Компанияның қаржылық активтерінің жіктелуі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 КОМПАНИЯНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ АКТИВТЕРІН БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Компанияның қаржылық активтерінің экономикалық маңызы және олардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Компанияның қаржылық активтерін бағалау мен басқарудың шетелдік тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2 ҚАРЖЫЛЫҚ АКТИВТЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРАМЫН ОҢТАЙЛАНДЫРУЫНА ТАЛДАУ (ВАГОНСЕРВИСАҚ МЫСАЛЫНДА).
2.1 Вагонсервис АҚ негізгі қызметі мен ұйымдық құрылымы және технико - экономикалық көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.2 Вагонсервис АҚ активтерінің жағдайын және қаржылық тұрақтылығын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3 Вагонсервис АҚ активтерінің өтімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3 КОМПАНИЯНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ АКТИВТЕРІН БАҒАЛАУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...67
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі жағдайда отандық экономиканың рыноктық қатынастарға ауысуымен байланысты, компанияның қаржылық жұмысы алдымен рентабельділіктің өсуін қамтамасыз етуге инвестициялық тартымдылықты, яғни кәсіпорынның қаржы жағдайын жақсарту мақсатында қаржы активтерін жақсартуға мақсатталған. Қаржылық активтерді бағалау компанияның қаржылық активтерінің қажетті мөлшері мен құрамын қалыптастырып, қаржыландыру көздерінің құрылымдары мен тиімділендіруден тұратын жалпы қаржы стратегиясының бір бөлігі болып табылады.
Қаржылық активтер қызметінің басты мақсаты - компанияның және өндірістің тиімді дамуы және ең көп табыс ету үшін қаржы-қаражаттарын қашан, қалай және қайда пайдалануды шешу. Рыноктық экономика жағдайында өмір сүру және компанияның банкротқа ұшырауын болдырмау үшін қаржыларды қалай басқару, қаржы құралдарын тиімді ұйымдастыру компанияның барлық экономикалық жұмысында алдыңғы қатарлы мәнге ие. Осыған орай компанияның қаржылық активтерін түзу мен оны тиімді пайдалану қазіргі заманда өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Нарықтық экономикаға көшу еліміздің қаржы жүйесіне елеулі өзгерістерді әкелгені анық. Елімізде меншіктің түрлі нысанында қызмет атқаратын шаруашылық субъектілері пайда бола бастады. Жылдар өткен сайын олардың қызметіне деген қызығушылық тек олардың басшылары мен инвесторларда ғана емес, жалпы мемлекетте де туындады. Себебі мемлекеттің қаржы жүйесінің елеулі элементі болып кәсіпорын қаржысы табылады. Кәсіпорын деңгейіндегі қаржыларды тиімді басқаруға кез келген субъект тырысады.
Компанияны бағалауда шығындарды төмендету, қаржы активтерін тиімді басқару мұнда аса маңызды мәселе болып табылады. Яғни, осы жерден оны қалай жүзеге асыруға болады деген сұрақ туындайды. Өнім түрінің нақтылы өзіндік құның қалай есептеу керектігі, қолда бар активтер жағдайында сатып алуларды қалай жоспарлау керектігі, қандай процестер арқылы қаражаттарды инвестициялау керектігі және т.б. мәселелер алға қойылады. Жұмыста осы мәселелер қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - компанияның қаржы активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерінің экономикалық мазмұнын ашып көрсету және олардың құрамын талдау. Берілген жұмыста мен арнайы әдебиет көздерін қолдана отырып, компанияның қаржылық активтерінің экономикалық мәнің анықтадым.
Бұл алдыға қойылған мақсаттарды орындау үшін мен арнайы әдебиет көздерін қолдана отырып, мынандай міндеттер орындалды:
oo Компанияның қаржылық активтерінің экономикалық мәні теориялық тұрғыда ашылды;
oo Қаржылық активтерді отандық басқаруды шетелдік басқару тәжірбиесімен салыстыру арқылы сәйкестікте ұсыныстар берілді;
oo Компанияның қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді қаржылық активтер құрылымын талдау жүргізілді;
oo Компанияның қаржылық активтерін бағалаудың тиімділігін арттыру жөнінде ұсыныстар әзірленді.
Зерттеу объектісі - Вагонсервис АҚ жолаушылар вагондарын жөндеу жөніндегі Алматы филиалының қаржылық активтерін бағалау.
Вагонсервис АҚ жолаушылар вагондарын жөндеу жөніндегі филиалының негізгі қызметі: жолаушылар және жүк вагондарының жоспарланған жөндеу түрлерін, ағымдағы және ағытпалық жөндеу жүргізу, олар ТО - 1, 2, 3 циклдары бойынша жолаушылар вагондарына техникалық қызмет көрсету және вагондарды отынмен және ауызсумен қамтамасыз ету болып табылады.
Қазіргі таңда Вагонсервис АҚ жолаушылар вагондарын жөндеу жөніндегі Алматы филиалының келесідей қызмет түрлерін көрсету бойынша лицензиялардың иесі болып табылады:
oo темір жол көлігіндегі жылжымалы құрамдарды жөндеу және техникалық қызмет көрсету;
oo темір жол көлігінде қолданылатын техникалық құралдарды жөндеу және қызмет көрсету;
oo темір жол көлігінде жүктеу және жөнелту қызметтерін көрсету;
oo темір жол көлігінде электр желілерін пайдалану;
oo темір жол көлігінде жылу желілерін пайдалану;
oo темір жол көлігінде өртке қауіпті өндірістік объектілерді пайдалану;
oo өлшеу құралдарын жөндеу және қызмет көрсету.
Компаниянының қаржылық жағдайын бағалау үшін келесі көрсеткіштер маңызды болып келеді: тауарларды (жұмыс, қызмет, өнім) сатудан табыс; ақша қаражаттар ағыны. Бұл көрсеткіштердің динамикасының бір жыл аралығында өзгеруі, оның белгілі бір уақыт (жыл, тоқсан, ай) аралығындағы жұмысының нәтижесіне байланысты болады. Егер, төлемсіздік орын алған жағдайда компанияның әр түрлі қызметтерден түсетін қаржылық активтері бірінші маңыздылықты иеленеді. Егер қаржылық активтердің түсуі шығыннан жоғарыласа, онда компания ағындағы және болашақтағы дамуына әсер ететін бәсекелестік қабілетке ие болады. Бұл дегеніміз уақытша бос активтерді бизнес салаларына сала отырып пайда табу. Ал егер компания пайда табатын болса, онда оның төлем қабілеттілігі жоғары деңгейде болады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Ағымдағы кезеңде қаржылық активтер сомасының қөбеюі келесі негізгі іс - шаралар көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін: қысқа мерзімді қаржылық салымдар портфелін ликвидациялау; дебиторлық қарыздың жалпы көлемін азайту мақсатымен оны қайта қаржыландыру; дебиторлық қарыз айналымын жылдамдату; тауарлы - материалдық қорлардың ағымдағы көлемін нормализациялау; тауарлы - материалдық қорлардың маусымдық және сақтандыру қорларының көлемін қысқарту. Әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздық және нарықтық инфраструктураның өзгермелілігі жағдайында қаржылық менеджердің ағымдық күнделікті жұмысында қаржылық активтерді бағалау маңызды орынды алады, себебі осыдан компанияның сәтті және сәтсіз өндірістік-коммерциялық операцияларының себебін байқауға болады. Қаржылық активтердің жеткіліксіздігі жағдайында үнемді қолдану қазіргі кезде әрбір компания қызметінің басым бағыттарының бірі болып табылады. Қаржылық активтердің үнемі қозғалысы өндіріс пен айналыс үрдісінің үздіксіздігінің негізі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың ақпарат көзі. Дмпломдық жұмысты жазу барысында керекті материалдарды көптеген әдебиеттер, газет - журналдар, ең керекті материалды Вагонсервис АҚ - ның қаржылық есебі мен жылдық есебінен алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жоғарыда аталған мәселелерді зерттеу үшін жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде дипломдық жұмыстың өзектілігі, экономикалық маңызы көрсетіліп негізделген мақсаттары мен міндеттері, әдістері қарастырылған.
Жұмыстың бірінші бөлімі екі тараудан тұрады.Оның бірінші бөлімінде қаржылық активтерін экономикалық талдаудың маңызы қарастырылған. Сонымен қатар,бірінші тараудың екінші бөлімінде компанияның қаржылық активтерін басқарудың шетелдік тәжірбиелерінің әдістері негізге алынып талқыланды.
Жұмыстың екінші тарауы үш бөлімнен тұрады. Оның бірінші бөлімінде Вагонсервис АҚ негізгі қызметі мен ұйымдық құрылымы және технико- экономикалық көрсеткіштері қарастырылған. Ал, екінші бөлімінде Вагонсервис АҚ активтерінің жағдайына және қаржылық тұрақтылығына талдау жасалды. Үшінші бөлімінде АҚ активтерінің өтімділігі бағаланды.
Үшінші тарау бір бөлімнен тұрады. Компанияның қаржылық активтерін бағалауды жетілдіру отандық экономика дамуының қазіргі сатысында өндірістің экономикалық тиімділігін жоғарылатудың маңызды факторларының бірі болып табылады.Тарауда Вагосервис АҚ активтерін жетілдіру жолдары қарастырылды.
1 КОМПАНИЯНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ АКТИВТЕРІН БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Компанияның қаржылық активтерінің экономикалық маңызы және олардың жіктелуі.
Жалпы компания активтері дегеніміз - өткен оқиғалар нәтижиесінде болашақта экономикалық пайда алынуы күтілетін, ұйымның бақылауында болатын ресурстар болып табылады. Активтер бұл құндық бағасы бар компанияның мүлкі, мүліктік , жеке мүліктік емес иелігі және құқығы болып табылады немесе нені иеленді және ол нені алуға тиіс, соны көрсетеді.Олар компанияның бухгалтерлік балансында өтімділік белгілері бойынша және неғұрлым өтімді активтерден өтімділігі аз активтерге қарай принципі бойынша, яғни өтімділігінің азаюы тәртібімен орналасады.[18]
Қаржылық есеп берудің аса маңызды элементі болып табылатын активтерді талдау кезінде олардың болуы, құрылымы және оларда болып өткен өзгерістер зерттеледі. Активтер құрылымын тұтастай және оның жекелеген топтарын талдау оларды орналастыру тиімділігі жайлы ой қорытуға мүмкіндік береді.
Компанияның қаржылық активтері экономикада жалпы компания мүлігінің негізгі бөлігін құрайды. Осы қаржылық активтерінің жағдайын және тиімділігін қамтамасыз ету - кәсіпкерлік қызметтің тиімді дамуының бірден-бір негізгі көзі. Компанияның қаржылық активтері өз кезегінде ақшалай, өндірістік және тауарлық формада болып, олар өндірістік қорларға және айналым қорларына бөлінеді. Мұнда өндірістік қорларға еңбек күші мен еңбек құралдары жатады, ал жылдың өнім, ақша қаражаттары айналым қорын қалыптастырады.
Компанияның қаржылық активтері деп отырғанымыз- материалдық және қаржылық ресурстар,бағалы қағаздар мен бағалы мүліктер болып табылады.[3]
Компанияның қаржылық активтері:
oo Банктік салымдар;
oo Запастар;
oo Инвестиция және бағалы қағаздар;
oo Қолда бар ақша-қаражаттары;
oo Сауда белгісі
oo Машинамен ғимараттар;
oo Патенттер;
oo Жер;
oo Ноу-хау;
Компанияның айналым активтері бөлігінің ең бір қажетті маңызды бөлігі қаржылық активтер болып табылады.Қаржылық активтерді бағалау және оларды басқару:
oo Компанияның ақша-қаражаттары және активтерінің төлемқабілеттілігінің өтімділігін анықтау;
oo Ағымды қаржылық-шаруашылық қызметтерін іске асырудағы қаржылық активтерінің рөлі;
oo Қаржылық активтердің айналымдылығын жоғарылату;
oo Уақытша бос ақша қаражаттарын рентабельді жолдарға инфляциядан сақтану үшін жұмсау.
Компания қорларының айналымы ақшалай формада немесе өндіріске қажетті шикізаттар, материалдар және тағы басқа өндірістік қажеттіліктерді пайдаланудан басталады. Мұны кейде 1-ші кезең деп те атайды.
2-ші кезеңде өндіріс құралдарын және материалдарды пайдаланып бастаған кездегі қатынастар. Олар жаңа өнім шығаруға бастайды және бұл кезеңде өнім құны өндірістік құнынан тауарлы құнға өтеді.
3-ші кезең компанияның жалпы шығарған өнімдерін сатудан туындайтын және ақшалай табыс алады. Бұл аралықта өндірілген құн тауарлы формадан ақшалай формаға өтеді. Яғни, өндірісте ұдайы ұлғаймалы өндіріс қалыптасады. Бұл дегеніміз бастапқы бір айналым жасаған активтер үстеме активтерді қалыптастырады. Бұл өз кезегінде кәсіпорын пайдасын қалыптастырады.
Ұдайы өндiрiс өндiрiстiк капиталды пайдалану негiзiнде жүредi. Осы процесте өнеркәсiп капиталы үш функционалдық форма алады.[4]Ұдайы өндiрiстiк процестi осыған қатынасатын өнеркәсiптiк капиталдың функционалдық формаларының өзгеруi бағытынан қарасақ, оны мынадай түрде бейнелеуге болады:[5]
А - Т ... Ө ... Т1 - А1 (1)
Бұл мынадай заңды сатылардан тұрады:
А - Т ...
Өндiрiс факторлары нарығында тауар формасын алған өндiрiс факторларына ақша капиталы жұмсалады. Сөйтiп, ақша капиталы өндiргiш капиталға айналады. Бұл капиталдың функциясы - өндiрiске жағдайлар жасау:
... Ө ...
Өндiрiс процесiнде өндiргiш капитал тауарлық капиталға айналады және ол үстеме құн өндiру функциясын атқарады:
... Т1 - А1
Тауарларға сiңген үстеме құн, оны нарықта өткiзген соң, кәсiпкердiң қарамағына түседi. Бұл сатыда тауар капиталы тағы да жаңадан ақша капиталына айналады. Тауар капиталының функциясы - үстеме құнды өткiзу және сату.
Капиталдың бiр формадан екiншi формаға айналатын қозғалысын оның ауыспалы айналымы деп атайды. Формула көрсетiп тұр - капиталдың ауыспалы айналымы пайда жасауды көздейдi:
d = A1 - A (2)
Авансталған капиталдың барлығының қозғалысын үзiлмей қайталанып жүрiп отыратын жеке акт емес процесс деп қарасақ, онда бұл капиталдың айналымы болады.
Капиталдың айналымы мен оның ауыспалы айналымы бiр-бiрiмен тура келмейдi. Ауыспалы айналымның әрқайсысының нәтижесiнде кәсiпкерге ақшалай формада авансталған капиталдың тек бiр бөлшегi қайтып келедi, барлық капиталдық құн өз иесiне өзiнiң бастапқы ақшалай формасында толық қайтып түскенде капитал толық айналым жасады деп есептеледi.
Капиталдың әр түрлi элементтерiнiң айналымы бiрдей жүрмейдi. Капиталдық құнның айналымдағы әр қилы функцияларына сәйкес, капитал негiзгi және айнымалы болып бөлiнедi.
Негiзгi капиталға еңбек құралдарының құны жатады, айналмалыға еңбек заттарының және жұмысшы күшiнiң төлем құндары жатады. Капиталдың осы бөлшектерiнiң айналымының айыпмашылықтары, өндiргiш капиталдың құнының әр элементтерiнiң жасалынатын өнiмге өзiнiң құнын алмастыруының әдiстерiнiң әр түрлi болуымен байланысты болады.
Негiзгi капитал - бұл өндiрiс процесiне тұтас қатынасатын, бiрақ өз құнын өнiмге бiрте-бiрте ауыстырып, меншiк иесiне ақшалай формада бiрте-бiрте оралатын капитал. Негiзгi капиталға барлық жабдықтардың, машиналардың, өндiрiстiк ғимараттардың, құрылыстардың құны жатады. Ал шикiзаттар, материалдар, еңбек күшi айнымалы капиталдарға жатады, олар өзiнiң құнын шығарылған өнiмге толық бередi.
Айнымалы капитал - өндiргiш капиталдың бiр бөлiгi болып табылады; оның құны, оны тұтыну процесiнде толығынан өнiмге ауысып, әрбiр ауыспалы айналым актiсiнiң соңында ақшалай формада тұтас қайтады.
Қаржылық активтер өндірістік шығындардың басты бөлігін құрайды. Өйткені олар өздерінің құндарын шығарылған тауар құнына толық қосып отырады, яғни айналым активтері тауар құнын белгілеудің негізі болып табылады. Ал тауар бағасы нарықта сұранысты қалыптастырады, демек қаржылық активтерін тиімді пайдалану, өндіріс шығындарын минималдау әрбір нарықта қызмет етуші, бәсекелестік кәсіпорынның күн тәртібіне қойылған негізгі мәселелерінің бірі болып табылады.
Компанияның қаржылық активтері екі қызмет атқарады. Оған өндірістік және есептік қызметтер жатады. Өндірістік қызмет негізінде қаржы активтері өндірістік қорларды қалыптастырады, өндірістік процестің үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Осы өндірістік кезең аяқталғаннан кейін қаржы активтері айналым қорлары түріне өтеді, яғни екінші қызметі көрініс табыды. Бұл қызмет бойынша айналым біткенше айналым біткеннен кейін қаржылық активтері тауарлы формадан ақшалай формаға өтеді.
Компанияның қаржылық активтерінің көлемін үлкейтетін факторлар:
oo сауда қызмет көрсету сапасын жақсарту;
oo жаңа заманға сай технологияларды көбейту;
oo басқа бәсекелестік компаниялардың өнімдері мен қызметтерінен сапа жағынан да, қызмет көрсету жағынан да әрқашан жоғарғы дәрежеде болу;
oo қазіргі нарықтық жағдайға сай қызмет көрсету.
oo қаржылық активтерін қалыптастыру көздерін анықтау;
Компанияның қаржылық активтерін бірнеше топқа бөліп қарастыруға болады(1-сурет). Әртүрлі ерекшеліктеріне, қызметіне, нысанына, қаржылық көздері мен әсер етуші факторлары бойынша топтастыруға болады.[4]
Нысаны бойынша қызмет
* Материалдық активтер
* Материалдық емес активтер
* Қаржылық активтер
* Айналым активтері
* Айналымнан тыс активтер
Шаруашылық қызметтегі айналым ерекшелігі бойынша
* Операциялық активтер
* Инвестициялық активтер
Әр түрлі қызметтер бойынша
Қаржылық көздер бойынша нысан
* Жалпы активтер
* Таза активтер
Басқару обьектісі бойынша біріктіру
* Жекеменшік активі
* Бірігіп басқару активі
* Компанияның жиынтық активі
* Меншікті активтер
* Жалгерлік активтер
* Өтеусіз қолданыстағы активтер
Иелену сипаты бойынша
Ағымдағы қолданылатын шаруашылық қызмет активтері
* Пайдаланылатын активтер
* Пайдалынбайтын активтер
* Ішкі
* Сыртқы
Әсер етуші факторлар бойынша
Сурет 1. Компанияның қаржылық активтерінің жіктелуі
Қайнар көзі: И.А.Бланк. Управление активами
Материалдық активтер - компанияның материалдық құны бар иелігіндегі құндылықтар. Материалдық активтерге мыналар жатады:
oo Негізгі құралдар
oo Аяқталмаған капиталдық салымдар
oo Құрылыстар мен ғимараттар
oo Өндірістік запастар және жартылайфабрикаттар
oo Құны аз немесе тез тозатын құралдар
oo Аяқталмаған күрделі құрылыс
oo Жеке - дара сатуға арналған таза өнім запастары
oo Басқа да материалдық активтер
Материалдық емес активтер - белгілі бір табиғи пішіні жоқ, бірақ қандайда бір бағаға, құнға бағаланатын, субьектіге үнемі ұзақ уақыт бойы қосымша табыс әкеліп тұратын активтер. Материалдық емес активтерді анықтауға болады: егер оны жалға беруге, сатуға, алмастыруға болатын болса; егер оны қолданудан күтілген болашақ экономикалық пайданы берілген активке қатыстыратын болса.оларға мыналар жатады:
oo Гудвилл
oo Патенттер, тауарлық белгілер және басқалар
oo Материалдық емес активтердің амортизациясы
Қаржылық активтер- компания иелігіндегі ақша қаражатының құнын сипаттайды және тиісті ақшалық және қаржылық аспабы болып саналады. Қаржылық активтер - өз кезегінде ақшалай, өндірістік және тауарлық формада болып, олар өндірістік қорларға және айналым қорларына бөлінеді.
Компанияның басты қаржылық активтеріне:
oo Ұлттық валютадағы қаржылық активтер
oo Шетел валютасындағы қаржылық активтер
oo Дебиторлық берешектің барлық түрі
oo Қысқамерзімдік қаржылық салым
oo Ұзақмерзімді қаржылық салым
Айналым активтері - компанияның өндіріспен сатылудың үздіксіздігі мен жоспарлы процесін қамтамасыз етуге бағытталған және өндірістік айналым қорлары мен айналым қорларындағы қаржы ресурстары. [1]Айналым активтері бар компания жеткізушілермен олардан алған заттар және еңбек құралдары үшін, жұмысшылар мен қызметкерлердің жалақысын, несие пайдаланғаны үшін банкпен, өндірістік қорлар төлемдері мен басқа төлемдер бойынша бюджетпен есеп айырыса алады.
Айналымнан тыс активтер - компания меншігіндегі бағалы заттар жиынтығы, олар бір жылдан асатын немесе құқықтық нормамен бекітілген қысқа мерзімді уақыт аралығында қолданылатын активтер.
Операциялық активтер - компанияның шаруашылық коммерциялық (операциялық) қызметі бойынша операциялық пайда табу мақсатын көздейтін активтер.
Инвестициялық активтер - акционерлiк компаниялар немесе мемлекет шығарған акциялар, облигациялар және басқа да бағалы қағаздар, банктiк депозиттерге салымдар жатады. Нақты инвестициялар бұл өндiрiстiк капиталға ( құрылыс, машина әне құрал-жабдықтар, ақпарат тарту, байланыс) салынған капиталдық салымдар. Бұлардың барлығы экономикада қозғалмайтын мүлiктермен байланысты. Активтi инвестициялар - кәсiпорынның бәсеке қабiлеттiлiгiн арттыру мақсатында салынған инвестициялар.
Жалпы активтер - компанияның өз меншігі немесе қарыз капиталы бойынша тартылған иелігіндегі барлық құндылықтардың жиынтығы.
Таза активтер - компанияның өз меншікті капиалы бойынша жиналған компания иелігіндегі барлық бағалы құндылықтар жиынтығы.
Компанияның таза активтері келесі формуламен анықталады:[6]
ТА = А - ҚК (3)
ТА - компанияның таза активтер құны
А - баланстық құны бойынша компанияның барлық активтерінің сомасы
ҚК - компанияның пайдалынатын барлық қарыз капиталы.
Меншікті капитал - компаниядағы ең маңызды ролін алады. Себебі ол осы компанияны ашудағы негізгі соманы құрайды және компанияның нарықта сенімді қызмет етуін қамтамасыз етеді. Яғни қызмет етуші компаниялардың материалдық және ақшалай қорлар негізінде меншікті капиталдары болады. Осылардың бір бөлігі айналым активтеріне жұмсалады. Осы меншік капиталының негізі болып компания құрыла сала пайда болатын жарғылық қор негізінде көрініс табады. Бұл жарғылық қордың құрамы кәсіпорынға қатысушы инвесторлардың және қатысушылардың инвестициялары немесе затттай салымдары арқылы іске асады. [21]
Жалгерлік активтер - шаруашылық қызметті іске асырудағы жалға алынған қолданыстағы құндылықтары.
Өтеусіз қолданыстағы активтер - компанияға басқа субьекттің уақытша тегін қолдануға берілген құнды меншігі.
Жекеменшік активтер - компанияның жеке- даралық минималды басқарудағы(мысалы, кассадағы ақша- қаражаттары, компанияның жеке акциясы; материалдық емес активтердің кейбір түрлері) активтері.
Бірігіп басқару активі - компанияның қызметін басқарудағы бірлікті сипаттайтын құндылықтар (мысалы, дебиторлық берешек, бағалы қағаздар, тауарлы- материалдық құндылықтар, бұлардың барлығы айналым активтеріне кіреді.
Компанияның жиынтық активтері - компания өндірісінің аяқталған және мүлікті сату бойынша активтердің бағасы.
Пайдалынатын активтер - компанияның операциялық немесе инвестициялық қызметінен түсетін табыстардан жиналған иелігіндегі құндылықтар.
Пайдалынбайтын активтер - компания иелігінде бар бірақ уақытша қолданылмай тұрған немесе істен шыққан құндылықтар.
Олар :
oo Компанияның қолданылмайтын ғимараттары мен құрылыстары;
oo Қолданылмайтын машиналармен жабдықтар;
oo Компанияның өндірістен шығып кеткен тауарларына бұрын алынған өндірістік заттар мен материалдар;
oo Дайын өнімдер запасы,нарықтағы сұранысты жоғалту себебімен қолданылмаған;
Ішкі активтер - компания аумағында, меншігінде орналасқан құндылықтар:
oo Құрылыстар мен ғимараттар;
oo Машина және жабдықтар;
oo Таза өнімнің қоры;
oo Компания иелігінде орналасқан қаржылық құралдар (акция, облигация) депозиттік сертификаттар;
oo Кассадағы ақша-қаражаттары;
Сыртқы активтер - компания меншігінен тыс, басқа шаруашылық субьекттерде,жолдағы немесе жауапкершіліті сақталымдағы құндылықтар. Бұлар деп отырғанымыз:
oo Компанияның жолдағы барлық құндылықтары;
oo Барлық сыртқы дебиторлық берешектер;
oo Уақытша басқа субьектіге немесе жауапкершілікті сақталымдағы құндылықтар;
Компанияның активтерін ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді активтерге бөліп қарастырады. Кәсіпорын қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді активтер мен қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді міндеттемелерді баланста өтімділік негізіндегі ұсыну сенімді және неғұрлым сыйымды ақпарат беретін жағдайлардан басқа кезде жеке жіктемелер ретінде ұсынады. Бұл кезде барлық активтер мен міндеттемелер еркін, үлгілі өтімділік тәртібімен беріледі.[4]
Төмендегі жағдайларға кәсіпорын активтерді қысқа мерзімді деп жіктейді:
oo Активті өткізуді қалыпты операциялық цикл барысында активтерді сатуды немесе пайдалануды ойға алса;
oo Активті негізінен сату мақсатында ұстағанда;
oo Активті есепті кезеңнен кейінгі 12 ай ішінде өткізуді ойға алса;
oo Есепті кезеңнен кейінгі 12 ай ішінде активті айырбастауға немесе міндеттемелерді өтеу үшін пайдалануға шектеу қойылған жағдайлардан басқа кезде бұл актив ақша қаражаты болса немесе ақша қаражатына барабар актив болса;
Басқа барлық активтер ұзақ мерзімді деп жіктеледі. Кәсіпорынның қалыпты операциялық циклі нақты белгіленбеген жағдайда, оның ұзақтығы 12 айға тең деп қабылданады.
Төмендегі жағдайларда кәсіпорын міндеттемелерді қысқа мерзімді деп жіктейді:
oo Оны қалыпты операциялық цикл барысында өтеуді ойға алса;
oo Міндеттемені негізінен сату мақсатында ұстағанда;
oo Міндеттемені есепті кезеңнен кейінгі 12 ай ішінде өтеуге ниеттенсе;
oo Кәсіпорынның бұл міндеттемені өтеуді ең аз дегенде есепті кезеңнен кейінгі 12 айға кейінге қалдыруға шартсыз құқығы болмаған жағдайда;
Қаржылық шешім қабылдау үшін қысқа мерзімді активтер ( айналым құралдары) құрамынан төмендегідей ресурс топтарын бөліп көрсету маңызды:
oo Ақша қаражаты және олардың баламалары;
oo Қысқа мерзімді қаржы инвестициялар;
oo Қысқа мерзімді дебиторлық қарыздар;
oo Қорлар;
Қаржылық активтерінің неғұрлым өтімді бөлігі - ақша қаражаты. Бұл кассадағы ақша қаражаты, банктердегі ақша қаражаты және валютадағы ақша қаражаты. Ақша қаражаты ағымдық ақша төлемдерінде пайдаланылады. Жұмсауға белгілі бір шектеу қойылған және тиісті цикл барысыда бак спшотыа алуға болмайты ақша қаражатын, сондай- ақ ағымдық төлемдерге арналмаған ақша қаражаты талдау кезінде қаржы менеджері айалымдағы активтер құрауына қосуына болмайды.
Кәсіпорын үшін қолма-қол ақшаның оңтайлы сомасы қарама-қарсы тенденциялар әсерімен анықталады. Кәсіпорынның іскерлік беделі мен жағдаяттық шиеленіс болып қалу мүмкіндігі кәсіпорынды белгілі бір ақша қорын иеленуге міндеттейді.[5] Негізінен бұл ағымдық міндеттемелерді уақында өтеуге, еңбекті төлеуге, өндірісті дамытуға, т.б. қажет. Ақша қаражатының болмауы кәсіпорынды банкроттыққа алып келуі мүмкін. Кәсіпорынның ақша қаражатының сомасына инфляция да өз әсерін тигізеді. Бір жағынан ол бос ақша қаражатының құнсыздану қаупін арттырады. Екінші жағынан, инфляцияны есепке алғанда тиісті төлемдер үшін ақша қажеттігі барған сайын арта түседі. Оның үстіне, ақша қаражатының ірі сомасы бұл қаражатты есепке алу және қозғалысына бақылау жасау проблемасын қиындатып жібереді.
Кәсіпорынның өзге кәсіпорындардың құнды қағаздарына, облигацияларға, сондай-ақ бір жылға дейінгі мерзімге қарыз беру инвестициялары қысқа мерзімді қаржы инвестицияларына жатады. Бұл құнды қағаздарға сатып алу ( мемлекеттік немесе жекешенің) өткізу нарығын жаулап алу немесе басқа кәсіпорындарға ықпалын жүргізу мақсатын көздемейді, уақытша бос ақша қаражатын пайдалы орналастыру мүддесі үшін жүзеге асырылады. Бұл салымды кәсіпорын ағымдық міндеттемелерді немесе басқа да ағымдық төлемдерді төлеу үшін ақша қаражаты қажет болмайтын кезең ішінде жасайды.[18] Мұндай қаражат орналастыру тиімділігінің шарты- бұл құнды қағаздардың өтімділігі, қажет болған кезде сата қоятын айтарлықтай сыйымды нарықтың болуы.
Ұзақ мерзімді қаржылық активтерді - ақшалай және басқа экономика саласына ұзақ мерзімді салымдар, яғни қаражаттар, мақсатты банк салымдары, пайлар, акциялар және басқа құнды қағаздар, технологиялар, әртүрлі машиналар, құрал - жабдықтар, лицензиялар, оның ішінде тауарлық белгілер, несиелер, пайда алу мақсатында бар жылдан астам мерзімге кәсіпкерлік және басқа қызмет обьектілеріне салынған басқа да кез келген мүліктер немесе мүліктік және зияткерлік құқықтарды бөліп көрсету маңызды.
Қысқа мерзімді қаржылық активтер мен бірге ұзақ мерзімдік қаржылық активтерде қаржы нарығындағы компания қызметін бейнелейді.
Компанияның бухгалтерлік балансында көрсетілетін пассивінде қаржыландыру көзін таңдау шешімі де көрініс табады.
Қаржы менеджментінің мақсаты үшін төмендегідей пассив баптарын бөліп көрсету қажет:
oo Қысқа мерзімді міндеттемелер;
oo Ұзақ мерзімді міндеттемелер;
oo Капитал;
Қысқа мерзімді міндеттемелер қаржылық активтерімен өтеледі немесе әдетте қысқа кезеңде (бір жыл ішінде өтеледі. Қысқа мерзімді міндеттемелерге баланстың төмендегідей баптары енгізіледі:
oo Төлеуге есепшоттар мен вексельдер;
oo Кәсіпорынның қысқа мерзімді қарыз карыз алғаны туралы борыштық куәліктер;
oo Салықтар бойынша қарызы және кәсіпорынға мемлекет тарапынан кейінге қалдырылған салық төлемдері түрінде берілген несие болып табылатын кейінге қалдырылған салықтар;
oo Еңбекақы бойынша қарыздар;
oo Алынған аванстар;
oo Ағымдағы кезеңде төленуге жататын ұзақ мерзімді міндеттемелердің бір бөлігі;
Қысқа мерзімді міндеттемелерді жеке топқа бөлу компания өтімділігінің мониторингі үшін маңызды болып табылады.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер - бір жылдан асатын мерзім ішінде өтелуге жататын міндеттемелер. Ұзақ мерзімді міндеттемелердің негізгі түрлеріне: ұзақ мерзімді несиелер мен қарыздар, облигациялар, төленуге тиісті ұзақ мерзімді вексельдер, зейнетақы қорлары және ұзақ мерзімді жал кезінде төленетін жалдау ақылары бойынша міндеттемелер,т.б. жатады.
Келесі көрсеткіш меншікті капитал немесе егер компания акционерлік қоғам болып есептелсе, акционерлік капитал болып табылады. Қаржы менеджері үшін бұл баптар тобында салынған капитал мен жинақталған пайданы бөліп көрсету маңызды.
Салынған капитал - меншік иесі инвестицияланған капитал. Бұған жарғылық капитал мақсатты қаржыландыру және түсімдер сияқты баптар кіреді.
Жинақталған пайда - компания өзі қызмет жасаған жылдары тапқан, салықтар мен дивидендтерді алып тастағаннан қалған пайдасы. Бұл бапқа өткен жылдардағы үлестірілмеген пайда, резервтік капитал және есепті жылдағы таза пайда (салықтар мен дивидендтерді шығарып тастағандағы баланстық пайда) кіреді. Салынған капитал дегеніміз жарғылық және қосылған капитал. Бұған мақсатты қаржыландыру мен түсімдерді де қосуға болады.[4]
Резервтік капитал мыналарға бөлінеді:
oo Құрылтай құжаттарында белгіленген резервтік капитал;
oo Негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді қайта бағалау резерві;
oo Сатуға арналған қаржылық активтерді қайта бағалау резерві;
oo Шетелдердегі қызметі бойынша шетелдік валюталарды қайта есептеу резерві;
Компанияның қаржылық активтерін бағалау төмендегілерге негізделеді:
oo Активтердің сипаты мен өтімділігіне;
oo Активтердің компания шегіндегі қызметіне;
oo Міндеттемелердің сомасына, сипатына және уақыт ішінде бөлінуіне;
1.2 Компанияның қаржылық активтерді басқарудағы шетелдік тәжірибелері.
Қаржылық активтерін басқару жалпы кәсіпорынның күнделікті атқаруды қажет ететін қызметтерінің бірі болып табылады. Қаржылық активтерін басқару ең алдымен айналым активтерінің қалай ұйымдастырылғанына байланысты, яғни оны келесідей кезеңдер бойынша сипаттауға болады.
Жалпы кәсіпорынның қаржылық активтерін басқаруды және ұйымдаструды қаржы менеджментi қаржыны басқарудың тиiстi элементтерiн - ақпаратты, жоспарлауды, ұйымдастыруды, реттеудi, бақылауды және бағалауды iске асырады. Бұл орта бағалардың еркiн жүйесi, тауар мен қызметтердiң рыногымен қатар еңбек, капиталдар, өндiрiс құрал-жабдықтары рыногының жұмыс iстеуi, компаниялардың қызметiн мемлекеттiк реттеудегi заңнамалық реттеудегi кәсiпкерлiк қызметтi коммерциялық есеп негiзiнде жүргiзуге мүмкiндiк бередi.[22]
Қаржы менеджментi келесi кезеңдердiң дәйектi ауысымы ретiнде сипаттауға болады:
oo Ақша қаражаттарын және қаржылық активтерін (капиталды) пайдаланудың мiндетiн қою және мақсатын анықтау;
oo Қаржылық активтерінің қозғалысын басқарудың қаржылық әдiстерiн, тәсiлдерiн анықтау;
oo Қабылданған шешiм бойынша айналым активтері жөнiндегi шешiмдi бизнес-жоспар немесе басқа рәсiмдеу түрiндегi iс-әрекеттердiң бағдарламасын жасау;
oo Қаржылық активтердің қызмет етуін және орындалуын ұйымдастыру;
oo Қаржылық активтерін басқаруда бақылау жасау және қажеттi түзетулер енгiзу, алдағы өндірістік кезеңдерге қажетті материалдар көлемін анықтау;
Қаржы менеджментiнiң маңызды аспектiсi кәсiпорынның қаржылық активтерінің қаржылық жай-күйiн талдау болып табылады. Бұл кәсiпорынның қаржы тұрақтылығын (рентабельдiлiктi, төлем қабiлетiн, несиелердi өтеу деңгейiн), оның нарықтағы жағдайын (бәсекеге қабiлеттiлiгiн) сипаттау үшiн қажеттi. Талдаудағы қажеттi ақпараттар бухгалтерлiк баланста, қаржы шаруашылығы нәтижелерi туралы есепте (пайда және зияндар туралы есепте), ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепте болады.
Сөйтiп, қаржы менеджментi компанияның күнделікті өндірісіне қажетті қаржылық активтерін және тағы басқа активтерді қаржылық қамтамасыз етiлуiн тактикасы мен стратегиясы ретiнде қаржының тиiмдi iс-әрекет етуiнiң мақсаттары үшiн оның ағымдарын басқаруға мүмкiндiк бередi. Компанияның қаржы саясатында қаржы менеджментiнiң жалпы мақсатты нұсқамасы - экономикалық дамудың iшкi және сыртқы факторларын есепке алу негiзiнде корпорацияның рынокта тең қаржы саясатын жүзеге асыру болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық активтерінің жетіспеушілігінің салдары ең бастысы кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына байланысты.
Олар:
oo Айналым құрамын және құрылымын анықтау;
oo Компанияның қаржылық активтерінің қажеттілік деңгейінің оңтайлы көлемін анықтау;
oo Қаржылық активтерінің қалыптастыру көздерінің тиімді тарту жолдары мен каналдарын анықтау;
oo Қаржылық активтерін бөлу және оларды ұтымды қолдану шаралары;
Айналым құрамы өндірістік қорлар және айналым қорлары қалыптастырушы элементтер жиынтығын айтады. Ал құрылымы әрбір айналым элементінің жалпы активтердегі үлесін анықтайды. Компания қызметін қаржыландыру және несиелеуде компания активтерінің негізгі құрамын келесі көрсеткіштер құрайды:
oo Тауарлы-материалды құндылықтардың қорын басқару;
oo Дебиторлық қарыздарды басқару;
oo Есеп қаражаттарын басқару;
oo Ақша қаражаттарын қалыптастыру.
Мұндағы тауарлы материалдық қорларды басқару компанияның қызмет етуіне күнделікті қажетті болып табылатын айналым қорларын дер кезінде қамтамасыз етуді талап етеді. Өйткені өндіріске немесе қызмет көрсетуге байланысты материалдарды уақытымен қамтамасыз етіп отырмаса, онда жалпы өндіріс тоқтап, компанияның тұрақты қызмет етуіне зиянды әсер етеді.
Дебиторлық қарыздарды басқару компанияның өз қызметін тиімді ұйымдастыруындағы қажетті қарыз несиелерінің тартылуындағы тиімді жақтарын анықтау немесе қарыз берудегі қызметін анықтау болып табылады. Мысалы, кәсіпорын несие алуда ұзақ мерзімді немесе қысқа мерзімдегі, банктерден немесе банктік емес ұйымдардан алудың қай жолдары ұтымды екенін анықтау қажеттігі туындайды.
Сонымен қатар, компанияның қаржылық активтерін басқарудың негізі қаржылық активтерін тиімді қолдану мен пайдалану әдістерін анықтау болып табылады. Оның іске асуын келесі суреттен көре аламыз:
Қаржылық активтерін тиімді қолдану әдістері мен тәсілдері
Қаржылық активтерінің айналым жылдамдығын анықтау
Әрбір қаржылық активінің ұзақтығын талдау
Қаржы көлемі немесе айналым коэффиценті
Қаржылық активтерінің абсалютті және қатысты босатылуы
Сурет 2. Қаржылық активтерін басқарудың тиімділігін анықтауҚайнар көзі: Дэвис Скотт Управление активами предприятия
Ақша қаражаттарын басқаруда компанияның қаржылық активтерінің күрделі әрі барлық қызметтерді жүргізудің және ұйымдастырудың негізі болып табылатын ақша қорларын және ақша қаражаттарын қалыптастыру мен тиімді пайдаланудан туындайды. Ұдайы өндiрiстiк тұжырымдаманы жақтаушылар қаржының экономикадағы келесi үш қызметiн көрсетедi:
oo Ақшалай табыстар мен қорларды жасау;
oo Ақшалай табыстар мен қорларды пайдалану;
oo Бақылау қызметi.
Мұндағы қаржылық активтерінің жылдамдығын анықтауда белгілі бір кезеңдегі компанияның салынған капиталдарының қайтарылуы және үстеме пайда әкелу аралығы сипатталады, яғни осындай ұдайы ұлғаймалы өндірістен неше айналым болғандығын сипаттайды. Егер неғұрлым қаржылық активтерінің айналу жылдамдығы көбірек болған сайын, соғұрлым олардың экономикалық қызметінің тиімділігі көрініс табады және бұл өнімге сұраныс та арта береді.
Сондай-ақ компания жағдайын сипаттағанда олардың айналым активтерінің көлемінің де маңызы зор. Себебі, егер қаржылық активтерінің жылдамдығы тез болуы мүмкін, бірақта ондағы айналым қорларының үлесі мардымсыз болып келеді. Мысалы, ірі өндірістпен айналысатын компаниялардың айналым қорларының көлемі де ірі көлемде сипат алады, ал бұл өз кезегінде қаржылық активтерінің айналым жылдамдығын кемітеді.
Компанияның қаржылық активтерін басқарудағы шетелдік тәжірбиелерге тоқталып кететін болсақ, Жапон тәжірбиесінде қаржылық активтерінің айналымдылығы жылдамдату үлкен шығыстарды талап етпейді және өндіріс пен өнімді өткізу көлемдерінің өсуіне әкеледі. Бірақ инфляция, яғни қазіргі әлемдік қаржылық дағдарысты мысалға алатын болсақ, қаржылық активтерді жылдам құнсыздандырады, олардың көп бөлігін компания шикізат пен отын-энергиялық ресурстарды сатып алуға жұмсайды, сатып алушыларды төлемеуі қаражаттардың маңызды бөлігін айналымнан алып тұрады. [21]
Компанияда айналым капиталы ретінде ағымдағы активтер қолданылады. Айналым капитал ретінде қолданылатын қорлар белгілі кезеңге өтеді. Өтімді активтер дайын өнімге айналдырылатын алғашқы материалдарды сатып алуға жіберіледі; өнім несиеге сатылады, ал бұл жағдай дебиторлар шотын қалыптастырады; дебитор шоттары төленіледі, олар өтімді активтерге айналады.
Қаржылық активтер қажеттіліктеріне пайдаланылмайтын кез келген қорлар пассивтерді төлеуге жұмсалады. Бұдан басқа, олар негізгі капитал сатып алуға жұмсалуы немесе меншік иелеріне табыс ретінде төленілуі мүмкін.
Қаржылық активтер үнемдеу әдістерінің бірі, яғни оның айналымдылығын арттыру әдісі өндірістік қорларды басқаруды жетілдіру болып табылады. Компания өндірістік қорларды жасауға қаражаттар бөлетіндіктен, сақтау шығындары тек қойма шығыстарымен ғана байланысты емес, сонымен бірге тауарлардың бүліну немесе ескіру тәуекелімен, капиталдың уақытша құнымен, яғни тәуекелдің эквивалентті деңгейіндегі басқа инвестициялық мүмкіндіктер нәтижесінде алынуы мүмкін табыс нормасымен байланысты.[22]
Компания жұмысының сәттілігі шаруашылықтың жалпы жағдайларынан сонымен қатар басшының өндірістік факторларын тиімді пайдалану қабілетімен анықталады.
Алайда әр компанияға тиесілі басты заңдары: өнімнің өзіндік құнын төмендету, түсімді өсіру және өндірістің рентабельділігін өсіру:
Қаржылық активтерді басқарудағы басты проблемалары:
oo Белгіленген және тұрақты өндіріске талпыныс және өнімді өткізу;
oo Компания активтерінің өндірістік қорларының үлестік салмақ үлесін көбейту немесе азайту;
oo Дайын өнімнің қалдықтарының өсімі;
oo Жеткізушілерден материалдарды уақытынан кешіктіріп жеткізу;
oo Тиелген өнім үшін сатып алушының төлемді кешіктіруі яғни дебиторлық қарызды ұлғайту.
Қаржылық активтерді басқару тиімділігін жақсарту мақсатында тура уақытында қорларды жеткізу принципы бойынша жұмыс жасайды.
Кәсіпорынның тұрақты қызметі үшін қаржылық активтер қозғалысының жылдамдығы ерекше маңызды. Кәсіпорынның қаржы жағдайының тұрақтылығының негізгі шарттарының бірі оның ағымдағы міндеттемелерін жабуды қамтамасыз ететін қаржылық активтердің келуі болып табылады. Қаржылық активтер ең аз мөлшердегі қорының болмауы кәсіпорынның қаржы жағдайының қаншалықты қиыншылықта екендігін білдірсе керек. Ал қаржылық активтердің шектен тыс болуы кәсіпорынның шын мәнінде шығынға ұшырап жатқандығын көрсетеді. Біріншіден, бұл инфляциямен және ақшаның құнсыздануымен байланысты болса, екіншіден оларды тиімді орналастырып, пайда табу мүмкіндігін жіберіп алғандықтан болуы мүмкін. Осыған орай кәсіпорындағы активтердің тиімді пайдалану деңгейін бағалау қажеттігі туындайды.[22]
Бұл жүйені жапондықтар жасап шығарған. Қағиданың мақсаты шикізат пен қосалқы бөліктер тура уақытында жеткізіліп, бірден өндіріске жіберілуі қажет. Бұл әдетте қорда болатын жұмыс капиталының біршама бөлігін үнемдеуге жол береді, сөйтіп кеңістіктер босайды. Бұндай жүйені ұйымдастыру өте қиын, ол жақсы жоспарлауды талап етеді және жеткізу өте екш орын алса, қаншама қиыншылықтар тудыруы мүмкін.[22]
Кез келген көлемде, белгілі бір түрде ағымдағы активтерді сақтаудың экономикалық және ұйымдастырушылық-өндірістік нәтижелері берілген актив түрі үшін арнайы сипатқа ие. Дайын өнімнің үлкен қоры күтілмеген жоғары сұраныс жағдайында өнім жеткіліксіздігі мүмкіндігін төмендетеді.
Шикізат пен материалдардың үлкен қоры кәсіпорынды өндіріс процесінің тоқталуымен байланысты сәйкес запастардың күтілмеген жеткіліксіздігінен және қымбат материал-ауыстырушыларды сатып алудан құтқарады. Шикізат пен материалдарды сатып алуға тапсырыстың жоғары болуы үлкен қорлардың пайда болуына әкелумен бірге, жабдықтаушылырдың бағасын төмендету мүмкіндігін де береді. Сол себептер салдарынан компания дайын өнімнің жеткілікті қорының бар болуын қалайды, ол өндірісті тиімді басқару мүмкіншілігін тудырады. Осының нәтижесінде компания өзі өз тұтынушыларына жеңілдіктер ұсына алады.
Қаржылық активтерінің айналымдылығын жоғарылату қорларды сақтаумен байланысты шығындар мен нәтижелердің анықталуына және қорлар мен шығындардың дұрыс балансына әкеледі. Қаржылық активтерінің айналымдылығын жылдамдату үшін кәсіпорында келесілерді жасау қажет:
oo қажетті материалдарды сатып алуды жоспарлау;
oo қатаң өндірістік жүйелерді жүргізу;
oo қазіргі кезеңгі қоймаларды пайдалану;
oo сұранысты болжауды жетілдіру;
oo шикізат пен материалдарды тез жеткізу.
Қаржылық активтерінің айналымдылығын жылдамдатудың екінші жолы дебиторлар шотын төмендетуге негізделеді. [18]
Дебиторлық қарыз деңгейі көптеген факторлармен анықталады: өнім түрі, нарық сыйымдылығы, нарықта берілген өнімнің тарау деңгейі, кәсіпорында қабылданған есептесу жүйесі және т.б. Дебиторлық қарызды басқару ең алдымен есептесулердегі қаражаттардың айналымдылығын бақылауды ұсынады. Динамикада айналымдылықтың жылдамдауы жағымды беталыс ретінде қарастырылады. Потенциалды сатып алушыларды таңдау мен келісімшартта қарастырылатын тауарлар үшін төлемінің шарттарын анықтау маңызды мәнге ие.
Таңдау формальды критерийлер көмегімен жүргізіледі: өткен кезде төлем тәртібін сақтау, сатып алушы сұрайтын тауар көлемі үшін төлем бойынша оның болжамды қаржылық мүмкіндіктері, ағымдағы төлемқабілеттілік деңгейі, қаржылық тұрақтылық деңгейі, сатушы кәсіпорынның экономикалық және қаржылық жағдайы (тауарларының бар болуы, ақшалай қаражатқа қажеттілік деңгейі және т.б.).
Тұрақты клиенттердің тауарлар үшін төлемі жиі несие бойынша жүргізіледі, несие шарттары көптеген факторларға байланысты болады.[19] Экономикалық дамыған елдерде кең тараған соның ішінде Жапон мемлекетінде. Оның мәні:
oo сатып алушы алынған тауар үшін несиелеу кезеңінің басынан он күн ішінде төлем жүргізсе, екі пайыздық жеңілдік алады;
oo несиелік кезеңнің 11-ші күнінен 30-шы күніне дейін төлем жүргізілсе, сатып алушы тауардың толық құнын төлейді;
oo бір ай ішінде тауар үшін төлем жүргізілмесе, сатып алушы қосымша айыппұл төлеу тиіс болады, оның мөлшері төлем кезіне байланысты өзгеруі мүмкін.
Қарызды өтеу мақсатымен дебиторларға әсер етудің ең қолданылмалы әдістері хаттар жіберу, телефондық қоңыраулар, персоналды ресми сапарлар, арнайы ұйымдарға қарыздарды сату (факторинг) болып табылады.
Қаржылық активтердің шығындарын төмендетудің үшінші жолы қолда бар ақшаны жақсы қолдануға негізделеді. Экономиканы тануда шаруашылық субъектінің қызметіндегі ақша ағындары мен қызметі қаржылық менджментте жаңа бағыт болып табылады. Шетел кәсіпорындарында қаржылық активтерді басқару бас қаржылық менеджердің (қаржылық директордың) жұмысының басты бағыты болып келеді.
Компаниядағыдағы активтер қозғалысын жүйелі есепке алу, бақылау және талдау жүргізу, алдағы уақытта және ағымдағы қаржылық тұрақтылық пен төлем қабілеттілік маңызды болып саналады.
Қаржылық активтерін басқарудың негізгі мақсаты-келіп түскен және төленетін ақша қаражат көлемін баланстау арқылы, компанияның қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Кәсіпорынның қаржылық активтерін бағалау үшін келесі көрсеткіштер маңызды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 КОМПАНИЯНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ АКТИВТЕРІН БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Компанияның қаржылық активтерінің экономикалық маңызы және олардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Компанияның қаржылық активтерін бағалау мен басқарудың шетелдік тәжірибелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2 ҚАРЖЫЛЫҚ АКТИВТЕРДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРАМЫН ОҢТАЙЛАНДЫРУЫНА ТАЛДАУ (ВАГОНСЕРВИСАҚ МЫСАЛЫНДА).
2.1 Вагонсервис АҚ негізгі қызметі мен ұйымдық құрылымы және технико - экономикалық көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.2 Вагонсервис АҚ активтерінің жағдайын және қаржылық тұрақтылығын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3 Вагонсервис АҚ активтерінің өтімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3 КОМПАНИЯНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ АКТИВТЕРІН БАҒАЛАУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...67
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі жағдайда отандық экономиканың рыноктық қатынастарға ауысуымен байланысты, компанияның қаржылық жұмысы алдымен рентабельділіктің өсуін қамтамасыз етуге инвестициялық тартымдылықты, яғни кәсіпорынның қаржы жағдайын жақсарту мақсатында қаржы активтерін жақсартуға мақсатталған. Қаржылық активтерді бағалау компанияның қаржылық активтерінің қажетті мөлшері мен құрамын қалыптастырып, қаржыландыру көздерінің құрылымдары мен тиімділендіруден тұратын жалпы қаржы стратегиясының бір бөлігі болып табылады.
Қаржылық активтер қызметінің басты мақсаты - компанияның және өндірістің тиімді дамуы және ең көп табыс ету үшін қаржы-қаражаттарын қашан, қалай және қайда пайдалануды шешу. Рыноктық экономика жағдайында өмір сүру және компанияның банкротқа ұшырауын болдырмау үшін қаржыларды қалай басқару, қаржы құралдарын тиімді ұйымдастыру компанияның барлық экономикалық жұмысында алдыңғы қатарлы мәнге ие. Осыған орай компанияның қаржылық активтерін түзу мен оны тиімді пайдалану қазіргі заманда өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Нарықтық экономикаға көшу еліміздің қаржы жүйесіне елеулі өзгерістерді әкелгені анық. Елімізде меншіктің түрлі нысанында қызмет атқаратын шаруашылық субъектілері пайда бола бастады. Жылдар өткен сайын олардың қызметіне деген қызығушылық тек олардың басшылары мен инвесторларда ғана емес, жалпы мемлекетте де туындады. Себебі мемлекеттің қаржы жүйесінің елеулі элементі болып кәсіпорын қаржысы табылады. Кәсіпорын деңгейіндегі қаржыларды тиімді басқаруға кез келген субъект тырысады.
Компанияны бағалауда шығындарды төмендету, қаржы активтерін тиімді басқару мұнда аса маңызды мәселе болып табылады. Яғни, осы жерден оны қалай жүзеге асыруға болады деген сұрақ туындайды. Өнім түрінің нақтылы өзіндік құның қалай есептеу керектігі, қолда бар активтер жағдайында сатып алуларды қалай жоспарлау керектігі, қандай процестер арқылы қаражаттарды инвестициялау керектігі және т.б. мәселелер алға қойылады. Жұмыста осы мәселелер қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - компанияның қаржы активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерінің экономикалық мазмұнын ашып көрсету және олардың құрамын талдау. Берілген жұмыста мен арнайы әдебиет көздерін қолдана отырып, компанияның қаржылық активтерінің экономикалық мәнің анықтадым.
Бұл алдыға қойылған мақсаттарды орындау үшін мен арнайы әдебиет көздерін қолдана отырып, мынандай міндеттер орындалды:
oo Компанияның қаржылық активтерінің экономикалық мәні теориялық тұрғыда ашылды;
oo Қаржылық активтерді отандық басқаруды шетелдік басқару тәжірбиесімен салыстыру арқылы сәйкестікте ұсыныстар берілді;
oo Компанияның қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді қаржылық активтер құрылымын талдау жүргізілді;
oo Компанияның қаржылық активтерін бағалаудың тиімділігін арттыру жөнінде ұсыныстар әзірленді.
Зерттеу объектісі - Вагонсервис АҚ жолаушылар вагондарын жөндеу жөніндегі Алматы филиалының қаржылық активтерін бағалау.
Вагонсервис АҚ жолаушылар вагондарын жөндеу жөніндегі филиалының негізгі қызметі: жолаушылар және жүк вагондарының жоспарланған жөндеу түрлерін, ағымдағы және ағытпалық жөндеу жүргізу, олар ТО - 1, 2, 3 циклдары бойынша жолаушылар вагондарына техникалық қызмет көрсету және вагондарды отынмен және ауызсумен қамтамасыз ету болып табылады.
Қазіргі таңда Вагонсервис АҚ жолаушылар вагондарын жөндеу жөніндегі Алматы филиалының келесідей қызмет түрлерін көрсету бойынша лицензиялардың иесі болып табылады:
oo темір жол көлігіндегі жылжымалы құрамдарды жөндеу және техникалық қызмет көрсету;
oo темір жол көлігінде қолданылатын техникалық құралдарды жөндеу және қызмет көрсету;
oo темір жол көлігінде жүктеу және жөнелту қызметтерін көрсету;
oo темір жол көлігінде электр желілерін пайдалану;
oo темір жол көлігінде жылу желілерін пайдалану;
oo темір жол көлігінде өртке қауіпті өндірістік объектілерді пайдалану;
oo өлшеу құралдарын жөндеу және қызмет көрсету.
Компаниянының қаржылық жағдайын бағалау үшін келесі көрсеткіштер маңызды болып келеді: тауарларды (жұмыс, қызмет, өнім) сатудан табыс; ақша қаражаттар ағыны. Бұл көрсеткіштердің динамикасының бір жыл аралығында өзгеруі, оның белгілі бір уақыт (жыл, тоқсан, ай) аралығындағы жұмысының нәтижесіне байланысты болады. Егер, төлемсіздік орын алған жағдайда компанияның әр түрлі қызметтерден түсетін қаржылық активтері бірінші маңыздылықты иеленеді. Егер қаржылық активтердің түсуі шығыннан жоғарыласа, онда компания ағындағы және болашақтағы дамуына әсер ететін бәсекелестік қабілетке ие болады. Бұл дегеніміз уақытша бос активтерді бизнес салаларына сала отырып пайда табу. Ал егер компания пайда табатын болса, онда оның төлем қабілеттілігі жоғары деңгейде болады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Ағымдағы кезеңде қаржылық активтер сомасының қөбеюі келесі негізгі іс - шаралар көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін: қысқа мерзімді қаржылық салымдар портфелін ликвидациялау; дебиторлық қарыздың жалпы көлемін азайту мақсатымен оны қайта қаржыландыру; дебиторлық қарыз айналымын жылдамдату; тауарлы - материалдық қорлардың ағымдағы көлемін нормализациялау; тауарлы - материалдық қорлардың маусымдық және сақтандыру қорларының көлемін қысқарту. Әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздық және нарықтық инфраструктураның өзгермелілігі жағдайында қаржылық менеджердің ағымдық күнделікті жұмысында қаржылық активтерді бағалау маңызды орынды алады, себебі осыдан компанияның сәтті және сәтсіз өндірістік-коммерциялық операцияларының себебін байқауға болады. Қаржылық активтердің жеткіліксіздігі жағдайында үнемді қолдану қазіргі кезде әрбір компания қызметінің басым бағыттарының бірі болып табылады. Қаржылық активтердің үнемі қозғалысы өндіріс пен айналыс үрдісінің үздіксіздігінің негізі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың ақпарат көзі. Дмпломдық жұмысты жазу барысында керекті материалдарды көптеген әдебиеттер, газет - журналдар, ең керекті материалды Вагонсервис АҚ - ның қаржылық есебі мен жылдық есебінен алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жоғарыда аталған мәселелерді зерттеу үшін жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде дипломдық жұмыстың өзектілігі, экономикалық маңызы көрсетіліп негізделген мақсаттары мен міндеттері, әдістері қарастырылған.
Жұмыстың бірінші бөлімі екі тараудан тұрады.Оның бірінші бөлімінде қаржылық активтерін экономикалық талдаудың маңызы қарастырылған. Сонымен қатар,бірінші тараудың екінші бөлімінде компанияның қаржылық активтерін басқарудың шетелдік тәжірбиелерінің әдістері негізге алынып талқыланды.
Жұмыстың екінші тарауы үш бөлімнен тұрады. Оның бірінші бөлімінде Вагонсервис АҚ негізгі қызметі мен ұйымдық құрылымы және технико- экономикалық көрсеткіштері қарастырылған. Ал, екінші бөлімінде Вагонсервис АҚ активтерінің жағдайына және қаржылық тұрақтылығына талдау жасалды. Үшінші бөлімінде АҚ активтерінің өтімділігі бағаланды.
Үшінші тарау бір бөлімнен тұрады. Компанияның қаржылық активтерін бағалауды жетілдіру отандық экономика дамуының қазіргі сатысында өндірістің экономикалық тиімділігін жоғарылатудың маңызды факторларының бірі болып табылады.Тарауда Вагосервис АҚ активтерін жетілдіру жолдары қарастырылды.
1 КОМПАНИЯНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ АКТИВТЕРІН БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Компанияның қаржылық активтерінің экономикалық маңызы және олардың жіктелуі.
Жалпы компания активтері дегеніміз - өткен оқиғалар нәтижиесінде болашақта экономикалық пайда алынуы күтілетін, ұйымның бақылауында болатын ресурстар болып табылады. Активтер бұл құндық бағасы бар компанияның мүлкі, мүліктік , жеке мүліктік емес иелігі және құқығы болып табылады немесе нені иеленді және ол нені алуға тиіс, соны көрсетеді.Олар компанияның бухгалтерлік балансында өтімділік белгілері бойынша және неғұрлым өтімді активтерден өтімділігі аз активтерге қарай принципі бойынша, яғни өтімділігінің азаюы тәртібімен орналасады.[18]
Қаржылық есеп берудің аса маңызды элементі болып табылатын активтерді талдау кезінде олардың болуы, құрылымы және оларда болып өткен өзгерістер зерттеледі. Активтер құрылымын тұтастай және оның жекелеген топтарын талдау оларды орналастыру тиімділігі жайлы ой қорытуға мүмкіндік береді.
Компанияның қаржылық активтері экономикада жалпы компания мүлігінің негізгі бөлігін құрайды. Осы қаржылық активтерінің жағдайын және тиімділігін қамтамасыз ету - кәсіпкерлік қызметтің тиімді дамуының бірден-бір негізгі көзі. Компанияның қаржылық активтері өз кезегінде ақшалай, өндірістік және тауарлық формада болып, олар өндірістік қорларға және айналым қорларына бөлінеді. Мұнда өндірістік қорларға еңбек күші мен еңбек құралдары жатады, ал жылдың өнім, ақша қаражаттары айналым қорын қалыптастырады.
Компанияның қаржылық активтері деп отырғанымыз- материалдық және қаржылық ресурстар,бағалы қағаздар мен бағалы мүліктер болып табылады.[3]
Компанияның қаржылық активтері:
oo Банктік салымдар;
oo Запастар;
oo Инвестиция және бағалы қағаздар;
oo Қолда бар ақша-қаражаттары;
oo Сауда белгісі
oo Машинамен ғимараттар;
oo Патенттер;
oo Жер;
oo Ноу-хау;
Компанияның айналым активтері бөлігінің ең бір қажетті маңызды бөлігі қаржылық активтер болып табылады.Қаржылық активтерді бағалау және оларды басқару:
oo Компанияның ақша-қаражаттары және активтерінің төлемқабілеттілігінің өтімділігін анықтау;
oo Ағымды қаржылық-шаруашылық қызметтерін іске асырудағы қаржылық активтерінің рөлі;
oo Қаржылық активтердің айналымдылығын жоғарылату;
oo Уақытша бос ақша қаражаттарын рентабельді жолдарға инфляциядан сақтану үшін жұмсау.
Компания қорларының айналымы ақшалай формада немесе өндіріске қажетті шикізаттар, материалдар және тағы басқа өндірістік қажеттіліктерді пайдаланудан басталады. Мұны кейде 1-ші кезең деп те атайды.
2-ші кезеңде өндіріс құралдарын және материалдарды пайдаланып бастаған кездегі қатынастар. Олар жаңа өнім шығаруға бастайды және бұл кезеңде өнім құны өндірістік құнынан тауарлы құнға өтеді.
3-ші кезең компанияның жалпы шығарған өнімдерін сатудан туындайтын және ақшалай табыс алады. Бұл аралықта өндірілген құн тауарлы формадан ақшалай формаға өтеді. Яғни, өндірісте ұдайы ұлғаймалы өндіріс қалыптасады. Бұл дегеніміз бастапқы бір айналым жасаған активтер үстеме активтерді қалыптастырады. Бұл өз кезегінде кәсіпорын пайдасын қалыптастырады.
Ұдайы өндiрiс өндiрiстiк капиталды пайдалану негiзiнде жүредi. Осы процесте өнеркәсiп капиталы үш функционалдық форма алады.[4]Ұдайы өндiрiстiк процестi осыған қатынасатын өнеркәсiптiк капиталдың функционалдық формаларының өзгеруi бағытынан қарасақ, оны мынадай түрде бейнелеуге болады:[5]
А - Т ... Ө ... Т1 - А1 (1)
Бұл мынадай заңды сатылардан тұрады:
А - Т ...
Өндiрiс факторлары нарығында тауар формасын алған өндiрiс факторларына ақша капиталы жұмсалады. Сөйтiп, ақша капиталы өндiргiш капиталға айналады. Бұл капиталдың функциясы - өндiрiске жағдайлар жасау:
... Ө ...
Өндiрiс процесiнде өндiргiш капитал тауарлық капиталға айналады және ол үстеме құн өндiру функциясын атқарады:
... Т1 - А1
Тауарларға сiңген үстеме құн, оны нарықта өткiзген соң, кәсiпкердiң қарамағына түседi. Бұл сатыда тауар капиталы тағы да жаңадан ақша капиталына айналады. Тауар капиталының функциясы - үстеме құнды өткiзу және сату.
Капиталдың бiр формадан екiншi формаға айналатын қозғалысын оның ауыспалы айналымы деп атайды. Формула көрсетiп тұр - капиталдың ауыспалы айналымы пайда жасауды көздейдi:
d = A1 - A (2)
Авансталған капиталдың барлығының қозғалысын үзiлмей қайталанып жүрiп отыратын жеке акт емес процесс деп қарасақ, онда бұл капиталдың айналымы болады.
Капиталдың айналымы мен оның ауыспалы айналымы бiр-бiрiмен тура келмейдi. Ауыспалы айналымның әрқайсысының нәтижесiнде кәсiпкерге ақшалай формада авансталған капиталдың тек бiр бөлшегi қайтып келедi, барлық капиталдық құн өз иесiне өзiнiң бастапқы ақшалай формасында толық қайтып түскенде капитал толық айналым жасады деп есептеледi.
Капиталдың әр түрлi элементтерiнiң айналымы бiрдей жүрмейдi. Капиталдық құнның айналымдағы әр қилы функцияларына сәйкес, капитал негiзгi және айнымалы болып бөлiнедi.
Негiзгi капиталға еңбек құралдарының құны жатады, айналмалыға еңбек заттарының және жұмысшы күшiнiң төлем құндары жатады. Капиталдың осы бөлшектерiнiң айналымының айыпмашылықтары, өндiргiш капиталдың құнының әр элементтерiнiң жасалынатын өнiмге өзiнiң құнын алмастыруының әдiстерiнiң әр түрлi болуымен байланысты болады.
Негiзгi капитал - бұл өндiрiс процесiне тұтас қатынасатын, бiрақ өз құнын өнiмге бiрте-бiрте ауыстырып, меншiк иесiне ақшалай формада бiрте-бiрте оралатын капитал. Негiзгi капиталға барлық жабдықтардың, машиналардың, өндiрiстiк ғимараттардың, құрылыстардың құны жатады. Ал шикiзаттар, материалдар, еңбек күшi айнымалы капиталдарға жатады, олар өзiнiң құнын шығарылған өнiмге толық бередi.
Айнымалы капитал - өндiргiш капиталдың бiр бөлiгi болып табылады; оның құны, оны тұтыну процесiнде толығынан өнiмге ауысып, әрбiр ауыспалы айналым актiсiнiң соңында ақшалай формада тұтас қайтады.
Қаржылық активтер өндірістік шығындардың басты бөлігін құрайды. Өйткені олар өздерінің құндарын шығарылған тауар құнына толық қосып отырады, яғни айналым активтері тауар құнын белгілеудің негізі болып табылады. Ал тауар бағасы нарықта сұранысты қалыптастырады, демек қаржылық активтерін тиімді пайдалану, өндіріс шығындарын минималдау әрбір нарықта қызмет етуші, бәсекелестік кәсіпорынның күн тәртібіне қойылған негізгі мәселелерінің бірі болып табылады.
Компанияның қаржылық активтері екі қызмет атқарады. Оған өндірістік және есептік қызметтер жатады. Өндірістік қызмет негізінде қаржы активтері өндірістік қорларды қалыптастырады, өндірістік процестің үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Осы өндірістік кезең аяқталғаннан кейін қаржы активтері айналым қорлары түріне өтеді, яғни екінші қызметі көрініс табыды. Бұл қызмет бойынша айналым біткенше айналым біткеннен кейін қаржылық активтері тауарлы формадан ақшалай формаға өтеді.
Компанияның қаржылық активтерінің көлемін үлкейтетін факторлар:
oo сауда қызмет көрсету сапасын жақсарту;
oo жаңа заманға сай технологияларды көбейту;
oo басқа бәсекелестік компаниялардың өнімдері мен қызметтерінен сапа жағынан да, қызмет көрсету жағынан да әрқашан жоғарғы дәрежеде болу;
oo қазіргі нарықтық жағдайға сай қызмет көрсету.
oo қаржылық активтерін қалыптастыру көздерін анықтау;
Компанияның қаржылық активтерін бірнеше топқа бөліп қарастыруға болады(1-сурет). Әртүрлі ерекшеліктеріне, қызметіне, нысанына, қаржылық көздері мен әсер етуші факторлары бойынша топтастыруға болады.[4]
Нысаны бойынша қызмет
* Материалдық активтер
* Материалдық емес активтер
* Қаржылық активтер
* Айналым активтері
* Айналымнан тыс активтер
Шаруашылық қызметтегі айналым ерекшелігі бойынша
* Операциялық активтер
* Инвестициялық активтер
Әр түрлі қызметтер бойынша
Қаржылық көздер бойынша нысан
* Жалпы активтер
* Таза активтер
Басқару обьектісі бойынша біріктіру
* Жекеменшік активі
* Бірігіп басқару активі
* Компанияның жиынтық активі
* Меншікті активтер
* Жалгерлік активтер
* Өтеусіз қолданыстағы активтер
Иелену сипаты бойынша
Ағымдағы қолданылатын шаруашылық қызмет активтері
* Пайдаланылатын активтер
* Пайдалынбайтын активтер
* Ішкі
* Сыртқы
Әсер етуші факторлар бойынша
Сурет 1. Компанияның қаржылық активтерінің жіктелуі
Қайнар көзі: И.А.Бланк. Управление активами
Материалдық активтер - компанияның материалдық құны бар иелігіндегі құндылықтар. Материалдық активтерге мыналар жатады:
oo Негізгі құралдар
oo Аяқталмаған капиталдық салымдар
oo Құрылыстар мен ғимараттар
oo Өндірістік запастар және жартылайфабрикаттар
oo Құны аз немесе тез тозатын құралдар
oo Аяқталмаған күрделі құрылыс
oo Жеке - дара сатуға арналған таза өнім запастары
oo Басқа да материалдық активтер
Материалдық емес активтер - белгілі бір табиғи пішіні жоқ, бірақ қандайда бір бағаға, құнға бағаланатын, субьектіге үнемі ұзақ уақыт бойы қосымша табыс әкеліп тұратын активтер. Материалдық емес активтерді анықтауға болады: егер оны жалға беруге, сатуға, алмастыруға болатын болса; егер оны қолданудан күтілген болашақ экономикалық пайданы берілген активке қатыстыратын болса.оларға мыналар жатады:
oo Гудвилл
oo Патенттер, тауарлық белгілер және басқалар
oo Материалдық емес активтердің амортизациясы
Қаржылық активтер- компания иелігіндегі ақша қаражатының құнын сипаттайды және тиісті ақшалық және қаржылық аспабы болып саналады. Қаржылық активтер - өз кезегінде ақшалай, өндірістік және тауарлық формада болып, олар өндірістік қорларға және айналым қорларына бөлінеді.
Компанияның басты қаржылық активтеріне:
oo Ұлттық валютадағы қаржылық активтер
oo Шетел валютасындағы қаржылық активтер
oo Дебиторлық берешектің барлық түрі
oo Қысқамерзімдік қаржылық салым
oo Ұзақмерзімді қаржылық салым
Айналым активтері - компанияның өндіріспен сатылудың үздіксіздігі мен жоспарлы процесін қамтамасыз етуге бағытталған және өндірістік айналым қорлары мен айналым қорларындағы қаржы ресурстары. [1]Айналым активтері бар компания жеткізушілермен олардан алған заттар және еңбек құралдары үшін, жұмысшылар мен қызметкерлердің жалақысын, несие пайдаланғаны үшін банкпен, өндірістік қорлар төлемдері мен басқа төлемдер бойынша бюджетпен есеп айырыса алады.
Айналымнан тыс активтер - компания меншігіндегі бағалы заттар жиынтығы, олар бір жылдан асатын немесе құқықтық нормамен бекітілген қысқа мерзімді уақыт аралығында қолданылатын активтер.
Операциялық активтер - компанияның шаруашылық коммерциялық (операциялық) қызметі бойынша операциялық пайда табу мақсатын көздейтін активтер.
Инвестициялық активтер - акционерлiк компаниялар немесе мемлекет шығарған акциялар, облигациялар және басқа да бағалы қағаздар, банктiк депозиттерге салымдар жатады. Нақты инвестициялар бұл өндiрiстiк капиталға ( құрылыс, машина әне құрал-жабдықтар, ақпарат тарту, байланыс) салынған капиталдық салымдар. Бұлардың барлығы экономикада қозғалмайтын мүлiктермен байланысты. Активтi инвестициялар - кәсiпорынның бәсеке қабiлеттiлiгiн арттыру мақсатында салынған инвестициялар.
Жалпы активтер - компанияның өз меншігі немесе қарыз капиталы бойынша тартылған иелігіндегі барлық құндылықтардың жиынтығы.
Таза активтер - компанияның өз меншікті капиалы бойынша жиналған компания иелігіндегі барлық бағалы құндылықтар жиынтығы.
Компанияның таза активтері келесі формуламен анықталады:[6]
ТА = А - ҚК (3)
ТА - компанияның таза активтер құны
А - баланстық құны бойынша компанияның барлық активтерінің сомасы
ҚК - компанияның пайдалынатын барлық қарыз капиталы.
Меншікті капитал - компаниядағы ең маңызды ролін алады. Себебі ол осы компанияны ашудағы негізгі соманы құрайды және компанияның нарықта сенімді қызмет етуін қамтамасыз етеді. Яғни қызмет етуші компаниялардың материалдық және ақшалай қорлар негізінде меншікті капиталдары болады. Осылардың бір бөлігі айналым активтеріне жұмсалады. Осы меншік капиталының негізі болып компания құрыла сала пайда болатын жарғылық қор негізінде көрініс табады. Бұл жарғылық қордың құрамы кәсіпорынға қатысушы инвесторлардың және қатысушылардың инвестициялары немесе затттай салымдары арқылы іске асады. [21]
Жалгерлік активтер - шаруашылық қызметті іске асырудағы жалға алынған қолданыстағы құндылықтары.
Өтеусіз қолданыстағы активтер - компанияға басқа субьекттің уақытша тегін қолдануға берілген құнды меншігі.
Жекеменшік активтер - компанияның жеке- даралық минималды басқарудағы(мысалы, кассадағы ақша- қаражаттары, компанияның жеке акциясы; материалдық емес активтердің кейбір түрлері) активтері.
Бірігіп басқару активі - компанияның қызметін басқарудағы бірлікті сипаттайтын құндылықтар (мысалы, дебиторлық берешек, бағалы қағаздар, тауарлы- материалдық құндылықтар, бұлардың барлығы айналым активтеріне кіреді.
Компанияның жиынтық активтері - компания өндірісінің аяқталған және мүлікті сату бойынша активтердің бағасы.
Пайдалынатын активтер - компанияның операциялық немесе инвестициялық қызметінен түсетін табыстардан жиналған иелігіндегі құндылықтар.
Пайдалынбайтын активтер - компания иелігінде бар бірақ уақытша қолданылмай тұрған немесе істен шыққан құндылықтар.
Олар :
oo Компанияның қолданылмайтын ғимараттары мен құрылыстары;
oo Қолданылмайтын машиналармен жабдықтар;
oo Компанияның өндірістен шығып кеткен тауарларына бұрын алынған өндірістік заттар мен материалдар;
oo Дайын өнімдер запасы,нарықтағы сұранысты жоғалту себебімен қолданылмаған;
Ішкі активтер - компания аумағында, меншігінде орналасқан құндылықтар:
oo Құрылыстар мен ғимараттар;
oo Машина және жабдықтар;
oo Таза өнімнің қоры;
oo Компания иелігінде орналасқан қаржылық құралдар (акция, облигация) депозиттік сертификаттар;
oo Кассадағы ақша-қаражаттары;
Сыртқы активтер - компания меншігінен тыс, басқа шаруашылық субьекттерде,жолдағы немесе жауапкершіліті сақталымдағы құндылықтар. Бұлар деп отырғанымыз:
oo Компанияның жолдағы барлық құндылықтары;
oo Барлық сыртқы дебиторлық берешектер;
oo Уақытша басқа субьектіге немесе жауапкершілікті сақталымдағы құндылықтар;
Компанияның активтерін ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді активтерге бөліп қарастырады. Кәсіпорын қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді активтер мен қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді міндеттемелерді баланста өтімділік негізіндегі ұсыну сенімді және неғұрлым сыйымды ақпарат беретін жағдайлардан басқа кезде жеке жіктемелер ретінде ұсынады. Бұл кезде барлық активтер мен міндеттемелер еркін, үлгілі өтімділік тәртібімен беріледі.[4]
Төмендегі жағдайларға кәсіпорын активтерді қысқа мерзімді деп жіктейді:
oo Активті өткізуді қалыпты операциялық цикл барысында активтерді сатуды немесе пайдалануды ойға алса;
oo Активті негізінен сату мақсатында ұстағанда;
oo Активті есепті кезеңнен кейінгі 12 ай ішінде өткізуді ойға алса;
oo Есепті кезеңнен кейінгі 12 ай ішінде активті айырбастауға немесе міндеттемелерді өтеу үшін пайдалануға шектеу қойылған жағдайлардан басқа кезде бұл актив ақша қаражаты болса немесе ақша қаражатына барабар актив болса;
Басқа барлық активтер ұзақ мерзімді деп жіктеледі. Кәсіпорынның қалыпты операциялық циклі нақты белгіленбеген жағдайда, оның ұзақтығы 12 айға тең деп қабылданады.
Төмендегі жағдайларда кәсіпорын міндеттемелерді қысқа мерзімді деп жіктейді:
oo Оны қалыпты операциялық цикл барысында өтеуді ойға алса;
oo Міндеттемені негізінен сату мақсатында ұстағанда;
oo Міндеттемені есепті кезеңнен кейінгі 12 ай ішінде өтеуге ниеттенсе;
oo Кәсіпорынның бұл міндеттемені өтеуді ең аз дегенде есепті кезеңнен кейінгі 12 айға кейінге қалдыруға шартсыз құқығы болмаған жағдайда;
Қаржылық шешім қабылдау үшін қысқа мерзімді активтер ( айналым құралдары) құрамынан төмендегідей ресурс топтарын бөліп көрсету маңызды:
oo Ақша қаражаты және олардың баламалары;
oo Қысқа мерзімді қаржы инвестициялар;
oo Қысқа мерзімді дебиторлық қарыздар;
oo Қорлар;
Қаржылық активтерінің неғұрлым өтімді бөлігі - ақша қаражаты. Бұл кассадағы ақша қаражаты, банктердегі ақша қаражаты және валютадағы ақша қаражаты. Ақша қаражаты ағымдық ақша төлемдерінде пайдаланылады. Жұмсауға белгілі бір шектеу қойылған және тиісті цикл барысыда бак спшотыа алуға болмайты ақша қаражатын, сондай- ақ ағымдық төлемдерге арналмаған ақша қаражаты талдау кезінде қаржы менеджері айалымдағы активтер құрауына қосуына болмайды.
Кәсіпорын үшін қолма-қол ақшаның оңтайлы сомасы қарама-қарсы тенденциялар әсерімен анықталады. Кәсіпорынның іскерлік беделі мен жағдаяттық шиеленіс болып қалу мүмкіндігі кәсіпорынды белгілі бір ақша қорын иеленуге міндеттейді.[5] Негізінен бұл ағымдық міндеттемелерді уақында өтеуге, еңбекті төлеуге, өндірісті дамытуға, т.б. қажет. Ақша қаражатының болмауы кәсіпорынды банкроттыққа алып келуі мүмкін. Кәсіпорынның ақша қаражатының сомасына инфляция да өз әсерін тигізеді. Бір жағынан ол бос ақша қаражатының құнсыздану қаупін арттырады. Екінші жағынан, инфляцияны есепке алғанда тиісті төлемдер үшін ақша қажеттігі барған сайын арта түседі. Оның үстіне, ақша қаражатының ірі сомасы бұл қаражатты есепке алу және қозғалысына бақылау жасау проблемасын қиындатып жібереді.
Кәсіпорынның өзге кәсіпорындардың құнды қағаздарына, облигацияларға, сондай-ақ бір жылға дейінгі мерзімге қарыз беру инвестициялары қысқа мерзімді қаржы инвестицияларына жатады. Бұл құнды қағаздарға сатып алу ( мемлекеттік немесе жекешенің) өткізу нарығын жаулап алу немесе басқа кәсіпорындарға ықпалын жүргізу мақсатын көздемейді, уақытша бос ақша қаражатын пайдалы орналастыру мүддесі үшін жүзеге асырылады. Бұл салымды кәсіпорын ағымдық міндеттемелерді немесе басқа да ағымдық төлемдерді төлеу үшін ақша қаражаты қажет болмайтын кезең ішінде жасайды.[18] Мұндай қаражат орналастыру тиімділігінің шарты- бұл құнды қағаздардың өтімділігі, қажет болған кезде сата қоятын айтарлықтай сыйымды нарықтың болуы.
Ұзақ мерзімді қаржылық активтерді - ақшалай және басқа экономика саласына ұзақ мерзімді салымдар, яғни қаражаттар, мақсатты банк салымдары, пайлар, акциялар және басқа құнды қағаздар, технологиялар, әртүрлі машиналар, құрал - жабдықтар, лицензиялар, оның ішінде тауарлық белгілер, несиелер, пайда алу мақсатында бар жылдан астам мерзімге кәсіпкерлік және басқа қызмет обьектілеріне салынған басқа да кез келген мүліктер немесе мүліктік және зияткерлік құқықтарды бөліп көрсету маңызды.
Қысқа мерзімді қаржылық активтер мен бірге ұзақ мерзімдік қаржылық активтерде қаржы нарығындағы компания қызметін бейнелейді.
Компанияның бухгалтерлік балансында көрсетілетін пассивінде қаржыландыру көзін таңдау шешімі де көрініс табады.
Қаржы менеджментінің мақсаты үшін төмендегідей пассив баптарын бөліп көрсету қажет:
oo Қысқа мерзімді міндеттемелер;
oo Ұзақ мерзімді міндеттемелер;
oo Капитал;
Қысқа мерзімді міндеттемелер қаржылық активтерімен өтеледі немесе әдетте қысқа кезеңде (бір жыл ішінде өтеледі. Қысқа мерзімді міндеттемелерге баланстың төмендегідей баптары енгізіледі:
oo Төлеуге есепшоттар мен вексельдер;
oo Кәсіпорынның қысқа мерзімді қарыз карыз алғаны туралы борыштық куәліктер;
oo Салықтар бойынша қарызы және кәсіпорынға мемлекет тарапынан кейінге қалдырылған салық төлемдері түрінде берілген несие болып табылатын кейінге қалдырылған салықтар;
oo Еңбекақы бойынша қарыздар;
oo Алынған аванстар;
oo Ағымдағы кезеңде төленуге жататын ұзақ мерзімді міндеттемелердің бір бөлігі;
Қысқа мерзімді міндеттемелерді жеке топқа бөлу компания өтімділігінің мониторингі үшін маңызды болып табылады.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер - бір жылдан асатын мерзім ішінде өтелуге жататын міндеттемелер. Ұзақ мерзімді міндеттемелердің негізгі түрлеріне: ұзақ мерзімді несиелер мен қарыздар, облигациялар, төленуге тиісті ұзақ мерзімді вексельдер, зейнетақы қорлары және ұзақ мерзімді жал кезінде төленетін жалдау ақылары бойынша міндеттемелер,т.б. жатады.
Келесі көрсеткіш меншікті капитал немесе егер компания акционерлік қоғам болып есептелсе, акционерлік капитал болып табылады. Қаржы менеджері үшін бұл баптар тобында салынған капитал мен жинақталған пайданы бөліп көрсету маңызды.
Салынған капитал - меншік иесі инвестицияланған капитал. Бұған жарғылық капитал мақсатты қаржыландыру және түсімдер сияқты баптар кіреді.
Жинақталған пайда - компания өзі қызмет жасаған жылдары тапқан, салықтар мен дивидендтерді алып тастағаннан қалған пайдасы. Бұл бапқа өткен жылдардағы үлестірілмеген пайда, резервтік капитал және есепті жылдағы таза пайда (салықтар мен дивидендтерді шығарып тастағандағы баланстық пайда) кіреді. Салынған капитал дегеніміз жарғылық және қосылған капитал. Бұған мақсатты қаржыландыру мен түсімдерді де қосуға болады.[4]
Резервтік капитал мыналарға бөлінеді:
oo Құрылтай құжаттарында белгіленген резервтік капитал;
oo Негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді қайта бағалау резерві;
oo Сатуға арналған қаржылық активтерді қайта бағалау резерві;
oo Шетелдердегі қызметі бойынша шетелдік валюталарды қайта есептеу резерві;
Компанияның қаржылық активтерін бағалау төмендегілерге негізделеді:
oo Активтердің сипаты мен өтімділігіне;
oo Активтердің компания шегіндегі қызметіне;
oo Міндеттемелердің сомасына, сипатына және уақыт ішінде бөлінуіне;
1.2 Компанияның қаржылық активтерді басқарудағы шетелдік тәжірибелері.
Қаржылық активтерін басқару жалпы кәсіпорынның күнделікті атқаруды қажет ететін қызметтерінің бірі болып табылады. Қаржылық активтерін басқару ең алдымен айналым активтерінің қалай ұйымдастырылғанына байланысты, яғни оны келесідей кезеңдер бойынша сипаттауға болады.
Жалпы кәсіпорынның қаржылық активтерін басқаруды және ұйымдаструды қаржы менеджментi қаржыны басқарудың тиiстi элементтерiн - ақпаратты, жоспарлауды, ұйымдастыруды, реттеудi, бақылауды және бағалауды iске асырады. Бұл орта бағалардың еркiн жүйесi, тауар мен қызметтердiң рыногымен қатар еңбек, капиталдар, өндiрiс құрал-жабдықтары рыногының жұмыс iстеуi, компаниялардың қызметiн мемлекеттiк реттеудегi заңнамалық реттеудегi кәсiпкерлiк қызметтi коммерциялық есеп негiзiнде жүргiзуге мүмкiндiк бередi.[22]
Қаржы менеджментi келесi кезеңдердiң дәйектi ауысымы ретiнде сипаттауға болады:
oo Ақша қаражаттарын және қаржылық активтерін (капиталды) пайдаланудың мiндетiн қою және мақсатын анықтау;
oo Қаржылық активтерінің қозғалысын басқарудың қаржылық әдiстерiн, тәсiлдерiн анықтау;
oo Қабылданған шешiм бойынша айналым активтері жөнiндегi шешiмдi бизнес-жоспар немесе басқа рәсiмдеу түрiндегi iс-әрекеттердiң бағдарламасын жасау;
oo Қаржылық активтердің қызмет етуін және орындалуын ұйымдастыру;
oo Қаржылық активтерін басқаруда бақылау жасау және қажеттi түзетулер енгiзу, алдағы өндірістік кезеңдерге қажетті материалдар көлемін анықтау;
Қаржы менеджментiнiң маңызды аспектiсi кәсiпорынның қаржылық активтерінің қаржылық жай-күйiн талдау болып табылады. Бұл кәсiпорынның қаржы тұрақтылығын (рентабельдiлiктi, төлем қабiлетiн, несиелердi өтеу деңгейiн), оның нарықтағы жағдайын (бәсекеге қабiлеттiлiгiн) сипаттау үшiн қажеттi. Талдаудағы қажеттi ақпараттар бухгалтерлiк баланста, қаржы шаруашылығы нәтижелерi туралы есепте (пайда және зияндар туралы есепте), ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепте болады.
Сөйтiп, қаржы менеджментi компанияның күнделікті өндірісіне қажетті қаржылық активтерін және тағы басқа активтерді қаржылық қамтамасыз етiлуiн тактикасы мен стратегиясы ретiнде қаржының тиiмдi iс-әрекет етуiнiң мақсаттары үшiн оның ағымдарын басқаруға мүмкiндiк бередi. Компанияның қаржы саясатында қаржы менеджментiнiң жалпы мақсатты нұсқамасы - экономикалық дамудың iшкi және сыртқы факторларын есепке алу негiзiнде корпорацияның рынокта тең қаржы саясатын жүзеге асыру болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық активтерінің жетіспеушілігінің салдары ең бастысы кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына байланысты.
Олар:
oo Айналым құрамын және құрылымын анықтау;
oo Компанияның қаржылық активтерінің қажеттілік деңгейінің оңтайлы көлемін анықтау;
oo Қаржылық активтерінің қалыптастыру көздерінің тиімді тарту жолдары мен каналдарын анықтау;
oo Қаржылық активтерін бөлу және оларды ұтымды қолдану шаралары;
Айналым құрамы өндірістік қорлар және айналым қорлары қалыптастырушы элементтер жиынтығын айтады. Ал құрылымы әрбір айналым элементінің жалпы активтердегі үлесін анықтайды. Компания қызметін қаржыландыру және несиелеуде компания активтерінің негізгі құрамын келесі көрсеткіштер құрайды:
oo Тауарлы-материалды құндылықтардың қорын басқару;
oo Дебиторлық қарыздарды басқару;
oo Есеп қаражаттарын басқару;
oo Ақша қаражаттарын қалыптастыру.
Мұндағы тауарлы материалдық қорларды басқару компанияның қызмет етуіне күнделікті қажетті болып табылатын айналым қорларын дер кезінде қамтамасыз етуді талап етеді. Өйткені өндіріске немесе қызмет көрсетуге байланысты материалдарды уақытымен қамтамасыз етіп отырмаса, онда жалпы өндіріс тоқтап, компанияның тұрақты қызмет етуіне зиянды әсер етеді.
Дебиторлық қарыздарды басқару компанияның өз қызметін тиімді ұйымдастыруындағы қажетті қарыз несиелерінің тартылуындағы тиімді жақтарын анықтау немесе қарыз берудегі қызметін анықтау болып табылады. Мысалы, кәсіпорын несие алуда ұзақ мерзімді немесе қысқа мерзімдегі, банктерден немесе банктік емес ұйымдардан алудың қай жолдары ұтымды екенін анықтау қажеттігі туындайды.
Сонымен қатар, компанияның қаржылық активтерін басқарудың негізі қаржылық активтерін тиімді қолдану мен пайдалану әдістерін анықтау болып табылады. Оның іске асуын келесі суреттен көре аламыз:
Қаржылық активтерін тиімді қолдану әдістері мен тәсілдері
Қаржылық активтерінің айналым жылдамдығын анықтау
Әрбір қаржылық активінің ұзақтығын талдау
Қаржы көлемі немесе айналым коэффиценті
Қаржылық активтерінің абсалютті және қатысты босатылуы
Сурет 2. Қаржылық активтерін басқарудың тиімділігін анықтауҚайнар көзі: Дэвис Скотт Управление активами предприятия
Ақша қаражаттарын басқаруда компанияның қаржылық активтерінің күрделі әрі барлық қызметтерді жүргізудің және ұйымдастырудың негізі болып табылатын ақша қорларын және ақша қаражаттарын қалыптастыру мен тиімді пайдаланудан туындайды. Ұдайы өндiрiстiк тұжырымдаманы жақтаушылар қаржының экономикадағы келесi үш қызметiн көрсетедi:
oo Ақшалай табыстар мен қорларды жасау;
oo Ақшалай табыстар мен қорларды пайдалану;
oo Бақылау қызметi.
Мұндағы қаржылық активтерінің жылдамдығын анықтауда белгілі бір кезеңдегі компанияның салынған капиталдарының қайтарылуы және үстеме пайда әкелу аралығы сипатталады, яғни осындай ұдайы ұлғаймалы өндірістен неше айналым болғандығын сипаттайды. Егер неғұрлым қаржылық активтерінің айналу жылдамдығы көбірек болған сайын, соғұрлым олардың экономикалық қызметінің тиімділігі көрініс табады және бұл өнімге сұраныс та арта береді.
Сондай-ақ компания жағдайын сипаттағанда олардың айналым активтерінің көлемінің де маңызы зор. Себебі, егер қаржылық активтерінің жылдамдығы тез болуы мүмкін, бірақта ондағы айналым қорларының үлесі мардымсыз болып келеді. Мысалы, ірі өндірістпен айналысатын компаниялардың айналым қорларының көлемі де ірі көлемде сипат алады, ал бұл өз кезегінде қаржылық активтерінің айналым жылдамдығын кемітеді.
Компанияның қаржылық активтерін басқарудағы шетелдік тәжірбиелерге тоқталып кететін болсақ, Жапон тәжірбиесінде қаржылық активтерінің айналымдылығы жылдамдату үлкен шығыстарды талап етпейді және өндіріс пен өнімді өткізу көлемдерінің өсуіне әкеледі. Бірақ инфляция, яғни қазіргі әлемдік қаржылық дағдарысты мысалға алатын болсақ, қаржылық активтерді жылдам құнсыздандырады, олардың көп бөлігін компания шикізат пен отын-энергиялық ресурстарды сатып алуға жұмсайды, сатып алушыларды төлемеуі қаражаттардың маңызды бөлігін айналымнан алып тұрады. [21]
Компанияда айналым капиталы ретінде ағымдағы активтер қолданылады. Айналым капитал ретінде қолданылатын қорлар белгілі кезеңге өтеді. Өтімді активтер дайын өнімге айналдырылатын алғашқы материалдарды сатып алуға жіберіледі; өнім несиеге сатылады, ал бұл жағдай дебиторлар шотын қалыптастырады; дебитор шоттары төленіледі, олар өтімді активтерге айналады.
Қаржылық активтер қажеттіліктеріне пайдаланылмайтын кез келген қорлар пассивтерді төлеуге жұмсалады. Бұдан басқа, олар негізгі капитал сатып алуға жұмсалуы немесе меншік иелеріне табыс ретінде төленілуі мүмкін.
Қаржылық активтер үнемдеу әдістерінің бірі, яғни оның айналымдылығын арттыру әдісі өндірістік қорларды басқаруды жетілдіру болып табылады. Компания өндірістік қорларды жасауға қаражаттар бөлетіндіктен, сақтау шығындары тек қойма шығыстарымен ғана байланысты емес, сонымен бірге тауарлардың бүліну немесе ескіру тәуекелімен, капиталдың уақытша құнымен, яғни тәуекелдің эквивалентті деңгейіндегі басқа инвестициялық мүмкіндіктер нәтижесінде алынуы мүмкін табыс нормасымен байланысты.[22]
Компания жұмысының сәттілігі шаруашылықтың жалпы жағдайларынан сонымен қатар басшының өндірістік факторларын тиімді пайдалану қабілетімен анықталады.
Алайда әр компанияға тиесілі басты заңдары: өнімнің өзіндік құнын төмендету, түсімді өсіру және өндірістің рентабельділігін өсіру:
Қаржылық активтерді басқарудағы басты проблемалары:
oo Белгіленген және тұрақты өндіріске талпыныс және өнімді өткізу;
oo Компания активтерінің өндірістік қорларының үлестік салмақ үлесін көбейту немесе азайту;
oo Дайын өнімнің қалдықтарының өсімі;
oo Жеткізушілерден материалдарды уақытынан кешіктіріп жеткізу;
oo Тиелген өнім үшін сатып алушының төлемді кешіктіруі яғни дебиторлық қарызды ұлғайту.
Қаржылық активтерді басқару тиімділігін жақсарту мақсатында тура уақытында қорларды жеткізу принципы бойынша жұмыс жасайды.
Кәсіпорынның тұрақты қызметі үшін қаржылық активтер қозғалысының жылдамдығы ерекше маңызды. Кәсіпорынның қаржы жағдайының тұрақтылығының негізгі шарттарының бірі оның ағымдағы міндеттемелерін жабуды қамтамасыз ететін қаржылық активтердің келуі болып табылады. Қаржылық активтер ең аз мөлшердегі қорының болмауы кәсіпорынның қаржы жағдайының қаншалықты қиыншылықта екендігін білдірсе керек. Ал қаржылық активтердің шектен тыс болуы кәсіпорынның шын мәнінде шығынға ұшырап жатқандығын көрсетеді. Біріншіден, бұл инфляциямен және ақшаның құнсыздануымен байланысты болса, екіншіден оларды тиімді орналастырып, пайда табу мүмкіндігін жіберіп алғандықтан болуы мүмкін. Осыған орай кәсіпорындағы активтердің тиімді пайдалану деңгейін бағалау қажеттігі туындайды.[22]
Бұл жүйені жапондықтар жасап шығарған. Қағиданың мақсаты шикізат пен қосалқы бөліктер тура уақытында жеткізіліп, бірден өндіріске жіберілуі қажет. Бұл әдетте қорда болатын жұмыс капиталының біршама бөлігін үнемдеуге жол береді, сөйтіп кеңістіктер босайды. Бұндай жүйені ұйымдастыру өте қиын, ол жақсы жоспарлауды талап етеді және жеткізу өте екш орын алса, қаншама қиыншылықтар тудыруы мүмкін.[22]
Кез келген көлемде, белгілі бір түрде ағымдағы активтерді сақтаудың экономикалық және ұйымдастырушылық-өндірістік нәтижелері берілген актив түрі үшін арнайы сипатқа ие. Дайын өнімнің үлкен қоры күтілмеген жоғары сұраныс жағдайында өнім жеткіліксіздігі мүмкіндігін төмендетеді.
Шикізат пен материалдардың үлкен қоры кәсіпорынды өндіріс процесінің тоқталуымен байланысты сәйкес запастардың күтілмеген жеткіліксіздігінен және қымбат материал-ауыстырушыларды сатып алудан құтқарады. Шикізат пен материалдарды сатып алуға тапсырыстың жоғары болуы үлкен қорлардың пайда болуына әкелумен бірге, жабдықтаушылырдың бағасын төмендету мүмкіндігін де береді. Сол себептер салдарынан компания дайын өнімнің жеткілікті қорының бар болуын қалайды, ол өндірісті тиімді басқару мүмкіншілігін тудырады. Осының нәтижесінде компания өзі өз тұтынушыларына жеңілдіктер ұсына алады.
Қаржылық активтерінің айналымдылығын жоғарылату қорларды сақтаумен байланысты шығындар мен нәтижелердің анықталуына және қорлар мен шығындардың дұрыс балансына әкеледі. Қаржылық активтерінің айналымдылығын жылдамдату үшін кәсіпорында келесілерді жасау қажет:
oo қажетті материалдарды сатып алуды жоспарлау;
oo қатаң өндірістік жүйелерді жүргізу;
oo қазіргі кезеңгі қоймаларды пайдалану;
oo сұранысты болжауды жетілдіру;
oo шикізат пен материалдарды тез жеткізу.
Қаржылық активтерінің айналымдылығын жылдамдатудың екінші жолы дебиторлар шотын төмендетуге негізделеді. [18]
Дебиторлық қарыз деңгейі көптеген факторлармен анықталады: өнім түрі, нарық сыйымдылығы, нарықта берілген өнімнің тарау деңгейі, кәсіпорында қабылданған есептесу жүйесі және т.б. Дебиторлық қарызды басқару ең алдымен есептесулердегі қаражаттардың айналымдылығын бақылауды ұсынады. Динамикада айналымдылықтың жылдамдауы жағымды беталыс ретінде қарастырылады. Потенциалды сатып алушыларды таңдау мен келісімшартта қарастырылатын тауарлар үшін төлемінің шарттарын анықтау маңызды мәнге ие.
Таңдау формальды критерийлер көмегімен жүргізіледі: өткен кезде төлем тәртібін сақтау, сатып алушы сұрайтын тауар көлемі үшін төлем бойынша оның болжамды қаржылық мүмкіндіктері, ағымдағы төлемқабілеттілік деңгейі, қаржылық тұрақтылық деңгейі, сатушы кәсіпорынның экономикалық және қаржылық жағдайы (тауарларының бар болуы, ақшалай қаражатқа қажеттілік деңгейі және т.б.).
Тұрақты клиенттердің тауарлар үшін төлемі жиі несие бойынша жүргізіледі, несие шарттары көптеген факторларға байланысты болады.[19] Экономикалық дамыған елдерде кең тараған соның ішінде Жапон мемлекетінде. Оның мәні:
oo сатып алушы алынған тауар үшін несиелеу кезеңінің басынан он күн ішінде төлем жүргізсе, екі пайыздық жеңілдік алады;
oo несиелік кезеңнің 11-ші күнінен 30-шы күніне дейін төлем жүргізілсе, сатып алушы тауардың толық құнын төлейді;
oo бір ай ішінде тауар үшін төлем жүргізілмесе, сатып алушы қосымша айыппұл төлеу тиіс болады, оның мөлшері төлем кезіне байланысты өзгеруі мүмкін.
Қарызды өтеу мақсатымен дебиторларға әсер етудің ең қолданылмалы әдістері хаттар жіберу, телефондық қоңыраулар, персоналды ресми сапарлар, арнайы ұйымдарға қарыздарды сату (факторинг) болып табылады.
Қаржылық активтердің шығындарын төмендетудің үшінші жолы қолда бар ақшаны жақсы қолдануға негізделеді. Экономиканы тануда шаруашылық субъектінің қызметіндегі ақша ағындары мен қызметі қаржылық менджментте жаңа бағыт болып табылады. Шетел кәсіпорындарында қаржылық активтерді басқару бас қаржылық менеджердің (қаржылық директордың) жұмысының басты бағыты болып келеді.
Компаниядағыдағы активтер қозғалысын жүйелі есепке алу, бақылау және талдау жүргізу, алдағы уақытта және ағымдағы қаржылық тұрақтылық пен төлем қабілеттілік маңызды болып саналады.
Қаржылық активтерін басқарудың негізгі мақсаты-келіп түскен және төленетін ақша қаражат көлемін баланстау арқылы, компанияның қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Кәсіпорынның қаржылық активтерін бағалау үшін келесі көрсеткіштер маңызды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz