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тілдің дыбыстық жағы сөздер мен грамматикалық тәсілдердің өмір сүруінің формасы болып танылады. Сөздік пен грамматикалық құрылыс тілдің мазмұнын құрайды да, дыбыстық жағы оның физикалық формасын құрайды деп белгілі дәрежеде айтуға болады. Тіл дыбыстары, әдетте, сөз ішінде айтылады. Белгілі дыбыс бір дыбыс арнаулы бір сөздің құрамында қолданылумен шектеліп қоймай, көптеген сөздердің құрамында қолданыла береді. Тілдің лексикасын құрастыратын сан мыңдаған сөздер дыбыстық жағынан алғанда, ондаған ғана дыбыстардың әр түрлі комбинацияларынан құралған. Осы тұрғыдан алғанда, дыбыс белгілі бір сөзге байланып қоймай, одан белгілі дәрежеде оңашаланып, нақтылы сөздерден абстракцияланады. Бұған тілдегі дыбыстық заңдылықтардың барлық сөздерге бірдей қатысты болып келуі дәлел бола алады. Мысал ретінде түркі тілдерінде сөздердің алғашқы буынындағы ерін дауыстының әуеніне қарай, екінші буынын да ерін дауыстысының айтылу заңдылығын немесе орыс тілінде барлық сөздерде дауысты дыбыстың ашық буында созылыңқы айтылу заңдылығын және т.б. дыбыстық заңдылықтарды атауға болады.
Тілдегі лексикалық және грамматикалық құбылыстар тіл дыбыстарымен, тілдің дыбыстық жүйесіндегі фонетикалық құбылыстармен әрдайым байланыста, қарым-қатынаста болады. Лексикалық элементтер болсын, грамматикалық элементтер болсын, белгілі бір дыбыспен немесе дыбыстардың тіркесімен айтылады, сол арқылы өмір сүреді. Мұнымен бірге тілдің дыбыстық жағының өзіне тән қасиеттері мен ерекшеліктері және әр түрлі заңдары болады, сондықтан тіл дыбыстары тіл білімінің арнаулы бір саласы - фонетиканың зерттеу объектісі болып саналады.
Фонетика тіл дыбыстары және дыбыс заңдарымен ғана шектеліп қоймайды. Тіл дыбыстары, олардың құрамы, тілдегі дыбыстардың өзгеру заңдылықтары туралы мәселелер фонетикада, әрине, маңызды орынға ие болады. Алайда, тіл дыбыстары туралы мәселенің фонетиканың басты орынға ие болуы фонетиканың басқа да маңызды объектілерінің болуын жоққа шығармайды. Дыбыстарды зерттеу мен дыбыстық тілдің басқа да мәселелерін, мысалы, буын, екпін және интонация мәселелерін қарастыру өз ара тығыз байланысты болады. Оның үстіне, тіл дыбыстары мен буын, екпін туралы ілімнің тілдің жазба түріне тікелей қатысы бар. Жазудың теориясы сөйлеудің (речь) деректеріне, тіл дыбыстарының фактілеріне негізделеді.
Сонымен фонетиканың зерттейтіндері - тілдің барлық жағдайларында және қызметінде көрінетін дыбыстық құрамдары мен тәсілдері және тілдің дыбысталу түрі мен жазба түрінің арасындағы байланыстар.
Фонетика лингвистика ғылымының арнаулы саласы бола отырып, тілдің лексикасымен де, грамматикасымен де астарласып, байланысып жатады. Бұлай болатындығы фонетикалық құбылыстар мен процестер тілдегі сөздерден тыс емес, қайта әрдайым сөздердің ішінде болады, ал сөздер грамматикамен тығыз байланыста, әрқашан қарым-қатынаста болады. Омонимдерді қоспағанда, тілдегі сөздер бір-бірінен дыбыстық айырмашылықтары арқылы ажыратылады. Әр түрлі тілдердегі сөздердің дыбыстық жағының ұқсас жақтары болуымен бірге, айырым жақтары мен өзіне ғана тән ерекшеліктері де болады. Бұл жұмыста фонетикалық талдау мәселесі қарастырылған.
1 ТІЛ ДЫБЫСТАРЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК МӘСЕЛЕЛЕРІ
Фонетика - дыбыс туралы ілім, тілдің дыбыстық жүйесін зерттейтін тіл білімінің бір саласы. Фонетиканың қарастыратын мәселелері: тіл дыбыстарының пайда болуы, олардың түрлері, іштей жіктелуі, сөз ішінде біріне - бірі ықпал етіп, үйлесіп, үндесіп тіркесіп тұрудың тетігі, буын, екпін, сөйлеу мен жазудың арақатынасы, орфография, орфоэпия, және т.б.
Тіліміздегі сөздердің дыбыстық құрылысын, олардың дыбыс жүйелерінің қолданылу ерекшеліктерін, әр дыбыстың өзіндік ерекше сапасын, жеке дыбыстардың жасалуындағы, сол сияқты қолдануындағы қарқыны мен белсенділігін, айтылу күшін, әлсіздігін, созылыңқылығын, үнін, әуенін, ашықтығын, айқындылығын, көмескілігін, күңгірттігін, үн мен салдырдың мөлшерін т.с.с. қасиеттерін толық түсініп, жақсы меңгеру арқылы ғана қазақ тілінің нақтылы фонетикалық материалына қажетті талдау жасауға мүмкіндік туады [2,6].
Фонетиканың практикалық жақтан да үлкен мәні бар. Фонетиканың практикалық мәні әр саладан да көрінеді. Мектептерде дұрыс оқытудың да, дұрыс жаздырудың да методикасының көптеген мәселелері фонетикаға негізделеді. Сауаттылыққа үйрету тілдің жазба түрі мен ауызша түрінің арасындағы айырмашылықтар мен күрделі байланысты бірдей ескерген жағдайда ғана нәтижелі болмақ. Тілдің орфографиясы мен орфоэпиясына қатысты алуан түрлі мәселелерді оқып меңгеру - ең алдымен, тілдің дыбыстық жүйесін, ондағы жеке дыбыстардың табиғаты мен фонетикалық заңдарды жете білуді қажет етеді. Практикалық тұрғыдан жетік игерілмеген білім құр жаттандылыққа ұрындырады. Есте ұзақ сақталмайды. Тілдің әр саласынан өтілген материалдарды, ондағы түрлі грамматикалық тұлғалардың атқаратын қызметтерін, тыныс белгілерінің қолдану ерекшеліктерін талдап, саралап, жинақтап меңгерту сатылай кешенді талдаудың басты белгісі болып табылады[5,42].
Фонетиканы өту барысында сабақта талдау жасалады. Талдауда сөздің дұрыс жазылуына ғана көңіл бөлініп қоймай, сонымен қатар сөздің дұрыс айтылуына да талдау жасап отыру керек. Себебі, фонетиканы өту арқылы оқушыларға сауаттылықпен қатар дұрыс сөйлеуді де, яғни орфоэпиялық норманы меңгерту маңызды.
Балалар мектепке келгенде сөйлеу мүшелері (аппараттары) жетілген, есту мүшелері дамыған, яғни сөздердің мағынасын ажырата алатын және практикада пайдалана алатын дәрежеде болады. Дегенмен балалардың сөйлеу тіліне зерттеу жүргізіп бақылаған ғалымдар оқушылардың тіл дыбыстарына байланысты кемшіліктерінің барлығын байқаған [8,25].
Мұндай кемшіліктер қазақ мектептерінде де кездеседі. Атап айтқанда, 4-5 сынып оқушыларында орфоэпияға байланысты мына сияқты қателерді байқауға болады. Мысалы, 4-5 сынып оқушылары кітап оқу кезінде дыбыстардың (о, ә, ү, у, ұ) екінші, үшінші буында жазылмауына байланысты сол буындарда келетін езулік дыбыстарды еріндік қып жібереді, ал бұны оқушы ескермей айтылуда езулік қып айтып, орфоэпия заңын бұзады.
Мысалы, Жазылуы: Айтылуы:
домбыра домбұра
Жорық жорұқ,т.б.[7,18].
Орфография сөздің дұрыс жазылуын зерттесе, орфоэпия сөздің дұрыс айтылуын зерттейді. Тілдік қатынас ауызша және жазбаша болатыны белгілі. Олар жетіліп, кемелденіп әдеби тілдің көрсеткіші дәрежесіне жету үшін нормаға түсуі қажет. Норма - белгілі бір жүйе, заңдылыққа негізделген бірізділік. Сонда әдеби тіл дәрежесіне жеткен тілдердегі сөздердің айтылуында болсын жалпыға бірдей ортақ, қалыптасқан бірыңғай нормалар болады деген сөз. Нормалар неғұрлым бірізді, қалыптасқан болса, қатынас құралы да соғұрлым жетіліп, кемелдене түсері ақиқат.
0.1 Қазақ тіліндегі тіл дыбыстарының жіктелуі
Фонетиканың теориялық мәні ерекше. Тіл тарихы, этимология, тіл туыстығының, тілдердің қарым-қатынасының толып жатқан шым-шытырман мәселесі фонетикасыз шешілмейді. Тіл-тілдегі дыбыстық ұқсастықтар мен ортақ жайларды және жеке, нақты заңдылықтардағы ғылыми тұрғыдан білмейінше, жеке бір сөздің шығу, даму, өзгеріс жолдарын білу, ол сөздің басқа сөздермен байланысын ашып, айқындау мүмкін емес.
Фонетиканың практикалы мәні де айрықша. Фонетикасыз ана тілі дыбыстарын дұрыс айта білу, шет тілін үйреніп, ол тілде сөйлей білу, алфавит жасау, орфография, орфоэпия заңдары мен қағидаларын қалыптастыру мүмкін емес. Әдетте, бір тілдің дыбысы екінші тілде сөйлейтін адамға жат болып көрінеді. Әр халыққа өз тілінен басқа тіл - тіл емес, бірдеңке сияқты көрінеді. Ал екінші тілді білген адамға олай емес. Соған көз жеткізетін нәрсе - сол тілдің фонетикасын меңгеру. Тіліміз әр түрлі дыбыстық үзіктерден құралады. Сөйлеудің дыбыстық үзіктерінің ең қысқасы - дыбыстық единица, яғни дыбыс. Дыбыстардан буын құралады. Буындарды, дыбыстарды айтудың тақтысы, яғни сөйлеу тақтысы болады. Сөз ішіндегі дыбыстар (фонемалар) - тілдің материалдық бөлшегі. Дәлірек, айтсақ, фонетика - тіл дыбыстары, яғни фонемалар туралы, тіл-тілдегі дыбыстық ерекшеліктер мен заңдылықтар туралы ілім.
Тіл дыбыстары - күрделі құбылыс. Өйткені әр дыбысқа тән басты үш ерекшелік (қасиет) болады: бірі - дыбыстың акустикалық (физикалық) ерекшелігі, екіншісі - дыбыстың физиологиялық ( анатомиялық) ерекшелігі, үшіншісі - дыбыстың қоғамдық (яғни әлеуметтік) ерекшелігі. Бұл үш ерекшелік әр дыбысқа тән, әр дыбысқа бірдей, әр дыбысты айтқанда, қолданғанда, бір мезетте болатын (бірі-ерте, бірі-кеш пайда болмайтын) қасиеттер. Сондықтан тіл дыбыстарын сипаттағанда, оған әрі физик, әрі физиолог, әрі лингвист тұрғысынан қарауға тура келеді. Бірнеше дыбыстарға сипаттама беріп көрелік.
Қазақ тілінде 9 әліпби дауысты дыбыс бар. Олар қолданымдағы әліпби құрамында былай талданады: А, Ә, Е, О, Ө, Ұ, Ү, Ы, І. Қазақ тілі дауысты дыбыстары жалаң (монофтонг) және құранды (дифтонг) болып екіге бөлінеді. Бастан-аяқ біркелкі айтылатын дауысты дыбысты жалаң дауысты дыбыс деп атаймыз. Олар: а,ә,ы,і,ұ,ү. Бір дыбыстан басталып, екінші дыбыспен аяқталатын дауысты дыбысты құранды дауысты дыбыс деп атаймыз, олар: о,ө,е.
А дыбысы жақтың кең ашылып, тілдің төмен түсуі арқылы жасалады. Тілдің тік қалпына қарай ашық дауысты дыбыс болып табылады. А дыбысын айтқанда тіл ауыз қуысының арт жағына орналасады. Тілдің көлденең қалпына қарай тіл арты дауысты дыбыс болып табылады. Дауысты тілдің тік қалпына қарай - ашық, ерін қатысына қарай - езу, жасалу орнына қарай - тіл арты. Жасалым белгілері: ашық, езу, тіл арты дауысты дыбыс.
Ы дыбысы жақтың қысаң ашылып, тілдің жоғары көтерілуі арқылы жасалады. Тілдің тік қалпына қарай қысаң дауысты дыбыс болып табылады. Ы дыбысын айтқанда ерін бейтарап қалады. Еріннің қатысына қарай езу дауысты дыбыс болып табылады. Ы дыбысын айтқанда тіл ауыз қуысының арт жағына орналасады. Тілдің көлденең қалпына қарай тіл арты дауысты дыбыс болып табылады. Дауысты тілдің тік қалпына қарай - қысаң, ерін қатысына қарай - езу, жасалу орнына қарай - тіл арты дыбыс. Жасалым белгілері: қысаң, езу, тіл арты дауысты дыбыс.
Ү дыбысы жақтың қысаң ашылып, тілдің жоғары көтерілуі арқылы жасалады. Тілдің тік қалпына қарай қысаң дауысты дыбыс болып табылады. Ү дыбысын айтқанда ерін доғалданып тұрады. Еріннің қатысына қарай ерін дауысты дыбыс болып табылады. Ү дыбысын айтқанда тіл ауыз қуысының орта тұсына орналасады. Тілдің көлденең қалпына қарай тіл ортасы дауысты дыбыс болып табылады. Дауысты тілдің тік қалпына қарай - қысаң, ерін қатысына қарай - ерін, жасалу орнына қарай - тіл ортасы дыбыс. Жасалым белгілері: қысаң, ерін, тіл ортасы дауысты дыбыс.
Жоғарыда келтірілген сипаттамалар дауысты дыбыстардан келтірілді. Енді дауыссыз дыбыстардың бірнеше түріне сипаттама беріп көрейік.
Қазақ тілінің төл дауыссыз дыбыстар жүйесі 17 дыбыстан құралады. Олар қолданымдағы әліпби арқылы былай таңбаланады: Б, Ғ-Г, Д, Ж, З, Й, Қ-К, Л, М, Н, Ң, П, Р, С, Т, У(W), Ш. Дәстүр бойынша Қ-К, Ғ-Г дыбыстарының жасалым (жасалу орны) айырмашылықтарын ескеріп, жеке-жеке дауыссыздар деп есептеп келеді. Бұл жерде олардың бір дауыссыздың жуан-жіңішке үндесім варианты аллосингемасы екендігі ескеріліп, керісінше, бір дауыссыз деп қарастырылып отыр. Дауыссыз дыбыстар дауыстың (дауыс желбезегінің) қатысына қарай: қатаң (тербеліссіз), ұяң (тербеліңкі) және үнді (тербелімді) болып үш топқа бөлінеді.
Қатаң дауыссыз дыбыстан П дыбысын алып қарасақ. П дауыссыз дыбысы қос ерін арқылы жасалады. Жасалу орныны қарай ерін-ерінді дауыссыз дыбыс болып табылады. П дауыссыз дыбысы қос (астыңғы және үстіңгі) еріннің өзара тоғысуы арқылы жасалады. Жасалу тәсіліне қарай тоғысыңқы дауыссыз дыбыс болып табылады. П дауыссыз дыбысын айтқанда, дауыс желбезегі тербелмейді, яғни қатыспайды. Дауыс қатысына қарай қатаң (тербеліссіз) дауыссыз дыбыс болып табылады. Жасалым белгілері: ерін-ерінді, тоғысыңқы, қатаң дауыссыз дыбыс.
Қ-К дыбысы. Қ дауысссыз дыбысы тілшік пен тілдің түбі арқылы жасалады. Жасалу орнына қарай тілшік дауссыз дыбыс болып табылады. Қ-(К)дауыссыз дыбысы тілшік пен тіл түбінің тоғысуы арқылы жасалады. Жасалу тәсіліне қарай тоғысыңқы дауыссыз дыбыс болып табылады. Қ дауыссыз дыбысын айтқанда дауыс желбезегі тербелмейді, яғни қатыспайды. Дауыс қатысына қарай қатаң (тербеліссіз) дауыссыз дыбыс болып табылады. Жасалым белгілері: тілшік, тоғысыңқы, қатаң дауыссыз дыбыс.
К дауыссыз дыбысы тіл ортасы мен таңдай арқылы жасалады. Жасалу орнына қарай тіл ортасы дауыссыз дыбыс болып табылады. К дауыссыз дыбысы тіл ортасы мен тоғысуы арқылы жасалады. Жасалу тәсіліне қарай тоғысыңқы дауыссыз дыбыс болып табылады. К дауыссыз дыбысын айтқанда дауыс желбезегі тербелмейді, яғни қатыспайды. Дауыс қатысына қарай қатаң (тербеліссіз) дауыссыз дыбыс болып табылады. Жасалым белгілері: тіл ортасы, тоғысыңқы, қатаң дауыссыз болып табылады.
Б дауыссыз дыбысы қос ерін арқылы жасалады. Жасалу орнына қарай ерін-ерінді дауыссыз дыбыс болып табылады. Б дауыссыз дыбысы қос еріннің өзара тоғысуы арқылы жасалады. Жасалу тәсіліне қарай тоғысыңқы дауыссыз дыбыс болып табылады. Б дауыссыз дыбысын айтқанда дауыс желбезегі сәл тербеледі, яғни дауыс жартылай қатысады. Дауыс қатысына қарай ұяң (тербелмелі) дауыссыз дыбыс болып табылады. Жасалым белгілері: ерін-ерінді, тоғысыңқы, ұяң дауыссыз дыбыс.
Тілдің ауызша формасын нормалауды орфоэпия, ал жазбаша формасын - орфография қарастырады. Дұрысы, орфоэпия ( грекше orthos- дұрыс және epos-сөйлеу) - сөздер мен сөз тіркестерінің бірізді, дұрыс айтылуын қамтамасыз ететін ережелер жиынтығы.
Сөздердің бірізді айтылуы (сондай-ақ бірізді жазылуы) тілдік қатынасты жеңілдетеді. Керісінше, белгілі бір мағынада қолданылатын сөздің (сөзформаның) дыбыстық құрамының бірдей болмауы түсінікті ауырлатып, көңілді алаңдатады. Бұл әсіресе, жергілікті ерекшеліктерден айқын аңғарылады. Мәселен:
Жергілікті Әдеби Жергілікті Әдеби
құлдану қолдану пұрсат мұрсат
құрытынды қорытынды меш пеш
оқсайды ұқсайды челек шелек
Сондай-ақ кейбір сөздерді, сөз тіркестерін жазылуынша айту да құлаққа жағымсыз естіледі. Мәселен:
Жазылуы Айтылуы Жазылуы Айтылуы
өлең өлөң айдын көл айдыңгөл
өзенге өзөңге ай қабақ айғабақ
қонған қоңған алтын кірпік алтыңгірпік[13,69].
Сөздердің жазылуынша айту әсіресе жастардың тілінде үйреншікті машыққа айналып бара жатқанын аңғару қиын емес. Мұны тіліміздің табиғи дамуының нәтижесі деп қарауға болмайды. Бір қызығы жаппай сауаттылыққа соңғы жарты ғасыр көлемінде ғана ие болған біздің тілімізде алғашқы кезде жазу нормаларын қалыптастыруға көп көңіл бөлінді де орфоэпия мәселесі елеусіз қалып келді. Ол заңды да еді. Ғасырлар бойы ауызша дамып келген тілдің айту нормалары ол кезде аса алаңдата қоймаса керек. Рас, мектеп, жоғарғы оқу орнына арналған оқулықтарда алғашқы күннен-ақ үндестік заңдары арнайы айтылып келеді. Алайда орфоэпия жайында арнайы тақырып, түсінік тек 60-жылдардан бергі жерде ғана бой көрсете бастады. Соның өзінде жоғарғы оқу орнына арналған оқулықта (авторы С.Кеңесбаев) бұл мәселе әлі күнге жабулы күйде қалып келеді. Әрине, қазақ орфоэпиясының негізгі үндестік заңдарда жатқанын, үндестік заңдарын меңгеру, айналып келгенде, айту нормаларын меңгеру екенін түсіну қиын емес. Тек орфография сияқты мән беріліп, қадағаланылмағандықтан, бұл салада ала-құлалық, селкеуліктердің күн санап көбеюі заңды. Сөздерді айтудағы кемшіліктер негізінен тілдің ауызша және жазбаша нормаларының арақатынасын парықтамаудан, орфоэпия туралы үгіт-насихаттың жеткіліксіз жүргізуілінен болып отыр. Көрнекті ғалым Н.Сауранбаев 1947 жылы былай деп жазды: Сөздің дыбысталуы мен айтылуының арасындағы алшақтық біржола жойылды [21,68].
Дыбыстық тіл - күрделі құбылыс. Оны әріптермен мүлтіксіз беру мүмкін емес. Сондықтан кез келген тілдің айтылуы мен жазылуының арасында алшақтық болмай қоймайды. Мұндай алшақтық қазақ тілінде де жетерлік. Олай болса, сөздерді жазылуынша айту ара-тұра жаңсақтыққа ұрындырары аян. Бұл салада да тәжірибе жинақталып, ереже-қағида жасалынуға, оның өзі сол тілді тұтынушыларға ортақ, міндетті заңға айналуға тиіс.
Қазақ тілінің орфоэпиялық нормасы және оның маңызы туралы алғаш пікір айтушылардың бірі - пофессор М.Балақаев. Ол өзінің Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері деп аталатын еңбегінің алғы сөзінде былай дейді: ..Бірақ, сөздердің айтылу нормасы және сол норманы сақтап сөйлеу мәселесі ескерілмей, елеусіз қалып келеді. Сондықтан да бізде бұл мәселе жөнінде күні бүгінге дейін ала-құлалық байқалады. Мына сөз былай айтылмайды, былай айтылады, мынасы дұрыс, мынасы теріс дегенді көп есітпейміз. Кім қай сөзді қалай айтады, қалай есітеді - бәрібір - әйтеуір нобайы келсе болғаны. Бұл кемшіліктерден арылу үшін әрбір сөздің дұрыс айтылу нормасын сақтап сөйлеуді тіл мәдениетінің басты талаптарының бірі етіп қою керек [22,112]. Кітапта Орфоэпиялық және орфографиялық норма деп аталатын тақырып бар. Көлемі шағын болғанмен осы мәселелерге қатысты бірсыпыра құнды мағлұмат айтылған. Рас, автор алғаш: Қазақ сөздерінің айтылуы мен жазылуы арасында үлкен айырмашылық жоқ, - деген де пікір айтады. Алайда келесі бетте-ақ: Сөйтіп қазақ тілі сөздерінің айтылуы мен жазылу әр уақытта бірдей бола бермейді... Сөздердің айтылуы мен жазылуында бірлестік болу мүмкін де емес,-екенін нақты фактілермен дәлелдейді. Соңы ы,і дыбыстарға біткен етістіктерге у қосымшасы жалғанғанда, олардың ұ,ү-ге айналып кететіні де айтылады. Автор орфоэпиялық норманы айқындауға байланысты өз пікірін ұсынады: Сонда жалпылама долбармен айтқанда, сөздердің айтылу нормасы былай болу керек: құлаққа жағымды, көңілге қонымды айтылғанның бәрі - норма, бәрі дұрыс. Құлаққа жат не тосаң естілетін, көңілге қонбайтын бұлдыр, оғаш түсініксіз, дөрекі айтылғанның бәрі - нормаға жатпайды, дұрыс емес. Тілдік нормалар қоғам мүддесіне негізделгендіктен олар жалпы халыққа бірыңғай түсінікті, тілге жатық, айтуға ыңғайлы болуға тиіс. Қысқасы, бұл еңбекте қазақ орфоэпиясына қатысты алғашқы пікірлер айтылған деуге болады.
М.Дүйсебаеваның Қазақ әдеби тілі орфоэпиясының кейбір мәселелері аты айтып тұрғандай, осы мәселеге арналған еңбегі мұны арнайы зерттеген.
Автор дұрыс сөйлеудің нормасы тіліміздегі белгілі бір дыбыс заңдылығы бойынша қалыптасатынын ескеріп, тіліміздегі дыбыстардың әрқайсысының айтылуындағы ерекшеліктерге жеке-жеке тоқтайды. Автор қазақ әдеби тілінің сөйлеу мәдениетінің қалыптасуына әсер еткен негізгі жағдайлар ретінде мыналарды атап көрсетеді: халықтың дәстүрлі (традициялық) сөйлеу тілі, белгілі бір мәдени орталық, баспа орындары мен мәдени мекемелер, жазба әдеби тіл мен көркем әдебиет. Автордың мына бір пікіріне көңіл аудару керек болады: Қазіргі Алматы қаласындағы интеллигенциясының сөйлеу тілі дұрыс сөйлеу мәдениетінің үлгісі болады дейміз [23,44].
Х.Қожахметованың мектепке дейінгі балалар мекемелеріне маман даярлайтын педагогикалық оқу орындарының студенттері мен оқушыларына арналған Мәнерлеп оқу деп аталатын оқу құралында орфоэпияға да орын берілген. Тіпті Орфоэпияның басты ережелін анықтауға да тырысқан. Алайда ол тек ниет түрінде қалған [24,212].
Қазақ тілі орфоэпиялық нормаларын жүйелі түрде біршама дұрыс баяндаған, осы саладағы ізденістерге үлгі-өнеге боларлық еңбек - Р.Сыздықованың Сөз сазы (сөзді дұрыс айту нормалары), 1983 жылы жарық көрген бұл кітапшада қазақ тілінде тұңғыш Орфоэпия қағидалары жүйеге түсіріліп, 36 параграфке топтастырылған. Және мұның өзі құрғақ, жай қағида болып қалмаған; мысалдар берілген, жаттығуы және бар. Еңбектің және бір артықшылығы сөйлеу үстінде сөздердің ритмикалық топ құрап айтылатынын және ондай топтардың түрлерін анықтайды [8,22].
Ә.Жүнісбековтың еңбектері тіліміздегі дыбыстардың акустика-артикуляциялық қасиеттерін дұрыс танытып қана қоймай, орфоэпияға қатысты да құнды фактілер бере алады. Сөздерімізді айтудағы ала-құлалық, орфоэпиялық сөздіктердің жасалуына түрткі болды. Олар: Қ.Неталиеваның Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі және М.Дүйсебаеваның Қазақ тілінің қысқаша орфоэпиялық сөздігі. Бұл сөздіктерді оқу процесінде студенттер пайдаланып жүр. Сөйтіп, алғаш елеусіздеу қалған тіл мәдениетіміздің үлкен бір көрсеткіші - орфоэпия саласына да соңғы 10-15 жылдың ішінде елеулі жұмыстар істелді. Әрине, бұл мәселе өз шешімін жан-жақты тапты деуге болмайды, әсіресе тілді тұтынушы көпшіліктің игілігіне айнала қойған жоқ.
Оның үстіне сөздің дұрыс айтылуын анықтауда, орфоэпиялық норманы тануда ұстанатын негізгі критерийді де басы ашылып болған жоқ. Бұл мәселеге байланысты көзқарастар мынадай болып келеді:
1. Көпшілік қалай айтса - сол норма;
2. Неғұрлым жазылуына жуық дыбыстау;
3. Жастардың айтуын норма деп тану (өйткені болашақ жастардікі ғой);
4. Астананың айту машығын негізге алу;
5. Сана шеберлерінің сөзін үлгі ету;
6. Говорлардың көпшілігіне тән айту машығын ескеру;
7. Мәдени-тарихи дәстүрді басшылыққа алу;
8. Тілдің ішкі даму заңдары қуаттайтын форманы мойындау.
Тіліміздің қазіргі айту практикасы алғашқы пункттермен үндес келетінін, мұның өзі орфоэпиялық үгіт-насихаттың жоқтығынан өріс алып отырған бір жақты, теріс тәжірибе екенін мойындауға тиіспіз [4,53].
Дұрысы - соңғы екеу болса керек еді. Әр ұлттың айту нормасы, артикуляциялық базасы ұзақ тарихи дамудың нәтижесінде қалыптасатыны белгілі. Қазақ тілі туыстас түркі тілдерінен лексика-грамматикалық ерекшеліктерімен оқшауланбайды, алдымен осы өзіндік артикуляциялық базасымен дараланады. Яғни мұның өзі - ғасырлар бойғы тарихи-әлеуметік дамудың нәтижесі. Қазіргідей жазу-сызуы, баспасөзі, радио, теледидары болмаған кең-байтақ далада қазақ тілі тек ауызекі сөйлесу түрінде дамығаны мәлім. Ал артикуляцияның негізгі бесікте қаланады. С.Торайғыров мұны жақсы аңғарып, тауып айтқан:
Сүйемін туған тілді - анам тілін,
Бесікте жатқанымда-ақ берген білім.
Шыр етіп жерге түскен минутымнан
Құлағыма сіңірген таныс үнім.
Бесіктегі білімнің мықтысы да айтумен байланысты. Уілдеп жатқан бала ананың үніне күн санап тілін бейімдеу арқылы ұлы арнаға (тілге) жол ашады. Осы тұста ананың айту машығы маңызды рөл атқарады. Егер ол:
Әлди, әлди, ақ бөпем,
Ақ бесікке жат бөпем.
Айналайын, күн бөпем,
Бурыл тайға мін бөпем,-
деп, жазудағыдай айтса, әрине, сәбидің тілі де солай икемделмеске амал жоқ. Ал анамыз:
Әлдійәлдій, ақпөпөм,
Ақпесікке жатпөпөм.
Айналайын, күмбөпөм,
Бұурұлтайға мімбөпөм,-
десе, баланың тілі де солай майысары сөзсіз және мұның өзі ауыздан-ауызға, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып, баршаға ортақ айту машығы қалыптасады; өзіндік ерекшелік, жарасым өркен жаяды да, лексика-грмматикалық құрылымы ұқсас тілдерді бір-бірінен даралайды [14,88].
Рас, қазіргі ғылыми-техникалық прогресс, әр түрлі жүйедегі тілдермен (орыс және шет тілдерімен) тілдік қатынас айтылу нормаларына, артикуляциялық базаға әсер етпей тұрмайтыны белгілі. Алайда, орфоэпиялық нормалау тілдің тарихи дамуына, қалыптасқан дәстүрлі айтылуына негізделсе керек. Сонда ғана дәуір қашықтығына қарамастан бабалар тілі балаларға түсінікті әрі жұғымды болары хақ. Араға сан ғасыр салып жеткен ауыз әдебиетіміздің қазіргі ұрпаққа қалтқысыз қызмет етіп отыруы да осы дәстүрлік жалғастықтан деп түсіну керек.
Сонымен, орфоэпия ережелері тілдегі сөздер мен сөз тіркестерін әдеби тіл нормасына сай неғұрлым бірізді, дұрыс айтуды қамтиды. Мұның өзі айналып келгенде, жеке дыбыстардың, дыбыстар тіркесінің айтылу ерекшеліктерімен, дыбыстардың үндестігімен тікелей байланысты. Қысқасы, орфоэпиялық норманы дұрыс меңгеру үшін, тілдегі әрбір дыбыстың акустика- артикуляциялық белгі-қасиеттерін қолданылуындағы (айтылу, жазылуындағы) ерекшеліктерді жақсы білу керек болады. Себебі, фонетикалық талдау жасауда орфоэпияның маңызы өте зор болып табылады [15,79].
1.2 Фонетикадағы акустика және артикуляция
К.Аханов Тіл білімінің негіздері атты еңбегінде дыбыстардың акустикалық тұрғыдан мінездемесіне өте жіті тоқталған. Дыбыстың жалпы теориясын физиканың акустика деп аталатын саласы қарастырады. Акустикалық тұрғыдан алғанда, дыбыс қандай да болсын бір дененің белгілі бір ортада теңеліп қозғалуының нәтижесінде пайда болады да, құлаққа естіледі. Дыбыс өтетін орта ауа кеңістігі. Ауа кеңістігінсіз ешбір дыбыстың жасалып пайда болуы мүмкін емес. Акустика дыбыстардағы төмендегідей белгілерді ажыратады: дауыс ырғағы, дыбыс күші, дыбыс әуені, дыбыстың созылыңқылығы.
:: Дыбыс ырғағы (высота звука). Дыбыс ырғағы уақыт мөлшерінің уақыт мөлшеріне, әдетте, секунд өлшем ретінде алынады, ішіндегі дірілдің санына байланысты болады. Дірілдің саны неғұрлым көбейе берсе, дыбыстың ырғағы соғұрлым өсіп күшейе береді, керісінше дірілдің саны азайған сайын дыбыстың ырғағы солғындап әлсірей береді. Адамның құлағы бір секунд ішіндегі 16-дан 20000-ға дейінгі дірілдің нәтижесінде пайда болған дыбысты қабылдап ести алады.
Сөйлеу тілінде айтылатын дыбыстардың ырғағы фразалардың түрлеріне және олардың эмоциялық бояуы мен экспрессивті қызметіне қарай өзгеріп отырады. Интонация немесе мелодика деп аталатын құбылыс ырғаққа, атап айтқанда, сөйлеу процесінде ырғақтың өзгеруіне байланысты. Дыбыс ырғағының өзгеруі екпінге қатысты құбылыстарда, әсіресе, музыкалы екпінге ие тілдерде, мысалы швед тілінде айрықша маңызды қызмет атқарады.
:: Дыбыс күші (сила звука). Дыбыс күші дірілдің қарқынына байланысты болады. Егер дірілдің амплитудасы, яғни қарқыны, неғұрлым көбейе түссе, дыбыс күші де соғұрлым ұлғайып, күшейе береді. Мұны шекті аспаптардан да айқын аңғаруға болады. Сөйлеуде дыбыс күші екпінмен қарым- қатынасқа түседі. Дыбыс күшінің тіл-тілдің ішінде динамикалық екпінге ие тілдерге қатысы, атқаратын қызметі басым болады.
:: Дыбыстың созылыңқылығы (длительность или долгата звука). Дыбыстың созылыңқылығы дірілдің санымен қоса дыбыстың созылу уақытына (ұзақ не қысқа болуына) байланысты. Орыс тілінде екпінсіз буындағы дауысты дыбысқа қарағанда, екпін түскен буындағы дауысты дыбыс созылыңқы, ашығырақ айтылады. Көптеген тілдерде, мысалы, қырғыз, ойрот, түрікмен, хақас, тува, неміс, ағылшын, француз тілдерінде екпін созылыңқы дауыстыға да, қысқа айтылатын дауыстыға да түсе береді.
:: Дыбыс әуені ( тембр звука). Дыбыс әуені туралы мәселе дыбыс дірілінің түрлерімен байланысты. Дыбыс толқынын тудыратын дірілдің қозғалысы күрделі болады. Ол негізгі тон мен бірнеше көмекші тонның қосындысынан жасалады. Көмекші тон парциалды тон немесе обертон деп аталады. Дыбыстың әуені осы аталған обертондардың санына және олардың дыбыс ырғағы, дыбыс күші жағынан негізгі тон мен ара қатынасына байланысты болады.
Дірілдің өзі түрліше болады дедік. Дірілдің ритмикалы және ритмикалы емес деп аталатын түрлері бар. Егер дірілдің саны уақыт единицасының бойында (әдетте, бір секундтың ішінде) өзгермей, тұрақты болып қалса, ондай діріл ритмикалы діріл деп аталады. Ал, егер уақыт единицасының бойында дірілдің саны өзгеретін болса, ондай діріл ритмикалы емес діріл деп аталады. Ритмикалы дірілдің нәтижесінде тон жасалып пайда болады. Бұған сөйлеу кезінде ауыз қуысы мен мұрын қуысын толтырып тұратын дауыс шымылдығы мен ауаның дірілі жатады. Ритмикалы емес дірілдің нәтижесінде салдыр пайда болады. Бұған еріннің, тілдің, кішкене тілдің дірілі және сөйлеу мүшелерінің біріне-бірінің жуықтап немесе түйісіп тұруынан жасалған дыбыстар жатады. Егер діріл ритмикалы болса, ондай дыбыстық толқын музыкалы тонның пайда болуына әкеледі де, ритмикалы болмай үзілмелі болса, салдырдың пайда болуына әкеледі [13,274].
Тіл дыбыстарын және артикуляциялық жақтан түсіну үшін, дыбыстау мүшелері мен олардың әрқайсысының қызметін жете білу қажет. Дыбыстау мүшелері мыналар: өкпе, тамақ, көмей, дауыс шымылдығы, тамақ қуысы, ауыз қуысы, мұрын қуысы, тіл, кішкене тіл, таңдай, тіс, ерін т.б. Дыбыстау мүшелерінің жиынтығын сөйлеу аппараты деп атайды. Тіл дыбыстары өкпедегі ауаның сыртқа шығуынан жасалады. Бірақ олар өкпедегі ауаның жай ғана шыға салуынан жасалмайды, ол үшін сөйлеу аппаратының қатысу шарт. Анығырақ айтқанда, тіл дыбыстары өкпедегі ауаның сөйлеу аппаратының қатысуы арқылы жасалады. Дыбыстау мүшелері ауа жүретін каналдың бойына орналасқан. Өкпеден шыққан ауа тыныс алатын кеңірдектің өкпеге қосылатын тарамдарынан тамаққа, одан көмейге, көмейден жұтқыншақ қуысына келеді, одан әрі ауа не мұрын қуысы, не ауыз қуысы арқылы өтеді.
Дыбыстарды айтуда, әсіресе, дауыс шымылдығы мен тіл айрықша қызмет атқарады. Дауыс шымылдығы көмейде болады. дауыс шымылдығының керіліп тұруынан діріл пайда болады да, үн шығады. Ал, егер дауыс шымылдығы жарылып тұрса, онда діріл пайда болмайды, сондықтан да үн де шыға алмайды. Дауысты дыбыстар осы аталған дауыс шымылдығының дірілінен пайда болады. Көмейдің үстіңгі жағында жұтқыншақ қуысы болады. Ол ауыз қуысы және мұрын қуысымен жалғасып жатады. Дыбыстардың айтылуында ауыз қуысы мен мұрын қуысы резонаторлық қызмет атқарады. Кейбір үнді дауыссыздар (м,н,ң) мұрын қуысы арқылы жасалады. Дыбыстардың басым көпшілігінің жасалуында, әсіресе, ауыз қуысы айрықша қызмет атқарады.
Ауыз қуысындағы мүшелердің ішінде ең басты қызмет ақаратын мүше - тіл. Тілдің бірде ілгері, бірде кейін жылжуынан, бірде жоғары көтеріліп, бірде төмен түсуінен, сондай-ақ оның артқы шені мен орта шенінің немесе ұшының қимылынан әр түрлі дыбыстар жасалады. Мысалы, тілдің ұшы жоғары тіске тиюінен тіс дыбыстары (т,д...), ал тілдің артқы шенінің таңдайға тиюінен немесе жуықтауынан тіл арты дыбыстары (қ,ғ,к,г) жасалады.
Тіл дыбыстарының артикуляциясына айрықша қатысы бар дыбыстау мүшелерінің бірі - ерін. Еріннің дауысты дыбыстардың (о,ө,у,ұ...) жасалуына да, дауыссыз дыбыстардың (м,б,п...) жасалуына да қатысы бар. Еріннің сүйірленіп дөңгелеуінен еріндік дауыстылар (о,у,ө..) жасалса, екі еріннің өзара жымдасуынан ерін дауыссыздары немесе билабиаль дыбыстар (м,б,п..) жасалады. Астыңғы еріннің үстіңгі тіске тиюінен немесе оған жуықтауынан лабиаль-денталь дыбыстар (ф,в) жасалады.
Сонымен тіл дыбыстары дыбыстау мүшелері арқылы жасалады. Дыбыстау мүшелерінің әрқайсысының белгілі бір қызметі болады. Бірақ олардың әрқайсысының қызметі өз алдына жеке-дара болмай, бірінің қызметі екіншісіне бағынышты және өзара тығыз байланысты болады.
1.3 Фонетикалық талдаудың алғышарттары
Фонетикалық талдау - сабақ үстінде жүргізілетін және сабақты қайталау, бекіту үшін, берілген білімді бақылау үшін қолданылатын басты тәсілдің бірі. Оқушылар санасына жаңа фонетикалық мәліметтерді жеткізуде, ережелер мен анықтамаларды түсіндіруде қолданылатын ең құнды амалдардың бірі - осы фонетикалық талдау. Фонетикалық талдауды сыныпта орындаумен бірге үй жұмысы ретінде де, әсіресе арнаулы жаттығу сабақтарында көбірек жүргізуге болады. Атап айтқанда, фонетикалық талдауды мынадай орындарда қолданған жөн:
А) жаңа материалды оқушыларға саналы түсіндіру процесінде;
Б) сол материалды бекіту кезінде оқушылардың өз бетінше істейтін сынып жұмысында;
В) тапсырма жұмысының бір түрі есебінде;
Г) өтілген материалды қайталау ретінде;
Д) оқушылар білімін есепке алу, бағалау кезінде;
Е) практикалық жұмыстар кезінде;
Мазмұнына қарай фонетикалық талдау былайша бөлінеді:
Дыбыстар бойынша талдау. Бұған дыбыстардың жіктелу, дауысты және дауыссыз тобы енеді. Дауыстылардың еріннің қатысына қарай еріндік, езулік, иектің қатысына қарай ашық, қысаң, тілдің қызметіне орай жуан және жіңішке болып бөлінулері қамтылады. Дауыссыз дыбыстардың үнді, ұяң, қатаң болып үшке бөлінуі және бұл дыбыстардың әріптік, дыбыстық қарым-қатысы, дауысты дыбыстар мен дауыссыз дыбыстардың емлесі ескеріледі.
Үндестік заңы бойынша талдау.
Бұған буын жігі, тасымал, үндестік заңы оның буын үндестігі енеді. Сөйтіп, фонетикалық талдау көлеміне қарай бесінші сыныптың аумағында программада көрсетілген мәліметтер бойынша жүргізіледі.
Фонетикалық талдау көлеміне қарай екі түрге бөлінеді:
1. Толық түрдегі фонетикалық талдау немесе жалпы фонетикалық талдау;
2. Жеке түрдегі фонетикалық талдау немесе тематикалық (тақырыптық) фонетикалық талдау.
Толық немесе жалпы фонетикалық талдау көбінесе фонетиканың белгілі бір күрделі бөлімдерін өткен соң (мәселен, дауысты, дауыссыз дыбыстарды, үндестік заңын өтіп болған соң), не программа материалдарын толық өтіп болғаннан кейін, не белгілі бір өтілген материалдарды қайталау, оқушылар білімін есепке алу үстінде қолданылады [2,65].
Тематикалық немесе жеке талдау фонетиканың (дауысты дыбыстардың түрлерін және оның емлесін, буын және дыбыс үндестігінің жүйесін, тасымал мен буын жүйесін өткенде қолданылады) белгілі бір тақырыбын өту үстінде қолданылады. Осы тақырыптар бойынша жаңа сабақты түсіндіру, оны бекіту, дағдыландыру, оқушылардың өз бетінше жұмысын ұйымдастыруға болады. Белгілі бір фонетикалық объектілерді оқытқанда, фонетикалық талдау тек сол тақырыптың көлемінде ғана жүргізіледі. Мәселен, сыныпта дауысты дыбыстар тақырыбын өтіп жатса, сол тақырып біткенше жүргізілетін фонетикалық талдау, дауыстыларды және оларды жаттықтыруға бағытталады. Осы сияқты жеке-жеке дыбыстар жігіне толық анализ жасалады.
Фонетикалық талдау орындалу тәсіліне қарай ауызша да жазбаша да жүргізіледі. Ауызша талдау көбінесе сыныпта, ал жазбаша талдау үйде өткізіледі. Кейде бұл екеуін қосып өткізуге болады. Жазбаша талдаудың үйде өткізілу себебі, уақыт үнемдеуге байланысты. Екі тәсілді бірдей қосып өткізу үшін мұғалім уақыт үнемдеуді, сабақтың алдына қойған мақсатын, сабақ жоспарын бұзбауды қарастыру керек. Мұғалім сабақта фонетикалық талдау өткізуді жоспарлап, талдаудың ұтымды тәсілдерін, мысалдарын, қоятын сұрақтарын, қандай мәселеге назар аудару керектігін күні бұрын дайындап келуі шарт.
Үйде талдау. Талдаудың бұл түрлеріне әр түрлі тәсілдерді қолданып отыру керек.
1) Қаралып отырған объектінің астын сызу.
2) Керекті объектіні сөз бөлшектерінің және дыбыстардың үстіне жазып қою.
3) Керекті объектілерді стрелкамен көрсету.
2 ФОНЕТИКАЛЫҚ ТАЛДАУЛАРДЫҢ ҒЫЛЫМИ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ
Фонетикалық талдауды класта және үйде жүргізуде карточкалы дәптердің маңызы күшті. Бесінші класта фонетиканы оқытуда оқушылардың белсенділігін арттырып, өздігінен жұмыс істеу дағдысын дамытатын, жаппай класс оқушыларын фонетикалық талдауға түгел қатыстыратын амалдың бірі- осы карточкалы дәптер бойынша жұмыс істеу.
Карточкалы дәптер - фонетика бөлімінен алған теориялық білімдерін күнделікті өмірде қолдана білуге, жалпы және жеке фонетикалық талдау жасауға баулиды. Мұғалім карточкалы дәптермен жұмыс жүргізу үшін алдымен олардың материалдарын дайындайды. Карточкалы дәптермен жұмыс істеу оншалық қиындық тудырмайтындығын әңгімелейді. Фонетика сабағына кірісердің алдында оқушыларға карточкалы дәптердің қолдану тәртібі мен оның тіл сабағында үлкен маңызға ие екендігін түсіндіреді. Шынында, карточкалы дәптер оқушылардың өз бетінше жұмыс істеу қабілетін күшейтіп, ұқыптылық дағдысын арттырып, баяндамалар жасауына, сонымен бірге келешекте ғылыми жұмыспен шұғылдануына жол істейді [6,29].
Ана тілінен алған теориялық мәліметтерді нақтылы мысалдармен толық, жан-жақты дәлелдеуге тырысады. Бұл, біріншіден, оқушыларды практикалық жұмысқа дағдыландырса, екіншіден, олардың сөздік қорын молайтып, көру қабілеті мен есту қабілетін күшейтеді. Мұғалім үйде дайындалған карточкалы дәптердің үлгісін көрсетіп, оны қалай пайдаланудың жолын түсіндіреді. Үй және класс дәптері сияқты он екі парақтық жай дәптердің әрбір парағы көлденеңінен, ақ жол жағынан 3 сантиметрдей орын қалдырып, дәптердің ішіне бүктеледі. Әрбір парақ бірінің үстіне бірі бүктелмей, жеке-жеке парақтың үстіңгі жағына қарай қайтарылуы тиіс. Содан соң стандартты Бумага для заметок деген пакеттің ішіндегі көлденеңі 9 см, ұзындығы 13 см парақ қағаздардан он парақ қағазды бүктелген бір бет парақтың ішіне бес-бестен екіге бөліп салады. Екі топқа ажыратылған карточкалардың ортасы қайтарылған ақ жолдың шетіне дейін қайшымен әдемілеп кесіледі де, желіммен кесілген жердің үстіңгі және астыңғы беті мықтап жапсырылады. Карточкалы дәптерді мынадай орындарда қолданып отыруға болады:
* Жаңа материалды түсіну кезінде;
* Материалды бекіту жұмысында;
* Оқушылардан өтілген объектілерді сұрау кезінде;
* Материалды қайталау уақытында;
* Бақылау жұмысы кезінде;
* Талдау жұмыстары уақытында;
* Үлгірімі нашар оқушылармен жұмыс жүргізу үшін;
* Емлелік қателермен жұмыс істеп, жазба жұмыстарын талдау кезінде.
Сөйтіп, теориялық білімді практикалық жұмыспен ұштастыру осы карточкалы дәптер негізінде үйретіледі. Карточкаға жазылатын мысалдар оқытушы тарапынан іріктеліп, класс жұмысы және үй жұмысы ретінде нұсқалып отырылады. Мысалдар, көбінесе, балаларға арналған әдебиеттерден алынады. Фонетикалық талдау жүргізгенде, оқушылар дәптерден карточканы қиналмай оңай тауып алады. Карточканың маңдайшалық жазуы өте тұжырымды, қысқартылған белгілер арқылы көрсетіледі.
Мысалы: Дауыстылардың тілдің қатысына қарай бөлінулерін қысқарта жазу үшін т.қ.жу - тілдің қатысына қарай жуан, т.қ.жі - тілдің қатысына жіңішке немесе жу - жуан, жі-жіңішке, тқ- тілдің қатысына қарай, иектің қызметіне қарай бөлінулеріне аш-ашық, қы - қысаң, ерннің қызметіне қарай бөлінулеріне ер - еріндік , ез - езулік деп қысқартып жазылып көрсетіледі. Қысқартылған шартты белгілер қиындық тудырмау үшін, әр сабақ элементінде, жаттығу сабағында оқушылардың көзі мен қолын жаттықтырған жөн. Мәселен, карточкадағы Балық суда жүзеді сөйлеміндегі балық сөзін буынға бөліп, төмендегі үлгіде талдау жасайды. Мұны карточкада талдап үйрету үшін мұғалім әуелі талдап көрсетеді.
1-карточка
Дауысты дыбыстар
Балық суда жүзеді
Ба-лық
а - ез (езулік), аш (ашық), жу (жуан)
ы - ез (езулік), қы ( қысаң) , жу (жуан)
Карточкалы дәптер әрбір оқушыларда болумен қатар, әрбір тақырыпқа байланысты мұғалімнің өзін де болуы қажет. Бұл, біріншіден, оқытушы жұмысын жеңілдетсе, екіншіден оқушыларды әдептілікке, табандылыққа, ұқыптылыққа тәрбиелеудің дидактикалық жолы. Әрбір мұғалім карточкалы дәптерді керекті, қажетті орындарда пайдалана білсе, аналитикалық - синтетикалық методты жақсы пайдаланған болып табылады. Карточкалы дәптермен жұмыс істеу үшін, оны күні бұрын әр сабақта тиісті жоспарлап алу қажет.
Бұл ретте Липецк мұғалімдерінің тәжірибелерін кеңінен пайдалану керек. Жаңа материалды бірден кеңінен түсіндіріп, сол үйретілген мағлұматтарға байланысты карточкалы дәптермен жұмыс істеуді бекіту сабағында жүргізген тиімді. Оған арнайы он бес, жиырма минутқа дейін уақыт бөлген жөн.
Мұғалім алғашқы бірер сабақта карточкалы дәптермен жұмыс істеудің тәртібін түсіндіріп, оған дағдыландырғаны дұрыс. Арнайы жаттығу сабағында, тоқсандық және жылдық қайталау сабақтарында белгілі бір бөлімге байланысты топталған, жинақталған карточкалы дәптердегі мысалдармен жұмыс істеу тіпті ұтымды. Карточкалы дәптер арқылы талдау көлемі жағынан да, мақсаты жағынан да класс тақтасы мен дәптер арқылы жасалатын талдаулардан кем соқпайды, қайта оған ұштасып жатады. Карточкалы дәптердегі қысқа сөйлемдер карточканың өзінде, көп құрамды сөйлемдер карточкалардың екінші бетінде немес сынып тақтасында талданады. Мәселен, мұғалім оқушыларға карточкалы дәптер арқылы талдау болатынын, онда қандай тақырыптар қамтылатындығын хабарлап, карточкаға мына сияқты сөйлем жаздырады да, дауысты дыбыстар жігіне талданады. Жұмысшылардың жалақысы артты. Мұғалім бір оқушыға бұл сөйлемді дауыстап оқытып, сөйлемде неше сөз бар екендігін анықтайды. Бұл сөйлемдегі сөздерді оқушылар коллективті түрде буынға бөледі. Бұлай етудің себебі оқушылардың сабаққа ынтасын арттырып, өз бетінше жұмыс істеуге кірістіру [9,100].
Сонан соң бұл буындардығы дыбыстарды дыбыстар жігіне ажырату ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz