Толымсыз хабарлы сөйлемдер
КІРІСПЕ
Сөйлем - синтаксис зерттейтін басты тілдік бірліктердің бірі. Ол атқаратын қызметі тұрғысынан да, мазмұны жағынан да, грамматикалық белгілері тұрғысынан да синтаксистік форма ретіндегі алынған сөзден, сөз тіркесінен түгелдей өзгеше категория болып саналады.
Сөйлем - бегілі бір мағыналық және интонациялық тұтастыққа ие, грамматикалық тәртіппен байланысқан сөздер тізбегі ретінде көрінетін адамдар тілінің кіші бөлшегі (единицасы). Сөйлем, сонымен бірге, қарым- қатынас единицасы бола отырып, ойдың да қалыптасуы мен берілісінің единицасы ретінде тіл мен ойлаудың бірлігін көрсетеді. Сөйлем логикалық пікірмен қатысты, бірақ онымен барабар емес; әрбір пікір сөйлем түрінде беріледі, бірақ кез келген сөйлем пікірді білдіре бермейді. Сөйлем адам әрекетін білдіре отырып, оның еркі мен сезіміне қатысты эмоциялық, сезімдік ұғымдарды білдіруге де қызмет етеді. Сөйлемнің грамматикалық негізін шақ, жақ модальдік категорияларының және хабарлау интонациясының жиынтығынан тұратын предикативтілік құрайды ... [1,227]. Демек, сөйлемді белгілі мөлшерде аяқталған ойды білдіретін және предикативтілік пен модальділікке ие, интонациясы бар кесінді десе де болады.
Сөйлем бір сөзден тұрса да, белгілі бір дәрежеде актуалданған шындықпен сәйкестендірілген жағдаятты білдіреді. Мысалы: Жаз деген атаулы сөйлемнің мағынасы табиғаттың бір мезгілі екендігін білдіріп тұрса, ал сөйлем ретінде болмыстың бір шындығынан хабар береді. Бұған сай келіп тұрған құбылыс оны айтушы авторға да, бағытталған адресатқа да актуалданып тұр. Сөйтіп, сөйлем белгілі бір дәрежеде тың немесе енді ғана бегілі болған хабарды жеткізу үшін қарым-қатынас қызметін атқарады. Осыдан сөйлмнің предикативтілігін көрсететін аспектінің бірі - коммуникативтік аспекті - айқындала түседі.
Сөйлем субъект болмысының көрінісі, ойдың сөз жүзінде жарыққа шығуы, қалыптасуы болғандықтан, ол (сөйлем) субъективті сипатта көрінеді.
Адам ойының күрделенуі, дүниетанымның кеңеюі тіліне сөйлемдер жүйесіне ықпал етері хақ. Соның нәтижесінде арасында дербестік пен оқшаулық басым болған сөйлемдердің болуынан қазіргі тілімізде құрмалас сөйлемдер пайда болған. Дегенмен тілде тек күрделену процесін ғана өтіп отырмайды. Сөйлемдер жүйесінің қалыптасып дамуына әр түрлі тілде заңдылықтар өз ықпалын тигізіп отыратыны анық. Сонда заңдылықтардың бірі тіліміздегі - үнемдеу заңы.
Үнемдеу заңы адамға өз ойын көп сөйлемей-ақ, өз уақытын үнемдеу мақсатында аз ғана сөзбен білдіруіне себепкер болады. Ал мұның өзі белгілі бір ойды білдіру үшін керекті сөйлем мүшелерінің сөйлем құрамында түгел болмауына әкеп соқтырады. Осыдан сөйлемнің грамматикалық жақтан толымсыздығы туындайды. Бірақ бұл құбылыс бір тілде сөйлеуші әлеуметтік жағынан, аялық білімі деңгейлес коммуниканттардың арасында ойды жеткізу мен қабылдауда қиыншылық немесе түсініксіздік тудыра қоймайды. Сондықтан, тілімізде коммуникациялық жағдайдың орайына қарай, толымды да, толымсыз да сөйлемдер қолданыла береді. Әдетте ойды анық, дәл, толық жеткізу үшін толымды сөйлемді қолданамыз. Кейде өзара мағыналық байланыста келетін сөйлемдердің біразы түрлі себептермен толымсыз болып айтылады.
Тіл білімінде толымды және толымсыз сөйлемдерді белгілі бір тиісті сөйлем мүшесінің я мүшелерінің қатысу-қатыспауына байланысты ажыратылып жүр. Сондықтан мүшеленбейтін сөйлемдерді (сөз-сөйлем, атаулы сөйлем т.б.) толымды-толымсыз деп бөлуге келмейді. Толымды және толымсыз болып келетін сөйлемдер - бірқұрамды (бір негізді) және қосқұрамды (екі негізді) сөйлемдер. Осы тұста бірқұрамды (бір негізді) сөйлемді толымсыз сөйлем типіне жатқызу керек пе, жатқызбау керек пе деген мәселе шығады. Бұл мәселе турасында орыс тіл білімінде қарама-қайшы, алуан түрлі пікірлер көп. Біз сол пікірлердің ізімен бізбен қатар жүріп қазақ тілі синтаксисінің маманы Ж.Сәдуақасұлының кей пікірлеріне ден қойдық, сол пікірлермен пікір үйлесті. Атап айтқанда:
- ол (толымсыз сөйлем- Ж.Ж.) - бас мүше ғана емес, кез-келген мүшенің түсірілуімен байланысты; - сөйлем мүшесінің түсірілуі контекст, ситуация, стильдік құрылымға байланысты; - толымсыздық қосқұрамды сөйлемге де, бірқұрамды сөйлемге де тән; - толымсыз қосқұрамды сөйлемдерде бас мүше (негізінен, бастауыш әдейі стильдік мақсатта) түсіріледі. Ал бірқұрамды (негізінен белгілі жақты) сөйлемде бастауыш әдейі айтылмайды немесе бастан болмайды, сөйлем бастауыштың арнайы сөзбен берілуін қажет етпейтіндей дәрежеде әбден тұрақталып қалыптасқан болады; - контекст пен ситуация толымсыз сөйлем мен бірқұрамды сөйлемнің ара жігін ашу үшін емес, толымсыз және толымды сөйлемдердің ара жігін ашу үшін ғана негіз етіп алыну қажет. Демек, бірқұрамды сөйлемдер де, қосқұрамды сөйлемдер сияқты толымсыз бола алады. Бірқұрамды сөйлем мен қосқұрамды сөйлемнің айырма белгісі субъект-предикаттық қатынаста. Ал сөйлемнің толымсыздығының субъект-предикаттық қатынасқа ықпалы жоқтың қасы екенін есептесек, бірқұрамды сөйлем мен толымсыз сөйлемнің ара-жігін ашу аса қажетті де еңбек емес. Осы тұста А.Н.Кононовтың: Бірқұрамды сөйлемдердің толымсыз сөйлемдерден өзгешелігі сол, бірқұрамды сөйлемдерде жетпей тұрған тұрлаулы мүше контекстен де, сөйлеу жағдаятынан да білінбей тұрды, - деген пікіріне ден қоямыз.
Зерттеу жұмысымызда толымсыз сөйлем дегеніміз не, оның туындау себептері қандай деген сұрақтарғажауап берумен қатар, толымсыз сөйлемдердің құрылысы, синтаксистік жүйедегі орны, сондай-ақ оның құрылымдық сипатын тану мәселелері қарастырылады. Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ тіл білімінің синтаксис саласында толымсыз сөйлем деген құралым бар екені әлдеқашан танылған. Бірақ соған қарамастан біздегі жоғары оқу орындарының оқулықтарында, академиялық грамматикаларда осы санат лайықты орын ала алмай жүр. Әсіресе, соңғы, 2002 жылы, шыққан Қазақ грамматикасында мұны іліктірмеу түсініксіз жайт болған. Бұдан бұрынғы Грамматикаларды (1954,1967) жарияланған кезеңдерде толымсыз сөйлемдерді зерттеу деңгейі академиялық деңгейге жетпеген болар, ал қазір толымсыз сөйлемнің құрылымға қатысы, функционадық-коммуникативтік сипаттары, контекст және мәтінмен байланысты, тіл мен сөйлеуден алар орны сияқты мәселелер бір биікке шыққан сияқты, содан толымды және толымсыз сөйлем туралы зерттеулерді түйіндеу жұмстың өзектілігін толытады. Толымсыз сөйлемнің, біртума құбылыс емес, лингвистикалық норма екені дәлелденді. Толымсыз сөйлемдері тілдік жүйе аясына қарауға болады, ал оның коммуникативтік себебі- бейактуалдану құбылысы. Қазіргі кезең талабына ой жіберсек, тілдегі құрылымнан гөрі, коммуникативтік қызмет, функционалдық көрсеткіш, контекст пен мәтін мәселелері өзекті болып тұр. Зерттеу мақсаты - қазіргі қазақ тіліндегі толымсыз сөйлемдердің құрылымдық сипатын синхрондық тұрғыдан тану, толымсыз сөйлем ұғымының көлемін, толымсыз сөйлемдерді анықтаудың құрылым-синтаксистік және коммуникативті синтаксистік жолдарын, олардың қызмет ету ерекшеліктерін, толымды және толымсыз сөйлемдердің ара-жігін ажырататын белгілерін анықтау. Осы аталған мақсатқа сәйкес мынадай нақты міндеттер туындайды: * толымсыз сөйлем жай сөйлемнің бір түрі екендігіне байланысты тіл біліміндегі жай сөйлемдерді зерттеу, топтастыруға қатысты мәселелерге шолу жасау;
* толымсыз сөйлемдердің өзіндік ерекшеліктерін айқындап, анықтама беру; * толымсыз сөйлемнің түрлерін айқындап көрсету; * толымсыз сөйлемнің грамматикалық ерекшеліктері мен мағыналық типтерін анықтау; * толымсыз сөйлемнің синтаксистік сипаты мен оның сөйлеу тіліндегі қолданылу ерекшеліктерін айқындау; * толымсыз сөйлемдердің коммукативтік қызметін анықтап, оларды топтастыру. Толымсыз сөйлемнің құрылысы, семантикасы, оның түрлері, қолданылу аясы зерттеу пәні болып табылды. Жұмыстың әдістанымдық негізі. Қазақ тіліндегі толымсыз сөйлемдерді жан-жақты зерттеу барысында қазақ тіл білімінде: А.Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, М. Балақаев, С. Аманжолов, Н. Сауранбаев, О.Төлегенов, Р. Әмір, Т. Сайрамбаев, Ж. Жақыпов, Ж. Сәдуақасов, З.Ерназарова, А. Ысқақов, Қ. Есенов, А. Атажанова, З. Әділова және А. Бозбаевалардың, сонымен қатар жалпы тіл білімінде А.А. Шахматов, Э.В. Севортян, И.И.Мещанинов, А.М. Пешковский, И.А. Попова, Б. П. Ардентов, А.Н.Кононов, В.В. Бабайцева, И.Х. Ахматов, И.Б. Кязимов, М. Закиев, А.Мырадов, А.Н. Баскаков, М.М. Бахтина, И.В. Пронина, Г.В. Колшанский, Р.Т. Сибагатов, В.Я. Мыркин, Ш. Балли, Г.А. Золотова және т.б. ғалымдардың негізгі теориялық тұжырымдары мен пікірлеріне сүйендік. Зерттеу материалдары мен дерек көздері. Зерттеудің фактологиялық материалдары ретінде қазақтың көрнекті жазушыларының көркем шығармаларынан алынған (Б. Соқпақбаевтың мынадай шығармалары: "Аяжан" повесі, "Бурыл ат" әңгімесі) мысалдар пайдаландым. Теориялық сүйеніш болған - диплом жұмысының тақырыбына қатысты қазақ тіл біліміндегі, түркітанудағы ғылыми зерттеулер. Сонымен қатар, жалпы тіл білімідегі қарастырылып отырған мәселелерге тікелей қатысы бар тұжырымдамалар да негізге алынды. Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе мен негізгі мәселерді қамтитын II тарау, қорытындыда, 1 кестеден тұрады. Еңбек соңына пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 ТОЛЫМСЫЗ СӨЙЛЕМНІҢ СИНТАКСИСТІК ЖҮЙЕДЕГІ ОРНЫ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Толымсыз сөйлемнің синтасистік жүйедегі орны
Қазақ тілі төңірегінде зерттеулердің, қазақ тілі синтаксисін жоғары оқу орындарында, мектептерде оқыту үстіндегі ізденістердің, жалпы лингвистикалық теориялық ағымның жетістіктеріне қарамастан қазақ тілінің жай сөйлем жүйесінде әлі де болса танылмаған мәселелердің көп екені байқалады.
Зерттеу жұмысымыз жай сөйлемнің бір түрі - толымсыз сөйлемдер мәселесіне арналғандықтан, алдымен тіліміздегі жай сөйлемдердің зерттелу тарихына шолу жасай кеткенді жөн көрдім. Қазақ тіл білімінде жай сөйлемдер құрылысына, мағыналық мазмұнының сипатына қарай бірнеше топқа бөлінеді:
1. Коммуникативтік мақсатына қарай: а) хабарлы сөйлем; ә) сұраулы сөйлем; б) бұйрықты сөйлем; в) лепті сөйлем. 2. Сөйлем құрамында тұрлаусыз мүшелердің болу, болмауына байланысты, ақпараттың аумағына қарай: а ) жалаң сөйлемдер; б ) жайылма сөйлемдер.
3. Сөйлем құрамында ойға қажетті синтаксистік позициялардың түгел қатысқан, қатыспағандығына қарай: а) толымды сөйлемдер; б) толымсыз сөйлемдер. 4. Жоғарыда көрсетілген топтардан құрылымы жағынан ерекшеленетін мынадай топтар бар: а) жақты сөйлемдер; ә) жақсыз сөйлемдер; б) атаулы сөйлемдер. 1950 жылдан бері жай сөйлемнің бір түрі жақсыз сөйлемдер сондай-ақ атаулы сөйлемдер фактологиялық материялдарға сүйеніп зерттелене бастады. Жақсыз сөйлемдерге арналған монографиялық еңбегінде Ғ. Мадина қазіргі қазақ тіліндегі жақсыз сөйлемдерді баяндауыштардың жасалу ыңғайына қарай, қандай тұлғалардан жасалғандығына байланысты он үш топқа бөліп қарап, әрқайсысын ана тіліміздің фактілерімен дәлелдеп, маңызды түйін жасады [2, 71].
1960-70 жылдары К. Аханов жай сөйлемдерді бір құрамды, екі құрамды, бір тұрлаулы мүшелі, екі тұрлаулы мүшелі деп топтастырып қарастырса [2,71], Ж. Садуақасов қазақ тіліндегі бір құрамды сөйлемдерді зерттеу нысаны етіп алды [2, 71]. Жай сөйлемнің басқа түрлерінен тек оқулық аясында ғана мағлұмат беріліп жүр. Толымсыз сөйлемдер қазақ тіл білімінде әлі де түпкілікті зерттеуді қажет етеді. Оқулық көлеміндегі жұмыстарда бұл мәселе тек шолу жасаумен ғана шектелген. Осы кезге дейінгі барлық грамматикаларда толымсыз сөйлемлер жай сөйлемдердің бір түрі ретінде енгізіліп келді. Бұл еңбектерде аталған сөйлем түріне берілген анықтамалар, негізінен, ойға қатысты сөйлем мүшелерінің түгел қатысу, қатыспауын басшылыққа алған. Дегенмен, қазақ тіл білімі мамандарының арасында толымсыз сөйлемдерге бірізді берілген анықтама жоқ. Қазақ тіл білімінің негізін салушы ұлы ағартушы ғалым А. Байтұрсынұлы Тіл тағлымы атты еңбегінің Сөйлем түрлері деген бөлімінде толымды және толымсыз сөйлемдерге мынадай анықтама береді: Тұрлаусыз мүшелері бар сөйлем толымды сөйлем деп аталады. Мысалы: Өлген келмес, өшкен жанбас. Берген алар, еккен орар. Жер таусыз болмайды, ер даусыз болмайды. Көп қорқытады, терең батырады. Ағаш көркі - жапырақ, адам көркі - шүберек. Ал тұрлаулы мүшенің біреуі немесе екеуі де жоқ болса, сөйлем толымсыз деп аталады. Мысалы: Ит тойған жеріне, ер туған жеріне. Барымен базар, жоқты қайдан табар. Күлме досыңа, келер басыңа. Баланы жастан, қатынды бастан [4, 296-297]. Қазақ тіл білімін зерттеуші профессор Қ. Жұбанов толымды және толымсыз сөйлемдерді толық сөйлем және олқы сөйлем деген атаулармен атайды да, негізгі мүшелері түгел (бастауышы да, баяндауышы да бар) сөйлемді толық сөйлем дейміз, ал негізгі мүшелерінің (бастауышының немесе баяндауышының) біреуі не екеуі де жоқ болса, сөйлем олқы сөйлем деп аталады деген анықтама береді [5, 146]. Автор мысал ретінде мына өлең жолдарын келтіреді : Қартайдық. Қайғы ойладық. Ұлғайы арман (Абай). Берілген өлең жолдарының соңғы сөйлемін толық сөйлем деп, алдыңғы екі сөйлемді олқы сөйлем деп көрсетеді. 1950 жылға дейінгі мектеп оқулықтарында сөйлемнің толымсыз болуын тұрлаулы мүшелерінің бірінің түсіп қалуымен түсіндіріліп келеді [6,160]. Ал педучилищелерге арналған оқулықтардың әрқайсысында бұған (толымсыз сөйлемдерге) берілген анықтама әр түрлі. Профессор Н. Т. Сауранбаев педучилищелерге арналған Қазақ тілі оқулығында жай сөйлемдерді тұрлаулы мүшелерінің айтылу - айтылмауына, бар - жоқтығына қарай жақты - жақсыз, толымды - толымсыз, атаулы деп үшке бөледі де, одан әрі сөйлемнің толымды және жақты түрлеріне анықтама береді. Ал жақсыз, толымсыз, атаулы сөйлемдерді бір бөлек қарастырады. Ғалымның бұл сөйлемдердің үш түрін бөлек қарауы олардың өзара ұқсастығын тануынан болса керек. Ондай ұқсастық автордың пікірінше, олардың толымды мүшелерінің жоқтығында. Ғалым аталған еңбегінде толымды сөйлем деп бастауышы мен баяндауышы, кейде толықтауышы түгел айтылған сөйлемді айтады да, толымсыз сөйлем деп сол аталған тұрлаулы мүшелермен бірге толықтауышы да қатыспай тұрған сөйлемді айтады. [7,190]. Ал Ғ.Әбухановтың [8,313] және Қазіргі қазақ тілі оқулығында [9,502] ойға қатысты мүшелері түгел айтылған сөйлем толымды болады, ал ойға қатысты мүшелері толық айтылмаған олқы сөйлем толымсыз сөйлем болады деген анықтама берілсе, қазақ тіл білімінің М. Балақаев, Т. Сайрамбаев [10,227-227], Т. Қордабаев пен М. Балақаев [11,171], О. Күлкенова [12,75], С. Аманжолов [13,174-175] сынды ғалымдарының еңбектерінде толымсыз сөйлем ойға қатысты мүшелерінің жоқ болуымен сипатталады деген пікірлер айтылады.
О. Төлегенов толымсыз сөйлемдер мәселесіне арнайы тоқталып, олар жалпы сөйлем құрылымының толымсыздығы сөйлеу түрі мен стилінің өзгешелігіне байланысты болады, сондықтан ол қосымша бір топтастыру принципі ретінде анықталатынын айтады [14,44]. А. Әбілқаев жай сөйлемнің түрлері (жақты, жақсыз, толымды, толымсыз, атаулы) жайлы өз еңбегінде біршама тұжырымдар жасайды [14,44]. Зерттеуші ғалым Ж.Садуақасов толымсыз сөйлем: контекст пен ситуациядан тыс алғанда сөйлемнің мағыналық толымсыздығы байқалып, оны толықтыруға болатын сөзді контекспен табу мүмкіндігі болса және оны сөйлемге енгізгенде мағынасына нұсқан келтірмейтін болса ғана ондай сөйлемдерді толымсыз сөйлем дейміз, - деген анықтама береді [3, 26].
Демек, мектеп грамматикаларындағы берілген анықтамалар тұрғысынан қарасақ, толымды сөйлемге бастауышы мен баяндауышы толық қатысып тұрған сөйлемдер жатқызылады, ал бастауышы жоқ сөйлемдер әрдайым толымсыз сөйлемдер болмақ. Профессор Н. Сауранбаевтың берген анықтамасында толықтауыштың қатысу- қатыспауы да сөйлемнің толымды я толымсыз екендігін білдіреді [7,190]. Сонда сөйлемнің толымды не толымсыз болуы үшін сөйлемнің қалған тұрлаусыз мүшелері - анықтауыш пен пысықтауыштың қатысу - қатыспауы неліктен деген заңды сұрақ туады. Толымсыз сөйлемдер мәселесі қазіргі қазақ тілінің маңызды да күрделі мәселелерінің бірі болғандықтан, ол теориялық жағынан да үлкен қызығушылық тудырады. Теориялық жағынан алғанда бұл мәселе жалпы синтаксис теориясының негізгі сұрақтарымен тығыз байланысты: сөйлемді тіл бірлігі ретінде түсіну, сөйлем құрылысы мен оның мүшелері жайлы зерттеулер, сөйлем мен сөз тіркесінің арақатынасы туралы мәселелер. Қарастырылып отырған мәселенің практикалық маңыздылығы оның мектептегі синтаксистік талдау жасаумен тығыз байланысты болумен айқындалады. Синтаксистік талдауды сөйлемнің түсіп қалған мүшесін ойша түсіну, қалпына келтіру принципі арқылы жасау субъективизмге көп жол береді. Олай деуге себеп, түсіндірілген сөйлем мүшесін әр адамның әр түрлі қабылдауы, әрбір сөзді түрлі мағынада, сондай - ақ түрлі формада түсінуі әбден мүмкін ғой. Толымсыз сөйлем аумағы , оны дәстүрлі қолданысы өте кең. Бұл термин арқылы түрлі синтаксистік көріністер бірігеді: 1) монологтық және диалогтық бірлікті білдіретін құрылымдардың элементтері; 2) етістіксіз дербес қолданылатын құрылымдар; 3) тұрақты фразеологиялық бірлікті білдіретін сөйлемдер; 4) күрделі сөйлемдердің құрылымдық элементтері;
1.2 Толымсыз сөйлемнің тілдегі көрінісі. Толымсыз сөйлемдер тілде өзіндік ерекше қызмет атқарады. Сөйлемнің толымсыз түрде жұмсалуы оның грамматикалық белсенділігін төмендетпейді, сондай-ақ кемшілігі бар сөйлем деуге де мүмкіндік бермейді. Толымсыз сөйлемдер тілімізде сөздерді үнемдеп жұмсап, бір сөзді орынсыз қайталамау мақсатында, ойды ықшамдап, тұжырымдап жеткізу үшін жұмсалады. Сөйлемнің толымсыздығы жайлы сөз болғанда, ең алдымен, оның грамматикалық жағы ескеріледі. Өйткені толымсыз сөйлемдер мағынасы жағынан толымсыз емес, сондықтан ол жалпы сөйлемге тән қасиет - қарым-қатынас құралы бола алады. Мұндай сөйлемдер грамматикалық жағынан толымсыз, атап айтқанда, олардың синтаксистік құрамы толымсыз болып келеді. Сонда сөйлем толымсыз болу үшін қажетті шарт - ойға қатысты бір немесе бірнеше мүшенің ерекше айтылмай түсіп қалуы. Жалпы алғанда, толымсыз сөйлемдерді түсіну оңай, өйткені берілген сөздердің грамматикалық формаларынан олардың қатыспай тұрған, бірақ ойдағы мүшелермен өзара байланысы білініп тұрады. Толымсыз сөйлемдерді жіктеуге олардың мағына-мазмұн толықтығы я формалды-грамматикалық құрамының толықтығы ғана емес, сонымен бірге келесі жайттар да ескерілуі тиіс деп санаймыз: 1. толымсыз сөйлемнің пайда болуындағы контекст пен жағдаят факторы; 2. қатыспай тұрған сөйлем мүшесінің синтаксистік қызметі. Толымсыз сөйлемдердің білдіретін мағынасы алдыңғы сөйлемдер мазмұнына не болмаса сөйлеу процесі өтіп жатқан жағдайға сүйенеді. Мұндай байланыстың ерекшелігін анықтау үшін сөйлем мен контекст арақатынасының түрлеріне тоқталып кетелік: Біріншіден, сөйлемде беріліп тұрған жеке сөздің мағынасы, сондай-ақ есімдердің нақты мағынасы алдыңғы немесе кейінгі контекст арқылы түсінікті болады. Мысалы: 1. Бірақ жолдастары, бастығы Ақылбай болып, Кәкітайға қарсы жабыла дау айтты. Қатты күлгендерін естіген соң топқа енді Баймағамбет пен Ербол келіп қосылды (М. Әуезов ). 2. Бұл баланың аты Ораз еді. Әке, шешесі осы колхоздың мүшесі (Б.Соқпақбаев). 3. Қыз оны туысындай көрді. Жақын шырай беріп, ұзақ қарап қоштасты (М. Әуезов ). Бұл мысалдардың алғашқы сөйлемдері кейінгі сөйлемдерге қарағанда толымды. Ал кейінгі сөйлемдердің бірінде анықтауышы жоқ болса, екіншісінде бастауышы түсірілген.
Екіншіден, жекелеген сөйлемдер арасында түрлі мағыналық қатынастар орнауы мүмкін: себеп-салдарлық, мезгілдік, жалпылық- жекелік т.б. Мысалы: 1. Сол жылғы жорық сәтсіз болды. Хандардың алауыздығы мақсатқа жеткізбеді (Қ. Жұмаділов ). 2. Не ғажап, әншейінде уыздыға сөз бермейтін Ұзақ осы әңгіменің біріне де қатысқан жоқ. Төрге ұмтылмай, күйеулігін сақтап, босаға жақтан орын алған. Сол бетінде басына іс түскен адамның кейпін танытып, тымпиып отырды да қойды. Тек шайға қанған соң ғана жадыраған кейпі бар (Қ. Жұмаділов ).
3. Әлдеқандай қамқор, күтімшіл жанның Аяжанды бұл сапарға құнттап, майпаздап шығарып салғаны көрініп тұр. Киімдері тап-таза, ықшам (Б.Соқпақбаев). Беріген үзінділердегі бірінші және екінші сөйлемдер арасында себеп- салдарлық байланыс бар екенін көруге болады. Жай сөйлемдердің айтылу мақсатына қарай төрт түрге бөлінетіні белгілі. Толымсыз сөйлемдерді де осы төрт түрге қатысты қарастыруға болады екен. Айтылу мақсаты мен интонацияға байланысты жіктелетін хабарлы, сұраулы, лепті, бұйрықты сөйлемдер толымды ды, толымсыз да түрде жұмсала алады.
1) Толымсыз хабарлы сөйлемдер.
Сұраққа берілген жауап - сөйлемдер сөйлем ретінде интонация арқылы қалыптасады. Толымсыз хабарлы сөйлемдер бәсеңдеген дауыспен аяқталады, қайта сұрақ қойылмаса, мұндай сөйлемдердің тыныс белгісі нүкте қойылуы керек. Толымсыз хабарлы сөйлемдерде хабар толымды сөйлемдегі сияқты немесе интонация арқылы беріледі. Толымсыз хабарлы сөйлемдер көбінесе диалогта кездеседі. Диалогтың екінші компоненті түгелдей толымсыз сөйлемнен тұрады деуге болады. Толымсыз хабарлы сөйлемде баяндауыш нақтылауды не теріске шығаруды білдіреді. Мысалы: - Әрине, поезбен келген боларсың? - Әрине. - Қалай екен поезда? - Жаман, - дедім мен, көргенімді жасыра алмай. - Неге жаман? - Іші тығыз. Дем алуға болмайды. Төбелес, жанжал, сөгісу (С.Мұқанов). - Аяжан, қайдасың? - Мұндамын. - Жалғыз өзің неғып тұрсын? - Жұлдыздарға қарап. - Жүр, жат (Б.Соқпақбаев).
2) Толымсыз сұраулы сөйлемдер. Толымсыз сұраулы сөйлемдер де тіліміздегі қалыпты сұраулы сөйлемдер секілді жауап алу мақсатында қолданылады. Толымсыз сұраулы сөйлемдерді екіге бөлуге болады: а) Сұрау есімдігінің қатысуы арқылы жасалады. Бұған көбіне жетек сұрақты білдіретін сұраулы сөйлемдерді жатқызуға болады. Мысалы:
1. - Мен үйге кетем. - Қашан? (Қ. Аманов ) 2. - Мен сенімен отырмаймын. - Неге? (Д. Исабеков ) ә) Толымсыз сұраулы сөйлемнің бұл түрі бірінші сөйлемде айтылған бір мүшенің қайталануы арқылы жасалады. Мысалы: - Сіз асығыс па едіңіз? - Онша асығыс та емеспін. Маған үйге соға кету керек. Үйде қызым отыр.
- Қызым?! Сіздің қызыңыз ба?
- Иә ( Д.Исабеков)
- Қайдан алдың? - Заставадан сатып алдым. - Семіз бе? - Семіз болғанда қандай. Жарылғалы тұр. (Б.Соқпақбаев). 3) Толымсыз лепті сөйлемдер. Бұл сөйлемдер арнайы интонацияның әрі эмоцияның басым болуымен сипатталады. Мұнда интонация үлкен рөл атқарады. Мысалы: - Кім ол келген? - Патшайым! Немесе: - Кім ол келген? - Патшайым (Қ. Аманов ).
- Ораз, мынау үйде не бар? - Бұл ұста дүкені ғой. Сарыбай кәрия осында жұмыс істейді. - Ұста дүкені?! - Ия (Б.Соқпақбаев). Екі үзіндінің құрамы, мағынасы бірдей, тек алдыңғысындағы жауап - сөлем де, сұрақ-сөйлем де көтеріңкі дауыспен айтылғандықтан, лепті сөйлем болып тұр.
4) Толымсыз бұйрықты сөйлемдер. Бұйрықты сөйлемдер табиғатында қысқалықты, ықшамдылықты талап етеді. Сол себептен де бұйрық мәнді білдіретін жекелеген сөздер мен айтылыстар етістіксіз де сөйлем түзе береді. Толымсыз бұйрықты сөйлемдер өз позициясы және басқа да өзіне тән белгілеріне байланасты басқа толымсыз хабарлы, толымсыз лепті, толымсыз сұраулы сөйлемдерден ерекшеленеді. Толымсыз хабарлы, сұраулы, лепті сөйлемдер аналогиялық жағдайларда кездесетін болса, толымсыз бұйрықты сөйлемдер монологиялық жағдайда қалыптасады. Бұл сөйлемде түсірілген мүшені сөйлем мазмұнына қарай анықтайтын болсақ , толымсыз хабарлы, сұраулы, лепті сөйлемдерде түсірілген мүше алдыңғы сөйлемдерден белгілі болады. Кей жағдайларда баяндауыштың түсірілуі кездеседі. Мысалы: Босаған ат құладүзге қарай осқырына жөнелді. - Ойбай, ат кетті- дедім мен лаушыға. Ол кәне?! дегенше, қашқан ат қараңғы түнге сүңги бастады. - Атыңа мін! - дедім лаушыға (Д. Исабеков ) Немесе: Қамысбай шаш ал десе, бас алатын, Майбасардың өзінен асқан бүлік, қанқұйлының өзі. Түсінер !- деп бұйырды да,бәрін аттан түсірді. Борсақтың да қостайтын біреуі табылды. Ол Жексен дейтін шалдың інісі - Жетпіс еді. - Көрден бас бұрмауын, көрде сасы қалғырдың! - деді Жетпіс те. Қодар мыналардың әдейі келген жайын байқады да, бұрылып, салқын жүзбен: - Нелерің бар, жандарым? - деп еді. Қамысбай тепсініп кеп: - Неміз болушы еді? Сендерді ұлық шақыртып жатыр. Мына Қарашоқыда елдің игі жақсысы жиналып отыр!- деді (М. Әуезов ). Толымсыз сөйлемдердің сөйлеу тілінде, әсіресе сөйлеудің монологтық түрінде де, диалогтық түрінде де алатын орны ерекше. Сөйлеу адамдардың бір-біріне тіл арқылы ықпал етуін жүзеге асырады. Тіл мен сөйлеудің арақатынасы жөнінде Ф.де Соссюр: Тіл сөйлеудің жүзеге асырылуы үшін, сөйлеу арқылы әрекет ету үшін қажет. Ал сөйлеу тілдің қалыптасуы үшін қажет. Тіл әрі сөйлеу құралы, әрі оның нәтижесі,- дейді [20,31].
Диалог пен монологты сөйлеудегі кездесетін толымсыз сөйлемдер бір-бірінен пайда болу жолдары, синтаксистік құрылысы жағынан ерекшеленеді. Диалогта, негізінен сөйлемдер сұрақ-жауап түрінде келсе, монологта толымсыз сөйлемдер алдыңғы сөйлемде айтылған сөйлем мүшесінің қайталанбауы мақсатында жұмсалады. Мысалы. Абай атының басын өзгелерден оздырыңқырап кеп, қос молаға көз жіберіп, көп үнсіз тұрып қалды. Бұның селдір сұлу сақалына енді сәл ғана ақ араласқан. Айналасына азырақ ажым жиылған мұңлы көзін кейде қысыңқырап қарайды. Кейде, әлдебір күндерді алаңсыз көңілмен есіне түсірмектей, көзін жұмып тұрып ойланып қалады (М. Әуезов). Бұл үзіндіде бастауыш бірінші сөйлемдегі Абай сөзі. Екінші сөйлемде сол бастауышты қайталамау мақсатында автор бұның сілтеу есімдігін қолданып, кейінгі үшінші, төртінші сөйлемдерде оны (бастауышты) мүлде қолданбайды. Бұл - бір сөзді артық қайталамаудан туындаған мақсат. Толымсыз сөйлемдердің тілдегі көрінісі жайлы айтқанда адамдардың өмірімен тығыз байланысты ақпарат құралдарының бірі саналатын газет-журналдардағы мақала атаулары туралы да сөз қозғағанды да дұрыс деп санаймыз. Өйткені көркем шығарма тілі, ауызекі сөйлеу тілі сияқты газет-журналдар да біздің өмірімізден елеулі орын алады. Газет- журнал бетіндегі мақалалалар көбінесе толымсыз сөйлемдер арқылы беріледі. Себебі неде? Мақсаты не десек, мақала атауларының толымсыз сөйлемдермен берілуінің тиімді жақтары бар екен. Біріншіден, мақала атаулары өз оқырманын еліктіруі тиіс. Екіншіден, мақала атауларының толымсыз сөйлемдермен берілуі үнемдеу заңымен байланысты туындайды. Үшіншіден, мақала атауын табудың өзі тапқырлықты қажет етеді. Төртіншіден, мақала атауы коммуникативтік талапқа жауап беруі тиіс. Талдау жасамас бұрын біз алдымен газеттегі мақала атаулары ретінде толымсыз сөйлемдер қандай құрылымдық типтері кездесетінін анықтап, оны жалпы қазіргі қазақ тіліндегі толымсыз сөйлемдердің құрылымымен салыстырып, функционалды-стилистикалық ерекшеліктеріне тоқталайық. Талдауымыз дәлелді болу үшін тілдік деректер ретінде Жас Алаш, Егемен Қазақстан, Алматы ақшамы, Заң газетіндегі мақала атауларын алдық. Материалдар мен тілдік фактілерді жинақтау барысында біз толымсыз сөйлемдермен берілген мақала атауларының келесі құрылымдық типтерінің көп кездесетіндігіне көз жеткіздік. 1. Контекстуалды толымсыз мақала атаулары. Толымсыз сөлемнің бұл түрінде негізгі, тұрлаулы мүшелерімен қатар тұрлаусыз мүшелері де түсіріле береді. Мысалы, мына газет мақаласының атауында бастауыш түсіп қалған. Сенім грамотасын қабылдап алды (Заң). Бірақ түсірілген бастауышты газет мақаласының алғашқы сөйлемдерінен тауып алуға болады. Жоғарыда келтірілген мысалдың толық мәтіні төмендегідей: 10 қаңтар күні Мемлекеттік хатшы Әбіш Кекілбаев Қатар мемлекеттің Қазақстан Республикасының төтенше және өкілетті елшісі қызметіне кіріскен Хасан Али Хусейн Әл- Нимадан Сенім грамотасын қабылдап алды (Заң).
Мұны формула түрінде былай көсетуге болады: (Б-т) + Т.м. + Б-н. Жалпы, мақаланың толымсыз атауларындағы тиісті мүшелердің бірінің қатыспай тұруы тек тілдік үнемдеу заңымен ғана байланысты емес, олардың түрлі стилистикалық қызмет атқарумен де байланысты болады. Ендігі мәселе - тұрлаусыз мүшелер. Тұрлаусыз мүшелердің түсірілуі сирек кездесетін құбылыс емес. Көбінесе бұл құбылысқа тура толықтауыш ұшырайды. Формула түрінде мұндай мақала атауын мына типте көрсетеміз: ( Б-т +Б-н + (Т.т.) ) Мысалы: Орынба сарлары орға жықты (Егемен Қазақстан). Мақала толық мәтіні: Кезегімен сөз сөйлеген кеңсе мүшелері әкімді орға жыққан орынбасарлары деп қорқытты. Мұнан көріп отырғанымыздай, мақала атауы ретінде мәтіндегі сөйлемнің соңғы мүшелері алынған. Тіпті сөзбе-сөз қайталанған тек сөздер орнын ауыстырған.
2. Кейбір мақала атаулары сұрақ-жауап түріндегі сөйлемдермен беріледі. Мысалы:
а) Теледидар досың ба, қасың ба? Ұлттық телеарнадағы қазақша хабарлардың жай-күйі (Алматы ақшамы). ә) Қайсысына барар едіңіз? Бір күнде екі ескерткіш ашылды (Жас алаш). 3. Мақала атауларында эллипсистенген сөйлемдер де өте көп кездеседі. Әдетте бұл сөйлемдер қысқалылығымен сипатталады. Айтылмай тұрған баяндауыш қалпына келтіруді қажет етпейді, бірақ құрылымда баяндауыштың бар екенін, қатысып тұрғанын байқау қиын емес. Эллипсистенген сөйлемдермен берілген мақала атаулары көбінесе экспрессивті болып келеді . Эллипсистенген сөйлемдермен берілген мақала атауларына тоқталайық: а) атау септікті есім сөз + септік жалғаулы сөз тіркесі пысықтауыштық немесе объектілі мағынаны білдіреді. Мысалы: Қанды қол қарақшы - ауыл маңында (Заң). ә) сан есім + есім сөз + көмекші сөз + есімді тіркес. Мысалы: 2000 жылдықтың аяқталуына 30 күн (Егемен Қазақстан ). 2000 жылдың алғашқы 2000 сәбиі. 2000 жылы туылған 2000 сәбиге - 100 000 теңге. 2000 жыл - XX ғасырдың соіғы жылы (Жас алаш ). * Толымсыз сөйлемдердің грамматикалық көрінісі оның толымсыздық дәрежесіне байланысты болады. Осы грамматикалық көрінісіне сай бұл сөйлемдерді мынадай грамматикалық топтарға бөлеміз: 1) шағын түрде толымсыз болып құралған сөйлем; Шағын толымсыз болып құрылған сөйлемнің бір немесе екі мүшесі түсіріліп тұруы мүмкін. Мысалы: Атқа мініп, аңға шыққан соң Тұрғанбайдан қайда барамыз Абайлар сұрамайтын. Шынға келгенде сұрауға бата алмайтын да (М. Әуезов). Берілген мысалдың екінші сөйлемде бастауыш және толықтауыш мүше түсіріліп тұр. Сонымен қатар неліктен сұрауға бата алмайтындықтарының себебі де белгісіз. 2) мол толымсыз болып құралған сөйлем. Мол толымсыз болып құралған жай сөйлем бір ғана тұрлаусыз мүшеден құрылуы мүмкін. Мысалы:
- Сен оны қашан көрдің?
- Кеше. Толымсыз сөйлемдер:
1. Бастауышсыз толымсыз сөйлем. Аман аттан түсті. Атын бір шөкеге байлай салды. Шоқпарын қос қолдап, оңтайлап ұстап, қасқырға тура бармай, жанамалай тура жүрді. Асыққан жоқ. Қауіпті жауға көзінің қиығымне қарап, қауіпсіз адамша басып келеді (Ғ. Мұстафин). Дәрібай Алматы институтты бітірді. Одан соң аспирантураны бітірді. Одан соң диссертацмя қорғап, ғылым кандидаты деген атақ алды. Қазір педагогикалық институтта сабақ береді (Б.Соқпақбаев). Бастауышсыз толымсыз сөйлемдердің кейінгі жалғас сөйлемдерінде бастауыштың болмауы осы құрылымды толымсыз етіп тұр. Бастауыштың қай сөз екені Аман және Дәрібай алғашқы сөйлемнен белгілі. 2. Баяндауышсыз толымсыз сөйлем. Мен одан: - Неге күлдің?- деп сұрадым. - Жәй әншейін. Бір қайғылы оқиға (І. Есенберлин). Баяндауышсыз толымсыз сөйлемнің баяндауышы қатыспай тұрғанын жауап сөйлемнен көреміз. Мұның да баяндауышын күлді алдыңғы сұрақ-сөйлем арқылы орнына қоюымызға болады. 3. Толықтауышсыз толымсыз сөйлем. Қимастық шерге толы, сағынышты ана көңілі зорға шыдап жүргенін сездірді. - Бірақ,- деп жыламсыраған үні қатқылдана түсті, - менің де сенен тілер тілегім болса,сенің бермесіңе болар ма? Мен сенен аналық өтініш етем. Сол қолқамды бересің бе?- деп баласын иығына құшақтай түсіп, жауап күтті. Әбіш іркілген жоқ шешесі бұлай өтінгенге өзі де қатты толқыған-ды. - Апа, айт, беремін, -деп тез кесті (М. Әуезов). Толықтауышсыз толымсыз сөйлемге келтірілген мысалдың соңғы сөйлемінде өтінішіңді, қолқаңды деген тура толықтауыштар түсіріліп тұр. 4. Анықтауышсыз толымсыз сөйлем. - Осынша жыл колхоздың малы деп жүрді ғой. Өзі болмаса жылқылары жоғалып кететіндей (Б. Нұржекеев). Анықтауышсыз толымсыз сөйлемде колхоздың деген меншік анықтауышы түсірілген.
5. Пысықтауышсыз толымсыз сөйлем. - Қазір Хасен келеді. - Келсе ше (І. Есенберлин) Пысықтауышсыз толымсыз сөйлемге берілген мысалдың жауап-сөйлемде бастауыш Хасан пен бірге пысықтауыш мүше қазір сөзі түсірілген. * Толымсыз сөйлемдердің түсірілген мүшелерін контекст пен жағдаятқа байланысты орнына қоюға болады. Мұнан толымсыз сөйлемдерді тіл білімінде контексттік , жағдаяттық және эллипсистікдеп бөлуі шығады. Біз осы үшеуіне де контекстің ықпалының күшті екенін көреміз. Демек, толымсыз сөйлемдердің қай-қайысы болмасын сөйлеумен тығыз байланысты деген сөз.
* Сонымен, толымсыз сөйлемдер ауызекі сөйлеу тілінде де, кітіби- әдеби сөйлеу тілінде де кездеседі екен. Сондай-ақ аталған сөйлем тұрмыстық сөйлеу тілінде де жиі ұшырасады. Ауызекі сөйлеу тілінде де толымсыз сөйлемдер сөйлеуде көрінсе, көркем әдеби тілде монолог түрінде, көркем шығарма тілінде, газеттегі мақала атауларынан көрініс табады екен. Толымды және толымсыз сөйлемдердің белгілі функционалды сөйлеу стилдерінде кездесуі екі сөйлемнің бөлінуіне әкелмейді. Ауызекі сөйлеу тілі және кітаби-әдеби сөйлеу тілі жалпыхалықтық тілдің бір түрі болғандықтан, сөйлемдердің құрамы, үлгілері жағынан ұқсастықтары болады, тек әрқайсысы өз нормаларына сәйкес таратылып, жұмсалады.
2 ТОЛЫМСЫЗ СӨЙЛЕМНІҢ ТҮРЛЕРІ Сөйлемді толымсыз сөйлем деп қарастыруда оның құрамындағы белгілі бір мүшенің түсіп қалуына байланысты пайда болатын формалды-грамматикалық сипатын емес, сөйлемнің қандай дәрежеде және қандай сипатта толымсыз болып тұрғандығын басшылыққа алған жөн. Мәтіннен тыс қалатын сөйлемнің мағыналық толымсыздық деңгейін мына фактор арқылы анықтауға болады: 1) сөйлемнің функционалдық бағыты арқылы: оның әлеуметтік мәселелерін, хабардың толық жеткізілу жағдайын, яғни тілдің өзінің функционалдық түрлерін анықтау;
2) лебіздің нақты құрылымдық-функционалдық формалары арқылы: іс-әрекетке байланысты сұрақ, жауап, іске қосылу, сезімді білдіру, эмоционалдық-сапалық баға, хабардың суреттелу не баяндалу сипаты;
3) сөйлеу әрекетінің шарттары мен формалары арқылы: белгілі бір ортада әңгімелесу, сұхбаттасу, жалпы қарым-қатынас жасау. Сөйлем толымсыздығын анықтау факторлары жайлы А.М. Пешковский мынадай екі факторды атап көрсетеді:
1) сөйлеу сәтіндегі сөздердің өзара байланысы, яғни контекстің болуы; 2) сөйлеу әрекетәнде сөздердің басқа нақты көріністерімен алмасуы. [17, 35]. Соңғы фактор, әсіресе, ауызекі сөйлеу тілінде көп ұшырасады. Кітаби-әдеби тілде бұл жағдай автор сөзі арқылы жеткізіледі. Кітаби-әдеби тіл үшін көкем әдеби шығарма тілі үшін сөйлеу сәтіндегі жағдайды ғана емес, сонымен бірге сол жағдайды бейнелеуге қатысты сөйлеуді де ескерген жөн. Сондықтан кітаби-әдеби тілде толымсыз сөйлемдерді түзетін контекст пен жағдаят тығыз байланыста болатындығына көз жеткізіміз. Сөйлемнің формалды құрамының толымсыздығына қарап сөйлемді толымсыз деуге болады, бірақ құрамында белгілі бір сөйлем мүшелері түсірілген сөйлемнің өзін біздің санамызда сөйлем деп қабылдау қалыптасқан ғой. Бұл сөйлемдер де белгілі бір хабарды жеткізіп тұрады. Дегенмен бұндай деп толымсыздықты көрсететін бірден-бір жалғыз сөйлем түрі емес. Көрініс, процесс, объект пен субъект нақтылығын көрсететін бағалау мәніндегі сөйлемдерді біз формалды түрде толымды сөйлемдер дей аламыз. Мысалы: Масқара!, Тамаша! т.б.
Толымсыз сөйлемнің түрлерін анықтауда сөйлемнің грамматикалық толымсыздығының ұстанымдығына сәйкес келмейтін типтерін анықтай отырып, бөліп аламыз. Толымсыз сөйлемдерді жіктеуге негіз болатын факторлар: 1) қолдану аясы (ауызша және жазбаша сөйлеу); 2) қарым-қатынас сипаты (монолог және диалог); 3) сөйлемнің контекстпен байланысы; 4) сөйлемнің сөйлеудегі көрінісі. Толымсыз сөйлемнің әрбір түрінің көрсетілген факторлармен байланысы өзара қатынасы арқылы анықталып, өзіндік құрылымға ие болады. Зерттеу нәтижесінде толымсыз сөйлемдердің төмендегідей түрлері анықталды: 1. Жағдаяттық толымсыз сөйлемдер; 2. Контекстуалды толымсыз сөйлемдер; 3. Толымсыз диалог репликалары; 4. Элипсис (баяндауышсыз) сөйлемдер.
Жағдаяттық толымсыз сөйлемдер
Қазақ тілі синтаксисінің маманы Р.С.Әміров сөйлемнің құрылысы, құрамы сөйлеу үстінде жағдаят пен контекске бағынышты болатынын айта келіп, жағдаят пен контексті екі бөлек ұғым деп, қарайды: сөйлеу жағдаяты дегеніміз - пікір алысудың диалог, монолог түрінде болуына байланысты; контекст - сөйлемнің ой айту үстінде басқа сөйлемдермен қатынасты болуы. Байқалып тұрғандай, ғалым контексті тар ұғымда қолданып синтагма аясымен шектейді. Ал контекст ұғымының кең ұғым екені белгілі. Біз контекст белгілі бір тілдік единицаның қолдану шарты түсінгенде, тілдік орта мен сөйлеу жағдаятын да қамтимыз. Автордың жағдаят пен контексті қатар алуы да жай нәрсе емес. Мәселен, Лондон мектебінің өкілдері біреумен сөйлесіп тұрған адам, хабарды жеткізуші не болмаса қабылдап тұрған адам белгілі бір контекст аясында болатынын айтады. Ал жағдаят пен контексті ұштастыратын жайт - сөйлеудегі екіұштылықты айқындау, олқылықты толтыру. Осы тұрғыдан келгенде, ситуация мен контексті бір-бірінен оқшаулаудың қажеті аз деп ойлаймыз. Контексті арнайы зерттеп жүрген Б.Я.Мыркин жағдаятқа контексте сөйлеу мазмұнын ажыратуға мүмкіндігі бар, сөйлеуге мезгілдік және мекендік қатысы бар нысандарды жатқызады да, ситуацияның бір түрі ортақ, жалпы білу ситуациясын маңызды деп санайды. Өз кезегіндегі бұл ситуацияны мәдени контекспен теңестіреді. В.Я.Мыркин жағдаят - сөйлеудің міндетті түрдегі ұстыны, сондықтан сөйлеу дегеніміз - мәтін мен жағдаяттың қосындысы екенін дәлелдейді. Ал жағдаяттың өзі контекстің бір түрі екені жалпы тіл білімінде дәлелденген.
Жағдаяттық толымсыз сөйлемдер, жағдаяттық репликалар - толымсыз сөйлемнің ең көп таралған түрі. Олар белгілі бір жағдаятқа байланысты қатынастың толық та түсінікті бірлігі ретінде қолданылады. Сөйлеу жағдайының өзі қарым-қатынасқа түсушілерге сөзбен жеткізілмей тұрған түсінік не көрініс туралы хабар беріп тұрады. Жағдаяттың өзін тілдік және тілдік емес деп бөліп қарастыруға болады: 1) тілдік емес: баяндау, суреттеу; 2) тілдік. Тілдік жағдаят - мәселе адамға, оның іс-әрекеті мен сөзіне байланысты жағдаят. Өйткені жағдаятты туғызатын да, жалғастыратын да адам. Тіл білімінде тәлдік жағдаяттарды үш аспектіге бөліп қарастырады: 1) тілдік жүйелер жағдаятты; 2) сөйлеу қызметі аспектісі; 3) сөйлеу аспектісі [53, 21]. Мысалы: 1. Тосып тұрған жұрттың ішінен бірен - саран дәті шыдамағаны сусып кетейін деп еді, Құнанбай: - Ей тарқама т.ге! тоқта былай! - деп саңқ етіп зілді бұйрық берді. Жұрт қайта иірілді (М. Әуезов). Бұл үзіндіде жағдаят құрылымы мен екінші адамның сөзі сөйлемнің семантикалық құрылымының синтагматикалық аспектісі арасындағы өзара байланыс өзіне назар аудартады: бұл жағдаятта тыңдаушы, сөйлеуші және тілді қолданған процесс бар. Осыған сәйкес сөйлемнің семантикалық құрылымында келесі компоненттер беріледі: предикат және екі актант: субъектілік, объектілік мағынада. Осылайша, берілген үзіндіде тілдік жүйенің жағдаяттық қыры көрінеді.
2. - Қалай жағдай? - деді Серік. Болат жауап орнына алдында жатқан қағазды алып, бүктеп, төрт бөлікке бөлді де бұрыштағы қорапқа лақтырып жіберді. Қорап умаздаған қағаздарға толы екен.
- Үшінші күн. Үшінші қорап, - деді Болат оған қарап (Қ. Аманов ). Бұл суреттеуде үш күн бойы мардымды мақала жаза алмаған Болат өз іс- әрекеті арқылы Серіктің сұрағына жауап беріп тұр. Сұрақ қоюшы да онан артық жауапты қажет етіп тұрған жоқ. 3. Сұлтан өзен жағасындағы Қожаны көріп ысқырып жіберді де, айғайлап: - Әй, Қожа достым, озат жылқышыдан жалынды сәлем! - деді ( Б. Соқпақбаев ). Бұл мысалда айтылу жағы көрінеді. Жағдаяттық толымсыз сөйлемдер өз құрылымына байланысты бастауышы, баяндауышы және тұрлаусыз мүшелерінің бірі айтылмаған толымсыз сөйлемдер болып келуі мүмкін. 1. Сөйлеу жағдайынан түсінікті болатын, бастауышы айтылмаған сөйлемдер: Дегенмен, тынышталайын деді, - деп, Малайсары шақшағын алды. - Өз жерлерінде жүргендей тайраңдауларын. Бәрібір біз жеңдік (Қ. Жұмаділов)
Ал мына келесі мысалда іс-әрекет иесі тек алғашқы сөйлемде ғана айтылып өтеді. Кейінгі сөйлемдерде іс-әрекет иесінің аты аталмаса да, істі кімнің істегені айқын көрініп тұрады. Ауыз үйден баланың жылаған даусы, әйелдің өксігі және ашулы күйеуінің айқайы естіледі. Көршісі Сәнім жан ұшыра үйінен жүгіре шыққанда Жарқынмен соқтығысып қалды.
- Өлгенше ұрды әйелін! Өлгенше соқты!..
- Не үшін? - деді Жарқын. - Кетем депті (О. Бөкеев ). 2. Толықтауышсыз жағдаяттық толымсыз сөйлемдер. Мұндай сөйлемдер диалогта көп кездеседі. Сөйлемдегі толықтауыш мүше тек алдыңғы сөйлемде ғана айтылады. Мысалы: Жантастың есіне Аяужанның хаты түсті. - Аяужан кетерінде тастап кетіпті, - деді Шерубайға, - оқисың ба? (І.Есенберлин). Толықтау ышсыз жағдаяттық толымсыз сөйлемдер, әсіресе, ашық сұрақпен немесе жетек сұрақпен келген сөйлемдерде жиі ұшырасады. Және де толықтауыш мүше айтылмаса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сөйлем - синтаксис зерттейтін басты тілдік бірліктердің бірі. Ол атқаратын қызметі тұрғысынан да, мазмұны жағынан да, грамматикалық белгілері тұрғысынан да синтаксистік форма ретіндегі алынған сөзден, сөз тіркесінен түгелдей өзгеше категория болып саналады.
Сөйлем - бегілі бір мағыналық және интонациялық тұтастыққа ие, грамматикалық тәртіппен байланысқан сөздер тізбегі ретінде көрінетін адамдар тілінің кіші бөлшегі (единицасы). Сөйлем, сонымен бірге, қарым- қатынас единицасы бола отырып, ойдың да қалыптасуы мен берілісінің единицасы ретінде тіл мен ойлаудың бірлігін көрсетеді. Сөйлем логикалық пікірмен қатысты, бірақ онымен барабар емес; әрбір пікір сөйлем түрінде беріледі, бірақ кез келген сөйлем пікірді білдіре бермейді. Сөйлем адам әрекетін білдіре отырып, оның еркі мен сезіміне қатысты эмоциялық, сезімдік ұғымдарды білдіруге де қызмет етеді. Сөйлемнің грамматикалық негізін шақ, жақ модальдік категорияларының және хабарлау интонациясының жиынтығынан тұратын предикативтілік құрайды ... [1,227]. Демек, сөйлемді белгілі мөлшерде аяқталған ойды білдіретін және предикативтілік пен модальділікке ие, интонациясы бар кесінді десе де болады.
Сөйлем бір сөзден тұрса да, белгілі бір дәрежеде актуалданған шындықпен сәйкестендірілген жағдаятты білдіреді. Мысалы: Жаз деген атаулы сөйлемнің мағынасы табиғаттың бір мезгілі екендігін білдіріп тұрса, ал сөйлем ретінде болмыстың бір шындығынан хабар береді. Бұған сай келіп тұрған құбылыс оны айтушы авторға да, бағытталған адресатқа да актуалданып тұр. Сөйтіп, сөйлем белгілі бір дәрежеде тың немесе енді ғана бегілі болған хабарды жеткізу үшін қарым-қатынас қызметін атқарады. Осыдан сөйлмнің предикативтілігін көрсететін аспектінің бірі - коммуникативтік аспекті - айқындала түседі.
Сөйлем субъект болмысының көрінісі, ойдың сөз жүзінде жарыққа шығуы, қалыптасуы болғандықтан, ол (сөйлем) субъективті сипатта көрінеді.
Адам ойының күрделенуі, дүниетанымның кеңеюі тіліне сөйлемдер жүйесіне ықпал етері хақ. Соның нәтижесінде арасында дербестік пен оқшаулық басым болған сөйлемдердің болуынан қазіргі тілімізде құрмалас сөйлемдер пайда болған. Дегенмен тілде тек күрделену процесін ғана өтіп отырмайды. Сөйлемдер жүйесінің қалыптасып дамуына әр түрлі тілде заңдылықтар өз ықпалын тигізіп отыратыны анық. Сонда заңдылықтардың бірі тіліміздегі - үнемдеу заңы.
Үнемдеу заңы адамға өз ойын көп сөйлемей-ақ, өз уақытын үнемдеу мақсатында аз ғана сөзбен білдіруіне себепкер болады. Ал мұның өзі белгілі бір ойды білдіру үшін керекті сөйлем мүшелерінің сөйлем құрамында түгел болмауына әкеп соқтырады. Осыдан сөйлемнің грамматикалық жақтан толымсыздығы туындайды. Бірақ бұл құбылыс бір тілде сөйлеуші әлеуметтік жағынан, аялық білімі деңгейлес коммуниканттардың арасында ойды жеткізу мен қабылдауда қиыншылық немесе түсініксіздік тудыра қоймайды. Сондықтан, тілімізде коммуникациялық жағдайдың орайына қарай, толымды да, толымсыз да сөйлемдер қолданыла береді. Әдетте ойды анық, дәл, толық жеткізу үшін толымды сөйлемді қолданамыз. Кейде өзара мағыналық байланыста келетін сөйлемдердің біразы түрлі себептермен толымсыз болып айтылады.
Тіл білімінде толымды және толымсыз сөйлемдерді белгілі бір тиісті сөйлем мүшесінің я мүшелерінің қатысу-қатыспауына байланысты ажыратылып жүр. Сондықтан мүшеленбейтін сөйлемдерді (сөз-сөйлем, атаулы сөйлем т.б.) толымды-толымсыз деп бөлуге келмейді. Толымды және толымсыз болып келетін сөйлемдер - бірқұрамды (бір негізді) және қосқұрамды (екі негізді) сөйлемдер. Осы тұста бірқұрамды (бір негізді) сөйлемді толымсыз сөйлем типіне жатқызу керек пе, жатқызбау керек пе деген мәселе шығады. Бұл мәселе турасында орыс тіл білімінде қарама-қайшы, алуан түрлі пікірлер көп. Біз сол пікірлердің ізімен бізбен қатар жүріп қазақ тілі синтаксисінің маманы Ж.Сәдуақасұлының кей пікірлеріне ден қойдық, сол пікірлермен пікір үйлесті. Атап айтқанда:
- ол (толымсыз сөйлем- Ж.Ж.) - бас мүше ғана емес, кез-келген мүшенің түсірілуімен байланысты; - сөйлем мүшесінің түсірілуі контекст, ситуация, стильдік құрылымға байланысты; - толымсыздық қосқұрамды сөйлемге де, бірқұрамды сөйлемге де тән; - толымсыз қосқұрамды сөйлемдерде бас мүше (негізінен, бастауыш әдейі стильдік мақсатта) түсіріледі. Ал бірқұрамды (негізінен белгілі жақты) сөйлемде бастауыш әдейі айтылмайды немесе бастан болмайды, сөйлем бастауыштың арнайы сөзбен берілуін қажет етпейтіндей дәрежеде әбден тұрақталып қалыптасқан болады; - контекст пен ситуация толымсыз сөйлем мен бірқұрамды сөйлемнің ара жігін ашу үшін емес, толымсыз және толымды сөйлемдердің ара жігін ашу үшін ғана негіз етіп алыну қажет. Демек, бірқұрамды сөйлемдер де, қосқұрамды сөйлемдер сияқты толымсыз бола алады. Бірқұрамды сөйлем мен қосқұрамды сөйлемнің айырма белгісі субъект-предикаттық қатынаста. Ал сөйлемнің толымсыздығының субъект-предикаттық қатынасқа ықпалы жоқтың қасы екенін есептесек, бірқұрамды сөйлем мен толымсыз сөйлемнің ара-жігін ашу аса қажетті де еңбек емес. Осы тұста А.Н.Кононовтың: Бірқұрамды сөйлемдердің толымсыз сөйлемдерден өзгешелігі сол, бірқұрамды сөйлемдерде жетпей тұрған тұрлаулы мүше контекстен де, сөйлеу жағдаятынан да білінбей тұрды, - деген пікіріне ден қоямыз.
Зерттеу жұмысымызда толымсыз сөйлем дегеніміз не, оның туындау себептері қандай деген сұрақтарғажауап берумен қатар, толымсыз сөйлемдердің құрылысы, синтаксистік жүйедегі орны, сондай-ақ оның құрылымдық сипатын тану мәселелері қарастырылады. Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ тіл білімінің синтаксис саласында толымсыз сөйлем деген құралым бар екені әлдеқашан танылған. Бірақ соған қарамастан біздегі жоғары оқу орындарының оқулықтарында, академиялық грамматикаларда осы санат лайықты орын ала алмай жүр. Әсіресе, соңғы, 2002 жылы, шыққан Қазақ грамматикасында мұны іліктірмеу түсініксіз жайт болған. Бұдан бұрынғы Грамматикаларды (1954,1967) жарияланған кезеңдерде толымсыз сөйлемдерді зерттеу деңгейі академиялық деңгейге жетпеген болар, ал қазір толымсыз сөйлемнің құрылымға қатысы, функционадық-коммуникативтік сипаттары, контекст және мәтінмен байланысты, тіл мен сөйлеуден алар орны сияқты мәселелер бір биікке шыққан сияқты, содан толымды және толымсыз сөйлем туралы зерттеулерді түйіндеу жұмстың өзектілігін толытады. Толымсыз сөйлемнің, біртума құбылыс емес, лингвистикалық норма екені дәлелденді. Толымсыз сөйлемдері тілдік жүйе аясына қарауға болады, ал оның коммуникативтік себебі- бейактуалдану құбылысы. Қазіргі кезең талабына ой жіберсек, тілдегі құрылымнан гөрі, коммуникативтік қызмет, функционалдық көрсеткіш, контекст пен мәтін мәселелері өзекті болып тұр. Зерттеу мақсаты - қазіргі қазақ тіліндегі толымсыз сөйлемдердің құрылымдық сипатын синхрондық тұрғыдан тану, толымсыз сөйлем ұғымының көлемін, толымсыз сөйлемдерді анықтаудың құрылым-синтаксистік және коммуникативті синтаксистік жолдарын, олардың қызмет ету ерекшеліктерін, толымды және толымсыз сөйлемдердің ара-жігін ажырататын белгілерін анықтау. Осы аталған мақсатқа сәйкес мынадай нақты міндеттер туындайды: * толымсыз сөйлем жай сөйлемнің бір түрі екендігіне байланысты тіл біліміндегі жай сөйлемдерді зерттеу, топтастыруға қатысты мәселелерге шолу жасау;
* толымсыз сөйлемдердің өзіндік ерекшеліктерін айқындап, анықтама беру; * толымсыз сөйлемнің түрлерін айқындап көрсету; * толымсыз сөйлемнің грамматикалық ерекшеліктері мен мағыналық типтерін анықтау; * толымсыз сөйлемнің синтаксистік сипаты мен оның сөйлеу тіліндегі қолданылу ерекшеліктерін айқындау; * толымсыз сөйлемдердің коммукативтік қызметін анықтап, оларды топтастыру. Толымсыз сөйлемнің құрылысы, семантикасы, оның түрлері, қолданылу аясы зерттеу пәні болып табылды. Жұмыстың әдістанымдық негізі. Қазақ тіліндегі толымсыз сөйлемдерді жан-жақты зерттеу барысында қазақ тіл білімінде: А.Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, М. Балақаев, С. Аманжолов, Н. Сауранбаев, О.Төлегенов, Р. Әмір, Т. Сайрамбаев, Ж. Жақыпов, Ж. Сәдуақасов, З.Ерназарова, А. Ысқақов, Қ. Есенов, А. Атажанова, З. Әділова және А. Бозбаевалардың, сонымен қатар жалпы тіл білімінде А.А. Шахматов, Э.В. Севортян, И.И.Мещанинов, А.М. Пешковский, И.А. Попова, Б. П. Ардентов, А.Н.Кононов, В.В. Бабайцева, И.Х. Ахматов, И.Б. Кязимов, М. Закиев, А.Мырадов, А.Н. Баскаков, М.М. Бахтина, И.В. Пронина, Г.В. Колшанский, Р.Т. Сибагатов, В.Я. Мыркин, Ш. Балли, Г.А. Золотова және т.б. ғалымдардың негізгі теориялық тұжырымдары мен пікірлеріне сүйендік. Зерттеу материалдары мен дерек көздері. Зерттеудің фактологиялық материалдары ретінде қазақтың көрнекті жазушыларының көркем шығармаларынан алынған (Б. Соқпақбаевтың мынадай шығармалары: "Аяжан" повесі, "Бурыл ат" әңгімесі) мысалдар пайдаландым. Теориялық сүйеніш болған - диплом жұмысының тақырыбына қатысты қазақ тіл біліміндегі, түркітанудағы ғылыми зерттеулер. Сонымен қатар, жалпы тіл білімідегі қарастырылып отырған мәселелерге тікелей қатысы бар тұжырымдамалар да негізге алынды. Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе мен негізгі мәселерді қамтитын II тарау, қорытындыда, 1 кестеден тұрады. Еңбек соңына пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 ТОЛЫМСЫЗ СӨЙЛЕМНІҢ СИНТАКСИСТІК ЖҮЙЕДЕГІ ОРНЫ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1 Толымсыз сөйлемнің синтасистік жүйедегі орны
Қазақ тілі төңірегінде зерттеулердің, қазақ тілі синтаксисін жоғары оқу орындарында, мектептерде оқыту үстіндегі ізденістердің, жалпы лингвистикалық теориялық ағымның жетістіктеріне қарамастан қазақ тілінің жай сөйлем жүйесінде әлі де болса танылмаған мәселелердің көп екені байқалады.
Зерттеу жұмысымыз жай сөйлемнің бір түрі - толымсыз сөйлемдер мәселесіне арналғандықтан, алдымен тіліміздегі жай сөйлемдердің зерттелу тарихына шолу жасай кеткенді жөн көрдім. Қазақ тіл білімінде жай сөйлемдер құрылысына, мағыналық мазмұнының сипатына қарай бірнеше топқа бөлінеді:
1. Коммуникативтік мақсатына қарай: а) хабарлы сөйлем; ә) сұраулы сөйлем; б) бұйрықты сөйлем; в) лепті сөйлем. 2. Сөйлем құрамында тұрлаусыз мүшелердің болу, болмауына байланысты, ақпараттың аумағына қарай: а ) жалаң сөйлемдер; б ) жайылма сөйлемдер.
3. Сөйлем құрамында ойға қажетті синтаксистік позициялардың түгел қатысқан, қатыспағандығына қарай: а) толымды сөйлемдер; б) толымсыз сөйлемдер. 4. Жоғарыда көрсетілген топтардан құрылымы жағынан ерекшеленетін мынадай топтар бар: а) жақты сөйлемдер; ә) жақсыз сөйлемдер; б) атаулы сөйлемдер. 1950 жылдан бері жай сөйлемнің бір түрі жақсыз сөйлемдер сондай-ақ атаулы сөйлемдер фактологиялық материялдарға сүйеніп зерттелене бастады. Жақсыз сөйлемдерге арналған монографиялық еңбегінде Ғ. Мадина қазіргі қазақ тіліндегі жақсыз сөйлемдерді баяндауыштардың жасалу ыңғайына қарай, қандай тұлғалардан жасалғандығына байланысты он үш топқа бөліп қарап, әрқайсысын ана тіліміздің фактілерімен дәлелдеп, маңызды түйін жасады [2, 71].
1960-70 жылдары К. Аханов жай сөйлемдерді бір құрамды, екі құрамды, бір тұрлаулы мүшелі, екі тұрлаулы мүшелі деп топтастырып қарастырса [2,71], Ж. Садуақасов қазақ тіліндегі бір құрамды сөйлемдерді зерттеу нысаны етіп алды [2, 71]. Жай сөйлемнің басқа түрлерінен тек оқулық аясында ғана мағлұмат беріліп жүр. Толымсыз сөйлемдер қазақ тіл білімінде әлі де түпкілікті зерттеуді қажет етеді. Оқулық көлеміндегі жұмыстарда бұл мәселе тек шолу жасаумен ғана шектелген. Осы кезге дейінгі барлық грамматикаларда толымсыз сөйлемлер жай сөйлемдердің бір түрі ретінде енгізіліп келді. Бұл еңбектерде аталған сөйлем түріне берілген анықтамалар, негізінен, ойға қатысты сөйлем мүшелерінің түгел қатысу, қатыспауын басшылыққа алған. Дегенмен, қазақ тіл білімі мамандарының арасында толымсыз сөйлемдерге бірізді берілген анықтама жоқ. Қазақ тіл білімінің негізін салушы ұлы ағартушы ғалым А. Байтұрсынұлы Тіл тағлымы атты еңбегінің Сөйлем түрлері деген бөлімінде толымды және толымсыз сөйлемдерге мынадай анықтама береді: Тұрлаусыз мүшелері бар сөйлем толымды сөйлем деп аталады. Мысалы: Өлген келмес, өшкен жанбас. Берген алар, еккен орар. Жер таусыз болмайды, ер даусыз болмайды. Көп қорқытады, терең батырады. Ағаш көркі - жапырақ, адам көркі - шүберек. Ал тұрлаулы мүшенің біреуі немесе екеуі де жоқ болса, сөйлем толымсыз деп аталады. Мысалы: Ит тойған жеріне, ер туған жеріне. Барымен базар, жоқты қайдан табар. Күлме досыңа, келер басыңа. Баланы жастан, қатынды бастан [4, 296-297]. Қазақ тіл білімін зерттеуші профессор Қ. Жұбанов толымды және толымсыз сөйлемдерді толық сөйлем және олқы сөйлем деген атаулармен атайды да, негізгі мүшелері түгел (бастауышы да, баяндауышы да бар) сөйлемді толық сөйлем дейміз, ал негізгі мүшелерінің (бастауышының немесе баяндауышының) біреуі не екеуі де жоқ болса, сөйлем олқы сөйлем деп аталады деген анықтама береді [5, 146]. Автор мысал ретінде мына өлең жолдарын келтіреді : Қартайдық. Қайғы ойладық. Ұлғайы арман (Абай). Берілген өлең жолдарының соңғы сөйлемін толық сөйлем деп, алдыңғы екі сөйлемді олқы сөйлем деп көрсетеді. 1950 жылға дейінгі мектеп оқулықтарында сөйлемнің толымсыз болуын тұрлаулы мүшелерінің бірінің түсіп қалуымен түсіндіріліп келеді [6,160]. Ал педучилищелерге арналған оқулықтардың әрқайсысында бұған (толымсыз сөйлемдерге) берілген анықтама әр түрлі. Профессор Н. Т. Сауранбаев педучилищелерге арналған Қазақ тілі оқулығында жай сөйлемдерді тұрлаулы мүшелерінің айтылу - айтылмауына, бар - жоқтығына қарай жақты - жақсыз, толымды - толымсыз, атаулы деп үшке бөледі де, одан әрі сөйлемнің толымды және жақты түрлеріне анықтама береді. Ал жақсыз, толымсыз, атаулы сөйлемдерді бір бөлек қарастырады. Ғалымның бұл сөйлемдердің үш түрін бөлек қарауы олардың өзара ұқсастығын тануынан болса керек. Ондай ұқсастық автордың пікірінше, олардың толымды мүшелерінің жоқтығында. Ғалым аталған еңбегінде толымды сөйлем деп бастауышы мен баяндауышы, кейде толықтауышы түгел айтылған сөйлемді айтады да, толымсыз сөйлем деп сол аталған тұрлаулы мүшелермен бірге толықтауышы да қатыспай тұрған сөйлемді айтады. [7,190]. Ал Ғ.Әбухановтың [8,313] және Қазіргі қазақ тілі оқулығында [9,502] ойға қатысты мүшелері түгел айтылған сөйлем толымды болады, ал ойға қатысты мүшелері толық айтылмаған олқы сөйлем толымсыз сөйлем болады деген анықтама берілсе, қазақ тіл білімінің М. Балақаев, Т. Сайрамбаев [10,227-227], Т. Қордабаев пен М. Балақаев [11,171], О. Күлкенова [12,75], С. Аманжолов [13,174-175] сынды ғалымдарының еңбектерінде толымсыз сөйлем ойға қатысты мүшелерінің жоқ болуымен сипатталады деген пікірлер айтылады.
О. Төлегенов толымсыз сөйлемдер мәселесіне арнайы тоқталып, олар жалпы сөйлем құрылымының толымсыздығы сөйлеу түрі мен стилінің өзгешелігіне байланысты болады, сондықтан ол қосымша бір топтастыру принципі ретінде анықталатынын айтады [14,44]. А. Әбілқаев жай сөйлемнің түрлері (жақты, жақсыз, толымды, толымсыз, атаулы) жайлы өз еңбегінде біршама тұжырымдар жасайды [14,44]. Зерттеуші ғалым Ж.Садуақасов толымсыз сөйлем: контекст пен ситуациядан тыс алғанда сөйлемнің мағыналық толымсыздығы байқалып, оны толықтыруға болатын сөзді контекспен табу мүмкіндігі болса және оны сөйлемге енгізгенде мағынасына нұсқан келтірмейтін болса ғана ондай сөйлемдерді толымсыз сөйлем дейміз, - деген анықтама береді [3, 26].
Демек, мектеп грамматикаларындағы берілген анықтамалар тұрғысынан қарасақ, толымды сөйлемге бастауышы мен баяндауышы толық қатысып тұрған сөйлемдер жатқызылады, ал бастауышы жоқ сөйлемдер әрдайым толымсыз сөйлемдер болмақ. Профессор Н. Сауранбаевтың берген анықтамасында толықтауыштың қатысу- қатыспауы да сөйлемнің толымды я толымсыз екендігін білдіреді [7,190]. Сонда сөйлемнің толымды не толымсыз болуы үшін сөйлемнің қалған тұрлаусыз мүшелері - анықтауыш пен пысықтауыштың қатысу - қатыспауы неліктен деген заңды сұрақ туады. Толымсыз сөйлемдер мәселесі қазіргі қазақ тілінің маңызды да күрделі мәселелерінің бірі болғандықтан, ол теориялық жағынан да үлкен қызығушылық тудырады. Теориялық жағынан алғанда бұл мәселе жалпы синтаксис теориясының негізгі сұрақтарымен тығыз байланысты: сөйлемді тіл бірлігі ретінде түсіну, сөйлем құрылысы мен оның мүшелері жайлы зерттеулер, сөйлем мен сөз тіркесінің арақатынасы туралы мәселелер. Қарастырылып отырған мәселенің практикалық маңыздылығы оның мектептегі синтаксистік талдау жасаумен тығыз байланысты болумен айқындалады. Синтаксистік талдауды сөйлемнің түсіп қалған мүшесін ойша түсіну, қалпына келтіру принципі арқылы жасау субъективизмге көп жол береді. Олай деуге себеп, түсіндірілген сөйлем мүшесін әр адамның әр түрлі қабылдауы, әрбір сөзді түрлі мағынада, сондай - ақ түрлі формада түсінуі әбден мүмкін ғой. Толымсыз сөйлем аумағы , оны дәстүрлі қолданысы өте кең. Бұл термин арқылы түрлі синтаксистік көріністер бірігеді: 1) монологтық және диалогтық бірлікті білдіретін құрылымдардың элементтері; 2) етістіксіз дербес қолданылатын құрылымдар; 3) тұрақты фразеологиялық бірлікті білдіретін сөйлемдер; 4) күрделі сөйлемдердің құрылымдық элементтері;
1.2 Толымсыз сөйлемнің тілдегі көрінісі. Толымсыз сөйлемдер тілде өзіндік ерекше қызмет атқарады. Сөйлемнің толымсыз түрде жұмсалуы оның грамматикалық белсенділігін төмендетпейді, сондай-ақ кемшілігі бар сөйлем деуге де мүмкіндік бермейді. Толымсыз сөйлемдер тілімізде сөздерді үнемдеп жұмсап, бір сөзді орынсыз қайталамау мақсатында, ойды ықшамдап, тұжырымдап жеткізу үшін жұмсалады. Сөйлемнің толымсыздығы жайлы сөз болғанда, ең алдымен, оның грамматикалық жағы ескеріледі. Өйткені толымсыз сөйлемдер мағынасы жағынан толымсыз емес, сондықтан ол жалпы сөйлемге тән қасиет - қарым-қатынас құралы бола алады. Мұндай сөйлемдер грамматикалық жағынан толымсыз, атап айтқанда, олардың синтаксистік құрамы толымсыз болып келеді. Сонда сөйлем толымсыз болу үшін қажетті шарт - ойға қатысты бір немесе бірнеше мүшенің ерекше айтылмай түсіп қалуы. Жалпы алғанда, толымсыз сөйлемдерді түсіну оңай, өйткені берілген сөздердің грамматикалық формаларынан олардың қатыспай тұрған, бірақ ойдағы мүшелермен өзара байланысы білініп тұрады. Толымсыз сөйлемдерді жіктеуге олардың мағына-мазмұн толықтығы я формалды-грамматикалық құрамының толықтығы ғана емес, сонымен бірге келесі жайттар да ескерілуі тиіс деп санаймыз: 1. толымсыз сөйлемнің пайда болуындағы контекст пен жағдаят факторы; 2. қатыспай тұрған сөйлем мүшесінің синтаксистік қызметі. Толымсыз сөйлемдердің білдіретін мағынасы алдыңғы сөйлемдер мазмұнына не болмаса сөйлеу процесі өтіп жатқан жағдайға сүйенеді. Мұндай байланыстың ерекшелігін анықтау үшін сөйлем мен контекст арақатынасының түрлеріне тоқталып кетелік: Біріншіден, сөйлемде беріліп тұрған жеке сөздің мағынасы, сондай-ақ есімдердің нақты мағынасы алдыңғы немесе кейінгі контекст арқылы түсінікті болады. Мысалы: 1. Бірақ жолдастары, бастығы Ақылбай болып, Кәкітайға қарсы жабыла дау айтты. Қатты күлгендерін естіген соң топқа енді Баймағамбет пен Ербол келіп қосылды (М. Әуезов ). 2. Бұл баланың аты Ораз еді. Әке, шешесі осы колхоздың мүшесі (Б.Соқпақбаев). 3. Қыз оны туысындай көрді. Жақын шырай беріп, ұзақ қарап қоштасты (М. Әуезов ). Бұл мысалдардың алғашқы сөйлемдері кейінгі сөйлемдерге қарағанда толымды. Ал кейінгі сөйлемдердің бірінде анықтауышы жоқ болса, екіншісінде бастауышы түсірілген.
Екіншіден, жекелеген сөйлемдер арасында түрлі мағыналық қатынастар орнауы мүмкін: себеп-салдарлық, мезгілдік, жалпылық- жекелік т.б. Мысалы: 1. Сол жылғы жорық сәтсіз болды. Хандардың алауыздығы мақсатқа жеткізбеді (Қ. Жұмаділов ). 2. Не ғажап, әншейінде уыздыға сөз бермейтін Ұзақ осы әңгіменің біріне де қатысқан жоқ. Төрге ұмтылмай, күйеулігін сақтап, босаға жақтан орын алған. Сол бетінде басына іс түскен адамның кейпін танытып, тымпиып отырды да қойды. Тек шайға қанған соң ғана жадыраған кейпі бар (Қ. Жұмаділов ).
3. Әлдеқандай қамқор, күтімшіл жанның Аяжанды бұл сапарға құнттап, майпаздап шығарып салғаны көрініп тұр. Киімдері тап-таза, ықшам (Б.Соқпақбаев). Беріген үзінділердегі бірінші және екінші сөйлемдер арасында себеп- салдарлық байланыс бар екенін көруге болады. Жай сөйлемдердің айтылу мақсатына қарай төрт түрге бөлінетіні белгілі. Толымсыз сөйлемдерді де осы төрт түрге қатысты қарастыруға болады екен. Айтылу мақсаты мен интонацияға байланысты жіктелетін хабарлы, сұраулы, лепті, бұйрықты сөйлемдер толымды ды, толымсыз да түрде жұмсала алады.
1) Толымсыз хабарлы сөйлемдер.
Сұраққа берілген жауап - сөйлемдер сөйлем ретінде интонация арқылы қалыптасады. Толымсыз хабарлы сөйлемдер бәсеңдеген дауыспен аяқталады, қайта сұрақ қойылмаса, мұндай сөйлемдердің тыныс белгісі нүкте қойылуы керек. Толымсыз хабарлы сөйлемдерде хабар толымды сөйлемдегі сияқты немесе интонация арқылы беріледі. Толымсыз хабарлы сөйлемдер көбінесе диалогта кездеседі. Диалогтың екінші компоненті түгелдей толымсыз сөйлемнен тұрады деуге болады. Толымсыз хабарлы сөйлемде баяндауыш нақтылауды не теріске шығаруды білдіреді. Мысалы: - Әрине, поезбен келген боларсың? - Әрине. - Қалай екен поезда? - Жаман, - дедім мен, көргенімді жасыра алмай. - Неге жаман? - Іші тығыз. Дем алуға болмайды. Төбелес, жанжал, сөгісу (С.Мұқанов). - Аяжан, қайдасың? - Мұндамын. - Жалғыз өзің неғып тұрсын? - Жұлдыздарға қарап. - Жүр, жат (Б.Соқпақбаев).
2) Толымсыз сұраулы сөйлемдер. Толымсыз сұраулы сөйлемдер де тіліміздегі қалыпты сұраулы сөйлемдер секілді жауап алу мақсатында қолданылады. Толымсыз сұраулы сөйлемдерді екіге бөлуге болады: а) Сұрау есімдігінің қатысуы арқылы жасалады. Бұған көбіне жетек сұрақты білдіретін сұраулы сөйлемдерді жатқызуға болады. Мысалы:
1. - Мен үйге кетем. - Қашан? (Қ. Аманов ) 2. - Мен сенімен отырмаймын. - Неге? (Д. Исабеков ) ә) Толымсыз сұраулы сөйлемнің бұл түрі бірінші сөйлемде айтылған бір мүшенің қайталануы арқылы жасалады. Мысалы: - Сіз асығыс па едіңіз? - Онша асығыс та емеспін. Маған үйге соға кету керек. Үйде қызым отыр.
- Қызым?! Сіздің қызыңыз ба?
- Иә ( Д.Исабеков)
- Қайдан алдың? - Заставадан сатып алдым. - Семіз бе? - Семіз болғанда қандай. Жарылғалы тұр. (Б.Соқпақбаев). 3) Толымсыз лепті сөйлемдер. Бұл сөйлемдер арнайы интонацияның әрі эмоцияның басым болуымен сипатталады. Мұнда интонация үлкен рөл атқарады. Мысалы: - Кім ол келген? - Патшайым! Немесе: - Кім ол келген? - Патшайым (Қ. Аманов ).
- Ораз, мынау үйде не бар? - Бұл ұста дүкені ғой. Сарыбай кәрия осында жұмыс істейді. - Ұста дүкені?! - Ия (Б.Соқпақбаев). Екі үзіндінің құрамы, мағынасы бірдей, тек алдыңғысындағы жауап - сөлем де, сұрақ-сөйлем де көтеріңкі дауыспен айтылғандықтан, лепті сөйлем болып тұр.
4) Толымсыз бұйрықты сөйлемдер. Бұйрықты сөйлемдер табиғатында қысқалықты, ықшамдылықты талап етеді. Сол себептен де бұйрық мәнді білдіретін жекелеген сөздер мен айтылыстар етістіксіз де сөйлем түзе береді. Толымсыз бұйрықты сөйлемдер өз позициясы және басқа да өзіне тән белгілеріне байланасты басқа толымсыз хабарлы, толымсыз лепті, толымсыз сұраулы сөйлемдерден ерекшеленеді. Толымсыз хабарлы, сұраулы, лепті сөйлемдер аналогиялық жағдайларда кездесетін болса, толымсыз бұйрықты сөйлемдер монологиялық жағдайда қалыптасады. Бұл сөйлемде түсірілген мүшені сөйлем мазмұнына қарай анықтайтын болсақ , толымсыз хабарлы, сұраулы, лепті сөйлемдерде түсірілген мүше алдыңғы сөйлемдерден белгілі болады. Кей жағдайларда баяндауыштың түсірілуі кездеседі. Мысалы: Босаған ат құладүзге қарай осқырына жөнелді. - Ойбай, ат кетті- дедім мен лаушыға. Ол кәне?! дегенше, қашқан ат қараңғы түнге сүңги бастады. - Атыңа мін! - дедім лаушыға (Д. Исабеков ) Немесе: Қамысбай шаш ал десе, бас алатын, Майбасардың өзінен асқан бүлік, қанқұйлының өзі. Түсінер !- деп бұйырды да,бәрін аттан түсірді. Борсақтың да қостайтын біреуі табылды. Ол Жексен дейтін шалдың інісі - Жетпіс еді. - Көрден бас бұрмауын, көрде сасы қалғырдың! - деді Жетпіс те. Қодар мыналардың әдейі келген жайын байқады да, бұрылып, салқын жүзбен: - Нелерің бар, жандарым? - деп еді. Қамысбай тепсініп кеп: - Неміз болушы еді? Сендерді ұлық шақыртып жатыр. Мына Қарашоқыда елдің игі жақсысы жиналып отыр!- деді (М. Әуезов ). Толымсыз сөйлемдердің сөйлеу тілінде, әсіресе сөйлеудің монологтық түрінде де, диалогтық түрінде де алатын орны ерекше. Сөйлеу адамдардың бір-біріне тіл арқылы ықпал етуін жүзеге асырады. Тіл мен сөйлеудің арақатынасы жөнінде Ф.де Соссюр: Тіл сөйлеудің жүзеге асырылуы үшін, сөйлеу арқылы әрекет ету үшін қажет. Ал сөйлеу тілдің қалыптасуы үшін қажет. Тіл әрі сөйлеу құралы, әрі оның нәтижесі,- дейді [20,31].
Диалог пен монологты сөйлеудегі кездесетін толымсыз сөйлемдер бір-бірінен пайда болу жолдары, синтаксистік құрылысы жағынан ерекшеленеді. Диалогта, негізінен сөйлемдер сұрақ-жауап түрінде келсе, монологта толымсыз сөйлемдер алдыңғы сөйлемде айтылған сөйлем мүшесінің қайталанбауы мақсатында жұмсалады. Мысалы. Абай атының басын өзгелерден оздырыңқырап кеп, қос молаға көз жіберіп, көп үнсіз тұрып қалды. Бұның селдір сұлу сақалына енді сәл ғана ақ араласқан. Айналасына азырақ ажым жиылған мұңлы көзін кейде қысыңқырап қарайды. Кейде, әлдебір күндерді алаңсыз көңілмен есіне түсірмектей, көзін жұмып тұрып ойланып қалады (М. Әуезов). Бұл үзіндіде бастауыш бірінші сөйлемдегі Абай сөзі. Екінші сөйлемде сол бастауышты қайталамау мақсатында автор бұның сілтеу есімдігін қолданып, кейінгі үшінші, төртінші сөйлемдерде оны (бастауышты) мүлде қолданбайды. Бұл - бір сөзді артық қайталамаудан туындаған мақсат. Толымсыз сөйлемдердің тілдегі көрінісі жайлы айтқанда адамдардың өмірімен тығыз байланысты ақпарат құралдарының бірі саналатын газет-журналдардағы мақала атаулары туралы да сөз қозғағанды да дұрыс деп санаймыз. Өйткені көркем шығарма тілі, ауызекі сөйлеу тілі сияқты газет-журналдар да біздің өмірімізден елеулі орын алады. Газет- журнал бетіндегі мақалалалар көбінесе толымсыз сөйлемдер арқылы беріледі. Себебі неде? Мақсаты не десек, мақала атауларының толымсыз сөйлемдермен берілуінің тиімді жақтары бар екен. Біріншіден, мақала атаулары өз оқырманын еліктіруі тиіс. Екіншіден, мақала атауларының толымсыз сөйлемдермен берілуі үнемдеу заңымен байланысты туындайды. Үшіншіден, мақала атауын табудың өзі тапқырлықты қажет етеді. Төртіншіден, мақала атауы коммуникативтік талапқа жауап беруі тиіс. Талдау жасамас бұрын біз алдымен газеттегі мақала атаулары ретінде толымсыз сөйлемдер қандай құрылымдық типтері кездесетінін анықтап, оны жалпы қазіргі қазақ тіліндегі толымсыз сөйлемдердің құрылымымен салыстырып, функционалды-стилистикалық ерекшеліктеріне тоқталайық. Талдауымыз дәлелді болу үшін тілдік деректер ретінде Жас Алаш, Егемен Қазақстан, Алматы ақшамы, Заң газетіндегі мақала атауларын алдық. Материалдар мен тілдік фактілерді жинақтау барысында біз толымсыз сөйлемдермен берілген мақала атауларының келесі құрылымдық типтерінің көп кездесетіндігіне көз жеткіздік. 1. Контекстуалды толымсыз мақала атаулары. Толымсыз сөлемнің бұл түрінде негізгі, тұрлаулы мүшелерімен қатар тұрлаусыз мүшелері де түсіріле береді. Мысалы, мына газет мақаласының атауында бастауыш түсіп қалған. Сенім грамотасын қабылдап алды (Заң). Бірақ түсірілген бастауышты газет мақаласының алғашқы сөйлемдерінен тауып алуға болады. Жоғарыда келтірілген мысалдың толық мәтіні төмендегідей: 10 қаңтар күні Мемлекеттік хатшы Әбіш Кекілбаев Қатар мемлекеттің Қазақстан Республикасының төтенше және өкілетті елшісі қызметіне кіріскен Хасан Али Хусейн Әл- Нимадан Сенім грамотасын қабылдап алды (Заң).
Мұны формула түрінде былай көсетуге болады: (Б-т) + Т.м. + Б-н. Жалпы, мақаланың толымсыз атауларындағы тиісті мүшелердің бірінің қатыспай тұруы тек тілдік үнемдеу заңымен ғана байланысты емес, олардың түрлі стилистикалық қызмет атқарумен де байланысты болады. Ендігі мәселе - тұрлаусыз мүшелер. Тұрлаусыз мүшелердің түсірілуі сирек кездесетін құбылыс емес. Көбінесе бұл құбылысқа тура толықтауыш ұшырайды. Формула түрінде мұндай мақала атауын мына типте көрсетеміз: ( Б-т +Б-н + (Т.т.) ) Мысалы: Орынба сарлары орға жықты (Егемен Қазақстан). Мақала толық мәтіні: Кезегімен сөз сөйлеген кеңсе мүшелері әкімді орға жыққан орынбасарлары деп қорқытты. Мұнан көріп отырғанымыздай, мақала атауы ретінде мәтіндегі сөйлемнің соңғы мүшелері алынған. Тіпті сөзбе-сөз қайталанған тек сөздер орнын ауыстырған.
2. Кейбір мақала атаулары сұрақ-жауап түріндегі сөйлемдермен беріледі. Мысалы:
а) Теледидар досың ба, қасың ба? Ұлттық телеарнадағы қазақша хабарлардың жай-күйі (Алматы ақшамы). ә) Қайсысына барар едіңіз? Бір күнде екі ескерткіш ашылды (Жас алаш). 3. Мақала атауларында эллипсистенген сөйлемдер де өте көп кездеседі. Әдетте бұл сөйлемдер қысқалылығымен сипатталады. Айтылмай тұрған баяндауыш қалпына келтіруді қажет етпейді, бірақ құрылымда баяндауыштың бар екенін, қатысып тұрғанын байқау қиын емес. Эллипсистенген сөйлемдермен берілген мақала атаулары көбінесе экспрессивті болып келеді . Эллипсистенген сөйлемдермен берілген мақала атауларына тоқталайық: а) атау септікті есім сөз + септік жалғаулы сөз тіркесі пысықтауыштық немесе объектілі мағынаны білдіреді. Мысалы: Қанды қол қарақшы - ауыл маңында (Заң). ә) сан есім + есім сөз + көмекші сөз + есімді тіркес. Мысалы: 2000 жылдықтың аяқталуына 30 күн (Егемен Қазақстан ). 2000 жылдың алғашқы 2000 сәбиі. 2000 жылы туылған 2000 сәбиге - 100 000 теңге. 2000 жыл - XX ғасырдың соіғы жылы (Жас алаш ). * Толымсыз сөйлемдердің грамматикалық көрінісі оның толымсыздық дәрежесіне байланысты болады. Осы грамматикалық көрінісіне сай бұл сөйлемдерді мынадай грамматикалық топтарға бөлеміз: 1) шағын түрде толымсыз болып құралған сөйлем; Шағын толымсыз болып құрылған сөйлемнің бір немесе екі мүшесі түсіріліп тұруы мүмкін. Мысалы: Атқа мініп, аңға шыққан соң Тұрғанбайдан қайда барамыз Абайлар сұрамайтын. Шынға келгенде сұрауға бата алмайтын да (М. Әуезов). Берілген мысалдың екінші сөйлемде бастауыш және толықтауыш мүше түсіріліп тұр. Сонымен қатар неліктен сұрауға бата алмайтындықтарының себебі де белгісіз. 2) мол толымсыз болып құралған сөйлем. Мол толымсыз болып құралған жай сөйлем бір ғана тұрлаусыз мүшеден құрылуы мүмкін. Мысалы:
- Сен оны қашан көрдің?
- Кеше. Толымсыз сөйлемдер:
1. Бастауышсыз толымсыз сөйлем. Аман аттан түсті. Атын бір шөкеге байлай салды. Шоқпарын қос қолдап, оңтайлап ұстап, қасқырға тура бармай, жанамалай тура жүрді. Асыққан жоқ. Қауіпті жауға көзінің қиығымне қарап, қауіпсіз адамша басып келеді (Ғ. Мұстафин). Дәрібай Алматы институтты бітірді. Одан соң аспирантураны бітірді. Одан соң диссертацмя қорғап, ғылым кандидаты деген атақ алды. Қазір педагогикалық институтта сабақ береді (Б.Соқпақбаев). Бастауышсыз толымсыз сөйлемдердің кейінгі жалғас сөйлемдерінде бастауыштың болмауы осы құрылымды толымсыз етіп тұр. Бастауыштың қай сөз екені Аман және Дәрібай алғашқы сөйлемнен белгілі. 2. Баяндауышсыз толымсыз сөйлем. Мен одан: - Неге күлдің?- деп сұрадым. - Жәй әншейін. Бір қайғылы оқиға (І. Есенберлин). Баяндауышсыз толымсыз сөйлемнің баяндауышы қатыспай тұрғанын жауап сөйлемнен көреміз. Мұның да баяндауышын күлді алдыңғы сұрақ-сөйлем арқылы орнына қоюымызға болады. 3. Толықтауышсыз толымсыз сөйлем. Қимастық шерге толы, сағынышты ана көңілі зорға шыдап жүргенін сездірді. - Бірақ,- деп жыламсыраған үні қатқылдана түсті, - менің де сенен тілер тілегім болса,сенің бермесіңе болар ма? Мен сенен аналық өтініш етем. Сол қолқамды бересің бе?- деп баласын иығына құшақтай түсіп, жауап күтті. Әбіш іркілген жоқ шешесі бұлай өтінгенге өзі де қатты толқыған-ды. - Апа, айт, беремін, -деп тез кесті (М. Әуезов). Толықтауышсыз толымсыз сөйлемге келтірілген мысалдың соңғы сөйлемінде өтінішіңді, қолқаңды деген тура толықтауыштар түсіріліп тұр. 4. Анықтауышсыз толымсыз сөйлем. - Осынша жыл колхоздың малы деп жүрді ғой. Өзі болмаса жылқылары жоғалып кететіндей (Б. Нұржекеев). Анықтауышсыз толымсыз сөйлемде колхоздың деген меншік анықтауышы түсірілген.
5. Пысықтауышсыз толымсыз сөйлем. - Қазір Хасен келеді. - Келсе ше (І. Есенберлин) Пысықтауышсыз толымсыз сөйлемге берілген мысалдың жауап-сөйлемде бастауыш Хасан пен бірге пысықтауыш мүше қазір сөзі түсірілген. * Толымсыз сөйлемдердің түсірілген мүшелерін контекст пен жағдаятқа байланысты орнына қоюға болады. Мұнан толымсыз сөйлемдерді тіл білімінде контексттік , жағдаяттық және эллипсистікдеп бөлуі шығады. Біз осы үшеуіне де контекстің ықпалының күшті екенін көреміз. Демек, толымсыз сөйлемдердің қай-қайысы болмасын сөйлеумен тығыз байланысты деген сөз.
* Сонымен, толымсыз сөйлемдер ауызекі сөйлеу тілінде де, кітіби- әдеби сөйлеу тілінде де кездеседі екен. Сондай-ақ аталған сөйлем тұрмыстық сөйлеу тілінде де жиі ұшырасады. Ауызекі сөйлеу тілінде де толымсыз сөйлемдер сөйлеуде көрінсе, көркем әдеби тілде монолог түрінде, көркем шығарма тілінде, газеттегі мақала атауларынан көрініс табады екен. Толымды және толымсыз сөйлемдердің белгілі функционалды сөйлеу стилдерінде кездесуі екі сөйлемнің бөлінуіне әкелмейді. Ауызекі сөйлеу тілі және кітаби-әдеби сөйлеу тілі жалпыхалықтық тілдің бір түрі болғандықтан, сөйлемдердің құрамы, үлгілері жағынан ұқсастықтары болады, тек әрқайсысы өз нормаларына сәйкес таратылып, жұмсалады.
2 ТОЛЫМСЫЗ СӨЙЛЕМНІҢ ТҮРЛЕРІ Сөйлемді толымсыз сөйлем деп қарастыруда оның құрамындағы белгілі бір мүшенің түсіп қалуына байланысты пайда болатын формалды-грамматикалық сипатын емес, сөйлемнің қандай дәрежеде және қандай сипатта толымсыз болып тұрғандығын басшылыққа алған жөн. Мәтіннен тыс қалатын сөйлемнің мағыналық толымсыздық деңгейін мына фактор арқылы анықтауға болады: 1) сөйлемнің функционалдық бағыты арқылы: оның әлеуметтік мәселелерін, хабардың толық жеткізілу жағдайын, яғни тілдің өзінің функционалдық түрлерін анықтау;
2) лебіздің нақты құрылымдық-функционалдық формалары арқылы: іс-әрекетке байланысты сұрақ, жауап, іске қосылу, сезімді білдіру, эмоционалдық-сапалық баға, хабардың суреттелу не баяндалу сипаты;
3) сөйлеу әрекетінің шарттары мен формалары арқылы: белгілі бір ортада әңгімелесу, сұхбаттасу, жалпы қарым-қатынас жасау. Сөйлем толымсыздығын анықтау факторлары жайлы А.М. Пешковский мынадай екі факторды атап көрсетеді:
1) сөйлеу сәтіндегі сөздердің өзара байланысы, яғни контекстің болуы; 2) сөйлеу әрекетәнде сөздердің басқа нақты көріністерімен алмасуы. [17, 35]. Соңғы фактор, әсіресе, ауызекі сөйлеу тілінде көп ұшырасады. Кітаби-әдеби тілде бұл жағдай автор сөзі арқылы жеткізіледі. Кітаби-әдеби тіл үшін көкем әдеби шығарма тілі үшін сөйлеу сәтіндегі жағдайды ғана емес, сонымен бірге сол жағдайды бейнелеуге қатысты сөйлеуді де ескерген жөн. Сондықтан кітаби-әдеби тілде толымсыз сөйлемдерді түзетін контекст пен жағдаят тығыз байланыста болатындығына көз жеткізіміз. Сөйлемнің формалды құрамының толымсыздығына қарап сөйлемді толымсыз деуге болады, бірақ құрамында белгілі бір сөйлем мүшелері түсірілген сөйлемнің өзін біздің санамызда сөйлем деп қабылдау қалыптасқан ғой. Бұл сөйлемдер де белгілі бір хабарды жеткізіп тұрады. Дегенмен бұндай деп толымсыздықты көрсететін бірден-бір жалғыз сөйлем түрі емес. Көрініс, процесс, объект пен субъект нақтылығын көрсететін бағалау мәніндегі сөйлемдерді біз формалды түрде толымды сөйлемдер дей аламыз. Мысалы: Масқара!, Тамаша! т.б.
Толымсыз сөйлемнің түрлерін анықтауда сөйлемнің грамматикалық толымсыздығының ұстанымдығына сәйкес келмейтін типтерін анықтай отырып, бөліп аламыз. Толымсыз сөйлемдерді жіктеуге негіз болатын факторлар: 1) қолдану аясы (ауызша және жазбаша сөйлеу); 2) қарым-қатынас сипаты (монолог және диалог); 3) сөйлемнің контекстпен байланысы; 4) сөйлемнің сөйлеудегі көрінісі. Толымсыз сөйлемнің әрбір түрінің көрсетілген факторлармен байланысы өзара қатынасы арқылы анықталып, өзіндік құрылымға ие болады. Зерттеу нәтижесінде толымсыз сөйлемдердің төмендегідей түрлері анықталды: 1. Жағдаяттық толымсыз сөйлемдер; 2. Контекстуалды толымсыз сөйлемдер; 3. Толымсыз диалог репликалары; 4. Элипсис (баяндауышсыз) сөйлемдер.
Жағдаяттық толымсыз сөйлемдер
Қазақ тілі синтаксисінің маманы Р.С.Әміров сөйлемнің құрылысы, құрамы сөйлеу үстінде жағдаят пен контекске бағынышты болатынын айта келіп, жағдаят пен контексті екі бөлек ұғым деп, қарайды: сөйлеу жағдаяты дегеніміз - пікір алысудың диалог, монолог түрінде болуына байланысты; контекст - сөйлемнің ой айту үстінде басқа сөйлемдермен қатынасты болуы. Байқалып тұрғандай, ғалым контексті тар ұғымда қолданып синтагма аясымен шектейді. Ал контекст ұғымының кең ұғым екені белгілі. Біз контекст белгілі бір тілдік единицаның қолдану шарты түсінгенде, тілдік орта мен сөйлеу жағдаятын да қамтимыз. Автордың жағдаят пен контексті қатар алуы да жай нәрсе емес. Мәселен, Лондон мектебінің өкілдері біреумен сөйлесіп тұрған адам, хабарды жеткізуші не болмаса қабылдап тұрған адам белгілі бір контекст аясында болатынын айтады. Ал жағдаят пен контексті ұштастыратын жайт - сөйлеудегі екіұштылықты айқындау, олқылықты толтыру. Осы тұрғыдан келгенде, ситуация мен контексті бір-бірінен оқшаулаудың қажеті аз деп ойлаймыз. Контексті арнайы зерттеп жүрген Б.Я.Мыркин жағдаятқа контексте сөйлеу мазмұнын ажыратуға мүмкіндігі бар, сөйлеуге мезгілдік және мекендік қатысы бар нысандарды жатқызады да, ситуацияның бір түрі ортақ, жалпы білу ситуациясын маңызды деп санайды. Өз кезегіндегі бұл ситуацияны мәдени контекспен теңестіреді. В.Я.Мыркин жағдаят - сөйлеудің міндетті түрдегі ұстыны, сондықтан сөйлеу дегеніміз - мәтін мен жағдаяттың қосындысы екенін дәлелдейді. Ал жағдаяттың өзі контекстің бір түрі екені жалпы тіл білімінде дәлелденген.
Жағдаяттық толымсыз сөйлемдер, жағдаяттық репликалар - толымсыз сөйлемнің ең көп таралған түрі. Олар белгілі бір жағдаятқа байланысты қатынастың толық та түсінікті бірлігі ретінде қолданылады. Сөйлеу жағдайының өзі қарым-қатынасқа түсушілерге сөзбен жеткізілмей тұрған түсінік не көрініс туралы хабар беріп тұрады. Жағдаяттың өзін тілдік және тілдік емес деп бөліп қарастыруға болады: 1) тілдік емес: баяндау, суреттеу; 2) тілдік. Тілдік жағдаят - мәселе адамға, оның іс-әрекеті мен сөзіне байланысты жағдаят. Өйткені жағдаятты туғызатын да, жалғастыратын да адам. Тіл білімінде тәлдік жағдаяттарды үш аспектіге бөліп қарастырады: 1) тілдік жүйелер жағдаятты; 2) сөйлеу қызметі аспектісі; 3) сөйлеу аспектісі [53, 21]. Мысалы: 1. Тосып тұрған жұрттың ішінен бірен - саран дәті шыдамағаны сусып кетейін деп еді, Құнанбай: - Ей тарқама т.ге! тоқта былай! - деп саңқ етіп зілді бұйрық берді. Жұрт қайта иірілді (М. Әуезов). Бұл үзіндіде жағдаят құрылымы мен екінші адамның сөзі сөйлемнің семантикалық құрылымының синтагматикалық аспектісі арасындағы өзара байланыс өзіне назар аудартады: бұл жағдаятта тыңдаушы, сөйлеуші және тілді қолданған процесс бар. Осыған сәйкес сөйлемнің семантикалық құрылымында келесі компоненттер беріледі: предикат және екі актант: субъектілік, объектілік мағынада. Осылайша, берілген үзіндіде тілдік жүйенің жағдаяттық қыры көрінеді.
2. - Қалай жағдай? - деді Серік. Болат жауап орнына алдында жатқан қағазды алып, бүктеп, төрт бөлікке бөлді де бұрыштағы қорапқа лақтырып жіберді. Қорап умаздаған қағаздарға толы екен.
- Үшінші күн. Үшінші қорап, - деді Болат оған қарап (Қ. Аманов ). Бұл суреттеуде үш күн бойы мардымды мақала жаза алмаған Болат өз іс- әрекеті арқылы Серіктің сұрағына жауап беріп тұр. Сұрақ қоюшы да онан артық жауапты қажет етіп тұрған жоқ. 3. Сұлтан өзен жағасындағы Қожаны көріп ысқырып жіберді де, айғайлап: - Әй, Қожа достым, озат жылқышыдан жалынды сәлем! - деді ( Б. Соқпақбаев ). Бұл мысалда айтылу жағы көрінеді. Жағдаяттық толымсыз сөйлемдер өз құрылымына байланысты бастауышы, баяндауышы және тұрлаусыз мүшелерінің бірі айтылмаған толымсыз сөйлемдер болып келуі мүмкін. 1. Сөйлеу жағдайынан түсінікті болатын, бастауышы айтылмаған сөйлемдер: Дегенмен, тынышталайын деді, - деп, Малайсары шақшағын алды. - Өз жерлерінде жүргендей тайраңдауларын. Бәрібір біз жеңдік (Қ. Жұмаділов)
Ал мына келесі мысалда іс-әрекет иесі тек алғашқы сөйлемде ғана айтылып өтеді. Кейінгі сөйлемдерде іс-әрекет иесінің аты аталмаса да, істі кімнің істегені айқын көрініп тұрады. Ауыз үйден баланың жылаған даусы, әйелдің өксігі және ашулы күйеуінің айқайы естіледі. Көршісі Сәнім жан ұшыра үйінен жүгіре шыққанда Жарқынмен соқтығысып қалды.
- Өлгенше ұрды әйелін! Өлгенше соқты!..
- Не үшін? - деді Жарқын. - Кетем депті (О. Бөкеев ). 2. Толықтауышсыз жағдаяттық толымсыз сөйлемдер. Мұндай сөйлемдер диалогта көп кездеседі. Сөйлемдегі толықтауыш мүше тек алдыңғы сөйлемде ғана айтылады. Мысалы: Жантастың есіне Аяужанның хаты түсті. - Аяужан кетерінде тастап кетіпті, - деді Шерубайға, - оқисың ба? (І.Есенберлин). Толықтау ышсыз жағдаяттық толымсыз сөйлемдер, әсіресе, ашық сұрақпен немесе жетек сұрақпен келген сөйлемдерде жиі ұшырасады. Және де толықтауыш мүше айтылмаса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz