Несиелік тәуекелді басқару саясаты
Кіріспе
Жоғары тәуекелді талап ететін қызмет түрінде жоғары табысқа жету үшін банктер шешім қабылдаудың ерекше механизмдерін дамытуы қажет. Банктер өздеріне қандай тәуекелдер және қандай көлемде тәуекел қабылдай алатындығын бағалауы қажет; тәуекелдің түрі күтілетін табысқа сай келетіндігін анықтауы қажет. Осылардың негізінде тәуекел факторларының әсерін төмендететін іс-шаралар құрып және оларды жүзеге асыру керек. Бұл міндеттің жүзеге асыру әдісі банктің басшылығына тәуекелдің сол немесе басқа түрін бақылап отыру және өлшеу, анықтау және осы арқылы оның әсерін төмендететін тәуекелді басқару жүйесін құру болып табылады.
Банк қызметі өзінің табиғаты бойынша банк өнімдерінің күрделілігіне байланысты көбейетін тәуекел жүйесінің пайда болуын анықтайды.
Тәуекел адам іс-әрекетінің кез-келген саласында көрініс табатын объективті оқиға болып табылады. Ол кәсіпкерліктің барлық саласында кездесетін көп аспектілі категория. Өзінің табиғаты бойынша тәуекел жағымсыз оқиғаның болуымен сипатталады. Яғни, тәуекелге ұшырау барысында кәсіпорын экономикалық немесе басқа да шығындарды шегеді.
Кез келген кәсіпкерлік іс тәуекелмен байланысты, әсіресе банктер үшін тәуекелді басқарудың маңызы жоғары болып келеді. Өйткені, банктер нарықтағы конъюнктуралық өзгерістерді бірден қабылдайтын сегмент.
Бүгінгі таңда банктер операциялардың көптеген жаңа түрлерін атқаруда. Ол операциялардың әрқайсысы белгілі бір деңгейде тәуекелмен байланысты болып келеді. Осы шешімдерді өз мойнына алу банк ісінің негізі болып табылады. Тәуекел міндетті түрде реттелуі керек және банктің қаржылық мүмкіндігінің шегінде орналасуы керек. Осы мақсаттарға жету үшін банктер тарапынан тәуекелді басқарудың саясаты қалыптастырылады.
Нарықтық жағдайда несиелік тәуекел жоғары деңгейде болады. Сондықтан банктер косымша капиталды қажет етеді. Банктік кызметтер тәуекелсіз жүруі мүмкін емес, өйткені банктің кез келген операциясы тәуекелмен байланысты болып келеді. Банк ісінің тарихында тәуекелдерді дұрыс басқармауына байланысты көптеген банктердің банкроттыққа ұшырағанына көз жеткізуге болады.
Бұл тапқырыптың өзектілігі банк ісінің негізінде - несиелік тәуекелдің жатқандығын анықтайды және оны басқарудың қажет екендігін негіздеп береді. Олардың қабылдайтын несиелік тәуекелі ақылға сыйарлықтай, үнемі бақыланатын және олардың қаржылық мүмкіндіктер мен компетенттілігінің шегінде болған кезде ғана банк табысты болады. Банктердің несиелері қаражаттардың кез келген ағынын, шығындарын және зиян шегулерін жаба алатындай болып, сонымен қоса біршама табыс әкелуі керек. Бұл мақсаттарға жетуді несиелік тәуекелді қабылдау және оларды басқару туралы банктің саясаты анықтайды.
Несиелік тәуекелді басқару - қиын мәселе, бұл идентификация процесінің көп қадамдылығы, бағалау (өлшеу) және тәуекелді басқару. Банктердің коммерциялық операцияларын жүзеге асыру барысында несиелік тәуекелді басқарудың банк үшін күннен күнге маңыздылығы артуда.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - несиелік тәуекелді басқарудың теориялық негіздерін, сонымен қоса несиелік тәуекелді басқару әдістерін қарастыру. Несиелік тәуекелдің теориясына талдау жасай отырып, оны бағалаудың әдістері мен тәсілдерін, сол сияқты оның Қазақстанның банктік жүйесінде колданылу мен басқарылуының теориялық аспектілерін анықтау және несиелік тәуекелді басқаруда шетелдік тәжірибе мен отандық тәжірибені салыстыра отырып, коммерциялық банктер үшін несиелік тәуекелді баскарудың жетілдіру жолдарын анықтау болып табылады.
Осы мақсатты ұстана отырып , мына міндеттерді анықтау қажет:
тәуекелдің түрлерін анықтау;
несиелік тәуекелді басқару әдістерін анықтау;
шетелдегі банктердің несиелік тәуекелді басқаруына талдау жасау.
Бұл жұмысытың негізгі мақсаты - несиелік тәуекел аясында банк менеджментінің ең тиімді құралдары мен әдістерін ұсыну болып табылады.
Зерттеу объектісі Банк Центр Кредит АҚ-ның қызметі болып табылады. Бұл жұмысты жазуда теориялық негіз ретінде Қазақстан, Ресей және шетел экономистерінің жазған ғылыми еңбектері және Қазақстан Республикасының банкке байланысты нормативтік құжаттары қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы үш тараудан құрылған. Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, бірінші тарауда несиелік тәуекелді басқарудың теориялық негіздері қарастырылды.
Екінші тарауда несиелік тәуекелді басқару әдістері, Банк Центр Кредит акционерлік қоғамының тәжірибесінде оны басқарудың негізгі мәселелерін қарастырылды.
Коммерциялық банктегі несиелік тәуекелді шетелдік тәжірибе және хеджирлеу арқылы жетілдіру жолдарын үшінші тарауда көрсетілген.
1 НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Тәуекел түрлері және оның жіктелуі
Тәуекел - қауіп, шығынның пайда болу ықтималдығы, жоспарланған табысқа жетпеуі.
Тәуекел - кәсіпкерлік қызметпен айналысатын кез келген тұлғаның белгілі бір қаржылық және өндірістік стратегияны жүзеге асыру нәтижесінде өз қаражатының бір бөлігін жоғалту, табысты толық ала алмау немесе қосымша шығынға ұшырау ықтималдылығы.
Заманауи ғылими әдебиетте тәуекел күрделі экономикалық категория ретінде қарастырылады және оны анықтау барысында келесідей әдістемелер қолданылады:
oo компанияның қызметінің қаржылық нәтижесі арқылы анықтау, яғни тәуекелді экономикалық немесе қаржылық категория ретінде анықтау;
oo жоспарланған оқиғалардың барысында туындайтын ауытқу арқылы анықтау, яғни тәуекелді мақсаттан ауытқу категориясы ретінде анықтау;
oo кез келген жағымсыз жағдайдың орын алу мүмкіндігі арқылы анықтау, яғни тәуекелді ықтималдылық категориясы ретінде анықтау [9].
Тәуекел түсінігі Н. Вебстердің сөздігінде қауіпті және шығынның пайда болу мүмкіндігін, ал С. Ожеговтың сөздігінде қауіптің пайда болу мүмкіндігін немесе табысқа қол жеткізу мақсатында жасалатын іс-әрекеттерді білдіреді. Уильям Ф. Шарптың пікіріне сәйкес тәуекел - жобаның соңғы кезеңіндегі инвестициялардың құнымен байланысты белгісіздік болып табылады. [27]
Қоршаған ортаның белгісіздігі
Қоршаған ортаның белгісіздігі және компания ресурстарының шектеулігі тәуекелдің пайда болуына себепші болады.
Нарық қатысушыларының
іс-әрекеттері
Компанияның
қызметінде жағымсыз жағдайлардың орын алуы
Менеджердің ақпараттарды қабылдау және өңдеу қабілетінің шектеулігі
Ақпараттардың нақты және толық
болмауы
Тәуекелдің пайда болу себептері
Ресурстардың шектеулігі
Еңбек
ресурстары
Ақпараттық
ресурстар
Материалдық ресурстар
Қаржылық ресурстар
1 сурет. Тәуекелдің пайда болу себептері
Тәуекелді жіктеу келесі элементтер бойынша орындалады:
Пайда болу уақыты бойынша тәуекел ретроспективті, ағымды және болашак түрлеріне бөлінеді.
Ретроспективті тәуекелдің талдау нәтижесі арқылы ағымды және болашақ тәуекел шығындарын төмендетуге болады.
Пайда болу факторы бойынша саяси және экономикалық түрлерге бөлінеді.
* Саяси тәуекел - елдегі саяси өзгерістерге байланысты пайда болатын тәуекел. Олар тікелей кәсіпорын жұмыстарына әсерін тигізеді. Мысалы, шекараның жабылуы, тауарды сыртқа шығаруға тиім салуы, елдегі әскері жағдайдың қалыптасуы және тағы басқа елдегі тәуекелдер.
* Экономикалық тәуекел - мемлекет немесе кәсіпорында туындайтын экономикалық қолайсыз өзгерістерге байланысты болып келеді. Мысалы, нарық конъюнктурасының өзгеруі, басқару деңгейінің өзгеруі, қажетті төлемдерді уақытында аудармауы.
Есепке алу сипаты бойынша тәуекел ішкі және сыртқы тәуекелге бөлінеді.
* Ішкі тәуекелге кәсіпорын жұмысына байланысты туындайтын тәуекел жатады. Оларға кәсіпорын басшылығының белсенділігі, тиімді маркетинг стратегиясын, саясатын және тактиканы таңдау тәуекелге әсерін тигізеді.
* Сыртқы тәуекелге кәсіпорын жұмысына байланысы жоқ, дегенмен ол сыртқы факторларға байланысты болып келеді. Мысалы, саяси, экономикалық, демографиялық, әлеуметтік және т.б.
Нәтиже сипаты бойынша тәуекел спекулятивті және таза болып бөлінеді.
* Таза тәуекел - кәсіпорын үшін тек қолайсыз нәтиже алып келеді. Мысалы, апаттар, соғыстар, қайғылы жағдайлар, қылмыстық әрекеттер және т.б.
* Спекулятивті тәуекел - кәсіпорын үшін пайда немесе шығын келтіреді. Мысалы, нарық конъюнктурасының өзгеруі, валюта курсының өзгеруі, салық түрлерінің өзгеруі және т.б.
Пайда болу саласы бойынша тәуекел өндірістік, коммерциялық, қаржылық және сақтандыру тәуекеліне бөлінеді.
* Өндірістік тәуекел - сыртқы орта жаңа техника мен технологияны негізгі және айналым қорларды дұрыс пайдаланбауға байланысты, уақытты тиімсіз жұмсауға байланысты тәуекел және т.б.
Өндірістік қатерлердің негізгі себептеріне: өндіріс көлемінің төмендеуі, материалдық және басқа да шығындардың өсуі, шикізатты жеткізу тәртібінің төмендеуі, құрал-жабдықтардың бұзылуы т.б.
* Коммерциялық тәуекел-тауарды сату және қызмет жасау барысында пайда болатын қатерлер. Оның себептері: коньюнктура міндеттерінің өзгеруіне байланысты тауарды сату көлемінің төмендеуі, сатып алатын тауар бағасының өсуі, айналым кезінде тауарды құртып алу т.б.
* Сақтандыру тәуекелі - сақтандыру бойынша пайда болған қатерлер, бұл кезде сақтандыру компаниялары қажетті ақша төлеу қажет. [25]
* Қаржылық тәуекел - фирманың өз міндеттерін орындай алмауына байланысты. Оның негізгі себептері: инвестициялық-қаржылық портфельдің құнсыздануы ол валюта курсының өзгеруіне байланысты, төлемдері орындай алмауы. Қаржылық тәуекел келесі түрлерге бөлінеді:
* Инфляциялық тәуекел - инфляциялық экономика жағдайында бұл тәуекел қаржылық тәуекелдердің жеке түрі болып бөлінеді. Тәуекелдің бұл түрі инфляция жағдайында капиталдың нақты құнының, сондай-ақ қаржылық операцияларды жүзеге асырудан күтілетін табыстардың құнсыздану мүмкіндігімен сипатталады.
* Дефляциялық тәуекел - бұл өсуі кезіндегі бағалар деңгейінің төмендеуі, кәсіпкеліктің экономикалық жағдайының нашарлауы және табыстың төмендеуі.
* Пайыздық тәуекел - ол қаржы нарығында пайыздық ставкалардың (депозиттік те, несиелік те ставкалардың) күтілмеген өзгерісін сипаттайды. Бұл қаржылық тәуекелдің пайда болуының негізгі себептері: мемлекеттік реттеу ықпалынан қаржы нарығының конъюнктурасының өзгеруі, бос ақша ресурстарын ұсынудың төмендеуі немесе өсуі және басқа да факторлар. Бұл тәуекелдің теріс қаржылық салдарлары кәсіпорынның эмиссиялық қызметінде, оның дивидендтік саясатында, қысқа мерзімді қаржылық салымдарда және басқа да кейбір қаржылық операцияларда көрініс табуы мүмкін.
* Валюталық тәуекел - тәуекелдің бұл түрі сыртқы экономикалық қызмет жүргізетін (шикізат, материалдар және жартылай фабрикаттар импорттайтын немесе дайын өнімді экспорттайтын) кәсіпорындарға тән. Ол кәсіпорынның сыртқы экономикалық операцияларында қолданатын шетел валютасы курсының өзгеруінің операциялардан күтілетін ақша ағындарына тікелей әсер етуі нәтижесінде алдын-ала көзделген табыстарды толығымен ала алмауын түсіндіреді. Осылайша, шикізат пен материалдарды импорттай отырып, кәсіпорын сәйкес шетел валютасының ұлттық валютаға қатысты айырбас курсының жоғарылауынан ұтылады. Сондай-ақ, бұл курстың төмендеуі кәсіпорынның дайын өнімді экспорттау кезіндегі қаржылық залалын анықтайды.
* Депозиттік тәуекел - бұл тәуекел депозиттік салымдардың қайтпау (депозиттік сертификаттардың өтелмеу) мүмкіндігін сипаттайды. Бұл тәуекел сирек кездеседі және кәсіпорынның депозиттік операцияларын жүзеге асыру үшін коммерциялық банкті дұрыс бағаламау немесе дұрыс таңдамауымен байланысты болады.
* Несиелік тәуекел - алған несиені уақытылы қайтармауға байлынысты туындайтын тәуекел. Бұл тәуекел кәсіпорынның өз қаржылық қызметі барысында сатып алушыларына тауарлай (коммерциялық) немесе тұтыну несиесін ұсыну кезінде орын алады. Оның көрініс табу формасы болып кәсіпорынның несиеге берген дайын өнімі үшін төлемдерді өтемеу немесе уақытында есеп айырыспау табылады.
* Салықтық тәуекел - қаржылық тәуекелдің бұл түрі бірнеше түрде көрініс табады: шаруашылық қызметтің жеке аспектілерін жүзеге асыруға жаңа салықтар мен алымдардың түрлерін енгізу ықтималдылығы; салықтар мен алымдардың ставкаларының деңгейінің жоғарылау мүмкіндігі; жеке салықтық төлемдерді жүзеге асырудың шарттары мен мерзімдерінің өзгеруі; кәсіпорынның шаруашылық қызметінің сферасындағы салықтық жеңілдіктерді алып тастау ықтималдылығы. Кәсіпорын үшін алдын-ала болжанылмайтын бұл тәуекел оның қаржылық қызметінің нәтижелеріне айтарлықтай ықпалын тигізеді.
* Құрылымдық тәуекел - тәуекелдің бұл түрі кәсіпорынның ағымдағы шығындарының тиімді қаржыландырылмауымен байланыстырылады. Тауар нарығы конъюнктурасының жағымсыз өзгеруі кезіндегі операциялық леверидждің жоғары коэффициенті және операциялық қызмет бойынша оң мәнді ақша ағындарының жиынтық көлемінің төмендеуі қызметтің осы түрі бойынша таза ақша ағындары сомасының төмендеуінің одан да жоғары қарқынымен ұштасады.
* Криминогендік тәуекел - кәсіпорынның қаржылық қызметі сферасында бұл тәуекел оның серіктестерінің өзін жалған банкрот деп тану формасында, басқа бір үшінші тұлғаның осы кәсіпорынның ақшалай және басқа да активтерін заңсыз иемденуді қамтамасыз ететін құжаттарды жалған рәсімдеу; кәсіпорынның жеке персоналының активтердің жекелеген түрлерін ұрлауы және тағы да басқа формаларда көрініс табады.
* Өтімділік тәуекелі - бағалы қағаздарды жүзеге асыру мен басқа да тауарлардың тұтынушылық құны мен сапасының, бағасының өзгеруіне байланысты болатын шығындар мүмкіндігіне байланысты тәуекелдер.
* Биржалық тәуекел - биржалық келісімдерден болатын қауіп қатерді білдіреді. Оларға коммерциялық келісімдер бойынша төлемеу, брокерлік фирмалардың комиссионды марапаттауын тәуекелі жатады. [3]
Тәуекелдің баска да түрлері - басқа да қаржылық тәуекелдердің тобы үлкен, бірақ пайда болу ықтималдылығына қарай немесе қаржылық залалдар деңгейі бойынша бұл тәуекел жоғарыда атап өтілген айтарлықтай тәуекел түрлерімен салыстырғанда, кәсіпорын үшін аса маңызды емес. Мұндай тәуекелге тек ғана күтілген табыстардың ғана емес, сондай-ақ кәсіпорынның активтерінің бір бөлігінің (негізгі қорлардың, тауарлы-материалдық құндылықтар қорларының) жоғалуына әкелуі мүмкін стихиялық апаттар тәуекелі және басқа да "форс-мажорлық тәуекел"; есептік-кассалық операциялардың уақытында орындалмау тәуекелі; эмиссиялық тәуекел жатады.
Әкімшілік тәуекел - қарыз алушының мемлекеттік реттеу және қадағалау органдарының рұқсаты мен келісімін алу барысында қиыншылықтардың туындауымен және қарыз алушының жобалық қызметті жүзеге асыру барысында қадағалау-реттеу нормаларының өзгеруімен сипатталады.
Салалық тәуекел саланың ерекшелігімен және саладағы жағымсыз тенденциялармен, ішкі нарықтағы сұраныстың төмендеуімен, импорттың өсуімен, сонымен қатар мемлекеттің араласу деңгейімен (мемелкеттік реттеумен) сипатталады.
Заң тәуекелі ұлттық заң шығару жүйесіндегі және халықаралық құқықтағы кемшіліктермен, заң шығару базасының тұрақсықдығымен, сонымен қатар келісім шарттар, кепілдеме хаттар мен басқа да құжаттар сапасының төмендігімен сипатталады.
Келеңсіз жағдайдың орын алу тәуекелі - жер сілкінісі, су тасқыны, дауыл және басқа да банк қызметінің нәтижесіне әсер етуі мүмкіндігімен сипатталатын табиғат апаттарының орын алу ықтималдығының тәуекелі [18].
2.2 Банк қызметіндегі тәуекел және олардың ерекшеліктері
Банк тәуекелі экономикалық тәуекел санатына жатады, бірақ оның өзіндік ерекшелігі бар. Өндірістік-коммерциялық қызмет немесе қаржы операцияларының жұмысы алғаш басталғанда немесе мәміле жасалған кезеңде тиімділігі белгісіз болғандықтан тәуекелді болып табылады. Болжанбаған талаптардың салдары болып табылатын қандай да болмасын өзгерістер тәуекелдің көзі болып табылады. Банк операцияларын басқару дегеніміз - іс жүзінде банк қоржынына байланысты, яғни банк кірісін қамтамасыз ететін активтер жиынтығымен байланысты тәуекелді басқару.
Нарықтық экономика жағдайында банк саласында банктер әр түрлі операцияларды жүзеге асыру барысында өз мойнына алатын қатерді дұрыс бағалай берудің маңызы жоғары.
Нарықтық қатынастың қалыптасқанына қарай тәуекел (қатер) ұғымы банк өміріне дендеп енетін болады. Тәуекел кез келген операцияда бола береді, алайда, олардың ауқымы әр түрлі. Сондықтан да банк қызметінде тәуекелдің мүлдем болмағаны маңызды емес, оны аз шамадағы деңгейге дейін жеткізу және кеміту маңызды. [1]
Банк тәуекелі дегеніміз - әдетте қатер сөзін естігенде оның болу ықтималдылығы алдымен еске түседі, дәлірегі, банктердің өз ресурстарының, табысының бір бөлігінен айырылып қалу қаупін немесе қаржылық операцияларды жүзеге асыру барысында қосымша шығын шығару қаупі ұғылады. Банк қызметі залалсыз болуы үшін шығын, ысырап, залал секілді категорияларға бағдарланып, оларды қолдану қажет.
Ысырап - банк қызметіне тән тәуекелді сипаттайтын қорытындылаушы көрсеткіш тұрғысындағы банк пайдасының болжанбаған кемуі ретінде ұғылады. Бұл көрсеткіш өзіне шығын мен залалды ұштастырады, сол себепті де қатердің деңгейін басқа көрсеткіштерге қарағанда анық сипаттай алады. Қатер мен ысырап ұғымдары бір-бірімен өзара тығыз байланысты. Осыған қарай, қатерді ысырап категориясына пайдалана отырып, сандық тұрғыдан сипаттауға болады. Бұл тәсіл тәуекел теориясын дамытудың базасы болып табылады.
Шығын - банк өз қызметінде белгілі бір шығын шығарады. Бұлар салымшыларға төленетін пайыз; өзге қаржылық институттан қарызға алынған несие ресурсы үшін төлем, есеп айырысу операцияларымен бағалы қағаздармен байланысты шығындар; жұмыскерлерді, үй-ғимаратты және т.б. ұстауға кететін шығындар. Шығын категориясы болжанбаған жағдайда белгіленген шығыннан да көп шығынның шығып кету қатері пайда болатынын ескертеді.
Табысты ала алмауда көрінетін немесе белгіленетін шығыннан да көп шығын шығару жағдайында көрінетін залал алдағы кезеңнің операцияларын жеткілікті дәрежеде талдамаған кезде, жаңсақтыққа ұрынған жағдайда немесе ахуалды болжауға келмейтін жағдайда пайда болады. Нашар несие портфелімен (ресурстарды дұрыс орналастырумен) коньюнктураны жеткіліксіз есептеумен байланысты мұндай залалдардың қатері банктің қызметіне үлкен қауіп төндіреді. Кез келген қызмет түрі белгілі бір қатермен байланысты. Нарық жағдайында жұмыс істейтін кез келген кәсіпорын секілді банк те ысырап пен банкротқа ұшырау қатерінен алыс кете алмайды, яғни, олар да ысырап пен банкротқа ұшырауы мүмкін. Банк басшылығы пайданы барынша кемітуге ұмтылады.
Бұлардың барлығы да белгілі бір дәрежеде банк пен қожайындарының және олардың салымшыларының мүдделі сәйкеспеуіне байланысты бір біріне қайшы болады. Банк қожайындары қосымша пайда алуға ұмтылып, осы үшін тәуекелге барса, салымшылар үшін банкке сеніп тапсырған өз қаражатының аман сақталуы маңызды. Табыс пен тәуекелдің арасындағы оңтайлы арақатынасты ұстап тұру банктерді басқарудың ең басты әрі ең күрделі мәселесі болып табылады.
Банктерде негізгі қатер оның портфелінің құрылымымен, яғни банк ресурстары салынған қаржылық активтердің жиынымен байланысты болады.
Тәуекелді басқару функциясы банк қызметінің барлық бағытын қамтиды. Қаржы тәуекелі бірқатар операциялармен, бірінші кезекте несиелік және инвестициялық қызметпен байланысты. Депозиттерге, құнды қағаздарға қаржы тарту қызметі де көптеген тәуекелдерге байланысты. Банктің бір кезде активті және пассивті операцияларды іске асыруы тәуекелдің қосымша факторлардың пайда болуына және олардың әсерін шектеуге ерекше қарауды талап етеді. Сондықтан да тәуекелді басқару банк стратегиясының маңызды мәселелерінің қатарына жатады. Аталған мәселе тәуекелді басқарудың ерекше жүйелерін жасау жолдары арқылы іске асырылуы және ол банктің қандай да болмасын бөлімдерінің қызметін қамту керек. Банктегі тәуекел нашар менеджмент нәтижесінде пайда болуы мүмкін.
Яғни, қажетті көлемде өтімділік қаржысы бар, капиталы нарыққа еркін шыға алатын, төлем төлеу қабілетінің көрсеткіштері мен табыстылығы (рентабельдігі) жоғары, менеджментінің жоғары сапалы көрсеткіштері бар банк сенімді болып саналады. [2]
Қаржы басқаруында тәуекел-табыстылық байланыс тұжырымдамасының маңызы өте зор. Табысты көбейту үшін инвестордың үлкен тәуекелге баруына тура келеді. Бірақ нормативтік актілер банктердің тіпті жоғары табыстарға жетуге, соған байланысты өте үлкен тәуекелге баруына шектеу салады. Көптеген шектеулердің болуына қарамастан табыстың өсуі үшін тәуекелдің біреуін таңдауға тура келеді. Бір жағынан банктер коммерциялық кәсіпорын ретінде жоғары (максималды) табыс табуға ұмтылады. Сондықтан олар өздерінің ресурстарын тәуекелді операцияларға бағыттауға тырысады. Жоғары тәуекелді операциялар жоғары түсімді болып табылады. Екінші бір жағынан алғанда, банк қауіпсіздікке ұмтылуы керек. Банктер үшін қауіпсіздік дегеніміз - өтімділік соманың жеткілікті болуы. Өтімділік термині тура мағынасында жүзеге асыру, сату, материалдық құндылықтар мен басқа да қаржы түрлерін ақша қаражатына айналдырудың жеңілдігі дегенді білдіреді. Енді бір тұжырым бойынша өтімділік - несиелеуші мекеменің өзінің қысқа мерзімдік міндеттемелерін төлеу мүмкіндігі О.В. Ефимова Өтімділік - банктің өзінің қысқа мерзімдік міндеттемелерін төлеу - деп жазады. Оның пікірі бойынша, банк осы арқылы өтімділік төлем төлеу қабілетімен ерекшеленеді.
Қаржы рыногында банктердің операцияларына ұдайы жоғары тәуекелдің тән болуы қалыпты құбылыс. Тәуекел дегеніміз - нақты ақшадан айрылып қалу мүмкіндігі, сондықтан тәуекелді төмендету мәселелеріне ерекше көңіл бөлінеді.
Тәуекелдің алдын алып, ізін бағу және бақылауға алу керек. Бұл жағдайда жеке капиталы бойынша талаптарды қоса алғанда, тәуекелді бақылау мақсатында пруденциалдық нормалар мен ережелерді жасау және атқару, қарыздар бойынша болуы мүмкін шығындар үшін резервтер жасау, активтердің, өтімділіктің шамадан тыс жиналуына жол бермеуде өкілеттік берілген банк бақылау органдары маңызды рөл атқарады. Бақылау органдарының мақсаты - банктер өздеріне негізсіз қабылдайтын тәуекелдің деңгейін шектеу. Бұл талаптар банк басшылығының шешімін айқындамауы керек. Олардың жолы - банк операцияларын ойдағыдай өткізуді қамтамасыз ететін ең төменгі (минималды) пруденциалды стандарттарды орнату. Өз табиғатында серпінді банк іс бақылау органдарына мезгіл-мезгіл өз пруденциалдық талаптарын қайта қарап оттыруды және шынайы қолданыстағы нормаларының сәйкестік дәрежесіне бағалау жасап отыруды, сонымен қатар жаңа нормативтік құжаттар әзірлеуді талап етеді.
Пруденциалды термині тәуекелді реттеу және басқару тәжірибесінде жиі қолданылады. Пруденциалдық бақылау сақтық мәселерін шешуші, бақылау нысанының (банк, кәсіпорын) саналы тәртібін бақылау болып табылады. Қабылданатын тәуекел жағынан қарасақ, қабылданатын тәуекелдің парасаттылық деңгейі мөлшерлі болып тәуекел тиісінше басқарылып отырса, жағдайда экономикалық агенттің іс-әрекеті нәтижелі саналмақ. [4]
Тәуекелді басқарудың көпшілік мақұлдаған ұстанымдарына сай қаржы нарығындағы банк қызметіндегі тәуекелдің келесі түрлері кесдеседі.
Сыртқы тәуекелге банк қызметіне тікелей қатысы жоқ тәуекел түрлері жатады: экономикалық, құқықтық, саяси, елдің және келеңсіз жағдайдың орын алу тәуекелі.
1 кесте
Сыртқы тәуекел түрлері сипаттама*
Сыртқы тәуекел түрлері
Тәуекелді төмендету шаралары
1
2
3
1.
Экономикалық тәуекел - мемлекеттің экономика саласындағы қолайсыз өзгерістерге байланысты тәуекел.
Экономикалық жағдайды болжау, банк өтімділігінің деңгейін қалыпты жағдайда ұстау, активтер мен міндеттемелер құрылымын диверсивикациялау.
1
2
3
2.
Құқықтық тәуекел - Банктің
мемлекет заңнамасын бұзу немесе оған қайшы келетін әрекет жргізу нәтижесінде шығынға ұшырау тәуекелі.
Шығарылатын құжаттарды құқықтық сараптау, банктің қызмет түрлерінің ассортиментін кеңейту.
3.
Саяси тәуекел - банк бөлімшелері, клиенттері және банк-корреспонденттері қызметінің нәтижесіне жағымсыз әсер ететін саяси жағдайдың өзгеру мүмкіндігімен байланысты тәуекел.
Саяси жағдайды болжау, банк активтері мен пассивтерінің құрылымын диверсивикациялау, банк операцияларын құқықтық сараптау.
4.
Елдің тәуекелі - шет мемлекеттің немесе шетел азаматының банк алдындағы міндеттемелерін өтей алмау нәтижесінде шығындардың пайда болу тәуекелі.
Банк тарапынан жүргізілетін халықаралық операцияларға шектеу орнату.
5.
Келеңсіз жағдайдың орын алу тәуекелі - жер сілкінісі, су тасқыны, дауыл және басқа да банк қызметінің нәтижесіне әсер етуі мүмкіндігімен сипатталатын табиғат апаттарының орын алу ықтималдығының тәуекелі.
Төтенше жағдай орын алған кезде қызметкерлердің әрекет ету ережелерін бекіту, банк ғимаратын және қызметкерлерін сақтандыру, қосымша құжат архивтері мен мәліметтер базасын қалыптастыру.
Ішкі тәуекелге банк қызметінің ерекшелігіне, клиенттер құрылымына, банк операцияларының сипатына тәуекелдің келесі түрлері жатады: қаржылық тәуекел, операциялық тәуекел, әкімшілік тәуекел және абырой жоғалту тәуекелі.
2 кесте
Ішкі тәуекел түрлеріне сипаттама*
Ішкі тәуекел түрлері
Тәуекелді бағалау және басқару ерекшелігі
1
2
3
1.
Қаржылық тәуекел - банктің қаржылық міндеттемесін орындай алмау мүмкіндігімен байланысты тәуекел.
- банк қызметін диверсификациялау;
- банк қызметіне мониторинг жүргізу;
- сақтандыру;
- хеджирлеу.
1.1
Несиелік тәуекел - қарыз алушының несие берушіге тиесілі негізгі қарыз бен пайызды өтемеу қаупі.
- жеке операцияның несиелік тәуекелін бағалау;
- несие портфелін бағалау.
1
2
3
1.2
Өтімділік тәуекел - өтімділік жеткіліксіз болған жағдайда банктің клиенттер алдындағы міндеттемелерін орындай алмау немесе өтімділік тым жоғары болғанда табыстың бір бөлігін жоғалту тәуекелі.
Баланстың өтімділігін анықтау мақсатында өтелу мерзімі бойынша банктің активтері мен пассивтерін талдау және қаражаттардың ағылуы мен жұмсалуына негізделетін ақшаның қозғалу жылдамдығын бағалау жүргізіледі.
Өтімділік тәуекелін басқару банктің активтері мен пассивтерін басқаруға негізделген.
1.3
Нарықтық тәуекел - активтер мен пассивтердің құнына әсер ететін нарықтық факторлардың өзгеруіне байланысты пайда болатын тәуекел.
oo валюталық тәуекел - бағамының қолайсыз өзгеруіне байланысты шығынға ұшырау тәуекелі.
Валюталық операцияларды басқару валюталық операцияларға, яғни қолданылатын валюталар мен құралдар бойынша және күнделікті сатылатын шетелдік валютаның максималды көлеміне шектеу орнату арқылы жүргізіледі.
oo пайыздық тәуекел - нарықтағы пайыз мөлшерлесінің қолайсыз өзгеруіне байланысты шығынға ұшырау тәуекелі.
Пайыздық тәуекелді басқару барысында маржаны (активтерден алынатын пайыздық табыс пен міндеттемелерден алынатын пайыздық шығындар арасындағы айырма) талдау, спрэд коэффициенті (активтерден алынатын орташа мөлшерлеме мен пассивтерден алынатын орташа мөлшерлеме арасындағы айырма) қолданылады.
oo бағалық тәуекел - валюта бағамының, банк қызметтеріне сәйкес бекітілетін тарифтердің қолайсыз өзгеруіне байланысты шығынға ұшырау тәуекелі.
Бағалық тәуекелді басқару баланстың бөлімдерінің құнын олардың нақты нарықтық құнына сәйкес бағалау үшін бухгалтерлік есеп ережелерін қолдану арқылы жүргізілуі мүмкін.
1.4
Инвестициялық тәуекел - бағалы қағаздардың жекелеген түрлері бойынша шығынға ұшырау ықтималдығының тәуекелі.
Инвестициялық тәуекелді басқару бағалы қағаздар портфелін диверсификациялауға, инвестициялық портфельді қалыптастыратын бағалы қағаздардың минималды көлеміне шектеу орнатуға негізделеді.
1
2
3
1.5
Диверсивикация тәуекелі - қаржы құралдарының жекелеген түріне ірі салым салу нәтижесінде шығындану мүмкіндігі.
Диверсивикация тәуекелін басқару әр түрлі қаржы құралдарына ақшаны орналастыруға шектеу орнату арқылы жүргізіледі.
1.6
Міндеттемелер мен активтерді дұрыс бағаламау тәуекелі - банк тарапынан қабылданған есеп саясатына сәйкес міндеттемелер мен активтерді бағаламау нәтижесінде шығындану ықтималдығы.
Міндеттемелер мен активтерді дұрыс бағаламау тәуекелін реттеу банктің есеп саясатын жетілдіру арқылы және оның бекітілген стандарттарға сәйкестігін, сонымен қатар реттеуші органдардың талаптарын сақтау арқылы жүргізіледі.
2.
Операциялық тәуекел - ұйымдағы жүйелердің, процестердің толық жетілмеуінен, сыртқы ортаның қолайсыз әсерінен немесе ұйым персоналының жеткіліксіз мамандануынан туындаған тура немесе жанама шығындар тәуекелі.
Операциялық тәуекелді тиімді басқару үшін банкте бекітілген бақылау процедурасын қалыптастыру, банк қызметінің жекелеген түрі үшін ішкі бақылау механизмдерінің жетілдіру керек.
2.1
Персонал тәуекелі - банк қызметкерлерінің қателіктерімен, штаттың тұрақсыздығымен, жеткіліксіз маманданумен, еңбек заңнамасына жағымсыз өзгеріс енгізу мүмкіндігімен байланысты тәуекел.
Тәуекел ықтималдылығы кадрларды дайындау жүйесін құру, барлық қызметтерге сәйкес кадрлар қорын қалыптастыру, жұмыс орындарындағы бақылау процедурасын белгілеу және оның қатаң сақталуын қадағалау арқылы төмендетуге болады.
2.2
Үрдіс тәуекелі - операцияларды жүзеге асыру және оларды есептеу барысындағы жіберілетін қателіктерге байланысты тәуекел.
Тәуекел ықтималдылығы бақылау процедурасын қалыптастыру және оның сақталуын қадағалау арқылы төмендетіледі.
3.1
Стратегиялық тәуекел - банк стратегиясын, қаржы құралдарын қолдану басымдылықтарын дұрыс таңдамау және аналитикалық болжамдарды қате қолдану тәуекелі.
Тәуекел ықтималдылығы стратегияға, жоспарларға ағымдағы түзетулер енгізу, талдаудың түрлі тәсілдерін қолдану және сарапшы мамандардың мамандануын жоғарлату арқылы төмендетіледі.
3.2
Құрылымдық тәуекел - банктің шешім қабылдау және оның қызметін басқару мүмкіндіктерін қиындататын немесе орынсыз ұлғайтатын ұйымдастырушылық құрылымның тәуекелі.
Тәуекел ықтималдылығы әрдайым өзгеретін жағдайларға сәйкес банк құрылымын ағымдағы қайта қарау арқылы төмендетіледі.
3.3
Басқару тәуекелі - банк қызметін мамандандырылмаған басқару нәтижесінде туындайтын тәуекел.
Тәуекел ықтималдылығы жоғары басқарушылық деңгейдің мамандануын жоғарлату арқылы төмендетіледі.
3.4
Кадрлық тәуекел - кадрлардың төмен мамандану, персоналдың психологиялық мінездемелерін сәтсіз үлесу және кадрларды мамандандырылмаған таңдау тәуекелі.
Тәуекел ықтималдылығы қызметкерлерді оқыту, аттестациялау және жұмысқа қабылдау барысында сынақтан өткізуді қарастыратын кадрларды дайындау жүйесін арқылы төмендетіледі.
3.5
Ынталандыру тәуекелі - кадрлар тұрақсыздығын жоғарлататын және еңбектің нәтижесіне деген қызығушылықты төмендететін банк қызметкерлерін ынталандыру жүйесінің тиімсіздік тәуекелі.
Тәуекел ықтималдылығы банк басшылығының тарапынан кадрлар тұрақсыздығын және банк қызметінің нәтижесіне әсер ететін ынталандыру жүйесін қарастыру арқылы төмендетіледі.
3.6
Бақылау тәуекелі - жекелеген банк бөлімшелерінің, қаржылық құралдарының, операцияларының қызмет ету үрдісінде бақылау жүйесінде тиімсіз болу тәуекелі.
Тәуекел ықтималдылығы бақылау жүйесінің тиімділігін жиі бағалау және банк басшылығының ішкі аудит қызметі тарапынан жүргізілетін тексеру нәтижелерін қарастыру арқылы төмендетіледі.
3.7
Жалпы қауіпсіздік тәуекелі - тиісті күзет шараларының болмауына және қауіпсіздік ережелерінің сақталмауына байланысты тәуекел.
Тәуекел ықтималдылығы банк қызметкерлері үшін қауіпсіздік ережелерін жетілдіру және жиі қайта жаңарту, сондай-ақ төтенше жағдайда персонал іс-әрекеттерін жаттықтыру арқылы төмендетіледі.
3.8
Төмен материалдық-техникалық базамен байланысты тәуекел - қолданыстағы құрал-жабдықтың шешілетін міндеттерге сәйкес еместігінің тәуекелі.
Тәуекел ықтималдылығы тозған құрал-жабдықты, ақпараттық қамсыздандыруды, компьютерлік техниканы уақытылы алмастыру арқылы төмендетіледі.
4.
Абыройды жоғалту тәуекелі - банк басшылығының немесе қызметкерлерінің іс-әрекеттері салдарынан реттеуші органдар тарапынан берілетін санкциялар, сот шағымы немесе бұқаралық ақпарат құралдарында және баспасөзде мәліметтерді жариялау нәтижесінде банктің абыройын жоғалту ықтималдығы.
Абыройды жоғалту тәуекелі шешім қабылдаудың айқын жүйесі арқылы және таңдалған тактиканың белгіленген мақсаттарға сәйкестігін тұрақты бақылау арқылы жүргізіледі.
Аталған тәуекелдер өзара байланысты. Несиелік тәуекел банк тәуекелдерінің барлық тізбегінің туындауына әкелетіні, сондай-ақ банк өтімділігі мен төлем қабілетсіздігіне апаратыны ақиқат. Сондықтан несиелік үрдістің ұйымдастырылуы банк денсаулығына тәуелді. Пайыздық тәуекел өзінше дербес, өйткені несиелік ресурстар нарығындағы конъюнктурамен байланысты және банкке тәуелді емес фактор ретінде әрекет етеді. Егер банк нарықтық пайыздық ставканың өзгеруіне бейімделмесе, ол несиелік тәуекелді және барлық тәуекелдер тізбегін бұзуы мүмкін.[18]
2.3 Банк тәуекелін бағалау түрлері мен әдістері
Тәуекелді қабылдау - банк ісінің негізі. Банк қабылдаған тәуекел ұтымды, бақыланатын, олардың қаржы мүмкіндіктері мен құзыреті негізінде болса ғана табысқа жетеді. Банктер барынша көп пайда табуға ұмтылады. Алайда бұл ұмтылыс шығынға ұшырау мүмкіндігімен шектеледі. Банк қызметінің тәуекелі, банктің нақты табысының жоспарланғаннан, күтілгеннен табыстан кем болу ықтималдылығымен түсіндіріледі. Күтілетін табыс неғұрлым жоғары болса, тәуекел соғұрлым жоғары болады. Банк операция табыстылығы мен оның тәуекел арасындағы байланыс өте оңайлатылған нұсқада тіксызықты тәуекелмен өрнектеледі.
Банк тәуекелі пайда болуымен олардың деңгейінің өзгеру тенденциялары арасында жалпы себептер бар. Банк тәуекелін талдап, есепке алу маңызды:
- өтпелі кезең экономиканың дағдарысты жағдайы, ол өндірістің құлдырауымен, көп ұйымдардың қаржы тұрақсыздығымен ғана емес, бірқатар шаруашылық байланыстардың жойылуымен айқындалады;
- саяси жағдай тұрақсыздығы;
- кейбір заңнама актілердің болмауы не жетілдірілмеуі, құқықтық база мен нақты жағдай арасындағы сәйкессіздік;
- инфляция және басқалар.
Коммерциялық банктерде кездесетін тәуекел, несие ұйымдары қызметімен тікелей байланысты таза банк тәуекелі, сондай-ақ несиелік ұйымдарда сыртқы факторлар әсерінен туындайтын жалпы тәуекелдер болып табылады.
Банк тәуекелі - бұл тікелей несиелік, пайыздық және валюталық тәуекел, сондай-ақ теңгерілменген өтімділік тәуекелі. Бұл тәуекелден басқа коммерциялық банктің жалпы қаржылық тәуекелін құрайтын сыртқы тәуекел болып табылады. Оларға салалық тәуекел, өңір және ел тәуекелі, қарыз алушының қаржы жағдайының тұрақсыздық тәуекелін жатқызуға болады. Олар жалпы сипатта болады, алайда банктің қаржылық жағдайына елеулі әсер етеді.
Банктің негізгі тәуекелдерін 3 түрге бөлуге болады. Олардың ішінде несиелік тәуекелдің салмағы көбірек (2сурет). Базель комитетінің (Basel II) негізгі талаптарының бірі банк капиталының оның тәуекеліне сәйкестігі. Несиенің қайтарылмауы банкке елеулі залал келтірмейді, ал несие портфеліндегі активтердің едеуір бөлігін жоғалту ықтималдылығы банкті банкротқа әкелуі мүмкін. [15
нарықтық тәуекел
Несиелік тәуекел
операциялық тәуекел
2 сурет. Несиелік тәуекел үлесі
Коммерциялық банк қызметіне байланысты, бірақ тек банк тәуекелі болып табылмайтын операциялық тәуекел банк тәуекелінің бір түрі. Олар мәмілелер жасасқан кезде және операциялар жүргізілгенде туындайды. Олар несиелік ұйымдар қызметінің ерекшеліктерімен байланысты емес және шаруашылықтың әртүрлі субъектіге тән болуы мүмкін. Бірқатар жағдайларда мәмілелер жасасу мен операциялар рәсімдеу тәуекелдері құқықтық тәуекел салдары болып табылады, бұл банк және басқа да заңдар нашар дамыған және тұрақсыз елдерде айқын сезіледі. Нормативті базаның жиі өзгеруі мәмілелер бойынша шығындар туындауына себеп болып табылады.
Экономикалық әдебиетте банк тәуекелін банк операциялары бойынша топтастыру жүзеге асырылады, мысалы: есеп айырысу операцияларының тәуекелі, несиелік тәуекел, шетел валютасымен байланысты операциялық тәуекел, депозиттік операция тәуекелі, бағалы қағазбен байланысты операция тәуекелі.
Банк тәуекелін жіктеудің бұл көзқарасы біршама шектелген, өйткені бұдан өзге кешенді тәуекелдер де бар, мысалы, банк өтімділік тәуекелі. Банк тәуекелін зерттеуде әрдайым олардың өзара байланысын есепке алған жөн.
Қаржы тәуекелі спекулятивті тәуекелге жатады. Инвестор, венчурлік салым салуды жүзеге асырарда, ол үшін нәтиженің екі түрі ғана мүмкін екенін алдын ала біледі: пайда немесе зиян. Қаржылық тәуекелдің ерекшелігі қаржы-несие мен биржа саласында операциялар жүргізу және бағалы қағаз қорында операция жасау нәтижесінде залал шегу ықтималдылығы, яғни осы операциялар табиғатынан туындайтын тәуекелдер.
Шығынға ұшырау мүмкіндігі алдын ала қарастырылып және сақтандырылған жағдайда ғана табыс алуға болады. Сондықтан коммерциялық банк қызметінде экономикалық тәуекел проблемаларына аса көңіл бөлінуі тиіс. Негізгі проблемаларға мыналар жатады: банк тәуекелін жіктеу, банктің, жеке қарыз алушының, кәсіпорын топтарының, саланың, республиканың, елдің экономикалық, саяси және басқа да тәуекелді есептеу әдістері мен бағалау негіздерін әзірлеу.
Табысты инвестициялық қызмет үшін қаржылық және материалдық ағын жолдарындағы қауіптер мен кедергілер жайлы толық түсінік болу өте маңызды. Сондықтан тәуекелді басқару үрдісінің бірінші кезеңі бүкіл қолжетерлік ақпарат жинау және қауіптің әлеуетті көздерін анықтауды көздейді.
Ақпарат неғұрлым толық болса, инвестициялық жобаның келешегі де соғұрлым айқын болады. Ақпаратты жинау және өңдеудің ең көп таралған әдістері болып мыналар жатады: сыртқы және ішкі аудит, нарықтық зерттеулер, сондай-ақ рейтинг агенттер мен консалтинг компаниялармен ұсынылатын бастапқы және аналитикалық ақпараттың барлық түрлері пайдаланылады.
Тәуекелді бағалаудың әлемдік тәжірибесі көптеген жағдайларда қор рыногы механизмдері арқылы шешіледі, сондықтан тікелей инвестицияны бағалау технологиялары шет елде де әлсіз. Шетел ғалымдарының зерттеулерінің елеулі бөлігі дамыған нарық инфрақұрылым, мамандандырылған қор және тауар биржалары, инвестициялық және өзара қорлар, кастодиалды және клиринг компаниялар, рейтинг және аналитикалық агенттіктер, брокерлік және консалтинг фирмалар болуын көздейді. Өтпелі экономикалы, соның ішінде Қазақстан Республикасы үшін бұл проблема өз шешімін қажет етеді.
Ғылыми әдебиетте тәуекелді бағалау маңыздылығы біршама аталған, алайда іс жүзінде бұл өте күрделі және қарама-қайшылық үрдіс. Тәуекелді бағалау әдістері мен болжамдарының жетілдірілуіне қарамастан, ғалымдар есептеу деректерін шынайы нәтижелерге жақындатуға ұмтылады.
Бағалау үрдісін келесі кезеңдерге бөлуге болады:
қолданыстағы тәуекелдердің сан алуан түрлерін анықтау;
көтергіш тәуекелді анықтау;
көтергіш тәуекелді және олардың басқарушылығын бағалау;
басқаруға дейін және кейінгі жиынтық тәуекелді интегралды бағалау;
тәуекелді табыстылыққа қатысты басқару тиімділігі көрсеткіш ретінде бағалау.
Қолданыстағы тәуекелдің сан алуан түрлерін анықтау. Арнайы әдебиетте бұл кезеңді тәуекелді сапалы бағалау деп атайды, ол кәсіпорын не жоба қызметіне, туыстық белгілері бойынша олардың топтамасына әсер ететін бүкіл тәуекел мен факторларды көрсетеді, әр топтың маңыздылығын анықтайды.
Көтергіш тәуекелді анықтау кезеңі тәуекелді басқару маманының жауапты міндеті болып табылады, өйткені барлық қолданыстағы тәуекелді бағалау шын мәнінде ақпарат жетіспеушілігі мен зерттеу қымбаттылығынан мүмкін емес. Тәуекел бір туыстық топқа кіретін болса, олардың қайсысының әсер ету аясы аяқталып, екіншісі қашан басталғанын анықтау қиын. Тәуекелді басқару маманы үшін көтергіш тәуекелді анықтау және дұрыс таңдау өте маңызды. Маман қалауынша бір топқа бір немесе бірнеше көтергіш тәуекел болады, олар келесі шарттарға жауап беруі тиіс:
сандық бағаланатын тәуекел;
ақпараттық тұрғыдан бағалауға барынша қолжетімді, яғни айқынсыздық факторын мейлінше азайту;
басқарушылық талаптарға сәйкес келу;
оптималды шығындардың болуы, яғни күтілетін нәтижелер барынша тиімді болып, шығындардың аз болуы.
Көтергіш тәуекелді бағалау тәуекелді бағалау және талдау үрдісінің шешуші элементі болып табылады. Көтергіш тәуекелдің әрқайсысы дәрежесі бойынша тәуекелді бағалаудың ең тиімді және ақиқат әдістерін қолданумен бағаланады. Осы кезеңде ақпарат жинау, өңдеу және талдаудың өте күрделі жұмысы жүреді.
Келесі кезеңде кәсіпорын қызметінің жиынтық тәуекелі және интегралды көрсеткіш арқылы тәуекелді басқару мүмкіндігі бағаланады:
(1)
мұнда, Ri - і-факторында топтық көрсеткіш тәуекелі
i тәуекел пайда болған жағдайда кәсіпорынның меншікті капиталындағы әлеуетті шығындар үлесін көрсетеді, мұнда:
(2)
Интегралды көрсеткіш тәуекел ахуалы пайда болу ықтималдылығын, сондай-ақ кәсіпорынның әлеуетті шығындар шамасын да есепке алады.
Тәуекелді бағалау үрдісінің соңғы элементі басқару қажеттілігі туралы шешуші болып табылады, егер ағымдағы күтілетін тәуекел мен табыстылық деңгейі басқарудан кейін кәсіпорын үшін тиімді болса. Бұл жағдайда компания табысындағы болжам айырмасы да тәуекелді басқару шығындарынан артық болады.
Кәсіпорын қызметі тәуекелін бағалау мысалдарының бірі оның банкроттық тәуекелін тікелей бағалау, бұл - Z-Альтман моделі - несиелік ұйымдар үшін өте маңызды. Бұл компанияның қаржы жағдайы мен төлемқабілеті көрсеткіштерін бағалау негізінде банкроттық тәуекел деңгейін бағалауға мүмкіндік беретін статистикалық модель.
Альтман моделі сызықтық дискриминантты талдау - статистикалық әдіс көмегімен құрылған, ол жіктеуші айнымалылар дисперсиясы қарастырылатын топтар арасында максималды, ал осы топтар ішінде минималды болатын, айнымалылар таңдауға мүмкіндік береді. Осы жағдайда жіктеу екі топпен ғана жүргізіледі: банкроттыққа ұшыраған компаниялар және банкроттықтан құтыла білген компаниялар. Мұндай модель қадамды үрдістен тұрады, оның барысында әртүрлі статистикалық критерийлер негізінде айнымалылар біртіндеп енгізіледі немесе алынып тасталады.
Бастапқыда модельде 22 әртүрлі қаржы көрсеткіштері пайдаланылды, олардың негізінде 66 компанияға қадамды дискриминантты талдау жасалды, олардың 33 банкроттыққа ұшырап, 33 жемісті еңбек етті. Ең төмен коэффициенттер алынып тасталып, талдау қайталанды. Нәтижесінде моделде бес негізгі көрсеткіш қана қалды (3 кесте). Коэффициенттер саны бестен төртке дейін кемігенде, моделдің статистикалық дәлдігі күрт төмендеді де, бес айнымалы бар дискриминатты функция ең дұрыс деген тұжырым жасалды:
Z = 1.2 X1 + 1,4 X2 + 3,3X3 + 0,6X4 + 0,999X5 (3)
Талдау нәтижелері бойынша 1,81 және 2,99 - несиеқабілеттілік индексі Z үшін сынды мәндер. Z 1,81 компания үшін, жақын бір, екі жыл ішінде банкроттық ықтималдылығы жоғары, ал Z2,99 - қаржы жағдайы тұрақты. 1,81 және 2,99 аралығында қаржылық жағдай болжамы күрделі.
Альтман тәсілінің мәні кәсіпорынның екі тобын таңдау (тиісінше банкротқа ұшыраған және жұмысын жалғастырушы) және дефолт жарияланбастан бір жыл бұрын жағдайда алынған, осы кәсіпорындардың қаржылық көрсеткіштері негізінде дискриминантты талдау жүргізу (4 кесте).
3 кесте
Орташа мәндер және топтар бойынша ауыспалы Z-Альтман моделі үшін F-статистикасы*
Қаржылық коэффициент
1 топ бойынша орташа мән
2 топ боцынша орташа мән
F-статистика
Х1 = Меншікті айналым капиталы Активтердің барлығы
-6,1%
41,4%
32,60
Х2 = Бөлінбеген пайда Активтердің барлығы
-62,6%
35,5%
58,86
Х3 = Пайыздар мен салықтарды төлегенге дейінгі табыс Активтердің барлығы
-31,8%
15,4%
26,56
Х4 = Капиталдың нарықтық құны Міндеттемелердің баланстық құны
40,1%
247,7%
33,26
Х5 = Өткізуден түсім Активтердің барлығы
1,5 есе
1,9 есе
2,84
4 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоғары тәуекелді талап ететін қызмет түрінде жоғары табысқа жету үшін банктер шешім қабылдаудың ерекше механизмдерін дамытуы қажет. Банктер өздеріне қандай тәуекелдер және қандай көлемде тәуекел қабылдай алатындығын бағалауы қажет; тәуекелдің түрі күтілетін табысқа сай келетіндігін анықтауы қажет. Осылардың негізінде тәуекел факторларының әсерін төмендететін іс-шаралар құрып және оларды жүзеге асыру керек. Бұл міндеттің жүзеге асыру әдісі банктің басшылығына тәуекелдің сол немесе басқа түрін бақылап отыру және өлшеу, анықтау және осы арқылы оның әсерін төмендететін тәуекелді басқару жүйесін құру болып табылады.
Банк қызметі өзінің табиғаты бойынша банк өнімдерінің күрделілігіне байланысты көбейетін тәуекел жүйесінің пайда болуын анықтайды.
Тәуекел адам іс-әрекетінің кез-келген саласында көрініс табатын объективті оқиға болып табылады. Ол кәсіпкерліктің барлық саласында кездесетін көп аспектілі категория. Өзінің табиғаты бойынша тәуекел жағымсыз оқиғаның болуымен сипатталады. Яғни, тәуекелге ұшырау барысында кәсіпорын экономикалық немесе басқа да шығындарды шегеді.
Кез келген кәсіпкерлік іс тәуекелмен байланысты, әсіресе банктер үшін тәуекелді басқарудың маңызы жоғары болып келеді. Өйткені, банктер нарықтағы конъюнктуралық өзгерістерді бірден қабылдайтын сегмент.
Бүгінгі таңда банктер операциялардың көптеген жаңа түрлерін атқаруда. Ол операциялардың әрқайсысы белгілі бір деңгейде тәуекелмен байланысты болып келеді. Осы шешімдерді өз мойнына алу банк ісінің негізі болып табылады. Тәуекел міндетті түрде реттелуі керек және банктің қаржылық мүмкіндігінің шегінде орналасуы керек. Осы мақсаттарға жету үшін банктер тарапынан тәуекелді басқарудың саясаты қалыптастырылады.
Нарықтық жағдайда несиелік тәуекел жоғары деңгейде болады. Сондықтан банктер косымша капиталды қажет етеді. Банктік кызметтер тәуекелсіз жүруі мүмкін емес, өйткені банктің кез келген операциясы тәуекелмен байланысты болып келеді. Банк ісінің тарихында тәуекелдерді дұрыс басқармауына байланысты көптеген банктердің банкроттыққа ұшырағанына көз жеткізуге болады.
Бұл тапқырыптың өзектілігі банк ісінің негізінде - несиелік тәуекелдің жатқандығын анықтайды және оны басқарудың қажет екендігін негіздеп береді. Олардың қабылдайтын несиелік тәуекелі ақылға сыйарлықтай, үнемі бақыланатын және олардың қаржылық мүмкіндіктер мен компетенттілігінің шегінде болған кезде ғана банк табысты болады. Банктердің несиелері қаражаттардың кез келген ағынын, шығындарын және зиян шегулерін жаба алатындай болып, сонымен қоса біршама табыс әкелуі керек. Бұл мақсаттарға жетуді несиелік тәуекелді қабылдау және оларды басқару туралы банктің саясаты анықтайды.
Несиелік тәуекелді басқару - қиын мәселе, бұл идентификация процесінің көп қадамдылығы, бағалау (өлшеу) және тәуекелді басқару. Банктердің коммерциялық операцияларын жүзеге асыру барысында несиелік тәуекелді басқарудың банк үшін күннен күнге маңыздылығы артуда.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - несиелік тәуекелді басқарудың теориялық негіздерін, сонымен қоса несиелік тәуекелді басқару әдістерін қарастыру. Несиелік тәуекелдің теориясына талдау жасай отырып, оны бағалаудың әдістері мен тәсілдерін, сол сияқты оның Қазақстанның банктік жүйесінде колданылу мен басқарылуының теориялық аспектілерін анықтау және несиелік тәуекелді басқаруда шетелдік тәжірибе мен отандық тәжірибені салыстыра отырып, коммерциялық банктер үшін несиелік тәуекелді баскарудың жетілдіру жолдарын анықтау болып табылады.
Осы мақсатты ұстана отырып , мына міндеттерді анықтау қажет:
тәуекелдің түрлерін анықтау;
несиелік тәуекелді басқару әдістерін анықтау;
шетелдегі банктердің несиелік тәуекелді басқаруына талдау жасау.
Бұл жұмысытың негізгі мақсаты - несиелік тәуекел аясында банк менеджментінің ең тиімді құралдары мен әдістерін ұсыну болып табылады.
Зерттеу объектісі Банк Центр Кредит АҚ-ның қызметі болып табылады. Бұл жұмысты жазуда теориялық негіз ретінде Қазақстан, Ресей және шетел экономистерінің жазған ғылыми еңбектері және Қазақстан Республикасының банкке байланысты нормативтік құжаттары қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы үш тараудан құрылған. Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, бірінші тарауда несиелік тәуекелді басқарудың теориялық негіздері қарастырылды.
Екінші тарауда несиелік тәуекелді басқару әдістері, Банк Центр Кредит акционерлік қоғамының тәжірибесінде оны басқарудың негізгі мәселелерін қарастырылды.
Коммерциялық банктегі несиелік тәуекелді шетелдік тәжірибе және хеджирлеу арқылы жетілдіру жолдарын үшінші тарауда көрсетілген.
1 НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Тәуекел түрлері және оның жіктелуі
Тәуекел - қауіп, шығынның пайда болу ықтималдығы, жоспарланған табысқа жетпеуі.
Тәуекел - кәсіпкерлік қызметпен айналысатын кез келген тұлғаның белгілі бір қаржылық және өндірістік стратегияны жүзеге асыру нәтижесінде өз қаражатының бір бөлігін жоғалту, табысты толық ала алмау немесе қосымша шығынға ұшырау ықтималдылығы.
Заманауи ғылими әдебиетте тәуекел күрделі экономикалық категория ретінде қарастырылады және оны анықтау барысында келесідей әдістемелер қолданылады:
oo компанияның қызметінің қаржылық нәтижесі арқылы анықтау, яғни тәуекелді экономикалық немесе қаржылық категория ретінде анықтау;
oo жоспарланған оқиғалардың барысында туындайтын ауытқу арқылы анықтау, яғни тәуекелді мақсаттан ауытқу категориясы ретінде анықтау;
oo кез келген жағымсыз жағдайдың орын алу мүмкіндігі арқылы анықтау, яғни тәуекелді ықтималдылық категориясы ретінде анықтау [9].
Тәуекел түсінігі Н. Вебстердің сөздігінде қауіпті және шығынның пайда болу мүмкіндігін, ал С. Ожеговтың сөздігінде қауіптің пайда болу мүмкіндігін немесе табысқа қол жеткізу мақсатында жасалатын іс-әрекеттерді білдіреді. Уильям Ф. Шарптың пікіріне сәйкес тәуекел - жобаның соңғы кезеңіндегі инвестициялардың құнымен байланысты белгісіздік болып табылады. [27]
Қоршаған ортаның белгісіздігі
Қоршаған ортаның белгісіздігі және компания ресурстарының шектеулігі тәуекелдің пайда болуына себепші болады.
Нарық қатысушыларының
іс-әрекеттері
Компанияның
қызметінде жағымсыз жағдайлардың орын алуы
Менеджердің ақпараттарды қабылдау және өңдеу қабілетінің шектеулігі
Ақпараттардың нақты және толық
болмауы
Тәуекелдің пайда болу себептері
Ресурстардың шектеулігі
Еңбек
ресурстары
Ақпараттық
ресурстар
Материалдық ресурстар
Қаржылық ресурстар
1 сурет. Тәуекелдің пайда болу себептері
Тәуекелді жіктеу келесі элементтер бойынша орындалады:
Пайда болу уақыты бойынша тәуекел ретроспективті, ағымды және болашак түрлеріне бөлінеді.
Ретроспективті тәуекелдің талдау нәтижесі арқылы ағымды және болашақ тәуекел шығындарын төмендетуге болады.
Пайда болу факторы бойынша саяси және экономикалық түрлерге бөлінеді.
* Саяси тәуекел - елдегі саяси өзгерістерге байланысты пайда болатын тәуекел. Олар тікелей кәсіпорын жұмыстарына әсерін тигізеді. Мысалы, шекараның жабылуы, тауарды сыртқа шығаруға тиім салуы, елдегі әскері жағдайдың қалыптасуы және тағы басқа елдегі тәуекелдер.
* Экономикалық тәуекел - мемлекет немесе кәсіпорында туындайтын экономикалық қолайсыз өзгерістерге байланысты болып келеді. Мысалы, нарық конъюнктурасының өзгеруі, басқару деңгейінің өзгеруі, қажетті төлемдерді уақытында аудармауы.
Есепке алу сипаты бойынша тәуекел ішкі және сыртқы тәуекелге бөлінеді.
* Ішкі тәуекелге кәсіпорын жұмысына байланысты туындайтын тәуекел жатады. Оларға кәсіпорын басшылығының белсенділігі, тиімді маркетинг стратегиясын, саясатын және тактиканы таңдау тәуекелге әсерін тигізеді.
* Сыртқы тәуекелге кәсіпорын жұмысына байланысы жоқ, дегенмен ол сыртқы факторларға байланысты болып келеді. Мысалы, саяси, экономикалық, демографиялық, әлеуметтік және т.б.
Нәтиже сипаты бойынша тәуекел спекулятивті және таза болып бөлінеді.
* Таза тәуекел - кәсіпорын үшін тек қолайсыз нәтиже алып келеді. Мысалы, апаттар, соғыстар, қайғылы жағдайлар, қылмыстық әрекеттер және т.б.
* Спекулятивті тәуекел - кәсіпорын үшін пайда немесе шығын келтіреді. Мысалы, нарық конъюнктурасының өзгеруі, валюта курсының өзгеруі, салық түрлерінің өзгеруі және т.б.
Пайда болу саласы бойынша тәуекел өндірістік, коммерциялық, қаржылық және сақтандыру тәуекеліне бөлінеді.
* Өндірістік тәуекел - сыртқы орта жаңа техника мен технологияны негізгі және айналым қорларды дұрыс пайдаланбауға байланысты, уақытты тиімсіз жұмсауға байланысты тәуекел және т.б.
Өндірістік қатерлердің негізгі себептеріне: өндіріс көлемінің төмендеуі, материалдық және басқа да шығындардың өсуі, шикізатты жеткізу тәртібінің төмендеуі, құрал-жабдықтардың бұзылуы т.б.
* Коммерциялық тәуекел-тауарды сату және қызмет жасау барысында пайда болатын қатерлер. Оның себептері: коньюнктура міндеттерінің өзгеруіне байланысты тауарды сату көлемінің төмендеуі, сатып алатын тауар бағасының өсуі, айналым кезінде тауарды құртып алу т.б.
* Сақтандыру тәуекелі - сақтандыру бойынша пайда болған қатерлер, бұл кезде сақтандыру компаниялары қажетті ақша төлеу қажет. [25]
* Қаржылық тәуекел - фирманың өз міндеттерін орындай алмауына байланысты. Оның негізгі себептері: инвестициялық-қаржылық портфельдің құнсыздануы ол валюта курсының өзгеруіне байланысты, төлемдері орындай алмауы. Қаржылық тәуекел келесі түрлерге бөлінеді:
* Инфляциялық тәуекел - инфляциялық экономика жағдайында бұл тәуекел қаржылық тәуекелдердің жеке түрі болып бөлінеді. Тәуекелдің бұл түрі инфляция жағдайында капиталдың нақты құнының, сондай-ақ қаржылық операцияларды жүзеге асырудан күтілетін табыстардың құнсыздану мүмкіндігімен сипатталады.
* Дефляциялық тәуекел - бұл өсуі кезіндегі бағалар деңгейінің төмендеуі, кәсіпкеліктің экономикалық жағдайының нашарлауы және табыстың төмендеуі.
* Пайыздық тәуекел - ол қаржы нарығында пайыздық ставкалардың (депозиттік те, несиелік те ставкалардың) күтілмеген өзгерісін сипаттайды. Бұл қаржылық тәуекелдің пайда болуының негізгі себептері: мемлекеттік реттеу ықпалынан қаржы нарығының конъюнктурасының өзгеруі, бос ақша ресурстарын ұсынудың төмендеуі немесе өсуі және басқа да факторлар. Бұл тәуекелдің теріс қаржылық салдарлары кәсіпорынның эмиссиялық қызметінде, оның дивидендтік саясатында, қысқа мерзімді қаржылық салымдарда және басқа да кейбір қаржылық операцияларда көрініс табуы мүмкін.
* Валюталық тәуекел - тәуекелдің бұл түрі сыртқы экономикалық қызмет жүргізетін (шикізат, материалдар және жартылай фабрикаттар импорттайтын немесе дайын өнімді экспорттайтын) кәсіпорындарға тән. Ол кәсіпорынның сыртқы экономикалық операцияларында қолданатын шетел валютасы курсының өзгеруінің операциялардан күтілетін ақша ағындарына тікелей әсер етуі нәтижесінде алдын-ала көзделген табыстарды толығымен ала алмауын түсіндіреді. Осылайша, шикізат пен материалдарды импорттай отырып, кәсіпорын сәйкес шетел валютасының ұлттық валютаға қатысты айырбас курсының жоғарылауынан ұтылады. Сондай-ақ, бұл курстың төмендеуі кәсіпорынның дайын өнімді экспорттау кезіндегі қаржылық залалын анықтайды.
* Депозиттік тәуекел - бұл тәуекел депозиттік салымдардың қайтпау (депозиттік сертификаттардың өтелмеу) мүмкіндігін сипаттайды. Бұл тәуекел сирек кездеседі және кәсіпорынның депозиттік операцияларын жүзеге асыру үшін коммерциялық банкті дұрыс бағаламау немесе дұрыс таңдамауымен байланысты болады.
* Несиелік тәуекел - алған несиені уақытылы қайтармауға байлынысты туындайтын тәуекел. Бұл тәуекел кәсіпорынның өз қаржылық қызметі барысында сатып алушыларына тауарлай (коммерциялық) немесе тұтыну несиесін ұсыну кезінде орын алады. Оның көрініс табу формасы болып кәсіпорынның несиеге берген дайын өнімі үшін төлемдерді өтемеу немесе уақытында есеп айырыспау табылады.
* Салықтық тәуекел - қаржылық тәуекелдің бұл түрі бірнеше түрде көрініс табады: шаруашылық қызметтің жеке аспектілерін жүзеге асыруға жаңа салықтар мен алымдардың түрлерін енгізу ықтималдылығы; салықтар мен алымдардың ставкаларының деңгейінің жоғарылау мүмкіндігі; жеке салықтық төлемдерді жүзеге асырудың шарттары мен мерзімдерінің өзгеруі; кәсіпорынның шаруашылық қызметінің сферасындағы салықтық жеңілдіктерді алып тастау ықтималдылығы. Кәсіпорын үшін алдын-ала болжанылмайтын бұл тәуекел оның қаржылық қызметінің нәтижелеріне айтарлықтай ықпалын тигізеді.
* Құрылымдық тәуекел - тәуекелдің бұл түрі кәсіпорынның ағымдағы шығындарының тиімді қаржыландырылмауымен байланыстырылады. Тауар нарығы конъюнктурасының жағымсыз өзгеруі кезіндегі операциялық леверидждің жоғары коэффициенті және операциялық қызмет бойынша оң мәнді ақша ағындарының жиынтық көлемінің төмендеуі қызметтің осы түрі бойынша таза ақша ағындары сомасының төмендеуінің одан да жоғары қарқынымен ұштасады.
* Криминогендік тәуекел - кәсіпорынның қаржылық қызметі сферасында бұл тәуекел оның серіктестерінің өзін жалған банкрот деп тану формасында, басқа бір үшінші тұлғаның осы кәсіпорынның ақшалай және басқа да активтерін заңсыз иемденуді қамтамасыз ететін құжаттарды жалған рәсімдеу; кәсіпорынның жеке персоналының активтердің жекелеген түрлерін ұрлауы және тағы да басқа формаларда көрініс табады.
* Өтімділік тәуекелі - бағалы қағаздарды жүзеге асыру мен басқа да тауарлардың тұтынушылық құны мен сапасының, бағасының өзгеруіне байланысты болатын шығындар мүмкіндігіне байланысты тәуекелдер.
* Биржалық тәуекел - биржалық келісімдерден болатын қауіп қатерді білдіреді. Оларға коммерциялық келісімдер бойынша төлемеу, брокерлік фирмалардың комиссионды марапаттауын тәуекелі жатады. [3]
Тәуекелдің баска да түрлері - басқа да қаржылық тәуекелдердің тобы үлкен, бірақ пайда болу ықтималдылығына қарай немесе қаржылық залалдар деңгейі бойынша бұл тәуекел жоғарыда атап өтілген айтарлықтай тәуекел түрлерімен салыстырғанда, кәсіпорын үшін аса маңызды емес. Мұндай тәуекелге тек ғана күтілген табыстардың ғана емес, сондай-ақ кәсіпорынның активтерінің бір бөлігінің (негізгі қорлардың, тауарлы-материалдық құндылықтар қорларының) жоғалуына әкелуі мүмкін стихиялық апаттар тәуекелі және басқа да "форс-мажорлық тәуекел"; есептік-кассалық операциялардың уақытында орындалмау тәуекелі; эмиссиялық тәуекел жатады.
Әкімшілік тәуекел - қарыз алушының мемлекеттік реттеу және қадағалау органдарының рұқсаты мен келісімін алу барысында қиыншылықтардың туындауымен және қарыз алушының жобалық қызметті жүзеге асыру барысында қадағалау-реттеу нормаларының өзгеруімен сипатталады.
Салалық тәуекел саланың ерекшелігімен және саладағы жағымсыз тенденциялармен, ішкі нарықтағы сұраныстың төмендеуімен, импорттың өсуімен, сонымен қатар мемлекеттің араласу деңгейімен (мемелкеттік реттеумен) сипатталады.
Заң тәуекелі ұлттық заң шығару жүйесіндегі және халықаралық құқықтағы кемшіліктермен, заң шығару базасының тұрақсықдығымен, сонымен қатар келісім шарттар, кепілдеме хаттар мен басқа да құжаттар сапасының төмендігімен сипатталады.
Келеңсіз жағдайдың орын алу тәуекелі - жер сілкінісі, су тасқыны, дауыл және басқа да банк қызметінің нәтижесіне әсер етуі мүмкіндігімен сипатталатын табиғат апаттарының орын алу ықтималдығының тәуекелі [18].
2.2 Банк қызметіндегі тәуекел және олардың ерекшеліктері
Банк тәуекелі экономикалық тәуекел санатына жатады, бірақ оның өзіндік ерекшелігі бар. Өндірістік-коммерциялық қызмет немесе қаржы операцияларының жұмысы алғаш басталғанда немесе мәміле жасалған кезеңде тиімділігі белгісіз болғандықтан тәуекелді болып табылады. Болжанбаған талаптардың салдары болып табылатын қандай да болмасын өзгерістер тәуекелдің көзі болып табылады. Банк операцияларын басқару дегеніміз - іс жүзінде банк қоржынына байланысты, яғни банк кірісін қамтамасыз ететін активтер жиынтығымен байланысты тәуекелді басқару.
Нарықтық экономика жағдайында банк саласында банктер әр түрлі операцияларды жүзеге асыру барысында өз мойнына алатын қатерді дұрыс бағалай берудің маңызы жоғары.
Нарықтық қатынастың қалыптасқанына қарай тәуекел (қатер) ұғымы банк өміріне дендеп енетін болады. Тәуекел кез келген операцияда бола береді, алайда, олардың ауқымы әр түрлі. Сондықтан да банк қызметінде тәуекелдің мүлдем болмағаны маңызды емес, оны аз шамадағы деңгейге дейін жеткізу және кеміту маңызды. [1]
Банк тәуекелі дегеніміз - әдетте қатер сөзін естігенде оның болу ықтималдылығы алдымен еске түседі, дәлірегі, банктердің өз ресурстарының, табысының бір бөлігінен айырылып қалу қаупін немесе қаржылық операцияларды жүзеге асыру барысында қосымша шығын шығару қаупі ұғылады. Банк қызметі залалсыз болуы үшін шығын, ысырап, залал секілді категорияларға бағдарланып, оларды қолдану қажет.
Ысырап - банк қызметіне тән тәуекелді сипаттайтын қорытындылаушы көрсеткіш тұрғысындағы банк пайдасының болжанбаған кемуі ретінде ұғылады. Бұл көрсеткіш өзіне шығын мен залалды ұштастырады, сол себепті де қатердің деңгейін басқа көрсеткіштерге қарағанда анық сипаттай алады. Қатер мен ысырап ұғымдары бір-бірімен өзара тығыз байланысты. Осыған қарай, қатерді ысырап категориясына пайдалана отырып, сандық тұрғыдан сипаттауға болады. Бұл тәсіл тәуекел теориясын дамытудың базасы болып табылады.
Шығын - банк өз қызметінде белгілі бір шығын шығарады. Бұлар салымшыларға төленетін пайыз; өзге қаржылық институттан қарызға алынған несие ресурсы үшін төлем, есеп айырысу операцияларымен бағалы қағаздармен байланысты шығындар; жұмыскерлерді, үй-ғимаратты және т.б. ұстауға кететін шығындар. Шығын категориясы болжанбаған жағдайда белгіленген шығыннан да көп шығынның шығып кету қатері пайда болатынын ескертеді.
Табысты ала алмауда көрінетін немесе белгіленетін шығыннан да көп шығын шығару жағдайында көрінетін залал алдағы кезеңнің операцияларын жеткілікті дәрежеде талдамаған кезде, жаңсақтыққа ұрынған жағдайда немесе ахуалды болжауға келмейтін жағдайда пайда болады. Нашар несие портфелімен (ресурстарды дұрыс орналастырумен) коньюнктураны жеткіліксіз есептеумен байланысты мұндай залалдардың қатері банктің қызметіне үлкен қауіп төндіреді. Кез келген қызмет түрі белгілі бір қатермен байланысты. Нарық жағдайында жұмыс істейтін кез келген кәсіпорын секілді банк те ысырап пен банкротқа ұшырау қатерінен алыс кете алмайды, яғни, олар да ысырап пен банкротқа ұшырауы мүмкін. Банк басшылығы пайданы барынша кемітуге ұмтылады.
Бұлардың барлығы да белгілі бір дәрежеде банк пен қожайындарының және олардың салымшыларының мүдделі сәйкеспеуіне байланысты бір біріне қайшы болады. Банк қожайындары қосымша пайда алуға ұмтылып, осы үшін тәуекелге барса, салымшылар үшін банкке сеніп тапсырған өз қаражатының аман сақталуы маңызды. Табыс пен тәуекелдің арасындағы оңтайлы арақатынасты ұстап тұру банктерді басқарудың ең басты әрі ең күрделі мәселесі болып табылады.
Банктерде негізгі қатер оның портфелінің құрылымымен, яғни банк ресурстары салынған қаржылық активтердің жиынымен байланысты болады.
Тәуекелді басқару функциясы банк қызметінің барлық бағытын қамтиды. Қаржы тәуекелі бірқатар операциялармен, бірінші кезекте несиелік және инвестициялық қызметпен байланысты. Депозиттерге, құнды қағаздарға қаржы тарту қызметі де көптеген тәуекелдерге байланысты. Банктің бір кезде активті және пассивті операцияларды іске асыруы тәуекелдің қосымша факторлардың пайда болуына және олардың әсерін шектеуге ерекше қарауды талап етеді. Сондықтан да тәуекелді басқару банк стратегиясының маңызды мәселелерінің қатарына жатады. Аталған мәселе тәуекелді басқарудың ерекше жүйелерін жасау жолдары арқылы іске асырылуы және ол банктің қандай да болмасын бөлімдерінің қызметін қамту керек. Банктегі тәуекел нашар менеджмент нәтижесінде пайда болуы мүмкін.
Яғни, қажетті көлемде өтімділік қаржысы бар, капиталы нарыққа еркін шыға алатын, төлем төлеу қабілетінің көрсеткіштері мен табыстылығы (рентабельдігі) жоғары, менеджментінің жоғары сапалы көрсеткіштері бар банк сенімді болып саналады. [2]
Қаржы басқаруында тәуекел-табыстылық байланыс тұжырымдамасының маңызы өте зор. Табысты көбейту үшін инвестордың үлкен тәуекелге баруына тура келеді. Бірақ нормативтік актілер банктердің тіпті жоғары табыстарға жетуге, соған байланысты өте үлкен тәуекелге баруына шектеу салады. Көптеген шектеулердің болуына қарамастан табыстың өсуі үшін тәуекелдің біреуін таңдауға тура келеді. Бір жағынан банктер коммерциялық кәсіпорын ретінде жоғары (максималды) табыс табуға ұмтылады. Сондықтан олар өздерінің ресурстарын тәуекелді операцияларға бағыттауға тырысады. Жоғары тәуекелді операциялар жоғары түсімді болып табылады. Екінші бір жағынан алғанда, банк қауіпсіздікке ұмтылуы керек. Банктер үшін қауіпсіздік дегеніміз - өтімділік соманың жеткілікті болуы. Өтімділік термині тура мағынасында жүзеге асыру, сату, материалдық құндылықтар мен басқа да қаржы түрлерін ақша қаражатына айналдырудың жеңілдігі дегенді білдіреді. Енді бір тұжырым бойынша өтімділік - несиелеуші мекеменің өзінің қысқа мерзімдік міндеттемелерін төлеу мүмкіндігі О.В. Ефимова Өтімділік - банктің өзінің қысқа мерзімдік міндеттемелерін төлеу - деп жазады. Оның пікірі бойынша, банк осы арқылы өтімділік төлем төлеу қабілетімен ерекшеленеді.
Қаржы рыногында банктердің операцияларына ұдайы жоғары тәуекелдің тән болуы қалыпты құбылыс. Тәуекел дегеніміз - нақты ақшадан айрылып қалу мүмкіндігі, сондықтан тәуекелді төмендету мәселелеріне ерекше көңіл бөлінеді.
Тәуекелдің алдын алып, ізін бағу және бақылауға алу керек. Бұл жағдайда жеке капиталы бойынша талаптарды қоса алғанда, тәуекелді бақылау мақсатында пруденциалдық нормалар мен ережелерді жасау және атқару, қарыздар бойынша болуы мүмкін шығындар үшін резервтер жасау, активтердің, өтімділіктің шамадан тыс жиналуына жол бермеуде өкілеттік берілген банк бақылау органдары маңызды рөл атқарады. Бақылау органдарының мақсаты - банктер өздеріне негізсіз қабылдайтын тәуекелдің деңгейін шектеу. Бұл талаптар банк басшылығының шешімін айқындамауы керек. Олардың жолы - банк операцияларын ойдағыдай өткізуді қамтамасыз ететін ең төменгі (минималды) пруденциалды стандарттарды орнату. Өз табиғатында серпінді банк іс бақылау органдарына мезгіл-мезгіл өз пруденциалдық талаптарын қайта қарап оттыруды және шынайы қолданыстағы нормаларының сәйкестік дәрежесіне бағалау жасап отыруды, сонымен қатар жаңа нормативтік құжаттар әзірлеуді талап етеді.
Пруденциалды термині тәуекелді реттеу және басқару тәжірибесінде жиі қолданылады. Пруденциалдық бақылау сақтық мәселерін шешуші, бақылау нысанының (банк, кәсіпорын) саналы тәртібін бақылау болып табылады. Қабылданатын тәуекел жағынан қарасақ, қабылданатын тәуекелдің парасаттылық деңгейі мөлшерлі болып тәуекел тиісінше басқарылып отырса, жағдайда экономикалық агенттің іс-әрекеті нәтижелі саналмақ. [4]
Тәуекелді басқарудың көпшілік мақұлдаған ұстанымдарына сай қаржы нарығындағы банк қызметіндегі тәуекелдің келесі түрлері кесдеседі.
Сыртқы тәуекелге банк қызметіне тікелей қатысы жоқ тәуекел түрлері жатады: экономикалық, құқықтық, саяси, елдің және келеңсіз жағдайдың орын алу тәуекелі.
1 кесте
Сыртқы тәуекел түрлері сипаттама*
Сыртқы тәуекел түрлері
Тәуекелді төмендету шаралары
1
2
3
1.
Экономикалық тәуекел - мемлекеттің экономика саласындағы қолайсыз өзгерістерге байланысты тәуекел.
Экономикалық жағдайды болжау, банк өтімділігінің деңгейін қалыпты жағдайда ұстау, активтер мен міндеттемелер құрылымын диверсивикациялау.
1
2
3
2.
Құқықтық тәуекел - Банктің
мемлекет заңнамасын бұзу немесе оған қайшы келетін әрекет жргізу нәтижесінде шығынға ұшырау тәуекелі.
Шығарылатын құжаттарды құқықтық сараптау, банктің қызмет түрлерінің ассортиментін кеңейту.
3.
Саяси тәуекел - банк бөлімшелері, клиенттері және банк-корреспонденттері қызметінің нәтижесіне жағымсыз әсер ететін саяси жағдайдың өзгеру мүмкіндігімен байланысты тәуекел.
Саяси жағдайды болжау, банк активтері мен пассивтерінің құрылымын диверсивикациялау, банк операцияларын құқықтық сараптау.
4.
Елдің тәуекелі - шет мемлекеттің немесе шетел азаматының банк алдындағы міндеттемелерін өтей алмау нәтижесінде шығындардың пайда болу тәуекелі.
Банк тарапынан жүргізілетін халықаралық операцияларға шектеу орнату.
5.
Келеңсіз жағдайдың орын алу тәуекелі - жер сілкінісі, су тасқыны, дауыл және басқа да банк қызметінің нәтижесіне әсер етуі мүмкіндігімен сипатталатын табиғат апаттарының орын алу ықтималдығының тәуекелі.
Төтенше жағдай орын алған кезде қызметкерлердің әрекет ету ережелерін бекіту, банк ғимаратын және қызметкерлерін сақтандыру, қосымша құжат архивтері мен мәліметтер базасын қалыптастыру.
Ішкі тәуекелге банк қызметінің ерекшелігіне, клиенттер құрылымына, банк операцияларының сипатына тәуекелдің келесі түрлері жатады: қаржылық тәуекел, операциялық тәуекел, әкімшілік тәуекел және абырой жоғалту тәуекелі.
2 кесте
Ішкі тәуекел түрлеріне сипаттама*
Ішкі тәуекел түрлері
Тәуекелді бағалау және басқару ерекшелігі
1
2
3
1.
Қаржылық тәуекел - банктің қаржылық міндеттемесін орындай алмау мүмкіндігімен байланысты тәуекел.
- банк қызметін диверсификациялау;
- банк қызметіне мониторинг жүргізу;
- сақтандыру;
- хеджирлеу.
1.1
Несиелік тәуекел - қарыз алушының несие берушіге тиесілі негізгі қарыз бен пайызды өтемеу қаупі.
- жеке операцияның несиелік тәуекелін бағалау;
- несие портфелін бағалау.
1
2
3
1.2
Өтімділік тәуекел - өтімділік жеткіліксіз болған жағдайда банктің клиенттер алдындағы міндеттемелерін орындай алмау немесе өтімділік тым жоғары болғанда табыстың бір бөлігін жоғалту тәуекелі.
Баланстың өтімділігін анықтау мақсатында өтелу мерзімі бойынша банктің активтері мен пассивтерін талдау және қаражаттардың ағылуы мен жұмсалуына негізделетін ақшаның қозғалу жылдамдығын бағалау жүргізіледі.
Өтімділік тәуекелін басқару банктің активтері мен пассивтерін басқаруға негізделген.
1.3
Нарықтық тәуекел - активтер мен пассивтердің құнына әсер ететін нарықтық факторлардың өзгеруіне байланысты пайда болатын тәуекел.
oo валюталық тәуекел - бағамының қолайсыз өзгеруіне байланысты шығынға ұшырау тәуекелі.
Валюталық операцияларды басқару валюталық операцияларға, яғни қолданылатын валюталар мен құралдар бойынша және күнделікті сатылатын шетелдік валютаның максималды көлеміне шектеу орнату арқылы жүргізіледі.
oo пайыздық тәуекел - нарықтағы пайыз мөлшерлесінің қолайсыз өзгеруіне байланысты шығынға ұшырау тәуекелі.
Пайыздық тәуекелді басқару барысында маржаны (активтерден алынатын пайыздық табыс пен міндеттемелерден алынатын пайыздық шығындар арасындағы айырма) талдау, спрэд коэффициенті (активтерден алынатын орташа мөлшерлеме мен пассивтерден алынатын орташа мөлшерлеме арасындағы айырма) қолданылады.
oo бағалық тәуекел - валюта бағамының, банк қызметтеріне сәйкес бекітілетін тарифтердің қолайсыз өзгеруіне байланысты шығынға ұшырау тәуекелі.
Бағалық тәуекелді басқару баланстың бөлімдерінің құнын олардың нақты нарықтық құнына сәйкес бағалау үшін бухгалтерлік есеп ережелерін қолдану арқылы жүргізілуі мүмкін.
1.4
Инвестициялық тәуекел - бағалы қағаздардың жекелеген түрлері бойынша шығынға ұшырау ықтималдығының тәуекелі.
Инвестициялық тәуекелді басқару бағалы қағаздар портфелін диверсификациялауға, инвестициялық портфельді қалыптастыратын бағалы қағаздардың минималды көлеміне шектеу орнатуға негізделеді.
1
2
3
1.5
Диверсивикация тәуекелі - қаржы құралдарының жекелеген түріне ірі салым салу нәтижесінде шығындану мүмкіндігі.
Диверсивикация тәуекелін басқару әр түрлі қаржы құралдарына ақшаны орналастыруға шектеу орнату арқылы жүргізіледі.
1.6
Міндеттемелер мен активтерді дұрыс бағаламау тәуекелі - банк тарапынан қабылданған есеп саясатына сәйкес міндеттемелер мен активтерді бағаламау нәтижесінде шығындану ықтималдығы.
Міндеттемелер мен активтерді дұрыс бағаламау тәуекелін реттеу банктің есеп саясатын жетілдіру арқылы және оның бекітілген стандарттарға сәйкестігін, сонымен қатар реттеуші органдардың талаптарын сақтау арқылы жүргізіледі.
2.
Операциялық тәуекел - ұйымдағы жүйелердің, процестердің толық жетілмеуінен, сыртқы ортаның қолайсыз әсерінен немесе ұйым персоналының жеткіліксіз мамандануынан туындаған тура немесе жанама шығындар тәуекелі.
Операциялық тәуекелді тиімді басқару үшін банкте бекітілген бақылау процедурасын қалыптастыру, банк қызметінің жекелеген түрі үшін ішкі бақылау механизмдерінің жетілдіру керек.
2.1
Персонал тәуекелі - банк қызметкерлерінің қателіктерімен, штаттың тұрақсыздығымен, жеткіліксіз маманданумен, еңбек заңнамасына жағымсыз өзгеріс енгізу мүмкіндігімен байланысты тәуекел.
Тәуекел ықтималдылығы кадрларды дайындау жүйесін құру, барлық қызметтерге сәйкес кадрлар қорын қалыптастыру, жұмыс орындарындағы бақылау процедурасын белгілеу және оның қатаң сақталуын қадағалау арқылы төмендетуге болады.
2.2
Үрдіс тәуекелі - операцияларды жүзеге асыру және оларды есептеу барысындағы жіберілетін қателіктерге байланысты тәуекел.
Тәуекел ықтималдылығы бақылау процедурасын қалыптастыру және оның сақталуын қадағалау арқылы төмендетіледі.
3.1
Стратегиялық тәуекел - банк стратегиясын, қаржы құралдарын қолдану басымдылықтарын дұрыс таңдамау және аналитикалық болжамдарды қате қолдану тәуекелі.
Тәуекел ықтималдылығы стратегияға, жоспарларға ағымдағы түзетулер енгізу, талдаудың түрлі тәсілдерін қолдану және сарапшы мамандардың мамандануын жоғарлату арқылы төмендетіледі.
3.2
Құрылымдық тәуекел - банктің шешім қабылдау және оның қызметін басқару мүмкіндіктерін қиындататын немесе орынсыз ұлғайтатын ұйымдастырушылық құрылымның тәуекелі.
Тәуекел ықтималдылығы әрдайым өзгеретін жағдайларға сәйкес банк құрылымын ағымдағы қайта қарау арқылы төмендетіледі.
3.3
Басқару тәуекелі - банк қызметін мамандандырылмаған басқару нәтижесінде туындайтын тәуекел.
Тәуекел ықтималдылығы жоғары басқарушылық деңгейдің мамандануын жоғарлату арқылы төмендетіледі.
3.4
Кадрлық тәуекел - кадрлардың төмен мамандану, персоналдың психологиялық мінездемелерін сәтсіз үлесу және кадрларды мамандандырылмаған таңдау тәуекелі.
Тәуекел ықтималдылығы қызметкерлерді оқыту, аттестациялау және жұмысқа қабылдау барысында сынақтан өткізуді қарастыратын кадрларды дайындау жүйесін арқылы төмендетіледі.
3.5
Ынталандыру тәуекелі - кадрлар тұрақсыздығын жоғарлататын және еңбектің нәтижесіне деген қызығушылықты төмендететін банк қызметкерлерін ынталандыру жүйесінің тиімсіздік тәуекелі.
Тәуекел ықтималдылығы банк басшылығының тарапынан кадрлар тұрақсыздығын және банк қызметінің нәтижесіне әсер ететін ынталандыру жүйесін қарастыру арқылы төмендетіледі.
3.6
Бақылау тәуекелі - жекелеген банк бөлімшелерінің, қаржылық құралдарының, операцияларының қызмет ету үрдісінде бақылау жүйесінде тиімсіз болу тәуекелі.
Тәуекел ықтималдылығы бақылау жүйесінің тиімділігін жиі бағалау және банк басшылығының ішкі аудит қызметі тарапынан жүргізілетін тексеру нәтижелерін қарастыру арқылы төмендетіледі.
3.7
Жалпы қауіпсіздік тәуекелі - тиісті күзет шараларының болмауына және қауіпсіздік ережелерінің сақталмауына байланысты тәуекел.
Тәуекел ықтималдылығы банк қызметкерлері үшін қауіпсіздік ережелерін жетілдіру және жиі қайта жаңарту, сондай-ақ төтенше жағдайда персонал іс-әрекеттерін жаттықтыру арқылы төмендетіледі.
3.8
Төмен материалдық-техникалық базамен байланысты тәуекел - қолданыстағы құрал-жабдықтың шешілетін міндеттерге сәйкес еместігінің тәуекелі.
Тәуекел ықтималдылығы тозған құрал-жабдықты, ақпараттық қамсыздандыруды, компьютерлік техниканы уақытылы алмастыру арқылы төмендетіледі.
4.
Абыройды жоғалту тәуекелі - банк басшылығының немесе қызметкерлерінің іс-әрекеттері салдарынан реттеуші органдар тарапынан берілетін санкциялар, сот шағымы немесе бұқаралық ақпарат құралдарында және баспасөзде мәліметтерді жариялау нәтижесінде банктің абыройын жоғалту ықтималдығы.
Абыройды жоғалту тәуекелі шешім қабылдаудың айқын жүйесі арқылы және таңдалған тактиканың белгіленген мақсаттарға сәйкестігін тұрақты бақылау арқылы жүргізіледі.
Аталған тәуекелдер өзара байланысты. Несиелік тәуекел банк тәуекелдерінің барлық тізбегінің туындауына әкелетіні, сондай-ақ банк өтімділігі мен төлем қабілетсіздігіне апаратыны ақиқат. Сондықтан несиелік үрдістің ұйымдастырылуы банк денсаулығына тәуелді. Пайыздық тәуекел өзінше дербес, өйткені несиелік ресурстар нарығындағы конъюнктурамен байланысты және банкке тәуелді емес фактор ретінде әрекет етеді. Егер банк нарықтық пайыздық ставканың өзгеруіне бейімделмесе, ол несиелік тәуекелді және барлық тәуекелдер тізбегін бұзуы мүмкін.[18]
2.3 Банк тәуекелін бағалау түрлері мен әдістері
Тәуекелді қабылдау - банк ісінің негізі. Банк қабылдаған тәуекел ұтымды, бақыланатын, олардың қаржы мүмкіндіктері мен құзыреті негізінде болса ғана табысқа жетеді. Банктер барынша көп пайда табуға ұмтылады. Алайда бұл ұмтылыс шығынға ұшырау мүмкіндігімен шектеледі. Банк қызметінің тәуекелі, банктің нақты табысының жоспарланғаннан, күтілгеннен табыстан кем болу ықтималдылығымен түсіндіріледі. Күтілетін табыс неғұрлым жоғары болса, тәуекел соғұрлым жоғары болады. Банк операция табыстылығы мен оның тәуекел арасындағы байланыс өте оңайлатылған нұсқада тіксызықты тәуекелмен өрнектеледі.
Банк тәуекелі пайда болуымен олардың деңгейінің өзгеру тенденциялары арасында жалпы себептер бар. Банк тәуекелін талдап, есепке алу маңызды:
- өтпелі кезең экономиканың дағдарысты жағдайы, ол өндірістің құлдырауымен, көп ұйымдардың қаржы тұрақсыздығымен ғана емес, бірқатар шаруашылық байланыстардың жойылуымен айқындалады;
- саяси жағдай тұрақсыздығы;
- кейбір заңнама актілердің болмауы не жетілдірілмеуі, құқықтық база мен нақты жағдай арасындағы сәйкессіздік;
- инфляция және басқалар.
Коммерциялық банктерде кездесетін тәуекел, несие ұйымдары қызметімен тікелей байланысты таза банк тәуекелі, сондай-ақ несиелік ұйымдарда сыртқы факторлар әсерінен туындайтын жалпы тәуекелдер болып табылады.
Банк тәуекелі - бұл тікелей несиелік, пайыздық және валюталық тәуекел, сондай-ақ теңгерілменген өтімділік тәуекелі. Бұл тәуекелден басқа коммерциялық банктің жалпы қаржылық тәуекелін құрайтын сыртқы тәуекел болып табылады. Оларға салалық тәуекел, өңір және ел тәуекелі, қарыз алушының қаржы жағдайының тұрақсыздық тәуекелін жатқызуға болады. Олар жалпы сипатта болады, алайда банктің қаржылық жағдайына елеулі әсер етеді.
Банктің негізгі тәуекелдерін 3 түрге бөлуге болады. Олардың ішінде несиелік тәуекелдің салмағы көбірек (2сурет). Базель комитетінің (Basel II) негізгі талаптарының бірі банк капиталының оның тәуекеліне сәйкестігі. Несиенің қайтарылмауы банкке елеулі залал келтірмейді, ал несие портфеліндегі активтердің едеуір бөлігін жоғалту ықтималдылығы банкті банкротқа әкелуі мүмкін. [15
нарықтық тәуекел
Несиелік тәуекел
операциялық тәуекел
2 сурет. Несиелік тәуекел үлесі
Коммерциялық банк қызметіне байланысты, бірақ тек банк тәуекелі болып табылмайтын операциялық тәуекел банк тәуекелінің бір түрі. Олар мәмілелер жасасқан кезде және операциялар жүргізілгенде туындайды. Олар несиелік ұйымдар қызметінің ерекшеліктерімен байланысты емес және шаруашылықтың әртүрлі субъектіге тән болуы мүмкін. Бірқатар жағдайларда мәмілелер жасасу мен операциялар рәсімдеу тәуекелдері құқықтық тәуекел салдары болып табылады, бұл банк және басқа да заңдар нашар дамыған және тұрақсыз елдерде айқын сезіледі. Нормативті базаның жиі өзгеруі мәмілелер бойынша шығындар туындауына себеп болып табылады.
Экономикалық әдебиетте банк тәуекелін банк операциялары бойынша топтастыру жүзеге асырылады, мысалы: есеп айырысу операцияларының тәуекелі, несиелік тәуекел, шетел валютасымен байланысты операциялық тәуекел, депозиттік операция тәуекелі, бағалы қағазбен байланысты операция тәуекелі.
Банк тәуекелін жіктеудің бұл көзқарасы біршама шектелген, өйткені бұдан өзге кешенді тәуекелдер де бар, мысалы, банк өтімділік тәуекелі. Банк тәуекелін зерттеуде әрдайым олардың өзара байланысын есепке алған жөн.
Қаржы тәуекелі спекулятивті тәуекелге жатады. Инвестор, венчурлік салым салуды жүзеге асырарда, ол үшін нәтиженің екі түрі ғана мүмкін екенін алдын ала біледі: пайда немесе зиян. Қаржылық тәуекелдің ерекшелігі қаржы-несие мен биржа саласында операциялар жүргізу және бағалы қағаз қорында операция жасау нәтижесінде залал шегу ықтималдылығы, яғни осы операциялар табиғатынан туындайтын тәуекелдер.
Шығынға ұшырау мүмкіндігі алдын ала қарастырылып және сақтандырылған жағдайда ғана табыс алуға болады. Сондықтан коммерциялық банк қызметінде экономикалық тәуекел проблемаларына аса көңіл бөлінуі тиіс. Негізгі проблемаларға мыналар жатады: банк тәуекелін жіктеу, банктің, жеке қарыз алушының, кәсіпорын топтарының, саланың, республиканың, елдің экономикалық, саяси және басқа да тәуекелді есептеу әдістері мен бағалау негіздерін әзірлеу.
Табысты инвестициялық қызмет үшін қаржылық және материалдық ағын жолдарындағы қауіптер мен кедергілер жайлы толық түсінік болу өте маңызды. Сондықтан тәуекелді басқару үрдісінің бірінші кезеңі бүкіл қолжетерлік ақпарат жинау және қауіптің әлеуетті көздерін анықтауды көздейді.
Ақпарат неғұрлым толық болса, инвестициялық жобаның келешегі де соғұрлым айқын болады. Ақпаратты жинау және өңдеудің ең көп таралған әдістері болып мыналар жатады: сыртқы және ішкі аудит, нарықтық зерттеулер, сондай-ақ рейтинг агенттер мен консалтинг компаниялармен ұсынылатын бастапқы және аналитикалық ақпараттың барлық түрлері пайдаланылады.
Тәуекелді бағалаудың әлемдік тәжірибесі көптеген жағдайларда қор рыногы механизмдері арқылы шешіледі, сондықтан тікелей инвестицияны бағалау технологиялары шет елде де әлсіз. Шетел ғалымдарының зерттеулерінің елеулі бөлігі дамыған нарық инфрақұрылым, мамандандырылған қор және тауар биржалары, инвестициялық және өзара қорлар, кастодиалды және клиринг компаниялар, рейтинг және аналитикалық агенттіктер, брокерлік және консалтинг фирмалар болуын көздейді. Өтпелі экономикалы, соның ішінде Қазақстан Республикасы үшін бұл проблема өз шешімін қажет етеді.
Ғылыми әдебиетте тәуекелді бағалау маңыздылығы біршама аталған, алайда іс жүзінде бұл өте күрделі және қарама-қайшылық үрдіс. Тәуекелді бағалау әдістері мен болжамдарының жетілдірілуіне қарамастан, ғалымдар есептеу деректерін шынайы нәтижелерге жақындатуға ұмтылады.
Бағалау үрдісін келесі кезеңдерге бөлуге болады:
қолданыстағы тәуекелдердің сан алуан түрлерін анықтау;
көтергіш тәуекелді анықтау;
көтергіш тәуекелді және олардың басқарушылығын бағалау;
басқаруға дейін және кейінгі жиынтық тәуекелді интегралды бағалау;
тәуекелді табыстылыққа қатысты басқару тиімділігі көрсеткіш ретінде бағалау.
Қолданыстағы тәуекелдің сан алуан түрлерін анықтау. Арнайы әдебиетте бұл кезеңді тәуекелді сапалы бағалау деп атайды, ол кәсіпорын не жоба қызметіне, туыстық белгілері бойынша олардың топтамасына әсер ететін бүкіл тәуекел мен факторларды көрсетеді, әр топтың маңыздылығын анықтайды.
Көтергіш тәуекелді анықтау кезеңі тәуекелді басқару маманының жауапты міндеті болып табылады, өйткені барлық қолданыстағы тәуекелді бағалау шын мәнінде ақпарат жетіспеушілігі мен зерттеу қымбаттылығынан мүмкін емес. Тәуекел бір туыстық топқа кіретін болса, олардың қайсысының әсер ету аясы аяқталып, екіншісі қашан басталғанын анықтау қиын. Тәуекелді басқару маманы үшін көтергіш тәуекелді анықтау және дұрыс таңдау өте маңызды. Маман қалауынша бір топқа бір немесе бірнеше көтергіш тәуекел болады, олар келесі шарттарға жауап беруі тиіс:
сандық бағаланатын тәуекел;
ақпараттық тұрғыдан бағалауға барынша қолжетімді, яғни айқынсыздық факторын мейлінше азайту;
басқарушылық талаптарға сәйкес келу;
оптималды шығындардың болуы, яғни күтілетін нәтижелер барынша тиімді болып, шығындардың аз болуы.
Көтергіш тәуекелді бағалау тәуекелді бағалау және талдау үрдісінің шешуші элементі болып табылады. Көтергіш тәуекелдің әрқайсысы дәрежесі бойынша тәуекелді бағалаудың ең тиімді және ақиқат әдістерін қолданумен бағаланады. Осы кезеңде ақпарат жинау, өңдеу және талдаудың өте күрделі жұмысы жүреді.
Келесі кезеңде кәсіпорын қызметінің жиынтық тәуекелі және интегралды көрсеткіш арқылы тәуекелді басқару мүмкіндігі бағаланады:
(1)
мұнда, Ri - і-факторында топтық көрсеткіш тәуекелі
i тәуекел пайда болған жағдайда кәсіпорынның меншікті капиталындағы әлеуетті шығындар үлесін көрсетеді, мұнда:
(2)
Интегралды көрсеткіш тәуекел ахуалы пайда болу ықтималдылығын, сондай-ақ кәсіпорынның әлеуетті шығындар шамасын да есепке алады.
Тәуекелді бағалау үрдісінің соңғы элементі басқару қажеттілігі туралы шешуші болып табылады, егер ағымдағы күтілетін тәуекел мен табыстылық деңгейі басқарудан кейін кәсіпорын үшін тиімді болса. Бұл жағдайда компания табысындағы болжам айырмасы да тәуекелді басқару шығындарынан артық болады.
Кәсіпорын қызметі тәуекелін бағалау мысалдарының бірі оның банкроттық тәуекелін тікелей бағалау, бұл - Z-Альтман моделі - несиелік ұйымдар үшін өте маңызды. Бұл компанияның қаржы жағдайы мен төлемқабілеті көрсеткіштерін бағалау негізінде банкроттық тәуекел деңгейін бағалауға мүмкіндік беретін статистикалық модель.
Альтман моделі сызықтық дискриминантты талдау - статистикалық әдіс көмегімен құрылған, ол жіктеуші айнымалылар дисперсиясы қарастырылатын топтар арасында максималды, ал осы топтар ішінде минималды болатын, айнымалылар таңдауға мүмкіндік береді. Осы жағдайда жіктеу екі топпен ғана жүргізіледі: банкроттыққа ұшыраған компаниялар және банкроттықтан құтыла білген компаниялар. Мұндай модель қадамды үрдістен тұрады, оның барысында әртүрлі статистикалық критерийлер негізінде айнымалылар біртіндеп енгізіледі немесе алынып тасталады.
Бастапқыда модельде 22 әртүрлі қаржы көрсеткіштері пайдаланылды, олардың негізінде 66 компанияға қадамды дискриминантты талдау жасалды, олардың 33 банкроттыққа ұшырап, 33 жемісті еңбек етті. Ең төмен коэффициенттер алынып тасталып, талдау қайталанды. Нәтижесінде моделде бес негізгі көрсеткіш қана қалды (3 кесте). Коэффициенттер саны бестен төртке дейін кемігенде, моделдің статистикалық дәлдігі күрт төмендеді де, бес айнымалы бар дискриминатты функция ең дұрыс деген тұжырым жасалды:
Z = 1.2 X1 + 1,4 X2 + 3,3X3 + 0,6X4 + 0,999X5 (3)
Талдау нәтижелері бойынша 1,81 және 2,99 - несиеқабілеттілік индексі Z үшін сынды мәндер. Z 1,81 компания үшін, жақын бір, екі жыл ішінде банкроттық ықтималдылығы жоғары, ал Z2,99 - қаржы жағдайы тұрақты. 1,81 және 2,99 аралығында қаржылық жағдай болжамы күрделі.
Альтман тәсілінің мәні кәсіпорынның екі тобын таңдау (тиісінше банкротқа ұшыраған және жұмысын жалғастырушы) және дефолт жарияланбастан бір жыл бұрын жағдайда алынған, осы кәсіпорындардың қаржылық көрсеткіштері негізінде дискриминантты талдау жүргізу (4 кесте).
3 кесте
Орташа мәндер және топтар бойынша ауыспалы Z-Альтман моделі үшін F-статистикасы*
Қаржылық коэффициент
1 топ бойынша орташа мән
2 топ боцынша орташа мән
F-статистика
Х1 = Меншікті айналым капиталы Активтердің барлығы
-6,1%
41,4%
32,60
Х2 = Бөлінбеген пайда Активтердің барлығы
-62,6%
35,5%
58,86
Х3 = Пайыздар мен салықтарды төлегенге дейінгі табыс Активтердің барлығы
-31,8%
15,4%
26,56
Х4 = Капиталдың нарықтық құны Міндеттемелердің баланстық құны
40,1%
247,7%
33,26
Х5 = Өткізуден түсім Активтердің барлығы
1,5 есе
1,9 есе
2,84
4 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz