Аңызға құрылған хикаяттардың оқиғалар желісі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
1). КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-бет.
2). БІРІНШІ ТАРАУ. Аңызға құрылған хикаяттардың оқиғалар
желісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7-бет.
3). ЕКІНШІ ТАРАУ. Өмір құбылыстарына құрылған хикаяттардың
оқиғалар желісі ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28-бет.
4). ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48-бет.
5). ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... 51-бет.

КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Біз зерттеу, яғни диплом жұмысымызда Қазақстанның еңбек ері, Қазақстанның халық жазушысы, Қоғам қайраткері Әбіш Кекілбаевтың 2001-жылы Алматыда, Жазушы баспасынан жарық көрген Дала балладалары атты қос томдық жинағындағы хикаяттарды жан-жақты қарастыратын боламыз. Басты назарда ұстаған жайт оқиғалар желісінің арасындағы байланыс. Толқыннан толқын туатыны сияқты, кез-келген сюжетті шығармада оқиғалар арасындағы байланыс шымыр болу керек. Адамды қызықтырып, жетелеп отыратын, өміршең туындылардың басты ерекшеліктері де осында болса керек. Сонымен қатар, зерттеуімізде сол оқиғалар арқылы автордың не айтқысы келгендігіне тоқталып отырамыз.

Зерттеу жұмысының өзектілігі. 60-жылдары әдебиетке белсене араласа бастаған 20-жастағы жігіт алғашқы қадамын өлеңмен бастапты. Мектеп қабырғасында жүрген шағынан республикалық басылымдардан жарияға шығып жүрген Әбіш Кекілбаев Алматыға келіп, Қазақ университетінің филология факультетіне оқуға түскен шағынан бастап үлкен шығармашылыққа бет бұрады. Прозаға жасаған алғашқы қадамдары әдебиет сүйер қауымға болашағы зор таланттың танылып келе жатқанын көрсеткен еді. Біздің зерттеуімізге арқау болып отырған жинақ Дала балладалары деген атпен 1975-жылы Москвадан шығады. Бұл жинақ кейін 2001-жылы басқа да шығармалар енгізіліп, екі том болып қайта шығады. Біздің қолымыздағы жинақ - осы.
Жалпы, қазақ әдебиеті жайлы, оның ішінде, проза жанры жайлы әңгіме бола қалса, 60-жылдары әдебиетке келген буын туралы айтылмай қалмайды. Себебі, қазақ прозасын жаңа деңгейге, жаңа жетістіктерге жеткізіп, тың жаңалықтарымен келген бұл буынның қазақтың төл әдебиетінің жан-жақты дамуына тигізген еңбегі - ұшан-теңіз. Сол буынның ірі өкілдерінің бірі Әбіш Кекілбаевтың шығармашылығында аңыз оқиғалардың көптеп кездесетіндігі мәлім. Бірақ, аңызға құрылған қандай да бір шығармасын оқып отырғанда, бағзы заманнан сан өзгеріске ұшырап жеткен аңыздың көз алдыңда қазір болып жатқандай нақты оқиғаға айналып, қозғалысқа түскенін көресің. Жазушының жазу стилі ерекше. Көбіне кейіпкерлердің ой ағысына құрылады. Диалог аз, жоқтың қасы. Әбіш Кекілбаев шығармаларындағы стильдік жаңалық сол, жазушы авторлық баяндауды субъективтендіре біледі, яғни авторлық баяндау мен кейіпкердің ішкі монологінің шекарасы көрінбей, әдемі жымдасып, әлеуметтік психологиялық талдауға айналып кетеді. Сондықтан да мұнда диалогтың орнын монолог алмастырып отырады (15,74). Жазушының кез-келген шығармасын оқи қалсаңыз, бұл пікірдің растығына күмәніңіз қалмайды. Аңызды жазса шежірешілердің тілімен көркем, әсерлі жеткізеді. Профессор Серік Қирабаев көрсеткендей: Бас тақырып - тас туындылардың өзгелерден бір айырмашылығы - мұнда сюжет халық аңыздарында кең тараған оқиғалар негізінде құрылады да, оның дамуы, өрістеуі шартты түрде болады. Сол шарттылық көлемінің өзінде-ақ жазушы жалпы адамның проблемаларын қозғап, оның ұрпақ үшін үлгілік, өнегелік жақтарына көңіл аударуға тырысады. Нақты адам әрекетін аңыздан реальді жағдайға ауыстыра отырып, көрсетуге ұмтылады. Осы тектес аңыздарды жазып жүрген авторлардың бірі - Әбіш Кекілбаев (16). Аңызды халыққа жеткізеді. Бұл бір жағы. Екінші жағы ескілікті аңыздарды өз айтар ойы, ұстанымы, көзқарасына бұрып алып келеді. Бүгінгі күн тақырыбы болсын, тарихи, аңызға құрылған туындыларында болсын, оқиғалар шығармаға көркемдік беріп қана қоймай, жазушы ойымен, айтпағымен астасып жатады.
Әбіш шығармашылығында біздің қазақ жазушыларынан жиі ұшыраса бермейтін бір ерекшелік сипат бар. Ол әр шығармадағы әртүрлі тақырыптар мен идеялардың тұтасып барып бір жүйе құруы, жазушы концепциясына айналуы. Сол концепция Күй, Ханша-дария хикаясы, Аңыздың ақыры үшеуіне циклдық сипат дарытса, Шыңырау, Бәйгеторы повестері автордың жаңағы шығармаларындағы ойын, дүниетанымын, өмір құбылыстарына деген көзқарастарын айқындап, толықтыра түседі. Айналып келгенде, Әбіштің біз атаған бес туындысының қай-қайсысында болмасын, бір мәселе - адамның қоғамдағы рөлі мен орны деген жалғыз проблема қозғалады (17,130) - дейді сыншы М. Ысқақбаев. Өмірдегі қандай мәселе болмасын адамға қатысты. Сондықтан қай тақырыпта жазылмаған шығарма болсын адам концептісімен тікелей байланыста болады. Бұл жағынан алғанда жазушы шығармаларына адам, адамның өткені мен келешегі туралы мәселелерді тақырыптық өзек қылып, сол мәселелерді көтере білген. Жазушы қолданған ұсақ-түйек оқиғаларының өзі авторлық идеямен астасып жатады. Соның нәтижесінде біз байқай бермейтін құбылыстарды тани аламыз. Мына пікірді келтіре кетсек: Автордың не айтқысы келгені ғана емес, қайта әдейілеп болмаса да өмір фактілерін дұрыс суреттеудің нәтижесінде не айтқандығы біз үшін маңыздырақ. Біздің талантты шығарманы соншалық қадірлейтін себебіміз - біз мұндай шығармалардан өміріміздің факторларын айқын зерттей аламыз, мұндай шығарма болмаса ол өмір жай адамдардың көзіне оншалықты шалына бермейді. Иә, жазушы алдымен, суреткер, өмір құбылыстарын айнытпай суреттей алатын шебер суреткер болуға тиіс. Біздің Кекілбаевтың суреткерлік шеберлігіне тамсанып жүргендігіміз - оның осы қасиеттерді бойына сыйдыра алғандығының нәтижесі.
Әбіш Кекілбаевқа тән тағы бір ерекшелік - жеке адам мәселесін әртүрлі деңгейден, адамның әртүрлі әлеуметтік статусынан келіп зейін қоятыны. ...Негізгі діттейтіні - адамды типтік тұтастыққа алу. Жазушы үшін хан болсын, қара болсын, біртуар талант болсын, я болмаса алаяқ болсын - жеке тағдырлар, жеке бір дүниетаным мен сананың иелері. Жеке адам дегеніміз - өзінше бір әлем. Қаламгер осы жеке адамға үңіле отырып, олардың бойынан ортақтық қасиеттер іздейді (18,90). Жазушы шығармашылығымен таныс болсаңыз, бұл пікірге де бас изейсіз. Өмірдің қайнаған ортасында жүріп, қоғамдағы жайттарды төменгі таптың да, жоғарғы таптың да көзімен көре білуге тиіс жазушылық міндет арқалаған адамға әр замандағы әртүрлі әлеуметтік топтардың ішкі тебіреністерін, көзқарастарын аша білу үлкен білімді, ізденісті қажет ететін қасиет. Біздің талдауымызға арқау болып отырған шығармалардың авторы осы деңгейден табылатын қаламгер. Тарихи тақырыптарға жиі баратындығы соны аңғартады.
Әбіш Кекілбайұлының өткен заманға арналған тарихи хикаяларының алпысыншы жылдардың аяқ кезінде жазылуында өзіндік себеп бар. Осы жылдардың бас кезінен бастап, кейінгі он жылдықтарда тарихи тақырып қазақ әдебиетінде үлкен бір толқынды кезең боп көзге түсті. Бұл - сол уақыттағы қазақ халқының бай өткен тарихын жоққа саятындай үстем, отаршылдық ой-пікірге қарсылық білдірушіліктің бой көтере бастауының белгісі де еді (25,53). Тарихи тақырыпқа аяқ басып, оны зерттеп, оған өзінше баға беріп, өзінше толғанып, тоқтам жасап, көркем шығармаға айналдыру - екі жазушының бірінің қолынан келе бермес, зор қажыр-қайрат иелері ғана жасайтын еңбек. Бұл тұрғыдан алғанда Әбіш Кекілбаев тарихты бедерлеуші жазушылардың алдыңғы қатарынан табылады. Оның Үркер, Елең-алаң, Аңыздың ақыры романдары, Абылай хан пъесасы оның тынымсыз еңбегінің жемісі. Қазақ тарихына, әдебиетіне қосылған зор үлес.
Әбіш Кекілбаев прозасы, жалпы алғанда, өмір құбылыстарына байсалды ой-парасат көзімен қарауға шақырып, өткен мен бүгіннің ажырамас диалектикалық бірлігін тереңірек түсінуге көмектеседі. Бұл проза қазақ тілінің ауызша, жазбаша озық өнегелеріне арқа сүйейді, содан да ол философиялық, интеллектуалдық мағыналарға бай болып келеді (27, 14).
Біздің зерттеу объектіміз Әбіш Кекілбаевтың Дала балладалары жинағындағы хикаяттар. Оқиғалары нанымды, шебер баяндалған, я суреттелген. Білімі кемел, оқығаны мен түйгені көп қаламгердің қаламынан шыққан қандай туынды болмасын оқырмандарды елітпей қоймайды. Шығарманы оқығанда адамның есінде алдымен сақталатыны - жекелеген оқиғалар. Сол жекелеген оқиғалар тізбегінің арасындағы байланыс, шығарма бойындағы оқиғалық желілер көзге көрінбес тұтастықтарымен ынтықтырады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:
Әбіш Кекілбаевтың Дала балладалары жинағындағы хикаяттарға жеке-жеке тоқталу;
Оқиғалар арасындағы байланысты ашып, ортақ желіні анықтап, қызметтерін талқылау;
Бұрындары көп зерттелмеген Бәйгеторы хикаятын басқа жазушылардың шығармаларымен салыстыра талдау.

Тақырыптың зерттелу деңгейі мен дерек көздері. Біз жазушы Әбіш Кекілбаевтың шығармашылығына оқиғалар желісі тұрғысынан келмекпіз. Оқиғалар арасындағы кейбір көзге көрінбес байланыстарды ашып, оны қолданудағы жазушының мақсатына, көркемдік идеясына назар аударып, оқиға желілерінің ара жігін ашып беруге тырысамыз. Жазушы қолданған қандай да бір оқиғаның шығармадағы көркемдік қызметін анықтап, басқа оқиғалармен байланыстырып тұрған ерекшеліктеріне тоқталамыз. Жазушының бай сөздік қорының арқасында шебер суреттелген, ұғынықты баяндалған жайттарды өз желісімен шығарма сюжеті бойымен шолып шығамыз. Бұрындары талай зерттеліп жүрген аңыздық желілерге біз оқиға ретінде зер саламыз. Осы мақсатпен, оқиғаларды екіге бөліп алдық. Аңыздық оқиғалар және қарапайым өмір құбылыстарына құрылған оқиғалар.
Біздің қолымыздағы Дала балладалары жинағының бірінші томында жазушының Аңыздың ақыры романы мен Күй хикаяты, екінші томында Бәсеке, Ханша-дария хикаясы, Шыңырау, Бәйгеторы, Бір шоқ жиде хикаяттары топтастырылған. Осы шығармалардың ішінен хикаяттарды бөліп алып, яғни, Аңыздың ақыры романынан басқа алты хикаятты екіге бөлдік. Бірінші - аңыздық оқиғаға құрылған хикаяттар; екінші - қарапайым өмір құбылыстарына құрылған хикаяттар. Біріншіге: Күй, Ханша-дария хикаясы, Шыңырау хикаяттары; екіншіге: Бәсеке, Бір шоқ жиде, Бәйгеторы хикаяттары кіреді. Сонымен қатар, көп зерттеле қоймаған Бәйгеторы хикаятын Мұхтар Мағауиннің Жүйрік, Қабдеш Жұмаділовтың Сәйгүліктер атты шығармасымен кейбір үндестіктері мен ұқсастықтары салыстыра талданады.
Жалпы, Әбіш Кекілбаев шығармашылығын зерттеуде аңыздық, мифтік оқиғаларға көптеп қалам тартылғанымен, қарапайым оқиға ретінде көп көңіл бөле бермейді. Сондықтан да аңыз оқиғалар мен қарапайым оқиғаларды бөліп алып, екеуінің де шығармалардағы көркемдік қызметі мен желілік байланыстарына тоқталу - болашақта да жалғасын табуға тиіс бастама деп білеміз.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Жоғарыда аталған мәселелердің шешімін іздеу барысында әртүрлі басылымдарда әр жылдары жарық көрген түрлі мақалалар, диссертациялар, монографиялық еңбектер басшылыққа алынды.
Зерттеу әдістері: ғылыми баяндау, қорыту, тұжырым жасау, салыстыра талдау.
Ғылыми жаңалығы:
Әбіш Кекілбаев шығармашылығы аңыздық және қарапайым өмір құбылыстарына құрылған оқиғалар деп бөлініп, алғаш рет зерттеліп отыр.
Бәйгеторы хикаяты мен Мұхтар Мағауин, Қабдеш Жұмаділов шығармаларының арасындағы ұқсастықтар салыстыра отырып талданады.

Практикалық мәні. Бұл зерттеу Әбіш Кекілбаев шығармашылығына қызығушылық танытқан кез-келген ізденушіге көмектесе алады. Орта мектептерде, ЖОО, арнайы курстарда, арнайы тәрбие сағаттарында көмекші құрал ретінде пайдалануға болады.

Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың көлемі - 57 бет.

1-БӨЛІМ
1. Аңызға құрылған хикаяттардың оқиғалар желісі.
4.1. Күй хикаяты.
Жалпы Әбіш Кекілбаев күй тақырыбында көптеген туынды жазған. Бұл тақырыпта біраз әңгімесі мен бірнеше хикаяты бар. Қаламгер күй, күйшілік тақырыбына ұзақ уақыт терең ойлана, зерттеп барып, Әке атты ұзақ өлеңін, Аш бөрі әңгімесін, Күй повесін жазып, соңғы жылдары Шаңдоз, Махамбет, Бәйгеторы тақырыптарына да тегіннен тегін бармаған екен. Бұл тақырыптардың бәрінің де саз өнеріне қатысы бар (6,9).
Оның бұл тақырыпты жете игергендігі - алдымен суреткерлік шеберлігі, екіншіден өскен ортасы мен көрген тәрбиесінің нәтижесі болса керек. Әкесі Кекілбай да күйші, қоңыр дауысы бар әнші, атбегі болған, жалпы өнерді сүйген, бағалаған. Жазушының өзі 2005-жылы Егемен Қазақстан газетінде жарияланған Сермей тартқан семсер күй атты мақаласында әкесінің күйшілігі жайында:
...Әдемі әуез, ...күмбірлеген күй... әуелгі рухани ырзығым. Бесікте жатқанда тұсымда қара домбыра ілініп тұрыпты. Қаршадайынан Өскінбай күйшіге еріп, өнер қуып, ауаланып өткен әкем жарықтық оны қашан иығына мылтық асынтып майданға аттандырғанша қолынан тастамапты. Мен туған күні де ойын-сауық іздеп кетіп, ауылда болмапты. Оның өнеріне қанығып үлгермегеніммен, құлағымнан пейіш көмей, періште көкірек қара домбыраның үні ешқашан жырақтап көрген емес (8).
Әкесі туралы поэма да жазған. Шағын поэмасында:
Әкемнің бармағынан бал саулады,
Осы ауыл талай тыңдап тауыса алмады.
Көп болды сол көкемді көрмегелі,
Күйіне біздің ауыл тамсанғалы (9.9) - деген. Әкесінің жай ғана күйші емес, бүкіл ауылды ауызына қаратқан қарымды күйші болғанын айтады. Әкесі туралы, оның өнер дегенге, күй дегенге сүйіспеншілігін Құс қанаты хикаятында да айтып өтеді.
Міне, төл өнерді бесіктен еміп өскен жазушының Күй хикаятында күй құдіреті сан қырынан ашылады. Бұл туралы Қ.Әбдезұлы:
Түрікмендер қолында тұтқында қалған қазақ күйшісінің тағдыры оқырманын бейжай қалдырмайды. Повестің бас кейіпкері Жөнейіттің жан әлеміндегі мәңгі мызғымастай көрінетін рухани өзгерістер күйші өнерімен терең сабақтастықта ашылады (7,21) - дейді.
Күй повесі Сырым дейтін геодезист жігіттің Қақпақты жерін картаға түсіруге барып, ол жерден ешбір белгі таба алмай, түрікменнің Қосаба деген жерінен Құрбан есімді көне көз қарияны тауып алып, қағаз бетіне белгі түсіре бастайды. Осы шығарма жөнінде М.Ысқақбаев: Ә.Кекілбаев дәл манағы Құрбан қарияның өзі іспетті. Осынау кішкене әдемі штрих жазушы қаламына тегіннен-тегін ілінбеген шығар. Әбіште шежіреші дана қариялардың мақамы бар дейді (4,50).
Алдымен шығармаға арқау болған негізгі тарихи дерек - Абыл күйшінің түрікмендердің қолына түсіп, оларды өз өнері арқылы тәнті етіп азат болуы. Екіншіден, Қақпақтының дөңіне байланысты айтылатын, бүкіл Маңғыстау жұртшылығы білетін аңыздар. Осы екеуін қаламгер бір-бірімен байланыстыра, сабақтастыра отырып, көптеген аңыздарды қабығынан аршып, өмірдің шындығына, айтар идеясына қарай бұрып әкелген.
Күй повесінде Абыл күйші аруағына ескерткіш деп авторлық арнау айтылғанмен, Абыл туындыдағы күйшінің прототипі емес (3,11-12).
Хикаяттағы басты мақсат Абыл Тарақұлы жайлы тарихи шығарма жазып шығу емес, күй құдіретіне бас ию, оның қасиетін, сырын сөзге түсіру, күйші жанының тебіренісін сөзбен жеткізу. Одан қалса, ХІХ-ғасырдағы қазақ пен түрікмен арасындағы қатынастарды тереңірек ашуға тырысқан.
Повестің оқиғасы өтетін жерлер: Қақпақтының дөңі, Тамды, Астау ой, Көкбөрі, Олжабай, Кендірлі, Темірбаба бейіті. Маңғыстау облысындағы бұл өңірлер Түрікменстанмен шектеседі. Повесть кейіпкерлері санаулы ғана. Оқиғасы қазақ пен түрікмен арасындағы қым-қиғаш қатынасты терең психологиялық тұрғыда баяндайды (6,9).
Шығармадағы жалпы оқиғалар Жөнейіттің көз алдында немесе соның өткенді түгендеуі арқылы беріледі. Хикая түрікмендердің ауылының суретімен басталады. Қазақ ауылын шауып, ол жерден алты қыз бен алты бала жігітті тұтқындап алып келіп отырған ауыл, Көкбөрінің қырқына орай оның басына барып, құдайы береді. Сөз арасында қазақ ауылын кек алу мақсатында шапқанынан хабар береді. Қас дұшпаннан қан құстырғандай қылып өш алып қайтқан соң, інісінің басына ақ түйе сойып айдын асырғысы келді (1,193).
Хикаяттағы тарихи дерекке құрылған оқиға баршылық. Соның бірі түрікмендер мен қазақтар арасында тайталас аймақта жатқан жер дауы. Жазушы бұл оқиғаны Мәмбетпананың балалық шағына шегініс жасау арқылы баяндайды. Кендірлі аймағына таласқан екі жақ, ақыры пәтуаға келіп, Қараман атаның басына барып анттасады.
Жеті жұртты ел қылған, жеті жұртты жер қаптырған Маңғыстауды шұқылай берсең, қай халықтың да моласы табылатынын айтып, өткен өреуіл, қалған салауат десті. Атырау мен Аралдың, Сағыз бен Қарабұғаздың арасындағы көл-көсір ала қырдың адайдың да, айладырдың да еркін жайлауына жететінін айтып, тыныш тірлікке, ағайыншылыққа пәтуаласты. Екі жақтың да аузы дуалылары қауымның терістік бетіндегі шындағы кеуекте жатқан Қараман атаның басына барып құран ұстасып ант берісті (1,199).
Шығармадағы басты кейіпкердің бірі - Мәмбетпана өмірде болған адам. Шын аты Мәмбетсапа. Қазақ пен түрікмен арасының татулығына түрікмен жағынан зор үлес қосқан кісілікті адам делінеді тарихта. Ал, көркем шығармада аты сәл өзгертіліп, жағымсыз кейіпкер ретінде орын алған. Аталардың берген антын бұзушы, жер үшін бүлік бастаушы. Біз сөз қылмақ хикаятта орын алатын қанды оқиғалардың барлығы да осы анттың бұзылуынан келіп туындайды.
Әбіш Кекілбаевтың Күй хикаятын талдаған адам мәңгүрт тақырыбын айналып өте алмайды. Адамды адам кейпінен айырып, ақыл-есінен адастырар мәңгүрт жасау оқиғасы жазушы шығармасында нанымды берілген.
...Көзді ашып-жұмғанша алты тұтқынның шашы алынды. Шаш алғыштар қанжарларын сүртіп, қындарына салды. ...Манадан бері білектерін сыбанып, әзір тұрған мосқал еркектер алты баланы құлақтан тартып шөкелетіп, жерге бұқтырды; алты жігіттің қолындағы теріні алып, тұтқындардың басына жапты. Әлі ылғалы кеппеген жып-жылы тері жаңа ғана шашы алынған жалтыр басқа жабыса кетті. Қолдары жып-жып еткен мосқал еркектер терінің жиегін шыр айнала бүрмелеп қойған көн тартпаны шірене тартып, сықситып таңып тастады. Жаңа ғана дені жайылып отырған бастар қайтадан зіл тартты. Жылы тері шекелерін солқылдатып сорып ала жөнелді(1,196-206).
Мәңгүрт болмақ сормаңдайдың басына тері кигізілмегі түсінікті. Оның түйенің терісінен жасайтынын да білдік. Сонымен қатар мәңгүрттің кепешіне айналар теріні жасауда асқан ыждаһаттылық керек екенін де байқадық. Оны кез-келген адам емес, қолдары жып-жып еткен мосқал еркектердің орындайтыны осыны аңғартса керек. Адамзат тарихынан адамды қинау, қорлау тұрғысынан алғанда ең жоғарғы көрсеткішке ие мәңгүрттендіру іс-әрекетінің жүзеге асуы осылай басталады екен. Ары қарай азап. Басына тері киілген сәттен бастап-ақ азапқа түсетін болашақ мәңгүрттердің хәлін айтпай-ақ ұғуға болады.
Тұтқын балалардың шекесіне тер құйылды, сүртейін десе қол кісендеулі... кенет тұтқын балалардың бірі артындағы тұтқынның кеудесіне екі шекесін алма-кезек ұрғылап, шыңғырып жіберді. Ақ тайлақтың терісі күнге күйіп тырысып барады. Қаудырлап күйіп жатқан түйенің көні бас сүйекті сытырлатып шаға түсті. Қазір-ақ ұн қылып уатып жіберердей. Басқа тұтқындар да бебеулей басбады. Көздерінен жас парлап, кісендері шақырлап, қалшылдап-дірілдеп арпалысып жатыр. Алты тұтқын айдалада ауыз жаппай сарнап келеді. Олар бір апта бойы зар илеп, шыңғырды да жүрді. Сосын бастарына шаш шықты, ол түйенің көнінен өте алмай, қайтадан бастың құйқасын тесіп кері өсті. Алты тұтқын елі қайда, жері қайда екенін білмейтін мәңгүртке айналды. Жүре-жүре тілден де айырылды. Түйемен бірге келеді, түйемен бірге өреді (1,206).
Міне, жазушы қолдануында тарихи оқиға, аңыз да осылай түгелімен өзгерген. Түпнұсқадан, аңыздан әдейі ауытқып кетіп, қаламгер өзінің суреткерлік қиялымен, ойымен елестету арқылы шебер суреттеулер жасаған. Тұтқынның бастарын көн қысып шаға түссе, тақымдарын қомсыз көрттің арқасы (қыры), оның шуашы ащы терімен одан әрмен ашытып қинайды (қомсыз, жаман көртке мінгізу де - жазаның бір түрі)(3,56).
Жөнейіт былтыр бауырларының қандай күйге ұшырағанын Дүйімқара өз көзімен көрсін деп екі тұтқынды адай арасына апарып тастады да, былайғы төртеуін осы ауылдың түйесін бағуға, тезегін теріп, суын тасуға алып қалған-ды(1,206).
Тағы да өліспей беріспес екі батырдың бірінің біріне қыр көрсетуі. Арасы ушығып тұрған қазақ-түрікмен қарым-қатынасы. Бұл бір жағы, тікелей болған жағжаятқа құрылған оқиға желісі. Біздіңше, екінші де жағы бар. Одақтың, ком. партияның дүрілдеп тұрған шағында қазақ еліне жасалған қысас та осы мәңгүрт жасау іс-әрекетінің ұзағырақ мерзімді жоспарға құрылған бір түрі болатын. Тура айтсаң турап тастар заман. Жазушы іштегі қыжылды осылай шығарған секілді.
Хикаятта айтылатын тағы бір оқиға қазақтың талай батырларына телініп айтылатын тырдай жалаңаш күйде атқа мініп, жылқы барымталаған жаудың соңынан қуып, нәтижесінде таңғы елең-алаңда арттарынан қуып келе жетқан ат үстіндегі жалаңаш адамды жын-пері деп ойлап, жаудың жылқыны тастай қашуы туралы аңыз. Бұл аңыз автордың атақты Үркер романында Есет батырға да қатысты айтылатын. Ал, Күй хикаятында Дүйімқараға телиді. Қалыңдығына ұрын барып, алғашқы қалыңдық қойынына түнеп жатқан түнде, қайын жұрт ауылының жылқысына жау тиеді. Соңынан қуар басқа батыр жоқ, күйеу балаға естіртеді. Жау шапты хабары тигенде, жалаңаш қалпында атып шығып атқа қонады. Ары қарай:
Таң енді қылаң берген елең-алаңда жауға да жетеді. Бұлыңғыр таңда жайдақ шауып келе жатқан жалаңаш неменің адам екенін, жын екенін біле алмаған барымташылар жылқыны тастап қаша жөнеліпті (1,198).
Бұл жағдай Төлен Әнетұлы (Маңғыстаудын 17 жасында Жем бойына беріш руының Табылды деген кісінің Іңкәр деген қызына) қайынына ұрын барған сапарында басынан өткен дейді. Шын болған оқиға. Ұрпақтары әлі бар екен. Жазушы осы оқиғаны хикаятта Дүйімқараға негіздейді. Батырдың образын аша түсу үшін пайдаланған. Дүйімқараның сол кездегі ел алдындағы бет-бейнесін ары қарай ашу үшін:
Сүйткен Дүйімқара бүгінде бір елді ығында жүргізген дігірлеген батыр. Қос балтыры бурадай, уда-дуда, жүн-жүн кеудесін дудыратып, иініне киім ілмей, белуардан жоғары тыр жалаңаш шабатын оны түрікменнің жылқысына дейін сонадайдан танып, жөңкіле қашады. Бірақ, оған тісін қайраушылар көп-ақ, оның ауылының да іргесі тыныш тұрмайды. Әсіресе, Мәмбетпана әулеті сойыл жиып, Дүйімқараға қарсы аттандырады да жатады, екі жақтың да бір-біріне соғымға сойдыртқан жылқысынан соққыға жыққызған жігіті көп (1,198).
Дүйімқараның батырлығын айтып басталған бұл сөйлемдер Дүйімқара бейнесін ашып қана қоймай, қазақ-түрікмен арасындағы қатынасқа ұласады. Ат жалында күн кешкен дала жұрты, көрші отырғасын үлкенді-кішілі қақтығыстар болып тұрады. Кісі өлімі әдепкі жағдай. Бірі өздігінен шапса, бірі қарымта қайтарады. Кегі кетіп, намысы жығылмаса болды, мал-жан садаға. Осындай мінезді екі жұрттың тату отырған күні аз. Тіпті, кісі өлтіріп, жылқы барымталау былай тұрсын, сүйекке таңба болардай қорлап кетуді де жеңіс санаған. Хикаяттан мысал:
Той-томалаққа үйірлігі шамалы түрікмен жыл он екі айда бір келетін құрбан айтта ғана бір жасап қалатын. Бұл ауылдың да еркек жағы бүгін таңертең Мәмбетпана ауылыдағы сайысқа ат қосуға, палуан күрестіруге кетіпті, ауылда қалған қыз-қырқын бастаңғы жасап, әткеншек теуіп, мәре-сәре болып жатқанда, Дүйімқара бастаған қалың қол сау ете түскен. Адам түгіл, Құдайды да ұмытқан айлаңкес батыр әткеншектердің арқанын қиып, қыздардың бәрін ауылдың қақ ортасына алып шығыпты, қолдарына жабысқан қатын-қалаш жағын қамшының астына ап, байлап тастаған. Ауылдағы қыз біткенді көгеннің басына апарып, соңындағы қолына қорлатып, құмарынан шыққан соң, бәрінің де қол-аяғын матап, етектерін басына түріп, қоламта құйып кетіпті (1,201).
Құрбан айттың қызығына батып жүрген түрікменнің атқа мінерлері жау тиді дегенді естіп, аптығып жеткендегі көргендері әлгі масқара. Мындай сұмдықты көріп, өліп кетпей тірі жүрген түрікмен баласы кек алмай қалай тыныш жүрсін. Өзі алады, қазақтардың істегенінен де асырып. Ала алмаса ұрпағына аманат. Екі ел осылай аңдысып өткен. Жоғарыда айтылған оқиға да осыған ұқсас жағдайда өмірде болған. Ұқсастығы ғана бар. Керісінше тарапта:
Ол ел аузындағы Балой-Шалой аңызының оқиғасымен орайлас. Кендірлі маңында қоныстанған түрікменнің апалы-сіңілілі Балой-Шалой есімді қыздары ауылдың үлкендері бір үлкен асқа кетіп, көршілес қазақтардың жастарын шақырып, бастаңғы жасайды. Ішіндегі қазақтың мықты батырларын араққа жығып, зымияндықпен қамап өлтіреді (3,35).
Өмірде қазаққа осындай зымияндық істеген түрікмен қыздарын жазушы көркем шығармада қазақтарға қорлатып, жазалайды.
Шығарманы оқып отырып, бізге қазақтар жауыз екен деген ой тумауы тиіс. Орын алған оқиғаларға (Көкбөріні тірілей көрге тығу, қыздарын қорлап кету) қатысты біріншіден сахара заңы десек, екіншіден біз Күйдің белгілі жағдайда жазушының қиялы арқылы дамыған көркем шығарма екендігін де ескеруіміз керек. Жазушы түрікмендерге деген өшпенділігі шегіне жеткен Дүйімқараны жауын жайратып қана қоймай, сағын сындырып, намысын таптап, сүйегіне өшпес таңба салу жолына түскен, түрікмендердің қасіретіне айналған бейне ретінде ары қарай дамыта түседі. Бұл оқиғаны жазушы осы мақсатта да қолданған.
Хикаяттың көркемдік деңгейін көтеріп тұрған тағы бір оқиға - Жөнейіттің інісі Көкбөрінің өлімі туралы аңыз. Ел ауызындағы аңыз Олжабай деген түрікмен батырына қатысты айтылады. Қазақ батыры көрге тірілей көміп кеткен Олжабай. Жазушы шығармада Көкбөрі деп алған. Белгілі бір аңыздың сан нұсқасының кездесуі қалыпты жағжай. Автор бұл аңыздың мына бір нұсқасын таңдап алған:
Маңғыстаудағы Қақпақтының дөңі дейтін жерде, айдалада жалғыз үй қонып отырған түрікменнің үйіне келіп қазақтың түрікмендер тіс қайрап жүрген батыры түседі. Кеш батып кеткесін амалсыз соққан беті екен, қонады. Құдайы қонақ. Қонақасысын жеп, қонақ қазақ түзге шығып кеткенде, үй иесі керегенің басында ілулі қалған қонақтың қылышының қынабына желім құйып қояды.
Ертеңіне қазақ қайта жолға шығады. Артынан әлгі үй иесінің айтуымен түрікменнің Олжабай деген батыры қуып жетеді. Әрине сайысады. Қазақ қылышын суырайын десе суырылмайды. Болмағасын қылышын қынабымен қоса суырып алып, қарсы сермейді. Жауының қылышын қағып түсіріп, оны байлап, тірілей көрге көміп кетеді.
Аңыздағы екі батырдың хикаяттағы кездесер тұсы Дүйімқараның түзге отырған жерінен басталады. Айқастың орны қазіргі Олжабай әулиенің тұсында болады. Артынан Көкбөрі қуып жеткен жері:
Дүйімқара, тұр орныңнан! - Дүйімқара елең еткен жоқ, отыра берді (1,202).
Қазақ батыры түрікмен батырын елемей, ашындырады. Бір жағы батырлықтың, сабырлылықтың бір мысалы ретінде суреттесе, бір жағы жауды кемсітіп, елемеген қалып таныту оның намысына тиюдің бір түрі болған бір замандарда. Әжетін өтеп болғасын, орнынан тұрып, тіз киімінің бауын байлап тұрып сөйлесуі де соның айғағы.
- Шық жекпе-жекке!
- Болсын, бала.
- Қылыш!
- О да болсын(1,203).
Жазушы екі кейіпкердің қай-қайсысына да іш тартпайды. Мәселен, қазаққа жау есепті Көкбөрі туралы:
Арамдығына найза бойламайтын Мәмбетпана батырдың мәрт мінезінен қорқып, Дүйімқараның қынабына желім құйылғанын, әрине, айтпай бүгіп қалады(1,202). Бұл қарсыласының ол жайынан бейхабар. Егер білген болса, таңдауын бес қарудың қылыш емес, өзгесіне салар еді ғой (3). Бұл Көкбөрінің батырлығына, мәрттігіне берілген лайықты баға.
Оқиға ары қарай шиеленіседі. Әй, шәуімбас қазақ, кәллаңды құзғынға мұжытармын деп Көкбөрі кәріне мінсе, Шүлдірлеген шақшабас неменің құтырғаны-ай деп Дүйімқара тістенеді. Қылышы қынабынан суырылмай қойған Дүйімқараның күйі:
...тағы да тартып көрді. Қылп етпейді. Жон арқасынан шып-шып тер шықты. Ту сонау қара бақайына дейін сұп-суық бірдеңе жүгіргендей болды. Алқымын әлдеқандай бір ащы кермек тырнап барады. Көкбөрінің қылышы жарқ-жұрқ етіп төне түсті.(1,203). Өзегін өкініш өртеп, бойын үрей буып бара жатқан батырдың хәлі. Өлетін болдым-ау деген емес, мынаның қолынан өлем-ау деген үрей. Сүйегім айдалада қалып, намысым тапталады-ау деген қорқыныш. Амалы таусылған батыр қылышын қынабымен қоса ағытып алып, қарсы сілтейді. Нәтижесінде Түрікменнің қылышы қақ бөлінеді. Қазақ оны байлап тастайды. Одан арғы шиеленіс автор баяндауында:
Ескілікті моланың орны. Дүйімқара орнынан тұрды. Қасында жатқан қылыштың сынығын өзімен бірге ала кетті. - жазушы батырдың сақтанғанын меңзейді. Байлаудағы Көкбөрі қылыш сынығының көмегімен арқанды қиып, босанып кетпесін деген сақтық. - Тастардың қасына барды. Біреудің көрі ойылыпты. ...Көрдің үсті ойпаттанып шөгіп кеткен. ...Қол-аяғы байлаулы жатқан Көкбөрінің жанына қайтып келді. Ақырып әлдене деді. Көкбөрі де ақырды. - қол-аяғы байлауды жатып, жан сауға сұраудың орнына ақырғаны ерлік-ақ екен - дейді автоматты түрде алыстан бақылай бастаған оқырман. - Дүйімқара сүйрей жөнелді. ...ойылған көрдің қасына барып әл жиды да, Көкбөріні қос қолымен балаша көтеріп алды. Әрлі-берлі шайқап-шайқап, ойылған көрге бір-ақ атты. Өзі кейін ытқып кетті. Көрдің үстінен тозаң бұрқ етті. Жер астынан тұншыға айғайлаған дауыс шықты. Дүйімқара Көкбөріні бауыздап та өлтірмей, тірілей көрге көміп кеткен (1,205).
Хикаяттағы күйші өлімі қандай да бір өнер адамының көрсоқыр, қара күштің алдында дәрменсіздігін көрсетеді. Өнер тек еркіндікте ғана ашылады, биік өреге жете алады. Осы ойдың тағы бір көрінісі - хикаяттағы Дәулет бейнесі.
Бір қарағанда-ақ көз тоқтататын Дәулет күйшінің кейпі повесте екі-ақ жерде көрінеді.
Жазушы бойында сан өнері бар Дәулеттің адамгершілік, дүниетанымдық бейнесін ағасы Көкбөріге айтқан сөзі арқылы былай береді: Аға-ау, күпсініп, көкірегіңізбен жер айырып барғанда, көп болса, бес-алты қазақты өлтірерсіз, бір үйір жылқыны үркітерсіз. Сол бес-алты бейкүнә пенденің жайбарақат өз тіршілігімен жүргенінен, сол бір үйір жылқының өз өрісінде жайылғанынан сіздің намысыңызға шоқ түсетіндей не бар?(1,209).
Дәулеттің шапқыншылыққа, бітіспес тартысқа, кісі өлтіру, ел тонау ісіне қаншалықты қарсы екенін дәлелдеуге жеткілікті сөз. Енді, оның күйшілігі туралы: Дәулет кішкентайынан бахшы, дутаршы десе есі кететін, жасы он бестен асысымен-ақ көшелі күйші болып алды. Бұл өңірде одан асқан дутаршы жоқ. Ана жылы сонау Ташауыздан ел аралап келіп кеткен Яхия бахшы да жас жігіттің өнеріне таңдай қағыпты деседі.(1,208).
Яхия бахшыға таңдай қаққызса Дәулетің мықты-ақ екен дейсің. Яхия бахшының кім екенін тәптіштеп айтпайды, бірақ қысқа ғана сөйлемнен оның тегін адам емес екеніне көзің жетеді. Яхия бахшының өзі... таңдай қағыпты. Жеткілікті. Дәулет мықты күйші. Аздау десеңіз автор тағы бір жерде: Әне бір жылы Аннадүрді адайға ертіп апарып, тартысқа түсіргенде небір айтулы күйшілерді жерге қаратты, тек өзі шамалас бір жас күйшімен ғана тең түсті деп бөркі дағарадай болып келген(1,208). - дейді.
Адайдың айтулыларын жерге қаратқаннан кейін Дәулеттің күйшілігіне күмән қалмайды. Аннадүрді айтқан өзі қатарлас, тең түскен күйші бас кейіпкер Абыл. Автор бұл салыстыру арқылы Абылдың да жаннан асқан күйші екендігіне бір соғып кетеді. Ал, түрікмендердің адайға барып күй тартысқа түскендігі қазақ-түрікмен тек қылыштың жүзі, майданның өтінде ғана емес, дастархан басы, салтанат сәтінде де бас қосып тұрғанын айғақтайды. Бейбіт күндердегі өнер байланысы. Мәдени байланыс, ұлттық, туыстық өнердегі бәсекелестік.
Міне, осындай Дәулеттің өліміне әкесі Жөнейіт себепші болады. Бейкүнә жас күйшіні (әрі балуан, әрі мерген, соғыс өнеріне жетік найзагер) Дүйімқараға қарсы жорыққа аттандырады. Дәулет осы жорықтан тірі қайтпайды. Кемеліне енді келіп, адам баласын рухани байытар күй өргізер жасқа енді толып, талайды тамсандырар шығармашылық ғұмыр осылай қиылды.
Қанша күштеп қару ұстатқанмен, күйші Дәулеттен мықты жауынгер шықпады. Жазушы бұл жерде өнер мен қатігездіктің үш қайнаса сорпасы қосылмайтынын аңғартады (3,19).
Жазушының тағы бір жетістігі қазақ-түрікменнің әдет-ғұрпын салыстыруы. Өлікті шығару рәсіміне қатысты екі елдің әдет-ғұрпын бүге-шігесіне дейін сөз ету - жазушының бұл жайттарды жақсы білетіндігі (4,52).
Бұрынырақта екі ұлынан Қылыш пен Алпанынан айырылып, одан кейін інісінен, баласынан айырылған батыр Дәулеттің қырқы өткенше ешкіммен сөйлеспей, өң мен түстің арасында, ақылынан ауысқандай күйге түседі. Есін жиғанда қазақтың айтулы күйшісінің Дәулет өлген күні, қайтар жолда қолға түскенін біледі. Күйші түрікмендердің қолына ойламаған жерден түседі. Жөнейіттің алдына әкелініп, домбырасы қайтадан қолына тиген күйші ойымен шегініс жасалады:
Анада Көкбауырдан шыға келген жерінде дауыс сап, даланы басына көтеріп келе жатқан көп түрікмен бұны қоршай алды. Баяғыда күй тартыса келген Дәулеттің атқосшылары болса керек, бір-екі түрікмен көрген бұны танып, қауқылдаса жөнелді. ...Жүздері суық қалың жасақтың арасында қаннен қаперсіз тұра берді. Айдалада өзімен өзі боп, аң қуып жүрген бейсаубат аңшыға тиісе қоймас деп еді. ... бір-екеуі қасына келді. Әуелі мылтығын тартып алды, сосын домбырасына қол салды. Сол сәтте бұл домбыраның осы кеткені кеткен шығар деп, қайтып қолына түспес деп ойлаған; содан бері көкірегіне құса боп қатқан бір сыры ішінде өзімен бірге кете ме деп қорқып жүрген-ді, соны сыртқа шығарудың орайы енді келген сияқты (1,224).
Күйші осылайша тұтқында отырып, түрікмендердің басшысының алдында күй тартады. Осы тұста күй арқылы күйшінің айтпақ болған ойын алға тартады. Жан-жағын қаумалай қоршаған көп түрікменнің ортасындағы күйшінің ойы:
Халыққа айтарыңды осындай ықыласы ауған кезде айтып қал. Ел көріп жер көріп жүргеніңде көкірегіңе түйгеніңнің бәрін де айт. ...Тәңірінің тегін жері мен тегін ауасына таласып қырылып бара жатқан мынау жұмыр басты пенделердің босқа арам тер болып жүргенін айт. ...Адамшылықтың басы - аяушылық. Аяушылық жоқ жерде адамшылық та жоқ. Өзің ешкімді аямасаң, өзіңді ешкім де аямайды. ...Сен бейбақтар осы дүниеге келгелі тауқымет де аз тартқан жоқсыңдар, бармақты да аз тістеген жоқсыңдар. Бірақ, содан не пәтуа шығардыңдар? Жабырқасаңдар - адамсыңдар, масайрасаңдар - хайуансыңдар (1,227-228). Күйге елтіп отырған адамдарға қарап отырып күйшінің түйген ойы сол сәтінде күй болып сыртқа ақтарылады. Енді күйшінің күйіне елтіп отырғандардың көрінісі:
Жұрт ұғып отыр ма, жоқ па? - Әйтеуір ұйып қалыпты. Бағанадан бері еңсесін түсірмей сексиіп-сексиіп тұрған сеңсең бөріктердің де бірқатары жығылыпты. Ақсақалдар жағы бастарын көкіректеріне алып, мүлгіп кеткен. Есіктің алдындағы күзетшілер де қаһарынан айырылып, қажыған кейіп танытады. ...Оң жақта соңғы шапқынға барып қайтқан сарбаздар да салбырап отыр(1,230). - деп суреттейді. Салбырап отырғандардың ойы сан-сақты шарлап кеткені айтпаса да түсінікті. Жазушы оны да шебер пайдалана білген.

Жүректен шыққан сөз жүрекке жол табады деген бар. Саз да сол сияқты. Жүректі жарып шыққан күй тасты да ерітеді. Күй құдіреті жайлы аңыз көп. Күй күшінің әсері біз әңгіме қылып отырған хикаятта өз рөлін жеткілікті мөлшерде орындаған. Тұтқын күйші тартып ала жөнелгендегі Жөнейіттің жан толқынысы, жалғыз ұлы өлгенде де суланбаған көзінен жас ытқып кетуі - аңыздағы нардың иігенінен кем әсер етпейді.
Күйші емініп отыр. Жыланмен арбасқан бақсыдай көзін Жөнейіттен айырмай, домбырасының үстіне төне түсіпті. ...Қара шанақтың көйгөйі көкірегіңді қысып, ырқыңды алып барады. ..Жүрегі шымырлады. Көмейі бітіп, көзінің алды жыбырлап кетті. Дәулетжаны тап осылай қылқылдаса, қабағынан қар жауып отыра алар ма еді? Мына күй қыршын кеткен боздақтарын, қаңырап қалған қаралы шаңырағын, жападан-жалғыз қуарып қалған қу басын - бәрін-бәрін есіне салды. Жөнейіт күйшімен арбаса беруден қаймығып, көзін жоғары қашыртты. ...Күй тынды. Күйші домбырасын сылқ еткізіп тізесіне тастай берді. Тәкаппар батыр көзінен ыршып кеткен жасты сүртуге арланды(1,231-232). Мінеки, күйдің құдіреті, күйшінің шеберлігі өмірі босап көрмеген кәрі батырды осылай жеңеді. Шығармада айтылғандай рахым сұрап аяғыңа бас ұрған жалыныш жалбарыныш емес. Насырыңды қасыған таба да емес. Көмейіңде кептеліп жатқан қан қақсаған сырыңды дәл басып, сай-сүйегіңді сырқыратар құдіретті әуен сөз арқылы кестеленгенде де бағасын жоғалтпаған, оқушыны елітіп әкетеді.
Бұл - фольклор мен жазба әдебиеттің жымдаса бейнеленуі. Мұнда екі елдің шапқыншылығы, адам өлімі, бәрі де күй құдіретімен суреттелген (4,52).
Абыл аңыздың дерегі бойынша түрікмендердің қолына тұтқынға түсіп, әлгіндей өнерінің арқасында бостандық алады. Тарихи деректе жетпіс екіге шығып, өз ажалынан қайтыс болады. Күй повесінде Жөнейіт онсыз да қолға түсіп, кісенде отырған күйшіні айдалаға, түлейге апарып көмдіреді.
...Тұтқын күйші аттан түсірілді. Екі жігіт оны кісендеулі күйінде шұқырдың ішіне салды. Күйші айналасына алақ-жұлақ қарағанмен, ешкім оның жүзіне назарын тіктемеді, қызыл төмпекті шұқырдың ішіне қайта ата бастады. Жігіттер басын жерден көтермей шұқырды тез көмді. Қызыл төмпек жым-жылас жоғалды. Шұқырдың орнында күйшінің мойны ғана қылтияды. Тұтқын бұларға ләм-мим үн қатпады. Жігіттер атына мінді, айдалада айдау қара жолдың бойында жаутаңдаған қос жанар тасыр-тұсыр шауып бара жатқан аттының соңынан көз алмай, қарап қала берді...(1,237).
Бұл осылай болу керек деп ұйғарғандықтан, жазушының бұйыртқан өз шешімі (3,16).
Жөнейіт тұтқынның күйшілік өнерін көрген соң, тіпті оның Өзінің Дәулетімен бірге талай жиындарда күй тартысқа түсіп, тең түсіп жүріп, дос болып кеткенін де біледі. Жібере салсам қайтеді деген де ой келеді.
Атақты батыр тұқымының жын-ойнақ қуып кеткені оны қатты мазалады. Бірақ ол ел-ел болып жорыққа аттанып, кек қайыратын шапқыншылық заманның өтіп бара жатқанын сезген жоқ. Жазықсыз күйшіні қатаң жазалауы да оның (Жөнейіттің) дұшпандарына жасаған сес көрсетуі еді. Көкбөрі, Қылыш, Алпан, Дәулетімнен артық емес, Дүйімқара да Көкбөріні тірідей көмбеп пе еді. Ендеше, бұл - соның кегін қайтару деп түсінеді. Бірақ бұл жаза Жөнейіттің өз басына бәле болып жабысты (4,51).
Хикаятта өнер құдіреті, күй құдіреті жайлы ой түйіледі. Өнер қасиетті. Сол қасиетке қол көтерген адам атаулы жазасыз қалмақ емес. Бұған дәлел хикаяттағы күйшіні тірідей көмдірген Жөнейіттің өлім тағдыры. Өлер алдындағы шеккен азабы. Күйшінің қу басы түсіне кіріп, сақылдай күліп, соңынан қуып, қазақ күйшісін өлтіріп, кегі қайтып, масатттануға тиіс Жөнейітті өкіндіреді. Ақыры азаппен көз жұмады.
Жазушы кейіпкер психологиясын талдау нәтижесінде психологиялық ой түйген. Ол - кек, намыс деп, жазықсызға тырнағын батырған желбуаз міндет. Ол - аруақ түгендейміз деп жүріп, өздері аруаққа айналғандар. Ол - көл-көсір жерге тірісінде сыймай, өзара қырқысқандар. Осының бәрі де бір Жөнейіттің басынан табылса, ол - сол типтес жуандардың жиынтығы(4,51). Шығармада дегенін орындатқан Жөнейіт, күйшіні өлтіргеннен кейін, көп ұзамай ұйқы-күлкіден қалады.
Жөнейіт өз ары алдында істеген жауыздық қылықтарына жауап беру үшін күйшінің қу бас сүйегінің алынуы - жазушының тыңнан тапқан шеберлік қыры. Жөнейіттің соңғы тілдесері де, мұңын бөлісері де тек қу бас қана. Автор Жөнейіт санасының екіге қақ жарылу сәтін сюжет желісіне түс көру элементін енгізу арқылы шеберлікпен суреттеген. Жөнейіт түсінде қу бас сүйекті көреді. ...Жөнейіттің күйшінің қу бас сүйегімен сөйлесуі - істеген істері үшін кешірім сұрауының, бұрынғы сенімнен айырыла бастауының дәлелі. ...Күй рухы, күйші елесі оны өле-өлгенше жеп бітеді. Тіпті ажалы да содан болады (23,73).
Түсіне тағы қара түлей кірді. Қу бас бұған шүңірейе қарады. Ендеше, сол күйшінің басын жұтқан өзің емес пе? деп, тісін ақситып, сақ-сақ күледі, құлағына күңіренген үн келеді. Сол бір үн сай-сүйегін сырқыратып, жан-жағынан қаумалай қоршап келеді. Күйші мынау ызғыған желге шыдап тұра алмай, жерге кіріп кетіп, күңіреніп жатқандай. Жөнейіт қу бастан сырт айналып қаша жөнелді. Әлгі бір күңіренген дауыс өкшелеп қуып келеді. Жөнейіт көрпесін серпіп тастап, орнынан атып тұрды да, құлағын қос қолымен басып алып, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.