Фараби философиясында таным мен болмыс немесе таным арқылы бар болу тең ұғым
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
II. ӘЛ-ФАРАБИ ІЛІМІНДЕГІ ДІН МЕН ФИЛОСОФИЯ
САБАҚТАСТЫҒЫ
0.1. әл-Фарабидің философиясындағы ғылыми таным және сенім мәселесі
0.2. әл-Фараби калам мен фалсафа арақатынасы
жайында
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Қай халықтың болмасын бүгінгісі өткен тарихымен астасып жатады. Өткенінен хабары жоқ жандардың бүгінге, болашаққа да берері шамалы болады. Келешектің қамын, оның мәнді болуын ойлаған халық жас ұрпақты бесіктен тәрбиелейді. Одан әрі дәстүр - өнегесін санасына сіңіреді. Мұның барлығы халықтың өзіндік қолтаңбасы бар тағылымдарынан туындайды.
Уақыт-ескі мен жаңаны таразылап, бағалайтын, ескіні шаң қаптырып жұтатын, жаңаны сынап, жер жастандырып өзінің талабын сездіретін күш. Бірақ, осы күш-саяси қысым, аласапыран, дүрбелең, тіпті, топан су болып көрініс беріп, тегеурінін сездіріп жатса да, өзінің қадір-қасиеті мен қызметінің қажеттілігін табиғи талаппен мойындататын ұлттық болмысымыздың өзегі-құдайлық әлеммен байланыстырушы дін және оның құндылықтар жүйесі осы уақытпен бірге қатар келе жатыр.
Кеше діни-рухани желі - жүйе кешегі жетпіс жылдық аз ғана уақыттың ішінде қажетсіз деп танытылды, идеологиялық қағажу көрді. Адам мен құндылық арасындағы қатынас бұзылды, тарих үзілді, мәдениет қайта түзілді. Бүгін сол құндылықтарымызды өзінің қалдырған мұрасы арқылы ұрпақтан ұрпаққа жеткізген тарихи тұлғаларымызға басқаша көзқараспен, оларға деген қатынасымызды қалпына келтіріп, тарихи сабақтастықты жалғап, төл мәдениетіміздің келбетін қайта танып, саралауға деген ұмтылыс бар. Осындай рухани мұраның басында барша әлемге Екінші Ұстаз Әбу Насыр әл-Фарабидің философиялық мұрасы тұр.
әл-Фараби және оның мұрасын жан-жақты зерттеу нысаны ретінде таңдаған фарабитану саласы да өткен дәуірдің тегеурінімен сол уақыт пен кеңістіктің қажет деп тапқан қырларымен танылды және танытылды. Фараби мұрасын тану өзіндік болмысы мен табиғатының ақиқатын жан-жақты танырлық мүмкіндікке тәуелсіздіктен кейін жететін сияқты болып көрінді. әл-Фарабидің шығармашылық мұрасын негізінен зерттелу жағынан, зерттеушілерінің саны мен сапасы жағынан кенде емес. Көрсеткіш ретінде ғалымның мұрасын тану тіл, әдебиет, тарих, мәдениет, дін, философия және тағы да көптеген сала тұрғысынан зерттелініп жалпы әлемде жүздеген диссертациялар жазылды. Бұл сандық, сапалық өлшем. Осы өлшемнің өзінен-ақ саннан сапаның тууы, зерттеудің дәрежесі мен көлемі анықталуы тиіс еді. Бірақ бүгінгі таңда әл-Фараби мұрасының әрбір саласы арасында тұтастық пен тұжырымдалған, орталықтандырылған жүйеге түсіру қажеттілігі артып отыр. әл-Фараби шығармашылығын зерттеуде ашылмай жатқан, тиісінше танылмай, танытылмай жатқан қат-қабат мәселелер жетерлік.
Төрткүл дүниеге белгілі Абу Насыр Әл-Фараби бүкіл әлемге өзінің шығармалары арқылы кеңінен танымал екені мәлім. Менің пікірім Қазақстанда дін ғылымына сұраныс пен талап арта бастаған кезде ислам философиясының соның ішінде әл-Фараби мұраларындағы дін философиялық көзқарастарын тану, оның араб, парсы және түркі тілдеріндегі құнды шығармаларын мейлінше мемлекеттік тілге, яғни қазақ тіліне аудару қажет. Қазіргі таңда ғалымның ашқан жаңалықтарымен қатар, діни-философиялық көзқарасыда құнды. Осыған байланысты бұл диссертациялық жұмыста ортағасырдағы дін мен фалсафаның, ортағасырлық араб-мұсылман дүниетанымының бірегейлігін ақыл мен сенім тұрғысынан көрсете отырып, сараптама жасау.
Араб халифатының мәдениеті гүлденген уақыты әлемдік тарихтың бірден-бір бөлшегі болып табылады. Қазақ топырағынан талай даналарды дүниеге алып келді. Олар бүкіл шығыс араб-парсы мәдениетін меңгеріп, өз шығармаларын көпке ортақ тілде жаза біліп, кейінгі ұрпақтарына мұра етіп қалдыра білді. Олардың ішінде танымал жерлесіміз Әбу Насыр әл-Фараби, Ибн Сина және т.б. сынды данышпандар Антика дәуіріндегі философиялық дүниелеріне жаңаша сипат беріп, оларға түсініктеме жазған.
Бұл зерттеу жұмысымда әл-Фарабидің мұрасындағы дін мен философия арақатынасы туралы көзқарасын қолға алып отырмыз. Шығыс және батыс ойшылдарының шығармалары негізгі тақырыпты түсінуде бізге көмек болғандықтан оларға белгі қалдырдық. Ислам философиясы дегенімізде әл-Фараби бұл тақырыпта оның пікірлерін талқылау өте маңызды болып отыр. Бұл диссертациялық жұмысымта әл-Фараби мұрасындағы дін мен философияның сабақтастығын түсіндіруде алдымен тәңір, болмыс туралы пікірлерін қарастырдық. Бұл оның философияға ие болған мүмкіндік (мумкину'л-вужуд) және бар болуы міндетті (уажибу'л-вужуд) болмыстар терминін зетіттеуге жетеледі. Осылайша ортаға шыққан бұл екі түр болмыс арасындағы қатынастың уақытын білдіру үшін уақытты да қарастырдық.
Диссертациялық жұмыстың зерттелеу деңгейі.
Соңғы жылдары философия саласы бойынша ғылыми зерттеулер жүргізіп жүрген, сондай-ақ автордың да кәсіпқойлық қалыптасуына тікелей әсер етіп, ғылыми еңбектері диссертация жазу барысында үлкен қолданыс тапқан белгілі Қазақстан философтарының есімдерін атап өтпеске болмайды.
Ж.М.Әбділдин, А.Х.Қасымжанов, Ә.Н.Нысанбаев, М.С.Әженов, Ғ.Ғ.Ақмамбетов, К.Х.Рахматуллин, Д.К.Кішібеков, А.Қ.Қасабек, О.А.Сегізбаев, Т.С.Сәрсенбаев, К.М.Сатыбалдина, Б.Р.Қазыханова, М.С.Бурабаев, М.Ш.Хасанов, Ж.Ж. Молдабеков, Б.К.Құдайбергенов, З.А.Мұқашев, Қ.Ш.Шүлембаев, А.С.Балғынбаев, С.Д.Таңкаев, М.С.Орынбеков, Б.Ғ.Нұржанов, Т.Х.Ғабитов, Ж.А.Алтаев, Ә.Б.Наурызбаева сондай-ақ, әл-Фарабидің ғылыми мұраларын зерттеу саласында Қазақстан Республикасы Фарабитанушыларының зерделі еңбектерін көп жылдардан бері әл-Фарабидің тарихи-мәдени, философиялық ғылыми мұраларын көп елге танытып келе жатқан А.Машановтың, А.Х.Қасымжановтың, М.С.Бурабаевтың, А.Көбесовтың, Қ.Жарықбаевтың ғалымдарымыздың әл-Фараби мұрасына қосқан ғылыми зерттеулері шаш етектен. Кеңес өкіметі тұсында әл-Фараби мұрасын жан-жақты зерттеу кеңінен етек жайды. Мәскеу мен Алматының, Ташкент қадаларының зерттеуші ғалымдары В.В.Бартольд, Е.Э.Бертельс, И.С.Брагинский, Н.И.Конрад, Б.Ғафуров, С.Н.Григорян, В.П.Зубов, П.Иванов, А.Сагадеев сияқгы белгілі зерттеушілер әл-Фараби ғылымының негізін қалады. әл-Фараби философиясы мен дүниетанымын зерттеуде осы Кеңес өкіметі жылдарынан бері докторлық және кандидаттық диссертациялардың, монографиялар мен ғылыми мақалалар қыруар жазылды.
Осы кезде шығыстық ғаламдар араб және парсы тілдерінде жазған Ахмад ибн Халликан, Ибн Саид әл-Қифти, Ибн Аби Усайбиның еңбектері. әл-Фараби өмір сүрген кезеңдердегі Арабтардың рухани және қоғамдық-саяси өмірін зерттеуде Р.Эрланжэ, Ф.Роузенталь, Л.Данлоп, А.Мец, А.Массэ, Г.Э.Грюнебаум еңбектері айта кету керек..
Зерттеу жұмыстың мақсаты мен міндеті.
-әл-Фарабидің мұрасындағы дін мен философиялық арақатынасындағы көзқарастардың мазмұны мен қағидаларын анықтау.
- әл-Фарабиді ортағасырлық ислам философиясына қосқан үлесі.
- әл-Фарабидің дүниетанымын діни-философиялық тұрғыдан талдай отырып, сараптама жасау.
- әл-Фарабиді ортағасырлық мұсылман философиясының көрнекті өкілі болғандықтан оның философиясын ислами көзқараста зерттеу.
- Ғалымның мантық ғылымына, калам іліміне, философияға, ғылымға қосқан үлесін анықтау.
- Сол кезеңде Халифат дәуірінің өркендеп тұрған кездегі дін мен философияның бір-біріне сабақтастығын айыру.
- әл-Фараби іліміндегі болмыс сатыларын көрсету.
- Ойшылдың тәңір туралы көзқарасына түсінік беру.
Жалпы, әл-Фараби ғылымның барлық салаларының дамуына үлес қосқан энциоклопедист ғалым ретінде көрсете отырып, оның ислам философиясындағы алар орнын анықтау диссертациялық жұмыстың мақсаты болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
-әл-Фараби мұрасындағы дінмен философия арасындағы сабақтастық мәні анықталады.
-Ойшылдың тәңір туралы ой-тұжырымдарын барша ерекшеліктермен қарастыра отырып, түрік және араб тілдеріндегі тәңірге қатысты уажибул-вужуд (бар болуы міндетті болмыс), мумкунул-вужуд (бар болуы міндетті болмыс), ассабул-аууал (алғашқы себеп), мухарракатул-аууал (алғашқы әрекет жасаушы болмыс) және тағы басқа терминдер енгізілді.
- әл-Фарабидің көптеген еңбектерінде материалистік көзқарастар ұшқындары бар, бірақ әл-Фарабидің нағыз шынайы болмысы ислам дініне деген қызметі зор болған. Өйткені ислам дінінде білім мен ғылымның алар орны ерекше мәнге ие болғандықтан әл-Фараби ғылымның барлық салаларына мейлінше өз үлесін қосқандығын нақтылай көрсету.
-әл-Фараби шығармаларын материалистік тұрғыдан емес, идеалистік тұрғыдан зерттеу.
Зерттеу обьектісі.
Қазақтың ойшылы әл-Фарабидің діни-философиялық мұрасы.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік мәні.
Диссертацияның берген қортындылары осы мәселені болашақты зерттеуге дінтану ғылыми саласындағы әл-Фараби мұрасының рухани-құндылықтары көптеген мәселелерді шешуге пайдалы, әрі магистрлік диссертация материалдары мен нәтижелерін жоғары оқу орындарында философия, дінтану тәрізді студенттердің арнаулы курстарында, семинарларда қолдануға тиімді.
II. ӘЛ-ФАРАБИ ІЛІМІНДЕГІ ДІН МЕН ФИЛОСОФИЯ
САБАҚТАСТЫҒЫ
2.1. әл-Фарабидің философиясындағы ғылыми таным және сенім мәселесі
Ғылым методологиясы жалпы алғанда, ол ең толық және тұтастығымен философияда көрініс табатын, адамның дүниеге деген танымдық қатынасының деңгейі және сипатымен анықталады. Ғылым объективтік шындықтың адекватты бейнеленуіндегі дамыған форма ретінде алға шығады және қашан білім арнаулы әрекеттің нысанына айналғанда, сөздің өзіндік мағынасында пайда болады. Білімнің ғылымда бекітілуі, ол сонымен бірге оның бөлініп шығуы, ерекше нормалармен және ережелермен ретке келтірілетін, оның формаларымен белгілі бір тектегі арнаулы әрекеттегі қашанда ұйғарады. Соңғылары тек өзінде, өзінің ішіндегі білімде пайда болмайды, бірақ, бәрінен бұрын және ең алдымен, адамның дүниеге деген тұтас танымдық қатынастарының шектеріде ол қалыптасады және дәуірдің дүние танымдық мазмұнымен мәнді түрде анықталады.
Фараби философиясында таным мен болмыс немесе таным арқылы бар болу тең ұғым. Адамға сол өз уақытының шарасынан асып кемелдікке, бақытқа жетуі үшін тек таным жеткіліксіз, оған қоса амалды да жүзеге асыруы шарт. Бұл Құрандағы білім алу, оны жүзеге асыру ұстанымымен үндеседі. Сондықтан адамның алдында өлімнен бұрын жүзеге асыратын үш түрлі таңдау бар: Біріншіден, адам ілімі мен амалын тең дәрежеде қолданып, жүзеге асырып, яғни парасатты адам (фазыл) болып, шексіз бақытқа (ас-саадат-ул қусуа) ұласады; екіншісінде адам тек таным, ілім иесі болып қалады, бұл жерде ол амал арқылы жүзеге аспағандықтан (фасық) шексіз бақытсыздыққа душар болады, (шақауат) яки, адам танымды да қалауды да жүзеге асырмаса, өліммен бірге жоқ болады.
Танымдық қатынас, араб-мұсылмандық мәдениетте тап сондай діни дүниетаным болып табылатын, тұтас дүниетанымдық негіз шектерінде пайда болады және қалыптасады, өйткені осындай мәдениеттің болмысы өзінің шыққан тегі және мәнісі бойынша ерекше діни болмыс болып табылады. Мұсылмандық мәдениет әлеміндегі рационалдық бағыт ретіндегі философия пайда болуының өзі көбінесе әлемнің жаратылуы және ерік бостандығы, тағдыр және адам жауаптылығы және т.б. сұрақтар бойынша тұған пікірталастармен, және әрбір абстрактылы, теңгеруші ұстап және өлшеуіш- ақылға жүгінуді талап ететін, теологиялық және құқықтық пікірталастармен туындаған жағдаймен байланысты болды. Араб-мұсылмандық ортағасырлық мәдениетте ғылымшылдық кез келген формасы дүниетанымы және мәнісі бойынша дінмен анықталады, бұл оның сиаптты белгісі. Оның ішінде танымдық және логикалық құралдар кешені қалыптасқан, Әл-Фараби философиясыда бұл мағынада ниетте жатқан жоқ.
Ислам ілімі қалыптасуының басында-ақ, олар бір-бірімен адамның әлемдегі орны мен маңыздылығы және соған сәйкес адамның дүниені тану қабілеттілігінің және осыны жүзеге асырудағы қолданатын құралдарын негіздеу тәсілдері бойынша ерекшеленетін, екі тұжырнамалар қақтығысты. Оны дәстүршіл-ридейстік деп атауға тұратын, бір тұғырнама Құран мен Сүннені сөзбе-сөз оқу мен түсіндіруден шығуды талап етті, қасиетті мәтінде кездесетін, қайшылықтар мен аршақтықтарды түсіндіру деген пайымдаушы зерденің жолын жеті. Ол Құдайға қызмет етуге міндеттелгендіктен, Сенім адамгершілік қылықтың маңызды және түпкі өлшеуіш құрастыруды, ал одан тек қажетті ғана емес, сосынмен бірге адамның өмірдің барлық салаллырындағы жалғыз, жеткілікті әрекет ету негізі болып есептеледі.
Исламдық мәдениетте қалыптасқан, таным субъектісі ретіндегі адамның рөлі мен мазмұнын принципиалды ерекшелінетін түсіну, дейді Е.А.Фролова, таным мен ғылыми ойлау методолиясында екі жолы бөліп көрстеудің негізі болды.[95].,69б. Автор бойынша, оған біз әл-Фараби философиясын жатқыза алатын, бірінші бағыт, табиғи Әлемнің байланыстары мен заңдылықтарының және оларды тану мүмкіндіктерінің жалпылама себептік-салдарлық байланыстарымен қамтылғанын мойындайтын, философиялық детерминизмде көрініс табады. Фатализмнің діни концепцияларынан байланысты, екінші бағыты Құдайды бүкіл баршылықтың түпкі, жаратушы себебі, әлем мен әлеуметте, соның ішінде адамдық қылықтарда да, барлық болып жатқанды қажетті айқындаушы деп мойындаумен байланысты. Бірақ бұл ислам мәдениеті шектеріндегі ұстында да, қатал креационизм, провиденциализм және еркін адамдық таңдауы үйлестіру тәсілін таба білген, ерік бостандығы туралы терең ілім қалыптасты.
Егер бірінші бағыт адамды танымға мүдделесе және болмыс құпияларын ашуда одан батылдықты, тәуелділікті талап етсе, онда екіншісі адамның жетіспегендігі мен әлсіздігіне келіседі, бірақ адамнан, біріншіден өзгеше, танымды емес, ал өзінің әдебі мен сеніміне сай қылықты керек етеді. Методологиялық қырынан бұл, егер адам Құдай жолын тани алмаса, немесе соған қабілетті болмаса да, онда ол таңдануына сай және сенімі бойынша қаншама ол қуатты немесе әлсіз болғанымен, әрекет етуге міндетті.
Егер бірінші ұстаным материалды дүниенің себептік-салдарлық байланыстарының олардың танымдық әрекеттегі сезілуінің адекваттылығынан шықса, онда екнішісі өмірдегі жалпылама детерминизммен және оның интеллектуалды білдірілуінің арасында айырмашылық жүргізеді.[96]. Жігер өмір детерминизміне қарсы тұрамйды, ол оған бағынады. Детерминизмге қарсы білім, зерде тұрады, өйткені олар жалпыламаны, оның байланыстары мен қатынастарын білдіреді. Жігер жалпыламаға емес, ал нақтылы өмірдің индивидуалдық байланыстарына бағытталған. Сондықтан адамның қатал детерминизациямен қақтығысуында, ол зердемен қайшылыққа келеді.
Негізгі мақсат Алланы тану және Оған ұқсап бағу. әл-Фарабидің сана (ақыл) теориясы мен таным теориясы "Үлкен музыка кітабының" мазмұны мен теориялық құрылымы арасындағы ұқсастықтар, рухтың "белсенді сана" мен "интуитивтік байланысы" құбылысының теориялық негізі мен музыканың рухтың құдайлық танымға ұласуы мен бақытқа кенелудегі орны өте маңызды. Фарабидің ойлау жүйесіндегі танымның мәні, танымға жету жолдары мен музыканың рухты танымдық кемелдікке жеткізудегі және тәрбиелеудегі орны жеткілікті дәрежеде қарастырылған.
Ислам өзінің қалыптасу кезеңіндегі философ-рационалистер келбетінде діни ақиқатты негіздеу мақсатында грек методологиясын қолданды, өйткені философтар жиі теологиялық дискурсқа араласты, бірақ бұл кейде догматикалық дінтанудың беделін түсірді. Әл-Фараби, Ибн Сина, Ибн Рушдт және басқа да ойшылдар идеяларында, олардың тек белгілі философтар ғана емес, Құдай және материалды әлемнің қос мәңгілігі, логиканың адаммен дүниені және сол арқылы Құдайды тануының басты құралы болғаны және т.б. жеткілікті дамыды.
Сонымен бірге бұл ұстында ортағасырлық дүниетүсінудің теріс жағы, онда Құдай да, табиғатты адамға қатысты, оларға адам өте терең құрметтеумен қарапайым, сыртқы күштер ретінде көрініс тапқандықтан, солай бейнеленеді. Ақиқат құдайлықпен дәл келуде деп ұғымғандықтан, ал адамның ұмтылыстары міндетті түрде Құадймен бірегейленуде және Құдайды өз жүрегінде табуда тұр деп есептегендіктен, ортағасырлық Құдайды тануға талпынды. Әлем Құдайдың жоспарымен жаратылған болғандықтан, адам үшін әдістемелік бастыға өмір сүріп тұрған заттар тәртібін, тағайныдалған әдептік-құндылық нормалар мен қатынастарды қорғау, ал сондықтан дәстүрлі мінез-құлықты сақтау айналды. Сондықтан тұтас мұсылмандық әлем үшін бүкіл ортағасырлық тарихи барысында, адамды өз өмірін белсенді жасау қабілетінен айырған, өз тіршілігінің шектілігі мен өткіншілігін сезінетін анықтауыш болып қала берді.
Ендеше, таным субъектісі ретіндегі,, адамды екіжақты түсіну ортағасырлық араб-мұсылман мәдениетіндегі ортақ сипатпен түрлі методологиялық ұстандарды анықтады, олардың арасында принципиалды-тұжырымдалған, мәдениеттанулық ұстын, және, ақырында, суфизм жатады.
Бұрын атасын өтемдей, дүниетанымдық өрісте үстем тұрған дәстүршілдік тұғырнамада, Құранның әрпі мен рухына сену және оны түсіндірудің қияс, рай, иджма, истслах(истихсал) сияқты методтары жетекші рөл атқаруы Кең таралған тафсир, мұсылмандық экзегетика тәжірибелері Құрандағы сөз және мағынамен терең іс істеуді талап етті. Құран мен Сүннеге сүйенетін, осы кезде қалыптасқан мұсылмандық құқықтың негізгі мектептері де әр бағытта басымдылық танытқан негіздеу, дәледеу тәсілдеріне, сол немесе басқа заңгерлік ережелер мен нормалардың дұрыстығын әр түрлі дәелдеулер мен бекітулерге негізделді.
Бекітілген сенім, тұғырына сай, құран мен Сүннені түсіндірмелеуде оның қолдаушылары, діннен басқа,оймен аңдау методтарына да сүйенеді, адам өмірінің мақстаы болып құдайлық күштің құдіреттілігін мойындау және оған бағыну ұсынылды. Оны аңдау көбінде, жиі ретте Құпия, қиындық білдірілетін, интуитивті, "іштей көрумен" кепілденді. Табиғатты зерттеу таным басымдылығы бола алмады, себебі табиғат, одан жоғары тұратын күштің, тек жарату әрекетінің нәтижесі ретінде мойындалды, ал адам мақсаты міне осы жоғарғы мақсатқа деген ұмтылыс болып табылады.
Сондықтан діни дүниетаным шеңберінде қала отырып, физикалық объектілерді байыпты қарастыру мен зерттеудің объектісі ете, олар басымдылықтарды өзгертіп отырды. Солай, мысалы, Әл-Фараби бойынша, "философияны оқығысы келетіндер әрекетке ұмтылу және мақсатқа жету жолында болуы керек. Әрекетке ұмтылыс білім арқылы жүзеге асады, өйткені білім әретекпен ақталады. Мақсатқа жету білімде табиғатты танусыз бола алмайды, себебі ол біздің түсінуімізге жақын". [97].,11-12б. Сондықтан, ортағасырлық мұсылмандық әлем философтарының интенциясын табиғаттанулық ғылыми танымның методологиясын ажырату, олардың ерекшеліктерін анықтау құрастыру және осыны ортағасырлық араб-мұсылман философиясын зерттеушілердің іс жүзінде бәрі атап өтеді. Сондықтан зерттеулерде олардың ғылыми мүдделеріндегі практицизм мен эмпирикалық бағыттану аталып өтеді, дегенмен араб-мұсылман философтары және қалам өкілдері логикамен бірдей айналысқанымен, бірақ философтарды қызығушылығы басқа мақсаттармен - тек құрандық білімді негіздеу емес, ал ғылыми практикалық жолмен алынған жаңа білімді негіздеумен айқындалды.
Философтардың басты нысына зерттеудің ғылыми методы, рас білім,оның ақиқаттылығы мәселесі болды. Олар көбінесе аңдау тұғырынан шешілді. Философтардың аталып өткен практицизміне, соның ішінде Әл-Фараби де бар, практика соған қарамай, ол таным табиғатын мәдени-тарихи түсіндірмелеуге мүмкіндік беретін, негізге айнала алмады. Пайымдаулардың аңдаушы сипаты көбінесе түрлі пайымдаулардың бір-біріне сәйкесітілігі ретіндегі ақиқатты түсінумен себептеледі, оның үстіне олар біріне-бірі көбінесе қайшылықты болмады, айталық сондайға аристотельдік қайшылық заңы арқылы түсіндірілетінқозғалыс жолы жатады, ол туралы Әл-Фараби былай деп жазады: Пайымдаулар мен сенімдер, қашан олар басқа өмір сүріп тұрғанға (пайымдауға немесе сенімге) сәйкес келгенде, сонда олар ақиқат болады.[98].,14-15б.
Ақиқатты осылай түсіну, олардың қайнарында араб-мұсылман мәдениетінде Әл-Фараби тұрған, тарихи-философиялық методологика мен тарихи-философиялық концептуалдықтың негіздерін қалай келе, лағыларын қоса есептегенде, әр түрлі философтардың көзқарастарына кең түрде назар салуға себебін енгізді. Әл-Фарабидің көптеген трактаттарында сол немесе басқа мәселелерді талқылауда алдынғыларының көзқарастарын баяндаумен жиі кездесеміз.
Осыған ұқсаса жағдайды таным әдістемесі тұрғысынан қарастыра келе, онда соншама ерекшелентін білімдер, пікірлер және сенімдер конвегентті бола бастайтын, сол тұғырнамаға әл-Фараби жоғары баға береді екен. Ол үшін қайсыбір білім растылығының мәнді белгісіне түрлі көзқарастардың, білімдер мен мүдделіліктердің иегерлері пікірталас, сөз сайысы және талқылау прцесінде сол немесе басқа нәрсе туралы ортақ түсінуді қалыптастыруы жатады. Тап осындай интеграцияланған түсінуді ол ақиқатқа ең жақыны деп пайымдады, оның үстіне ол ақиқат когнитивтік коммуникация процесінде, ғалымдар сұқбатында қалыптасатынына көңіл аудартты. Бұл арқылы ол, олардың жоғары танымдық құндылығын көрсете отырып, пікірталастар мен сыни талқылаулар сияқты ғылымда, саясатта, мәдениетте, құқықтық қатыныстарда ж.т.б.растылық түсінудің соншама маңызды қазіргі (және құнсызданбайтын) тәсілдерінің алдын алды, дегенмен ол ғылыми дискуссиялардың эмпирикалық білімді, әсіресе табиғаттанулық ғылымдарда ауыстыра алмайтынын да жақсы түсінді. Алайда,метафизикалық оймен пайымдалатын нәрселерге қатыстыға келсек, теориялық пікірсайыс - сұқбат, мазмұнды тезистер мен теорияларды ұсыну, оларды басқа пікірлермен салыстыру және оппоненттер дәлелдемелерінен қорғау - рас білімге жету үшін (оның мәнді белгісі деп Аристотель уақытынан бастап келісілген ортақ көзқарастар, жалпықабылданған, пікірлер, дискурсивті талқыланамалар әділетті түрде есептеліп келеді) оның пайымдауынша танымның теңдесі жоқ тәсілдері болып табылады. Ендеше, Араб хальфаты және шығыс перипатетизмі дәуірінде әл-Фараби өте жоғары дәрежедегі әділетті және жасампаз сұқбаттың мағынасы мен функциялары туралы ойды айтты, және де, оның даусы бүгінгі күндердің тақырыбын сенімді жариялап тұрғанында ешқандай таң қаларлық нәрсе жоқ, өйткені, Гегельдің терең пайымына сай, ақиқат өткінші болып табылмайды. Міне сондықтан әл-фараби және түрлі замандардың басқа ойшылдарының идеялары, өз көкейкестілігін жоғалтпай, қазіргі философиялық сұқбатта да белсенді қатысуын жалғастыра беруге қабіллетті.
Әл-Фараби былай дейді: Және тіпті парасатқа ие адам үшін бір зат екінші заттан кейін келетіндігі әдбен қарама-қарсы тұрған сияқты болғанымен, іс жүзінде, ол осы заттың күйін көрстетін, белгілердің ұқсастығы қатынасында тұрғандықтан, көптеген ақылдардың бірауыздылығына мұқтаждық көрстетеді, және де олар қаншама айырмашылықта болса да, осыдан бәрібір салмақты не дәлелде, не білім де жоқ. [99].,56б. әл-Фараби үшін көрстеілгеннен рас дәлел жоқ болғандықтан, онда ақиқатты, қайда ол заттар тәртібіне сай келетін, пайымдаулар арасындағы сәйкестіктен, аңдаушы пайымдаулар шеңберінен іздеу керек. Сондықтан түсіндірмелеуді, танушы ойлау үшін эмпирикалық материалға заттар әлемі емес, ал ой жататын, аңдаушы философиялық танымның мәнді білдірілуі ретінде қарастыруға болады деп, Әл-Фараби атап өтеді. Ол былай жазады: Қашан түрлі зерделер толғаныстардан, өзіндік тексерулерден, пікірталастардан, сөз сайыстарынан кейін, оларды қарама-қарсы жақтарынан қарастырудан кейін қосылса, онда олардың біріккен шешімдерінен дұрыс ештеңе болмайды[100].,56б.
Әбу Насыр жүрген ортаға, әрине, суфизмнің әсері болды. Егер оның жеке шығармашылығын қарастырсақ, бұл әсердің кейбір көріністерін табу мүмкін болар. Махаббатта адамның құдаймен қосылуы туралы пікірі, кейде өте шамалы түрде онда да байқалады. Бірақ-та ол өзі тым қалыпты өмір сүрсе де, аскетизм мен тәнді жансыздандыруға үзілді-кесілді қарсы болды. Соңғы жағдай әдетте Фараби суфизмін негіздеу үшін айтылады, бірақ бұл сендірерлік дәлел емес. Әсіресе суфийлерден ойшылды парасатқа сенімі, пайғамбарлыққа сенімсіздігі айрықшалайды. Ал жеке дара кемелденуге жету мүмкін емес туралы тезисі анық суфийліккке қарсы.
Біздің ұйғаруымызша, Фараби ойы дамуының бастамасы ең басты мәселеге жатады, бұл адамның әсемдік пен бақытқа жетуі, әлемдік тұтастықпен үйлесімде өмір сүре білуі және түсінуі мәселесі. Ол тура солай дейді: философия - әсемдік туралы ғылым, шегіне жеткен бақыт туралы ғылым. Өз құрамына математика, физика, метафизика кіретін, теориялық философия бұл мәселе ауқымында маңызды, өйткені әлем құрылымына кіру, шынайы бақыт дегеніміз не екенін және ол жалған бақыттан немен өзгешеленетінін түсінуге мүмкіндік береді. Логика да грамматикамен бірге - қажетті, өйткені адамның ерекше игілігі - парасатты таратады. Логика, логикалық құрылым және білімнің ғылыми растылығы, ғылыми теориялар мен ғылым жіктемесінің бастапқы буындары ғылымның түпқайнарларын түйіндеп шығаруға және оның тек қабырғасын емес, ал бүкіл отауын тұрғызуға мүкіндік береді. Оның негізгі функциясы "ақылды түзету" болып табылатын логика, жол көрсететін шамшырақ қызметін атқарды. "Логика өнері,- деп жазады Әл-Фараби, - оларды қателік мүмкін, интеллекция объектілерін аңдаудың барлық жағдайларында адамды ақиқат жолына шығаратын және парасаттың жетілуіне себепші болатын, заңдар жиынтығына баулиды; оны қателіктерден, адасулардан, олқылықтардан және әлдекім оларға қатысты қателіктерден кепілдеме ала алмайтын, ақылмен аңдалған интеллекция объектілерінде, оларды қорғайтын және олардан қоршап қоятын, заңдар тап осындай" [101].,123-124б.
Ғылымдарды реттеу, оларды топтастыру әлемнің жалпы суретін жүйелеу үшін қажетті. Барлық бұл пікірлерде Фараби жиі-жиі Аристотель мен Платонға сүйенгенімен, бірақ көбінде өзінің жолымен жүреді. Аристотельден айырмашылығының ең маңызды жағына, шығыс философы адам болмысының мәнін пайымдаумен шектелмейтіндігінде, ал оған әрекетті де, нақты өзін танытуды да қосатындығы жатады.
Ортағасырлық ғылым көбінесе сөз ғылымы, пікірталастар ғылымы болды .[102].,58б. Жиі ретте оның пәні, оны эмпирикалық шындықтан, қайда тікелей өмірлік мүдделерді жетекшілікке алуға тура келетін, күнделікті, әйтсе де нені қайталанатын, байқаулар тәжірибесінен тікелей шығару қиындық туғызатын, метофизикалық сипаттағы мәселелерде көрініс тапты. Ғылым, ойшыл үшін пайымдау қисынын бұзбау, ешқандай орын ауысуларды, қателіктерді және алдауларды жібермей ойды қатаң және логикалық дәйекті білдіру, анық және дәл анықтамаларды беру, ұғымдарды жіктеу маңызды болды. Осы жөнінде Әл-Фараби былай дейді: Егер біз логикадан надан болсақ, біз оны білмесек, бірдемеде кімнің дұрыс, қалай ол дұрыс және неге (алып айтқанда) оның дәелдері оның пікірін қуттайды екендігін, біз білдірмейміз; біз сонымен бірге адасып тұрғанның қателіктерін, оның дәлелдері неге оның пікірінің дұрыстығын бекітпейтіндігін де, біле алмаймыз. Оның үстіне біз, олардың қайсысы дұрыс, қайсысы жалған екендігін білмей, түрлі пікірлерде не ауытқып жүреміз; не олардың бәрі құптап, басқасын терістеуге асығамыз; ал бізге құпталынды құптау, ал терістеленді терістеу жағымды болып көрінеді, өйткені олардың қандай себептен тап осындай екендігі, белгілі... Және осының бәрінде, мақалда айтылғандай, "отынды түнде кесеміз.[103].,123-124б.
Дін ілімінің жақтаушылары, дін туралы әңгіме болған жерде, парасатқа орын жоқ деп санайды. Олар парасатпен танылғанды және құдай сөзімен үйлеспейтінді қабылдамайды, немесе парасатпен айқындыны жасанды етеді. Өз дінінің барлық әлсіздігін ол басқа діндердің шынайылығына жатқызады. Бірақ бұл пікірді түрлі діндердің жақтастары бір-бірінің жалғандығын әшкерелейтіндігін еске салып, оңай әшкерелеуге болады деп әл-Фараби санайды. [104].,123-124б.
Парасаттың мәнін мойындамаушы, теологтарға қарсы, әл-Фараби олар оның дәлелдерін, қисынын түсінуге қабілетсіз және сондықтан софистика мен ибасыз өтірікке жүгінеді деп айтады. Олардың басқалары, - сол заттардың ақиқаттығын толығымен растайтын, сондай заттарды қолдауға келтірілген, пікірдің жеткіліксіздігін көргенде қарсыласын сөйлетпеу үшін - ол өз сөзімен қарсыласуға жағдайсыздығынан емес, оның айтқандарының ақиқаттылығынан - олар оны сөйлемеуге және не жүрексіздікте, не жамандықтан, қорыққандықтан қарсыласпауға еріксіз көндіретін, әрекеттерді қолдануға мәжбүр. Басқалары - оларға өз діндері ақиқат болғанда, - оның ақиқаттылығына күмәндәнбайды және басқалары алдында оны қарғау, оны жетілдіру, ондағы күмәндарды жою және оны қарсыластарынан қалай да болса амалдар мен қорғау қажет деп санайды. Оларға өтірік, алдау, жала жабу және қыңырлық қолдану рұқсат етілген... [105].,191-192б.
Фарабидің парасат, оның мәні туралы ілімнің негізгі ой желісі - ғарыштық және әлеуметтік, өнегелік - философияның діннен бөліну тенденциясын да адамның әлем және өз-өзі туралы пікірлерінде монополиялыққа талпынушы пайдасына шешпеді; ол өз заманы үшін толық тиімді таным теориясы мен логиканың мазмұнын да қамтамасыз етті. Оның алдында әл-Кинди құдайлық аянның ашылуының басымдылығын әлі ұйғаратындығын ескеру қажет. Әл-Фараби үшін парасаттық танымның басымдылығы даусыз және ең маңыздысы, ол оған сезім арқылы танымға жетілмеген, бірақ қажетті саты ретінде шолу жасайды. Әлемді түйсік арқылы аңдаудың біріншілігін мойындау парасатты танымды түсіндіруге өзіндік із салады. Жасампаз функцияны орындай отырып, ол аспан әлемінен жер әлеміне жақын болады.
Парасатты танымға жету мақсатында - ақиқатты алу үшін - қисынды амалдар, дұрыс әрекеттер жасалады, яғни адамнан толық тәуелдінің бәрі осыған жатады. Мұның бәрі арабтілді Шығыстағы гносеологияның дамуындағы әл-Фараби ілімінің озық рөлі туралы айтуға мүмкіндік береді. Оның таным теориясында материалистік және идеалистік тенденциялардың қорытпасы өте айқын көрінеді. Бір жағынан, адам оны әлімді түсінуге жетелейтін, шығармашылық негіз иесіндей көрінеді, екіншіден танымның бастапқы және соңғы шегі барлық бар заттардың ең бірінші себебіне негізделеді. Өзінің көп шығармаларында, әсіресе Бақытқа жету туралы трактатында, Әбу Насыр білім алуды бақытқа жетумен теңдестіреді. Бұл адам өмірінің мақсаты болғандықтан, ол оның қоршаған әлемді және оның өмірін бағыттайтын этикалық нормаларды тануы арқылы орындалады. Бірақ та тәжірибе, бақылау теориялық пен эмпиризм арасындағы байланысты түрлі идеализациялар, абстракциялар, жорамалдар, интуициялар материалистік түсіндірмесінің қажеттілігінде қиындықтарға кездесті. Бұл жерде ақыл мен аңдаудағы жәй қабылдаудағы сияқты емес, ал ұғымдардың, идеялардың әсіреленген, ақыл-ойлы, идеалды жүйесіндей көрінді. Өз таным теориясында әл-Фараби көбінесе номинализмге жақындайды, яғни ортақ ұғымдардың алдында жеке сезіммен қабылдайтын заттардың біріншілігін мойындауға жақын. Маркстің пікірінше, орта ғасырлық номинализм универсалийлердің (жалпы ұғымдардың) алғашқылығына және шынайлылығына сендіретін реализге қарама-қарсы, материализмнің алғашқы көрінісі болды. Танылатын танымға дейін бар болады, сезім арқылы қабылдау түйсінуге дейін бар болады деп айтады Фараби. Субстанция индивидері, субстанцияға универсалийлеріне қарағанда, болмысы бойынша, өз болмысында басқа бірдеңелерден тәуелсіздігі мен өзіндік мәні жағына жетілген. Өйткені субстанция индивидтері өз болмысында ешқандай бастауышты қажет етпейді және онда байқалмайды. [106].,159б.
Болмыс құрылында индивидтер алғашқылар болады. Бірақ универсалийлер индивидтің ақыл мен аңдауына мүмкіндік береді: Сонымен, ақыл мен аңдалу үшін субстанция индивидтері субстанция универсалийлерін қажет етеді, ал субстанция универсалийлері бар болу үшін субстанция индивидтерін қажет етеді, егер соңғылары болмаса, жанға көрінетін универсалийлер, ойдан шығарылған, жалған болар еді, ал жалған нәрсе, жоқ болады.[107].,166б.
Логика, логикалық құрылым және білімніңғылыми растылығы, ғылыми теориялар мен ғылым жіктемесінің бастапқы буындары ғылымның түпқайнарларын түйіндеп шығаруға және оның тек қабырғасын емес, ал бүкіл атауын турғызуға мүкіндік берді. Оның негізгі функциясы "ақылды түзету" болып табылатын логика, жол көрсететін шамшырақ қызметін атқарды. "Логика өнері,- деп жазады Әл-Фараби, -оларды қателік мүмкін, интеллекция объектілерін аңдаудың барлық жағдайларында адамды ақиқат жолына шығаратын және парасаттың жетілуіне себепші болатын, заңдар жиынтығына баулиды; оны қателіктерден, адасулардан,олқылықтардан және әлдекім оларға қатысты қателіктерден кепілдеме ала алмайтын, ақылмен аңдалған интеллекция объектілерінде, оларды қорғайтын және олардан қоршап қоятын, заңдар тап осындай"[108].,123-124б.
Осыдан логикалық міндеті, ойлаудың және оның категориялық формаларының әрекетін ақиқатты іздеуге және оған жетуге бағыттау болатындығы шығады. Оның үстіне ақиқатқа жету жолының өзі Әл-Фараби үшін жай қызығушылықтың пәні емес, ол танымдық және дүниетанымдық қатынасты, ол арқылы адамның ойлауы жетілетін, ұшқырланатынболғандықтан, соынмен адам зердсі қуаттылығынан арттыра отырып, танымды жаңа көкжиектерді ашатындығында, үлкен маңыздылыққа ие болуында тұр. Оның үстіне, ақиқатқа қарай қозғалыс, әл-Фараби және де басқа шығыс перипатетика өкілдеріне сәйкес, логиканы және сонымен бірге сезімдік қабылдаудан туындайтын, қателіктер мен суьбъективтік пікірлерден, бос болуға міндетті. "Кімдер пайымдаулар мен диалектикалық пікірталастарға машықтану немесе математикаға (мысалы, геометрияға, арифметикаға) машықтану оларды логика заңдарын білуден босатуды немесе тек сол кез келген пайымдарды, дәлелдерді және пікірлерді қайталай берсе, онда олар оны ақиқатқа, мүлдем қателіксіз бүкіл танымдардағы рас білімге жеткізе алады деп ойлайтындар - олар, кімдер тқпақтар мен сөздерді көп рет жаттағандықтан, оларға машықтанып жаттығуларды жүзеге асыратындықтан, оларды тілді жетілдіруден, грамматикалық қателіктер мен грамматикалық ережелерден босатады деп ойлайтындарға, ұқсас болып шығады"[109].,122-123б.
әл-Фарабидің ғылымдар жіктемесіне сай, логиканы және оның заңдарын білудің, олардың грамматикалық категориялары логиканың әмбебап категорияларына: (сөз-ұғымға)тіл бөліктері - пайдауға, күрделі сөйлемдер - ой қорытындыларына, бастауыш- субъектіге, баяндауыш- предикатқа тікелей қатынаста болғандықтан, тіл білімі алдында болды. Грамматикалық нормаларды білу ойшылдың логикалық- гносеологиялық құралдарының ажырамас бөлігін құрастырды, өйткені логикалық-грамматикалық нормаларды тұтас білу адамның танымдық әрекетінің өрісін айтарлықтай кеңейтті. Дұрыс және сауатты сөйлегісі келген адамдарға Әл-Фараби "синтаксистік мәнісіне енуді", ал кім дұрыс ойлауды қаласа-"логиканың- мәнісіне енуді" ұсынды. Қалай ойдың, оның материалды қабыршығы - сөзсіз зерттеу мүмкінболмағаны сияқты, дәл солай логиканы оның грамматикамен байланысынсыз, ал логикалық ойды - ауызша және жазбаша тілсіз құрастыру мүмкін емес.
Өзінің ғылымдар жіктемесінде Әл-Фараби бірінші орынға "тіл туралы ғылымды" қояды. Әл-Фараби көзқарастарын жеткізе отырып, "тіл туралы ғылым" ойдыанық білдіретіндігімен, дәйекті баяндайтындығымен, сұрақты дұрыс қоюымен және оларға дәлелді жауап беруімен ғана емес, сонымен бірге оның үйрету мен білім берудегі біріншілігімен көзге түседі деуге болады. Грамматика сөздер мен тілді дұрыс ретке келтіруге, сөйлемдер мен нақыл сөздерді құрастыруға баулиды. Логика, логикалық нормаларға сәйкес, ой қорытындыларын дұрыс құрастыруға, соның арқасында жаңа және рас білім алуға үйретеді.
Сондықтан, Әл-Фраби логикасы әмбебап танымның методолгиясы ретінде ойлаудың тек формалдық жағын зерттеумен ғана шектелмейді. Ол белгілі бір дәрежеде ойлаудың және оның формаларының мазмұндылығы мәселесін қойды, бірақ, классик айтқандай, оны "іздеу", "сұрау" ретнде қойды. Қалай философиялық ойды немесе кәдімгі сөздік формада білдірілген қарапайым ойды түсінетіндей, пайғамбар ойын да түсінуге болатынын логика көрсетті. Логикалық құрастыру және негіздеу ұстындары бойынша ол олармен бірігейлендіріледі, соны да, басқаны да құрастыру тәсілдеріне көптеген паралельдер мен ұқсастықтарды табуға болады. Діни білім, қайда оның қағидалары жалпықабылданған алғышарттар ретінде қарастырылған, диалектикалық білім ретінде көрініс тапты. Араб-мұсылман философтары растылық мәселесін және ақиқатты табудың тәсілдерін зерттеуде көп еңбек етті, бұл, әсіресе, Әл-Фарабидің аподейктикалық білім туралы пайымдарынан көрінеді. Ақиқат кепілі ретіндегі оның сенімділігі, өзінің шеңберіне діни "түпкіқағидаларды" енгізетін, жалпықабылданғаннан, диалектикалық тан біршама жоғары және егер біз Әл-Фарабиде, оның "үлгі боларлық қала" мұратында философияның басымдылық жайын білдіретін, зерттелген теориялық жүйені тапсақ, онда Ибн Рушда - бұл, құштарлық білдірілген және өз тұығырының дұрыстығына сенілуі адамдарға арналған, қатаң идеология ұстаным". Ортағасырлық ғылыми ойлаудың негізгі "құрылымдық бірлігін" логикалық дедукция құрастырды. [110].,60-62б.
Ғалымның логика саласындағы мұралары оның төл туындысы Ғылымдарды жіктеу жайындағы сөз деп аталатын еңбегінде баяндалады. Логика саласында ғалам мұралары ғылым тарихында ежелгі грек жұртының ғұламасы Аристотельдің ілімімен өзектес екені баршаға аян. әл-Фараби логика адам өмірінің қажеттілігінен туындап, алғашқы сөйлеу, онан соң сөз арқылы ой талқысымен ақиқатты танып білу құралына айналғаны мәлім. әл-Фараби туындыларында мантық, нутқ, қаул, натақа, және ертеде негізі қаланған силлогизм ұғымдарының түсініктері өзіндік жүйемен іздестірілді. Грамматика мен тілдің, логика мен грамматиканың өзара байланысы және олардың әрқайсысының зіндік ерекшеліктері мен сипаттарына даралап түсініктер беріледі.
Ертедегі ғұламалар мен әл-Фараби мұраларында логика мантық сөзі сөйлеу, ақыл-ойдың мән-жайын білдіретін мағына және адамның анық сөйлеу әрекеті сияқты үш түрлі бағытта қолданылған. Адамның ақыл-ой қызметіндегі ойлау жүйесі логика ғылымының, ал дыбысты тіл арқылы сөйлеп, ойын білдіруі грамматика ғылымының зерттейтін пәні деп санаған.
әл-Фараби логиканы адамның ақыл-ой жүйесі мен қажеттілігін бейнелейтін мынадай сегіз түрлі салаларға бөліп қарастырған: 1.Категориас саласы бойынша объектілер жеке сөздік атаулар арқылы бейнеленеді. 2. Арабша әл-Ибара, грекше Бари Хар минийас. 3. Ойлау арқылы мәселелердің тетігін шешуде қолданылатын силлогизм түрі. Арабша әл-Қийас, ол грекше Аристотель еңбегңнде Бірінші Аналитика. 4. Адамның ақыл-ойы мен әрбір нәрсенің шындығын айқындап, оның мәні мен ақиқаттығына көз жеткізетін ойлау әрекеті-дәлелдеу. Логикада бұл тәсіл арабша әл-Бурхан деп аталса, ал грекше оның жай-жапсары Аристотельдің Екінші Аналитикасында сөз болады. 5. Адам ойының диалектикалық дамуы тұрғысынан іздестірілуі араб тілінде әл-Мауади әл-джадалийа делінеді. Грекше атауы Топика. 6.Софистика. Мұндай атаудың бір жағынан даналықты сүю мағынасында айтылғанмен, екінші жағынан адамның ой жүйесін әдейі шатастыруын білдіретін әрекет. 7.Риторика. Бұл сала шешендік өнермен байланысты адамның ой-жүйесін дамыту мақсаттарын қарастырады. 8. Поэтика. Арабша - Китаб аш-шиғр. Көркем сөз, өлең, жыр арқылы адамның ой-жүйесінің бейнеленуі.
Логика ғылымының тарихында Аристотель еңбектерінің жиынтығын Оргонон деп атаған. Мұндай таным құралы деген кең мағынаны білдіреді. [111].,9-10б.
Силлогизмдерді дұрыс құрастыру үшін грамматикалық ережелерді білу қажет болды, өйткені грамматикалық зат туралы дұрыс безендірілгенайтылым, ол бекітуші, терістеуші немесе сұрақ қоюмен болсын, ақиқатты дұрыс және тез табу үшін үлкен мүмкіндіктер берді. Бірақ грамматикалық реттілік басуы тиіс, осындай тәртіпсіз граммтикалық сөйлемі не пайымдау, не ой қорытындысы бола алмай, тап өзінде қалуы мүмкін. Әл-Фараби осыған назар аударды. Ол сөйлемдегі сөздердің тәртібі туралы, оның синтаксистік схемасы жағына көңіл бөлуден гөрі, қалай бұл реттілік пайымдау немесе ой қоытындысы идеясын білдіретіне басты назар аударады. Қалай риторикалық, схоастикалық алғышарттар сияқты, солай диалектикалық алғышарттар да олардың арасында ғылым туы негізі болуға үміт ете алмайтын, ойша жаратылған пайдаулар шеңберінде ғылымның негізгі мазмұны айналыста болғандықтан, онда ғылымның негізгі методолгиялық ұстынына, апоктейктикалық жолмен алынңан, жекелерге қарай жалпы түрнегізді, қағидалардан қозғалыс принципі айналды. Танымның осындай методы бірнеше себептермен қамтамасыз етілген. Біріншіден, ол діни қоғамның рухани ахуалымен және қайда эмпирикалық дүниенің бүкіл байлығы Құранның түпсіздігі қағидалары және Мұхамедтің ағындарынан тұжырымдалғанмен "өрбіген", ойлау "мәнерімен" себептеледі. Екіншіден, телогиялық доктринамен бекітілген, бірқұдайлылық дүниетаным ұстыны, методолгиялық өрісте ерекше "түсіріліп алынғандай" болғандықтан, одан тек қана білім формасын емес, бірақ сонымен бірге білімнің өзін де шығарып алуға болатын, бірегей принципті іздестіруге нысаналайды. Кімнің өкілдері болғандарынан тәуелсіз, бастапқы дүниетанымдық ұстындар, бастапқы логикалық алғышарттар, мемлекетті басқару және оның тіршілігін қамтамасыз ететін ұйымдардың бастапқы принціптері бойынша пікірталастар мен талқылауларға араласты. Бекерден бекер мен ми Шахристани исламда пайда болған алауыздықтар мен "шерік қатушылық туралы айтпайды және олар бойынша қарсы жақтар келісімге келе алатын, бастапқы алғышарттардан олардың тәуелділігін атап өтеді.[112].,28-29б.
Сенім білімнен бөлінді, бірақ сол уақытта ол ғылым мен адамды қосып тұратынға айналды. Ұғыну мен сенім, ғылымның жай ғана жинақталған жансыз деректердің қосындысы, формулалармен қағидалардың тек жиынтығы болмай, өмірлік күштерінің барлық қуаттылығында көрініс табатын, шығармашылыққа толы тірі организмге айналуына сепбші болды. Ғылым, оның жетістіктері, өзін оған арнаған, мәдениет пен адамгершілік құндылықтарын бойында жинаған, адам тұлғасымен тығыз байланыста болды. Ғалым, ойшыл арқылы қоғамның, оның рухани ахуалының және білім талаптарының ғылыми формаларды, қабылдауға, стильге, ойлау тәсілдері мен олардың әлеуметтік маңыздылығына әсері жүзеге асып отырыды. Ғылымға оның түсіндірмелік бөлігі сапасында танымдық әрекет, тек талассыз қағидалар емес, ал көптеген пікірталастар туындататын деректер, пайымдаулар, байқаулар енді. Оның бастауыныда көрнекті ойшыл мен ғалым Әл-Фараби тұрған, оның дүниені және адамды танудағы таным методологиясына қосқан үлесін адамзаттың қарыштап алға басушы ойлауы жоғары бағалаған, ғылым ой мен оның методолгиясының араб-мұсылман мәдениетіндегі жетістіктерінің эволюциясы тап осындай.
Ол исламдық дүние-таным мен ислам руханилығы көзқарасы тұрғысынан қарастырыла бастады, онда құдай жеке адам мен қоғам болмысының онтологиялық негізі болып табылады. Сондықтан философияның іргелі мәселесі әл-Фарабидің онтологиялык ілімі де, оның адам ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
II. ӘЛ-ФАРАБИ ІЛІМІНДЕГІ ДІН МЕН ФИЛОСОФИЯ
САБАҚТАСТЫҒЫ
0.1. әл-Фарабидің философиясындағы ғылыми таным және сенім мәселесі
0.2. әл-Фараби калам мен фалсафа арақатынасы
жайында
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Қай халықтың болмасын бүгінгісі өткен тарихымен астасып жатады. Өткенінен хабары жоқ жандардың бүгінге, болашаққа да берері шамалы болады. Келешектің қамын, оның мәнді болуын ойлаған халық жас ұрпақты бесіктен тәрбиелейді. Одан әрі дәстүр - өнегесін санасына сіңіреді. Мұның барлығы халықтың өзіндік қолтаңбасы бар тағылымдарынан туындайды.
Уақыт-ескі мен жаңаны таразылап, бағалайтын, ескіні шаң қаптырып жұтатын, жаңаны сынап, жер жастандырып өзінің талабын сездіретін күш. Бірақ, осы күш-саяси қысым, аласапыран, дүрбелең, тіпті, топан су болып көрініс беріп, тегеурінін сездіріп жатса да, өзінің қадір-қасиеті мен қызметінің қажеттілігін табиғи талаппен мойындататын ұлттық болмысымыздың өзегі-құдайлық әлеммен байланыстырушы дін және оның құндылықтар жүйесі осы уақытпен бірге қатар келе жатыр.
Кеше діни-рухани желі - жүйе кешегі жетпіс жылдық аз ғана уақыттың ішінде қажетсіз деп танытылды, идеологиялық қағажу көрді. Адам мен құндылық арасындағы қатынас бұзылды, тарих үзілді, мәдениет қайта түзілді. Бүгін сол құндылықтарымызды өзінің қалдырған мұрасы арқылы ұрпақтан ұрпаққа жеткізген тарихи тұлғаларымызға басқаша көзқараспен, оларға деген қатынасымызды қалпына келтіріп, тарихи сабақтастықты жалғап, төл мәдениетіміздің келбетін қайта танып, саралауға деген ұмтылыс бар. Осындай рухани мұраның басында барша әлемге Екінші Ұстаз Әбу Насыр әл-Фарабидің философиялық мұрасы тұр.
әл-Фараби және оның мұрасын жан-жақты зерттеу нысаны ретінде таңдаған фарабитану саласы да өткен дәуірдің тегеурінімен сол уақыт пен кеңістіктің қажет деп тапқан қырларымен танылды және танытылды. Фараби мұрасын тану өзіндік болмысы мен табиғатының ақиқатын жан-жақты танырлық мүмкіндікке тәуелсіздіктен кейін жететін сияқты болып көрінді. әл-Фарабидің шығармашылық мұрасын негізінен зерттелу жағынан, зерттеушілерінің саны мен сапасы жағынан кенде емес. Көрсеткіш ретінде ғалымның мұрасын тану тіл, әдебиет, тарих, мәдениет, дін, философия және тағы да көптеген сала тұрғысынан зерттелініп жалпы әлемде жүздеген диссертациялар жазылды. Бұл сандық, сапалық өлшем. Осы өлшемнің өзінен-ақ саннан сапаның тууы, зерттеудің дәрежесі мен көлемі анықталуы тиіс еді. Бірақ бүгінгі таңда әл-Фараби мұрасының әрбір саласы арасында тұтастық пен тұжырымдалған, орталықтандырылған жүйеге түсіру қажеттілігі артып отыр. әл-Фараби шығармашылығын зерттеуде ашылмай жатқан, тиісінше танылмай, танытылмай жатқан қат-қабат мәселелер жетерлік.
Төрткүл дүниеге белгілі Абу Насыр Әл-Фараби бүкіл әлемге өзінің шығармалары арқылы кеңінен танымал екені мәлім. Менің пікірім Қазақстанда дін ғылымына сұраныс пен талап арта бастаған кезде ислам философиясының соның ішінде әл-Фараби мұраларындағы дін философиялық көзқарастарын тану, оның араб, парсы және түркі тілдеріндегі құнды шығармаларын мейлінше мемлекеттік тілге, яғни қазақ тіліне аудару қажет. Қазіргі таңда ғалымның ашқан жаңалықтарымен қатар, діни-философиялық көзқарасыда құнды. Осыған байланысты бұл диссертациялық жұмыста ортағасырдағы дін мен фалсафаның, ортағасырлық араб-мұсылман дүниетанымының бірегейлігін ақыл мен сенім тұрғысынан көрсете отырып, сараптама жасау.
Араб халифатының мәдениеті гүлденген уақыты әлемдік тарихтың бірден-бір бөлшегі болып табылады. Қазақ топырағынан талай даналарды дүниеге алып келді. Олар бүкіл шығыс араб-парсы мәдениетін меңгеріп, өз шығармаларын көпке ортақ тілде жаза біліп, кейінгі ұрпақтарына мұра етіп қалдыра білді. Олардың ішінде танымал жерлесіміз Әбу Насыр әл-Фараби, Ибн Сина және т.б. сынды данышпандар Антика дәуіріндегі философиялық дүниелеріне жаңаша сипат беріп, оларға түсініктеме жазған.
Бұл зерттеу жұмысымда әл-Фарабидің мұрасындағы дін мен философия арақатынасы туралы көзқарасын қолға алып отырмыз. Шығыс және батыс ойшылдарының шығармалары негізгі тақырыпты түсінуде бізге көмек болғандықтан оларға белгі қалдырдық. Ислам философиясы дегенімізде әл-Фараби бұл тақырыпта оның пікірлерін талқылау өте маңызды болып отыр. Бұл диссертациялық жұмысымта әл-Фараби мұрасындағы дін мен философияның сабақтастығын түсіндіруде алдымен тәңір, болмыс туралы пікірлерін қарастырдық. Бұл оның философияға ие болған мүмкіндік (мумкину'л-вужуд) және бар болуы міндетті (уажибу'л-вужуд) болмыстар терминін зетіттеуге жетеледі. Осылайша ортаға шыққан бұл екі түр болмыс арасындағы қатынастың уақытын білдіру үшін уақытты да қарастырдық.
Диссертациялық жұмыстың зерттелеу деңгейі.
Соңғы жылдары философия саласы бойынша ғылыми зерттеулер жүргізіп жүрген, сондай-ақ автордың да кәсіпқойлық қалыптасуына тікелей әсер етіп, ғылыми еңбектері диссертация жазу барысында үлкен қолданыс тапқан белгілі Қазақстан философтарының есімдерін атап өтпеске болмайды.
Ж.М.Әбділдин, А.Х.Қасымжанов, Ә.Н.Нысанбаев, М.С.Әженов, Ғ.Ғ.Ақмамбетов, К.Х.Рахматуллин, Д.К.Кішібеков, А.Қ.Қасабек, О.А.Сегізбаев, Т.С.Сәрсенбаев, К.М.Сатыбалдина, Б.Р.Қазыханова, М.С.Бурабаев, М.Ш.Хасанов, Ж.Ж. Молдабеков, Б.К.Құдайбергенов, З.А.Мұқашев, Қ.Ш.Шүлембаев, А.С.Балғынбаев, С.Д.Таңкаев, М.С.Орынбеков, Б.Ғ.Нұржанов, Т.Х.Ғабитов, Ж.А.Алтаев, Ә.Б.Наурызбаева сондай-ақ, әл-Фарабидің ғылыми мұраларын зерттеу саласында Қазақстан Республикасы Фарабитанушыларының зерделі еңбектерін көп жылдардан бері әл-Фарабидің тарихи-мәдени, философиялық ғылыми мұраларын көп елге танытып келе жатқан А.Машановтың, А.Х.Қасымжановтың, М.С.Бурабаевтың, А.Көбесовтың, Қ.Жарықбаевтың ғалымдарымыздың әл-Фараби мұрасына қосқан ғылыми зерттеулері шаш етектен. Кеңес өкіметі тұсында әл-Фараби мұрасын жан-жақты зерттеу кеңінен етек жайды. Мәскеу мен Алматының, Ташкент қадаларының зерттеуші ғалымдары В.В.Бартольд, Е.Э.Бертельс, И.С.Брагинский, Н.И.Конрад, Б.Ғафуров, С.Н.Григорян, В.П.Зубов, П.Иванов, А.Сагадеев сияқгы белгілі зерттеушілер әл-Фараби ғылымының негізін қалады. әл-Фараби философиясы мен дүниетанымын зерттеуде осы Кеңес өкіметі жылдарынан бері докторлық және кандидаттық диссертациялардың, монографиялар мен ғылыми мақалалар қыруар жазылды.
Осы кезде шығыстық ғаламдар араб және парсы тілдерінде жазған Ахмад ибн Халликан, Ибн Саид әл-Қифти, Ибн Аби Усайбиның еңбектері. әл-Фараби өмір сүрген кезеңдердегі Арабтардың рухани және қоғамдық-саяси өмірін зерттеуде Р.Эрланжэ, Ф.Роузенталь, Л.Данлоп, А.Мец, А.Массэ, Г.Э.Грюнебаум еңбектері айта кету керек..
Зерттеу жұмыстың мақсаты мен міндеті.
-әл-Фарабидің мұрасындағы дін мен философиялық арақатынасындағы көзқарастардың мазмұны мен қағидаларын анықтау.
- әл-Фарабиді ортағасырлық ислам философиясына қосқан үлесі.
- әл-Фарабидің дүниетанымын діни-философиялық тұрғыдан талдай отырып, сараптама жасау.
- әл-Фарабиді ортағасырлық мұсылман философиясының көрнекті өкілі болғандықтан оның философиясын ислами көзқараста зерттеу.
- Ғалымның мантық ғылымына, калам іліміне, философияға, ғылымға қосқан үлесін анықтау.
- Сол кезеңде Халифат дәуірінің өркендеп тұрған кездегі дін мен философияның бір-біріне сабақтастығын айыру.
- әл-Фараби іліміндегі болмыс сатыларын көрсету.
- Ойшылдың тәңір туралы көзқарасына түсінік беру.
Жалпы, әл-Фараби ғылымның барлық салаларының дамуына үлес қосқан энциоклопедист ғалым ретінде көрсете отырып, оның ислам философиясындағы алар орнын анықтау диссертациялық жұмыстың мақсаты болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
-әл-Фараби мұрасындағы дінмен философия арасындағы сабақтастық мәні анықталады.
-Ойшылдың тәңір туралы ой-тұжырымдарын барша ерекшеліктермен қарастыра отырып, түрік және араб тілдеріндегі тәңірге қатысты уажибул-вужуд (бар болуы міндетті болмыс), мумкунул-вужуд (бар болуы міндетті болмыс), ассабул-аууал (алғашқы себеп), мухарракатул-аууал (алғашқы әрекет жасаушы болмыс) және тағы басқа терминдер енгізілді.
- әл-Фарабидің көптеген еңбектерінде материалистік көзқарастар ұшқындары бар, бірақ әл-Фарабидің нағыз шынайы болмысы ислам дініне деген қызметі зор болған. Өйткені ислам дінінде білім мен ғылымның алар орны ерекше мәнге ие болғандықтан әл-Фараби ғылымның барлық салаларына мейлінше өз үлесін қосқандығын нақтылай көрсету.
-әл-Фараби шығармаларын материалистік тұрғыдан емес, идеалистік тұрғыдан зерттеу.
Зерттеу обьектісі.
Қазақтың ойшылы әл-Фарабидің діни-философиялық мұрасы.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік мәні.
Диссертацияның берген қортындылары осы мәселені болашақты зерттеуге дінтану ғылыми саласындағы әл-Фараби мұрасының рухани-құндылықтары көптеген мәселелерді шешуге пайдалы, әрі магистрлік диссертация материалдары мен нәтижелерін жоғары оқу орындарында философия, дінтану тәрізді студенттердің арнаулы курстарында, семинарларда қолдануға тиімді.
II. ӘЛ-ФАРАБИ ІЛІМІНДЕГІ ДІН МЕН ФИЛОСОФИЯ
САБАҚТАСТЫҒЫ
2.1. әл-Фарабидің философиясындағы ғылыми таным және сенім мәселесі
Ғылым методологиясы жалпы алғанда, ол ең толық және тұтастығымен философияда көрініс табатын, адамның дүниеге деген танымдық қатынасының деңгейі және сипатымен анықталады. Ғылым объективтік шындықтың адекватты бейнеленуіндегі дамыған форма ретінде алға шығады және қашан білім арнаулы әрекеттің нысанына айналғанда, сөздің өзіндік мағынасында пайда болады. Білімнің ғылымда бекітілуі, ол сонымен бірге оның бөлініп шығуы, ерекше нормалармен және ережелермен ретке келтірілетін, оның формаларымен белгілі бір тектегі арнаулы әрекеттегі қашанда ұйғарады. Соңғылары тек өзінде, өзінің ішіндегі білімде пайда болмайды, бірақ, бәрінен бұрын және ең алдымен, адамның дүниеге деген тұтас танымдық қатынастарының шектеріде ол қалыптасады және дәуірдің дүние танымдық мазмұнымен мәнді түрде анықталады.
Фараби философиясында таным мен болмыс немесе таным арқылы бар болу тең ұғым. Адамға сол өз уақытының шарасынан асып кемелдікке, бақытқа жетуі үшін тек таным жеткіліксіз, оған қоса амалды да жүзеге асыруы шарт. Бұл Құрандағы білім алу, оны жүзеге асыру ұстанымымен үндеседі. Сондықтан адамның алдында өлімнен бұрын жүзеге асыратын үш түрлі таңдау бар: Біріншіден, адам ілімі мен амалын тең дәрежеде қолданып, жүзеге асырып, яғни парасатты адам (фазыл) болып, шексіз бақытқа (ас-саадат-ул қусуа) ұласады; екіншісінде адам тек таным, ілім иесі болып қалады, бұл жерде ол амал арқылы жүзеге аспағандықтан (фасық) шексіз бақытсыздыққа душар болады, (шақауат) яки, адам танымды да қалауды да жүзеге асырмаса, өліммен бірге жоқ болады.
Танымдық қатынас, араб-мұсылмандық мәдениетте тап сондай діни дүниетаным болып табылатын, тұтас дүниетанымдық негіз шектерінде пайда болады және қалыптасады, өйткені осындай мәдениеттің болмысы өзінің шыққан тегі және мәнісі бойынша ерекше діни болмыс болып табылады. Мұсылмандық мәдениет әлеміндегі рационалдық бағыт ретіндегі философия пайда болуының өзі көбінесе әлемнің жаратылуы және ерік бостандығы, тағдыр және адам жауаптылығы және т.б. сұрақтар бойынша тұған пікірталастармен, және әрбір абстрактылы, теңгеруші ұстап және өлшеуіш- ақылға жүгінуді талап ететін, теологиялық және құқықтық пікірталастармен туындаған жағдаймен байланысты болды. Араб-мұсылмандық ортағасырлық мәдениетте ғылымшылдық кез келген формасы дүниетанымы және мәнісі бойынша дінмен анықталады, бұл оның сиаптты белгісі. Оның ішінде танымдық және логикалық құралдар кешені қалыптасқан, Әл-Фараби философиясыда бұл мағынада ниетте жатқан жоқ.
Ислам ілімі қалыптасуының басында-ақ, олар бір-бірімен адамның әлемдегі орны мен маңыздылығы және соған сәйкес адамның дүниені тану қабілеттілігінің және осыны жүзеге асырудағы қолданатын құралдарын негіздеу тәсілдері бойынша ерекшеленетін, екі тұжырнамалар қақтығысты. Оны дәстүршіл-ридейстік деп атауға тұратын, бір тұғырнама Құран мен Сүннені сөзбе-сөз оқу мен түсіндіруден шығуды талап етті, қасиетті мәтінде кездесетін, қайшылықтар мен аршақтықтарды түсіндіру деген пайымдаушы зерденің жолын жеті. Ол Құдайға қызмет етуге міндеттелгендіктен, Сенім адамгершілік қылықтың маңызды және түпкі өлшеуіш құрастыруды, ал одан тек қажетті ғана емес, сосынмен бірге адамның өмірдің барлық салаллырындағы жалғыз, жеткілікті әрекет ету негізі болып есептеледі.
Исламдық мәдениетте қалыптасқан, таным субъектісі ретіндегі адамның рөлі мен мазмұнын принципиалды ерекшелінетін түсіну, дейді Е.А.Фролова, таным мен ғылыми ойлау методолиясында екі жолы бөліп көрстеудің негізі болды.[95].,69б. Автор бойынша, оған біз әл-Фараби философиясын жатқыза алатын, бірінші бағыт, табиғи Әлемнің байланыстары мен заңдылықтарының және оларды тану мүмкіндіктерінің жалпылама себептік-салдарлық байланыстарымен қамтылғанын мойындайтын, философиялық детерминизмде көрініс табады. Фатализмнің діни концепцияларынан байланысты, екінші бағыты Құдайды бүкіл баршылықтың түпкі, жаратушы себебі, әлем мен әлеуметте, соның ішінде адамдық қылықтарда да, барлық болып жатқанды қажетті айқындаушы деп мойындаумен байланысты. Бірақ бұл ислам мәдениеті шектеріндегі ұстында да, қатал креационизм, провиденциализм және еркін адамдық таңдауы үйлестіру тәсілін таба білген, ерік бостандығы туралы терең ілім қалыптасты.
Егер бірінші бағыт адамды танымға мүдделесе және болмыс құпияларын ашуда одан батылдықты, тәуелділікті талап етсе, онда екіншісі адамның жетіспегендігі мен әлсіздігіне келіседі, бірақ адамнан, біріншіден өзгеше, танымды емес, ал өзінің әдебі мен сеніміне сай қылықты керек етеді. Методологиялық қырынан бұл, егер адам Құдай жолын тани алмаса, немесе соған қабілетті болмаса да, онда ол таңдануына сай және сенімі бойынша қаншама ол қуатты немесе әлсіз болғанымен, әрекет етуге міндетті.
Егер бірінші ұстаным материалды дүниенің себептік-салдарлық байланыстарының олардың танымдық әрекеттегі сезілуінің адекваттылығынан шықса, онда екнішісі өмірдегі жалпылама детерминизммен және оның интеллектуалды білдірілуінің арасында айырмашылық жүргізеді.[96]. Жігер өмір детерминизміне қарсы тұрамйды, ол оған бағынады. Детерминизмге қарсы білім, зерде тұрады, өйткені олар жалпыламаны, оның байланыстары мен қатынастарын білдіреді. Жігер жалпыламаға емес, ал нақтылы өмірдің индивидуалдық байланыстарына бағытталған. Сондықтан адамның қатал детерминизациямен қақтығысуында, ол зердемен қайшылыққа келеді.
Негізгі мақсат Алланы тану және Оған ұқсап бағу. әл-Фарабидің сана (ақыл) теориясы мен таным теориясы "Үлкен музыка кітабының" мазмұны мен теориялық құрылымы арасындағы ұқсастықтар, рухтың "белсенді сана" мен "интуитивтік байланысы" құбылысының теориялық негізі мен музыканың рухтың құдайлық танымға ұласуы мен бақытқа кенелудегі орны өте маңызды. Фарабидің ойлау жүйесіндегі танымның мәні, танымға жету жолдары мен музыканың рухты танымдық кемелдікке жеткізудегі және тәрбиелеудегі орны жеткілікті дәрежеде қарастырылған.
Ислам өзінің қалыптасу кезеңіндегі философ-рационалистер келбетінде діни ақиқатты негіздеу мақсатында грек методологиясын қолданды, өйткені философтар жиі теологиялық дискурсқа араласты, бірақ бұл кейде догматикалық дінтанудың беделін түсірді. Әл-Фараби, Ибн Сина, Ибн Рушдт және басқа да ойшылдар идеяларында, олардың тек белгілі философтар ғана емес, Құдай және материалды әлемнің қос мәңгілігі, логиканың адаммен дүниені және сол арқылы Құдайды тануының басты құралы болғаны және т.б. жеткілікті дамыды.
Сонымен бірге бұл ұстында ортағасырлық дүниетүсінудің теріс жағы, онда Құдай да, табиғатты адамға қатысты, оларға адам өте терең құрметтеумен қарапайым, сыртқы күштер ретінде көрініс тапқандықтан, солай бейнеленеді. Ақиқат құдайлықпен дәл келуде деп ұғымғандықтан, ал адамның ұмтылыстары міндетті түрде Құадймен бірегейленуде және Құдайды өз жүрегінде табуда тұр деп есептегендіктен, ортағасырлық Құдайды тануға талпынды. Әлем Құдайдың жоспарымен жаратылған болғандықтан, адам үшін әдістемелік бастыға өмір сүріп тұрған заттар тәртібін, тағайныдалған әдептік-құндылық нормалар мен қатынастарды қорғау, ал сондықтан дәстүрлі мінез-құлықты сақтау айналды. Сондықтан тұтас мұсылмандық әлем үшін бүкіл ортағасырлық тарихи барысында, адамды өз өмірін белсенді жасау қабілетінен айырған, өз тіршілігінің шектілігі мен өткіншілігін сезінетін анықтауыш болып қала берді.
Ендеше, таным субъектісі ретіндегі,, адамды екіжақты түсіну ортағасырлық араб-мұсылман мәдениетіндегі ортақ сипатпен түрлі методологиялық ұстандарды анықтады, олардың арасында принципиалды-тұжырымдалған, мәдениеттанулық ұстын, және, ақырында, суфизм жатады.
Бұрын атасын өтемдей, дүниетанымдық өрісте үстем тұрған дәстүршілдік тұғырнамада, Құранның әрпі мен рухына сену және оны түсіндірудің қияс, рай, иджма, истслах(истихсал) сияқты методтары жетекші рөл атқаруы Кең таралған тафсир, мұсылмандық экзегетика тәжірибелері Құрандағы сөз және мағынамен терең іс істеуді талап етті. Құран мен Сүннеге сүйенетін, осы кезде қалыптасқан мұсылмандық құқықтың негізгі мектептері де әр бағытта басымдылық танытқан негіздеу, дәледеу тәсілдеріне, сол немесе басқа заңгерлік ережелер мен нормалардың дұрыстығын әр түрлі дәелдеулер мен бекітулерге негізделді.
Бекітілген сенім, тұғырына сай, құран мен Сүннені түсіндірмелеуде оның қолдаушылары, діннен басқа,оймен аңдау методтарына да сүйенеді, адам өмірінің мақстаы болып құдайлық күштің құдіреттілігін мойындау және оған бағыну ұсынылды. Оны аңдау көбінде, жиі ретте Құпия, қиындық білдірілетін, интуитивті, "іштей көрумен" кепілденді. Табиғатты зерттеу таным басымдылығы бола алмады, себебі табиғат, одан жоғары тұратын күштің, тек жарату әрекетінің нәтижесі ретінде мойындалды, ал адам мақсаты міне осы жоғарғы мақсатқа деген ұмтылыс болып табылады.
Сондықтан діни дүниетаным шеңберінде қала отырып, физикалық объектілерді байыпты қарастыру мен зерттеудің объектісі ете, олар басымдылықтарды өзгертіп отырды. Солай, мысалы, Әл-Фараби бойынша, "философияны оқығысы келетіндер әрекетке ұмтылу және мақсатқа жету жолында болуы керек. Әрекетке ұмтылыс білім арқылы жүзеге асады, өйткені білім әретекпен ақталады. Мақсатқа жету білімде табиғатты танусыз бола алмайды, себебі ол біздің түсінуімізге жақын". [97].,11-12б. Сондықтан, ортағасырлық мұсылмандық әлем философтарының интенциясын табиғаттанулық ғылыми танымның методологиясын ажырату, олардың ерекшеліктерін анықтау құрастыру және осыны ортағасырлық араб-мұсылман философиясын зерттеушілердің іс жүзінде бәрі атап өтеді. Сондықтан зерттеулерде олардың ғылыми мүдделеріндегі практицизм мен эмпирикалық бағыттану аталып өтеді, дегенмен араб-мұсылман философтары және қалам өкілдері логикамен бірдей айналысқанымен, бірақ философтарды қызығушылығы басқа мақсаттармен - тек құрандық білімді негіздеу емес, ал ғылыми практикалық жолмен алынған жаңа білімді негіздеумен айқындалды.
Философтардың басты нысына зерттеудің ғылыми методы, рас білім,оның ақиқаттылығы мәселесі болды. Олар көбінесе аңдау тұғырынан шешілді. Философтардың аталып өткен практицизміне, соның ішінде Әл-Фараби де бар, практика соған қарамай, ол таным табиғатын мәдени-тарихи түсіндірмелеуге мүмкіндік беретін, негізге айнала алмады. Пайымдаулардың аңдаушы сипаты көбінесе түрлі пайымдаулардың бір-біріне сәйкесітілігі ретіндегі ақиқатты түсінумен себептеледі, оның үстіне олар біріне-бірі көбінесе қайшылықты болмады, айталық сондайға аристотельдік қайшылық заңы арқылы түсіндірілетінқозғалыс жолы жатады, ол туралы Әл-Фараби былай деп жазады: Пайымдаулар мен сенімдер, қашан олар басқа өмір сүріп тұрғанға (пайымдауға немесе сенімге) сәйкес келгенде, сонда олар ақиқат болады.[98].,14-15б.
Ақиқатты осылай түсіну, олардың қайнарында араб-мұсылман мәдениетінде Әл-Фараби тұрған, тарихи-философиялық методологика мен тарихи-философиялық концептуалдықтың негіздерін қалай келе, лағыларын қоса есептегенде, әр түрлі философтардың көзқарастарына кең түрде назар салуға себебін енгізді. Әл-Фарабидің көптеген трактаттарында сол немесе басқа мәселелерді талқылауда алдынғыларының көзқарастарын баяндаумен жиі кездесеміз.
Осыған ұқсаса жағдайды таным әдістемесі тұрғысынан қарастыра келе, онда соншама ерекшелентін білімдер, пікірлер және сенімдер конвегентті бола бастайтын, сол тұғырнамаға әл-Фараби жоғары баға береді екен. Ол үшін қайсыбір білім растылығының мәнді белгісіне түрлі көзқарастардың, білімдер мен мүдделіліктердің иегерлері пікірталас, сөз сайысы және талқылау прцесінде сол немесе басқа нәрсе туралы ортақ түсінуді қалыптастыруы жатады. Тап осындай интеграцияланған түсінуді ол ақиқатқа ең жақыны деп пайымдады, оның үстіне ол ақиқат когнитивтік коммуникация процесінде, ғалымдар сұқбатында қалыптасатынына көңіл аудартты. Бұл арқылы ол, олардың жоғары танымдық құндылығын көрсете отырып, пікірталастар мен сыни талқылаулар сияқты ғылымда, саясатта, мәдениетте, құқықтық қатыныстарда ж.т.б.растылық түсінудің соншама маңызды қазіргі (және құнсызданбайтын) тәсілдерінің алдын алды, дегенмен ол ғылыми дискуссиялардың эмпирикалық білімді, әсіресе табиғаттанулық ғылымдарда ауыстыра алмайтынын да жақсы түсінді. Алайда,метафизикалық оймен пайымдалатын нәрселерге қатыстыға келсек, теориялық пікірсайыс - сұқбат, мазмұнды тезистер мен теорияларды ұсыну, оларды басқа пікірлермен салыстыру және оппоненттер дәлелдемелерінен қорғау - рас білімге жету үшін (оның мәнді белгісі деп Аристотель уақытынан бастап келісілген ортақ көзқарастар, жалпықабылданған, пікірлер, дискурсивті талқыланамалар әділетті түрде есептеліп келеді) оның пайымдауынша танымның теңдесі жоқ тәсілдері болып табылады. Ендеше, Араб хальфаты және шығыс перипатетизмі дәуірінде әл-Фараби өте жоғары дәрежедегі әділетті және жасампаз сұқбаттың мағынасы мен функциялары туралы ойды айтты, және де, оның даусы бүгінгі күндердің тақырыбын сенімді жариялап тұрғанында ешқандай таң қаларлық нәрсе жоқ, өйткені, Гегельдің терең пайымына сай, ақиқат өткінші болып табылмайды. Міне сондықтан әл-фараби және түрлі замандардың басқа ойшылдарының идеялары, өз көкейкестілігін жоғалтпай, қазіргі философиялық сұқбатта да белсенді қатысуын жалғастыра беруге қабіллетті.
Әл-Фараби былай дейді: Және тіпті парасатқа ие адам үшін бір зат екінші заттан кейін келетіндігі әдбен қарама-қарсы тұрған сияқты болғанымен, іс жүзінде, ол осы заттың күйін көрстетін, белгілердің ұқсастығы қатынасында тұрғандықтан, көптеген ақылдардың бірауыздылығына мұқтаждық көрстетеді, және де олар қаншама айырмашылықта болса да, осыдан бәрібір салмақты не дәлелде, не білім де жоқ. [99].,56б. әл-Фараби үшін көрстеілгеннен рас дәлел жоқ болғандықтан, онда ақиқатты, қайда ол заттар тәртібіне сай келетін, пайымдаулар арасындағы сәйкестіктен, аңдаушы пайымдаулар шеңберінен іздеу керек. Сондықтан түсіндірмелеуді, танушы ойлау үшін эмпирикалық материалға заттар әлемі емес, ал ой жататын, аңдаушы философиялық танымның мәнді білдірілуі ретінде қарастыруға болады деп, Әл-Фараби атап өтеді. Ол былай жазады: Қашан түрлі зерделер толғаныстардан, өзіндік тексерулерден, пікірталастардан, сөз сайыстарынан кейін, оларды қарама-қарсы жақтарынан қарастырудан кейін қосылса, онда олардың біріккен шешімдерінен дұрыс ештеңе болмайды[100].,56б.
Әбу Насыр жүрген ортаға, әрине, суфизмнің әсері болды. Егер оның жеке шығармашылығын қарастырсақ, бұл әсердің кейбір көріністерін табу мүмкін болар. Махаббатта адамның құдаймен қосылуы туралы пікірі, кейде өте шамалы түрде онда да байқалады. Бірақ-та ол өзі тым қалыпты өмір сүрсе де, аскетизм мен тәнді жансыздандыруға үзілді-кесілді қарсы болды. Соңғы жағдай әдетте Фараби суфизмін негіздеу үшін айтылады, бірақ бұл сендірерлік дәлел емес. Әсіресе суфийлерден ойшылды парасатқа сенімі, пайғамбарлыққа сенімсіздігі айрықшалайды. Ал жеке дара кемелденуге жету мүмкін емес туралы тезисі анық суфийліккке қарсы.
Біздің ұйғаруымызша, Фараби ойы дамуының бастамасы ең басты мәселеге жатады, бұл адамның әсемдік пен бақытқа жетуі, әлемдік тұтастықпен үйлесімде өмір сүре білуі және түсінуі мәселесі. Ол тура солай дейді: философия - әсемдік туралы ғылым, шегіне жеткен бақыт туралы ғылым. Өз құрамына математика, физика, метафизика кіретін, теориялық философия бұл мәселе ауқымында маңызды, өйткені әлем құрылымына кіру, шынайы бақыт дегеніміз не екенін және ол жалған бақыттан немен өзгешеленетінін түсінуге мүмкіндік береді. Логика да грамматикамен бірге - қажетті, өйткені адамның ерекше игілігі - парасатты таратады. Логика, логикалық құрылым және білімнің ғылыми растылығы, ғылыми теориялар мен ғылым жіктемесінің бастапқы буындары ғылымның түпқайнарларын түйіндеп шығаруға және оның тек қабырғасын емес, ал бүкіл отауын тұрғызуға мүкіндік береді. Оның негізгі функциясы "ақылды түзету" болып табылатын логика, жол көрсететін шамшырақ қызметін атқарды. "Логика өнері,- деп жазады Әл-Фараби, - оларды қателік мүмкін, интеллекция объектілерін аңдаудың барлық жағдайларында адамды ақиқат жолына шығаратын және парасаттың жетілуіне себепші болатын, заңдар жиынтығына баулиды; оны қателіктерден, адасулардан, олқылықтардан және әлдекім оларға қатысты қателіктерден кепілдеме ала алмайтын, ақылмен аңдалған интеллекция объектілерінде, оларды қорғайтын және олардан қоршап қоятын, заңдар тап осындай" [101].,123-124б.
Ғылымдарды реттеу, оларды топтастыру әлемнің жалпы суретін жүйелеу үшін қажетті. Барлық бұл пікірлерде Фараби жиі-жиі Аристотель мен Платонға сүйенгенімен, бірақ көбінде өзінің жолымен жүреді. Аристотельден айырмашылығының ең маңызды жағына, шығыс философы адам болмысының мәнін пайымдаумен шектелмейтіндігінде, ал оған әрекетті де, нақты өзін танытуды да қосатындығы жатады.
Ортағасырлық ғылым көбінесе сөз ғылымы, пікірталастар ғылымы болды .[102].,58б. Жиі ретте оның пәні, оны эмпирикалық шындықтан, қайда тікелей өмірлік мүдделерді жетекшілікке алуға тура келетін, күнделікті, әйтсе де нені қайталанатын, байқаулар тәжірибесінен тікелей шығару қиындық туғызатын, метофизикалық сипаттағы мәселелерде көрініс тапты. Ғылым, ойшыл үшін пайымдау қисынын бұзбау, ешқандай орын ауысуларды, қателіктерді және алдауларды жібермей ойды қатаң және логикалық дәйекті білдіру, анық және дәл анықтамаларды беру, ұғымдарды жіктеу маңызды болды. Осы жөнінде Әл-Фараби былай дейді: Егер біз логикадан надан болсақ, біз оны білмесек, бірдемеде кімнің дұрыс, қалай ол дұрыс және неге (алып айтқанда) оның дәелдері оның пікірін қуттайды екендігін, біз білдірмейміз; біз сонымен бірге адасып тұрғанның қателіктерін, оның дәлелдері неге оның пікірінің дұрыстығын бекітпейтіндігін де, біле алмаймыз. Оның үстіне біз, олардың қайсысы дұрыс, қайсысы жалған екендігін білмей, түрлі пікірлерде не ауытқып жүреміз; не олардың бәрі құптап, басқасын терістеуге асығамыз; ал бізге құпталынды құптау, ал терістеленді терістеу жағымды болып көрінеді, өйткені олардың қандай себептен тап осындай екендігі, белгілі... Және осының бәрінде, мақалда айтылғандай, "отынды түнде кесеміз.[103].,123-124б.
Дін ілімінің жақтаушылары, дін туралы әңгіме болған жерде, парасатқа орын жоқ деп санайды. Олар парасатпен танылғанды және құдай сөзімен үйлеспейтінді қабылдамайды, немесе парасатпен айқындыны жасанды етеді. Өз дінінің барлық әлсіздігін ол басқа діндердің шынайылығына жатқызады. Бірақ бұл пікірді түрлі діндердің жақтастары бір-бірінің жалғандығын әшкерелейтіндігін еске салып, оңай әшкерелеуге болады деп әл-Фараби санайды. [104].,123-124б.
Парасаттың мәнін мойындамаушы, теологтарға қарсы, әл-Фараби олар оның дәлелдерін, қисынын түсінуге қабілетсіз және сондықтан софистика мен ибасыз өтірікке жүгінеді деп айтады. Олардың басқалары, - сол заттардың ақиқаттығын толығымен растайтын, сондай заттарды қолдауға келтірілген, пікірдің жеткіліксіздігін көргенде қарсыласын сөйлетпеу үшін - ол өз сөзімен қарсыласуға жағдайсыздығынан емес, оның айтқандарының ақиқаттылығынан - олар оны сөйлемеуге және не жүрексіздікте, не жамандықтан, қорыққандықтан қарсыласпауға еріксіз көндіретін, әрекеттерді қолдануға мәжбүр. Басқалары - оларға өз діндері ақиқат болғанда, - оның ақиқаттылығына күмәндәнбайды және басқалары алдында оны қарғау, оны жетілдіру, ондағы күмәндарды жою және оны қарсыластарынан қалай да болса амалдар мен қорғау қажет деп санайды. Оларға өтірік, алдау, жала жабу және қыңырлық қолдану рұқсат етілген... [105].,191-192б.
Фарабидің парасат, оның мәні туралы ілімнің негізгі ой желісі - ғарыштық және әлеуметтік, өнегелік - философияның діннен бөліну тенденциясын да адамның әлем және өз-өзі туралы пікірлерінде монополиялыққа талпынушы пайдасына шешпеді; ол өз заманы үшін толық тиімді таным теориясы мен логиканың мазмұнын да қамтамасыз етті. Оның алдында әл-Кинди құдайлық аянның ашылуының басымдылығын әлі ұйғаратындығын ескеру қажет. Әл-Фараби үшін парасаттық танымның басымдылығы даусыз және ең маңыздысы, ол оған сезім арқылы танымға жетілмеген, бірақ қажетті саты ретінде шолу жасайды. Әлемді түйсік арқылы аңдаудың біріншілігін мойындау парасатты танымды түсіндіруге өзіндік із салады. Жасампаз функцияны орындай отырып, ол аспан әлемінен жер әлеміне жақын болады.
Парасатты танымға жету мақсатында - ақиқатты алу үшін - қисынды амалдар, дұрыс әрекеттер жасалады, яғни адамнан толық тәуелдінің бәрі осыған жатады. Мұның бәрі арабтілді Шығыстағы гносеологияның дамуындағы әл-Фараби ілімінің озық рөлі туралы айтуға мүмкіндік береді. Оның таным теориясында материалистік және идеалистік тенденциялардың қорытпасы өте айқын көрінеді. Бір жағынан, адам оны әлімді түсінуге жетелейтін, шығармашылық негіз иесіндей көрінеді, екіншіден танымның бастапқы және соңғы шегі барлық бар заттардың ең бірінші себебіне негізделеді. Өзінің көп шығармаларында, әсіресе Бақытқа жету туралы трактатында, Әбу Насыр білім алуды бақытқа жетумен теңдестіреді. Бұл адам өмірінің мақсаты болғандықтан, ол оның қоршаған әлемді және оның өмірін бағыттайтын этикалық нормаларды тануы арқылы орындалады. Бірақ та тәжірибе, бақылау теориялық пен эмпиризм арасындағы байланысты түрлі идеализациялар, абстракциялар, жорамалдар, интуициялар материалистік түсіндірмесінің қажеттілігінде қиындықтарға кездесті. Бұл жерде ақыл мен аңдаудағы жәй қабылдаудағы сияқты емес, ал ұғымдардың, идеялардың әсіреленген, ақыл-ойлы, идеалды жүйесіндей көрінді. Өз таным теориясында әл-Фараби көбінесе номинализмге жақындайды, яғни ортақ ұғымдардың алдында жеке сезіммен қабылдайтын заттардың біріншілігін мойындауға жақын. Маркстің пікірінше, орта ғасырлық номинализм универсалийлердің (жалпы ұғымдардың) алғашқылығына және шынайлылығына сендіретін реализге қарама-қарсы, материализмнің алғашқы көрінісі болды. Танылатын танымға дейін бар болады, сезім арқылы қабылдау түйсінуге дейін бар болады деп айтады Фараби. Субстанция индивидері, субстанцияға универсалийлеріне қарағанда, болмысы бойынша, өз болмысында басқа бірдеңелерден тәуелсіздігі мен өзіндік мәні жағына жетілген. Өйткені субстанция индивидтері өз болмысында ешқандай бастауышты қажет етпейді және онда байқалмайды. [106].,159б.
Болмыс құрылында индивидтер алғашқылар болады. Бірақ универсалийлер индивидтің ақыл мен аңдауына мүмкіндік береді: Сонымен, ақыл мен аңдалу үшін субстанция индивидтері субстанция универсалийлерін қажет етеді, ал субстанция универсалийлері бар болу үшін субстанция индивидтерін қажет етеді, егер соңғылары болмаса, жанға көрінетін универсалийлер, ойдан шығарылған, жалған болар еді, ал жалған нәрсе, жоқ болады.[107].,166б.
Логика, логикалық құрылым және білімніңғылыми растылығы, ғылыми теориялар мен ғылым жіктемесінің бастапқы буындары ғылымның түпқайнарларын түйіндеп шығаруға және оның тек қабырғасын емес, ал бүкіл атауын турғызуға мүкіндік берді. Оның негізгі функциясы "ақылды түзету" болып табылатын логика, жол көрсететін шамшырақ қызметін атқарды. "Логика өнері,- деп жазады Әл-Фараби, -оларды қателік мүмкін, интеллекция объектілерін аңдаудың барлық жағдайларында адамды ақиқат жолына шығаратын және парасаттың жетілуіне себепші болатын, заңдар жиынтығына баулиды; оны қателіктерден, адасулардан,олқылықтардан және әлдекім оларға қатысты қателіктерден кепілдеме ала алмайтын, ақылмен аңдалған интеллекция объектілерінде, оларды қорғайтын және олардан қоршап қоятын, заңдар тап осындай"[108].,123-124б.
Осыдан логикалық міндеті, ойлаудың және оның категориялық формаларының әрекетін ақиқатты іздеуге және оған жетуге бағыттау болатындығы шығады. Оның үстіне ақиқатқа жету жолының өзі Әл-Фараби үшін жай қызығушылықтың пәні емес, ол танымдық және дүниетанымдық қатынасты, ол арқылы адамның ойлауы жетілетін, ұшқырланатынболғандықтан, соынмен адам зердсі қуаттылығынан арттыра отырып, танымды жаңа көкжиектерді ашатындығында, үлкен маңыздылыққа ие болуында тұр. Оның үстіне, ақиқатқа қарай қозғалыс, әл-Фараби және де басқа шығыс перипатетика өкілдеріне сәйкес, логиканы және сонымен бірге сезімдік қабылдаудан туындайтын, қателіктер мен суьбъективтік пікірлерден, бос болуға міндетті. "Кімдер пайымдаулар мен диалектикалық пікірталастарға машықтану немесе математикаға (мысалы, геометрияға, арифметикаға) машықтану оларды логика заңдарын білуден босатуды немесе тек сол кез келген пайымдарды, дәлелдерді және пікірлерді қайталай берсе, онда олар оны ақиқатқа, мүлдем қателіксіз бүкіл танымдардағы рас білімге жеткізе алады деп ойлайтындар - олар, кімдер тқпақтар мен сөздерді көп рет жаттағандықтан, оларға машықтанып жаттығуларды жүзеге асыратындықтан, оларды тілді жетілдіруден, грамматикалық қателіктер мен грамматикалық ережелерден босатады деп ойлайтындарға, ұқсас болып шығады"[109].,122-123б.
әл-Фарабидің ғылымдар жіктемесіне сай, логиканы және оның заңдарын білудің, олардың грамматикалық категориялары логиканың әмбебап категорияларына: (сөз-ұғымға)тіл бөліктері - пайдауға, күрделі сөйлемдер - ой қорытындыларына, бастауыш- субъектіге, баяндауыш- предикатқа тікелей қатынаста болғандықтан, тіл білімі алдында болды. Грамматикалық нормаларды білу ойшылдың логикалық- гносеологиялық құралдарының ажырамас бөлігін құрастырды, өйткені логикалық-грамматикалық нормаларды тұтас білу адамның танымдық әрекетінің өрісін айтарлықтай кеңейтті. Дұрыс және сауатты сөйлегісі келген адамдарға Әл-Фараби "синтаксистік мәнісіне енуді", ал кім дұрыс ойлауды қаласа-"логиканың- мәнісіне енуді" ұсынды. Қалай ойдың, оның материалды қабыршығы - сөзсіз зерттеу мүмкінболмағаны сияқты, дәл солай логиканы оның грамматикамен байланысынсыз, ал логикалық ойды - ауызша және жазбаша тілсіз құрастыру мүмкін емес.
Өзінің ғылымдар жіктемесінде Әл-Фараби бірінші орынға "тіл туралы ғылымды" қояды. Әл-Фараби көзқарастарын жеткізе отырып, "тіл туралы ғылым" ойдыанық білдіретіндігімен, дәйекті баяндайтындығымен, сұрақты дұрыс қоюымен және оларға дәлелді жауап беруімен ғана емес, сонымен бірге оның үйрету мен білім берудегі біріншілігімен көзге түседі деуге болады. Грамматика сөздер мен тілді дұрыс ретке келтіруге, сөйлемдер мен нақыл сөздерді құрастыруға баулиды. Логика, логикалық нормаларға сәйкес, ой қорытындыларын дұрыс құрастыруға, соның арқасында жаңа және рас білім алуға үйретеді.
Сондықтан, Әл-Фраби логикасы әмбебап танымның методолгиясы ретінде ойлаудың тек формалдық жағын зерттеумен ғана шектелмейді. Ол белгілі бір дәрежеде ойлаудың және оның формаларының мазмұндылығы мәселесін қойды, бірақ, классик айтқандай, оны "іздеу", "сұрау" ретнде қойды. Қалай философиялық ойды немесе кәдімгі сөздік формада білдірілген қарапайым ойды түсінетіндей, пайғамбар ойын да түсінуге болатынын логика көрсетті. Логикалық құрастыру және негіздеу ұстындары бойынша ол олармен бірігейлендіріледі, соны да, басқаны да құрастыру тәсілдеріне көптеген паралельдер мен ұқсастықтарды табуға болады. Діни білім, қайда оның қағидалары жалпықабылданған алғышарттар ретінде қарастырылған, диалектикалық білім ретінде көрініс тапты. Араб-мұсылман философтары растылық мәселесін және ақиқатты табудың тәсілдерін зерттеуде көп еңбек етті, бұл, әсіресе, Әл-Фарабидің аподейктикалық білім туралы пайымдарынан көрінеді. Ақиқат кепілі ретіндегі оның сенімділігі, өзінің шеңберіне діни "түпкіқағидаларды" енгізетін, жалпықабылданғаннан, диалектикалық тан біршама жоғары және егер біз Әл-Фарабиде, оның "үлгі боларлық қала" мұратында философияның басымдылық жайын білдіретін, зерттелген теориялық жүйені тапсақ, онда Ибн Рушда - бұл, құштарлық білдірілген және өз тұығырының дұрыстығына сенілуі адамдарға арналған, қатаң идеология ұстаным". Ортағасырлық ғылыми ойлаудың негізгі "құрылымдық бірлігін" логикалық дедукция құрастырды. [110].,60-62б.
Ғалымның логика саласындағы мұралары оның төл туындысы Ғылымдарды жіктеу жайындағы сөз деп аталатын еңбегінде баяндалады. Логика саласында ғалам мұралары ғылым тарихында ежелгі грек жұртының ғұламасы Аристотельдің ілімімен өзектес екені баршаға аян. әл-Фараби логика адам өмірінің қажеттілігінен туындап, алғашқы сөйлеу, онан соң сөз арқылы ой талқысымен ақиқатты танып білу құралына айналғаны мәлім. әл-Фараби туындыларында мантық, нутқ, қаул, натақа, және ертеде негізі қаланған силлогизм ұғымдарының түсініктері өзіндік жүйемен іздестірілді. Грамматика мен тілдің, логика мен грамматиканың өзара байланысы және олардың әрқайсысының зіндік ерекшеліктері мен сипаттарына даралап түсініктер беріледі.
Ертедегі ғұламалар мен әл-Фараби мұраларында логика мантық сөзі сөйлеу, ақыл-ойдың мән-жайын білдіретін мағына және адамның анық сөйлеу әрекеті сияқты үш түрлі бағытта қолданылған. Адамның ақыл-ой қызметіндегі ойлау жүйесі логика ғылымының, ал дыбысты тіл арқылы сөйлеп, ойын білдіруі грамматика ғылымының зерттейтін пәні деп санаған.
әл-Фараби логиканы адамның ақыл-ой жүйесі мен қажеттілігін бейнелейтін мынадай сегіз түрлі салаларға бөліп қарастырған: 1.Категориас саласы бойынша объектілер жеке сөздік атаулар арқылы бейнеленеді. 2. Арабша әл-Ибара, грекше Бари Хар минийас. 3. Ойлау арқылы мәселелердің тетігін шешуде қолданылатын силлогизм түрі. Арабша әл-Қийас, ол грекше Аристотель еңбегңнде Бірінші Аналитика. 4. Адамның ақыл-ойы мен әрбір нәрсенің шындығын айқындап, оның мәні мен ақиқаттығына көз жеткізетін ойлау әрекеті-дәлелдеу. Логикада бұл тәсіл арабша әл-Бурхан деп аталса, ал грекше оның жай-жапсары Аристотельдің Екінші Аналитикасында сөз болады. 5. Адам ойының диалектикалық дамуы тұрғысынан іздестірілуі араб тілінде әл-Мауади әл-джадалийа делінеді. Грекше атауы Топика. 6.Софистика. Мұндай атаудың бір жағынан даналықты сүю мағынасында айтылғанмен, екінші жағынан адамның ой жүйесін әдейі шатастыруын білдіретін әрекет. 7.Риторика. Бұл сала шешендік өнермен байланысты адамның ой-жүйесін дамыту мақсаттарын қарастырады. 8. Поэтика. Арабша - Китаб аш-шиғр. Көркем сөз, өлең, жыр арқылы адамның ой-жүйесінің бейнеленуі.
Логика ғылымының тарихында Аристотель еңбектерінің жиынтығын Оргонон деп атаған. Мұндай таным құралы деген кең мағынаны білдіреді. [111].,9-10б.
Силлогизмдерді дұрыс құрастыру үшін грамматикалық ережелерді білу қажет болды, өйткені грамматикалық зат туралы дұрыс безендірілгенайтылым, ол бекітуші, терістеуші немесе сұрақ қоюмен болсын, ақиқатты дұрыс және тез табу үшін үлкен мүмкіндіктер берді. Бірақ грамматикалық реттілік басуы тиіс, осындай тәртіпсіз граммтикалық сөйлемі не пайымдау, не ой қорытындысы бола алмай, тап өзінде қалуы мүмкін. Әл-Фараби осыған назар аударды. Ол сөйлемдегі сөздердің тәртібі туралы, оның синтаксистік схемасы жағына көңіл бөлуден гөрі, қалай бұл реттілік пайымдау немесе ой қоытындысы идеясын білдіретіне басты назар аударады. Қалай риторикалық, схоастикалық алғышарттар сияқты, солай диалектикалық алғышарттар да олардың арасында ғылым туы негізі болуға үміт ете алмайтын, ойша жаратылған пайдаулар шеңберінде ғылымның негізгі мазмұны айналыста болғандықтан, онда ғылымның негізгі методолгиялық ұстынына, апоктейктикалық жолмен алынңан, жекелерге қарай жалпы түрнегізді, қағидалардан қозғалыс принципі айналды. Танымның осындай методы бірнеше себептермен қамтамасыз етілген. Біріншіден, ол діни қоғамның рухани ахуалымен және қайда эмпирикалық дүниенің бүкіл байлығы Құранның түпсіздігі қағидалары және Мұхамедтің ағындарынан тұжырымдалғанмен "өрбіген", ойлау "мәнерімен" себептеледі. Екіншіден, телогиялық доктринамен бекітілген, бірқұдайлылық дүниетаным ұстыны, методолгиялық өрісте ерекше "түсіріліп алынғандай" болғандықтан, одан тек қана білім формасын емес, бірақ сонымен бірге білімнің өзін де шығарып алуға болатын, бірегей принципті іздестіруге нысаналайды. Кімнің өкілдері болғандарынан тәуелсіз, бастапқы дүниетанымдық ұстындар, бастапқы логикалық алғышарттар, мемлекетті басқару және оның тіршілігін қамтамасыз ететін ұйымдардың бастапқы принціптері бойынша пікірталастар мен талқылауларға араласты. Бекерден бекер мен ми Шахристани исламда пайда болған алауыздықтар мен "шерік қатушылық туралы айтпайды және олар бойынша қарсы жақтар келісімге келе алатын, бастапқы алғышарттардан олардың тәуелділігін атап өтеді.[112].,28-29б.
Сенім білімнен бөлінді, бірақ сол уақытта ол ғылым мен адамды қосып тұратынға айналды. Ұғыну мен сенім, ғылымның жай ғана жинақталған жансыз деректердің қосындысы, формулалармен қағидалардың тек жиынтығы болмай, өмірлік күштерінің барлық қуаттылығында көрініс табатын, шығармашылыққа толы тірі организмге айналуына сепбші болды. Ғылым, оның жетістіктері, өзін оған арнаған, мәдениет пен адамгершілік құндылықтарын бойында жинаған, адам тұлғасымен тығыз байланыста болды. Ғалым, ойшыл арқылы қоғамның, оның рухани ахуалының және білім талаптарының ғылыми формаларды, қабылдауға, стильге, ойлау тәсілдері мен олардың әлеуметтік маңыздылығына әсері жүзеге асып отырыды. Ғылымға оның түсіндірмелік бөлігі сапасында танымдық әрекет, тек талассыз қағидалар емес, ал көптеген пікірталастар туындататын деректер, пайымдаулар, байқаулар енді. Оның бастауыныда көрнекті ойшыл мен ғалым Әл-Фараби тұрған, оның дүниені және адамды танудағы таным методологиясына қосқан үлесін адамзаттың қарыштап алға басушы ойлауы жоғары бағалаған, ғылым ой мен оның методолгиясының араб-мұсылман мәдениетіндегі жетістіктерінің эволюциясы тап осындай.
Ол исламдық дүние-таным мен ислам руханилығы көзқарасы тұрғысынан қарастырыла бастады, онда құдай жеке адам мен қоғам болмысының онтологиялық негізі болып табылады. Сондықтан философияның іргелі мәселесі әл-Фарабидің онтологиялык ілімі де, оның адам ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz