Сарай поэзиясының ерекшелігі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:

I. Кіріспе
Өзектілігі:
Менің бітіру жұмысымның мақсаты: бұл тақырыпты терең меңере отырып, осы күнге дейін зерттеген зерттеушілердің еңбегін оқып, әл-Мутанаббидің Сайф ад-Даулаға арналған мадақ бәйіттерін талдау.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді алға қойдым:
Сарай поэзиясының ерекшелігін көрсету
Әл-Мутанаббидің өмірі мен шығармашылығын толық зерттеу және шығыс пен батыс ғалымдарының көзқарасы
Әл-Мутанаббидің шығармашылығын толықтай ашып көрсету
Мен өзімнің дипломдық жұмысыма әдеби синтез дәуірінің талантты өкілдерінің бірі - Әбу-т-Таийб Ахмад ибн әл-Хусайн әл-Мутанаббиді таңдадым. Маған дейін де әл-Мутанаббидің шығармашылығын көптеген ғалымдар зерттеп кеткен.Сонымен қатар, ғалымдар Мутанаббидің шығармашылығына қызығып, олардың әл-Мутанаббиге деген көзқарастары әр түрлі болған.Соның ішінде Мутанаббидің қайратты жақтастарының бірі- Аббасидтік халифтер билеген кезеңнің соңғы ширегінде өмір сүрген ақын Әбу-л-Ала әл-Маарри болды.Ол Мутанаббидің Ахмедтің кереметтері атты диуанына сын жазып кеткен.Ақынды жек көрген адамдар да болды.Оның бірі - Ибн Аббад және Әбу Сайд әл-Убеиди.Мутанаббиді жақтаушылар мен жек көруші топтарымен қатар бейтарап топтар да болды.Солардың қатарына әл-Кади әл-Джурджани жатты. Әбу Мансур ас-Саалиби өзінің Уникальная книга века о поэтах -современниках (Ятимат ад-дахржри шуара ахл әл-асыр атты кітабында басты мәселе әл-Мутанаббидің өмірі болған. Ол бұл кітабында Мутанаббидің дұрыс та, дұрыс емес жақтарын көрсетіп кеткен. Ал Әбу али әл-Хаттими Мутанабби арнап трактат жазған. Бұл трактатта әл-Мутанаббидің поэзиясы мен Аристотельдің афоризміндегі көптеген ойларының сәйкес келгендігін айтып кеткен. Ибн әл-Асир өзінің Жазушылар мен ақындардың танымал кітабында (әл-масал ас-саир фи адаб әл-катиб уа-ш-шайыр) әл-Мутанабби шығармашылығының көптеген дәрежесін зерттеген
Мутанаббидің шығармашылығын бағалаудағы келіспеушіліктер түріктердің билеген кезімен құлдырау кезеңінде жалғасқан. Осы кездегі ақынның танымал жек көрушілерінің бірі әбу Хиләл әл-Аскари және ибн Халдун болған. Мәдениеттің қайта өрлеу кезеңінде әл-Мутанаббидің есімі ұлы ақынның синонимі, ал оның диуаны поэзияның ең биік үлгісі болады. Бұл кезеңде ақынның танымал жақтастары мен еліктеушілерінің бірі Насиф әл-Язиджи болған. Ол Мутанабби туралы мынандай пікір айтып кеткен: әл-Мутанаббидің беделі жоғарыға шарықтайды, ал қалғандары онымен әлдеқайда төмен дәрежеде. әл-Мутанаббидің шығармашылық жетістіктері әл-Баруди мен Ахмед Шауқидың поэзияларында көрініс тапты.
әл-Мутанаббидің даңқы араб шығысына дейін жетті және араб батысында айтарлықтай қолданысқа ие болды. Онда Әбу Джафар әл-Каззаз ақынға арнап екі кітап жазған: әл-Мутанаббидің поэзиясындағы мазмұнды өлеңдер (Абиат маанин фи шиар әл-Мутанабби) және әл-Мутанаббидегі кемшіліктер мен қателіктер (Ма уахиза ала-л-Мутанабби мин әл-лахи уа-л-галат). әл-Мутанаббидің шығармалары тек қана шығыста емес еуропа елдерінде, соның ішінде испанияда да таралды. Ақынның шығармашылығындағы мадақ өлеңдері Мароккода кең етек алған.
Тіпті әл-Мутанаббидің поэзиясына грамматистер мен лексикологтар бас иген, олар көптеген зерттеу жұмыстарын жүргізген. Яғни, онда әрбір бәйітке талдау жасап, ақынның образдарды құру шеберлілігі, өлең формаларының бүтіндігі мен нақышы, риторикалық бейнелеулері талқыға салынған. Мысалға ибн Хишамның рух беруші атты еңбегі үлгі болды. Кейбір басқа авторлар, мысалы, Әбу әл-Нахир әл-Джурджани және Әбу Иакуб ас-Саккани әл-Мутанаббидің диуанының грамматикалық және лексикологиялық теорияларын қабылдай отырып, үлгілер мен мысалдардың көзі ретінде таңдаған.
әл-Мутанаббидің поэзиясы үлкен беделге ие болып, әдебиетшілердің көңілін аудартқан. Ақынға еліктеушілер саны таң қаларлық мөлшерге жетті. Бірақ та барлық қатынастарда оның әсері нәтижелі болған жоқ, көптеген еліктеушілер әл-Мутанаббидің шығармаларының дәлме-дәл көшіріп бос сөздермен толықтырған, осының нәтижесінде олар өздерінің поэзиясын мұхитқа батырғандай болды.
XVIII ғасырдың екінші жартысымен XIX ғасырдың бірінші жартысы аралығында өмір сүрген танымал арабисттердің бірі - Силвестер де Саси былай деп пікір айтып кеткен, әл-Мутанаббидің өлеңдері сөзсіз жоғары дәрежеде болған, тарих талғамына бет бұрмаған. Олардың авторы қолданған атақтылығына қарамастан, маған Рейске сияқты мұндай ерекше орын алуым арабтардың талғамдарының бұзылғандығына байланысты. Қазіргі заманғы араб зерттеу ғылымының беделді мүшесінің бірі - К. Броккелман. әл-Мутанаббидің шығармашылығын былай деп сипаттайды: Егер ежелгі поэзияда оның жат мазмұнына қарамастан, біз форманың өрескел қаталдылығына таңданатын болсақ, ал әл-Мутанаббиде бәрі шексіз гипертрофиядағы сияқты бұрмаланған. Образдар мен метафоралар ақынның табиғи ортасынан енді еріксіз туады, жасанды және көпшілік бөлімі таң қаларлық.
Көрнекті араб әдебиетшісі, профессор Абд әл-Уаһһаб Аззам зерттеулерінен әл-Мутанабби туралы: Ахмад әл-Мутанабби өз поэзиясымен өзгелер шыға шыңға көтерілді. Ақын өлеңдерінің қуаттылығы, сонша, оған теңесер ақындар кемде-кем. Тіпті, Гомердің Илиадасы, Фирдоусидің Шахнамесі, римдіктердің Энейдасы, үнділіктердің Махабхаратасы мен Рамаянасы әл-Мутанаббимен үзеңгі қағыса алмайды - деген секілді артық, кем айтылған жолдарды ұшыратқанымызбен батыстың көрннекті шығыстанушы ғалымдары Силвестер де Саси, Хаммер, Николсон, Броккелман, Бляшер, Франческо Габриелилер де ақын шығармашылын шұқшия зерттеген. Оны былай қойғанда орта ғасырлық тамаша тарихшы, әрі ақын әрі сыншы Насиф ан-Насиджи заманымыздың ақындарының бәрі жер басып жүрсе, тек қана әл-Мутанабби ғана өзінің өршіл, құдыретті поэзиясымен аспанда қалықтауда десе, Ханна әл-Фахури: әл-Мутанаббидің поэзиясы өмірге келген күннен бастап күні бүгінге дейін ғасырдан-ғасырға таусылмас сапар шегіп, шеру тартып келеді - деп даңқты шайырға әділ баға берген.

II. Негізгі бөлім
II.1.1 Сарай поэзиясының ерекшелігі
Көрнекті ақындар аш-Шанфара, Имру-л-Қайс, Әмір ибн Кулсум, Антара ибн Шаддад шығармашылығы бәдәуи өмірі мен тұрмысына тығыз байланысты болса, ал енді VI ғасырдың екінші жартысында өмір сүрен ан-Набиға аз-Зубиани, әл-Ааша секілді шайыр жырларынан сарай өмірі байқалады.
Дей тұрғанмен, сарай ақындары да бәдәуи шайырларының ежелгі дәстүрінен бірден қол үзіп кете қоймаған. Сарай ақындары шығармашылығында тек мадх жанрына жататын өлеңдер басым болған. Сонымен, бірте-бірте бәдәуи өмірін жыр еткен ақындардың орнына сый-сияпатты көбірек алу мақсатымен түрлі әмірлерді көбірек жырлаған ақындар көбейе бастайды. Олар қасыдаларының мадх бөліміне ерекше назар аударады. Солардың бірі ан-Набиға аз-Зубиани.
Ан-Набиға суреттеуге, бейнелеуге шебер шайыр. Өзге сарай ақындарынан оның басты ерекшелігі өлеңдерінде салыстыра суреттеу әдісін көп пайдаланады. Оның шығармалары тек шешендік тілімен ғана емес, сонымен қатар көркемдігімен де ерекшеленеді.
Ан-Набиға аз-Зубиани сияқты сарай ақындарының бірі - әл-Ааша. Әл-Ааша сыйлықты мол бергендерге өлеңді көбірек арнаған ақын. Ақын шығармашылығында кеңпейілділік, жарлыға жәрдем көрсету мәселесі де көбірек қозғалады.әл-Ааша шығармашылығында әсіресе табиғат лирикасы жиі кездеседі. Ақын жалған сезімге беріліп, бәйіттер шығармаған. Ол не айтса да көңіл кестесіне өрнектеп айтады. Ақынның махаббат лирикаларынан басқа шарапты жырлаудан туған бәйіттері де бар. Ондай жырларында ол шарап ішушілердің мас болған сәті мен шарап сатушының көңіл күйін түрлі метафора, теңеуді пайдаланып суреттейді.
әл-Ааша бәйіттерінде шашау шығып тұрған сөз, орынсыз қолданылған теңеуді табу қиын. Сондықтан да әл-Ааша замандастары оған кезінде "Санаджату -л-араб"("арабтардың ұлы ақыны") деген атау берген.
Ислам дінінің Арабия жарты аралынан ұзап шығып өзге елдерге таралуы, араб халқының басқа елмен қарым-қатынасы әдебиетке де өз әсерін тигізеді.
Егер исламға дейінгі дәуірдегі бәдәуи ақындары өз өлеңдерінде руы мен тайпаластарын мақтаса, исламнан кейінгі кезеңдегі ақындардың бір тобы жаңа дінді, пайғамбарды мадақтап жырға қосты.
Ислам дінінің жауларына сатира жебесін жаудыра отырып жаңа дінді таратуда ерлік көрсеткен жауынгерлер мен олардың жорықтары, жаулап алынған жерлер, араб жасақтары қолданылған түрлі қару-жарақтар ақындар талмай жырлаған жаңа тақырып болды.
Араб ақындары ислам дінін әрі қарай батыл тарата беруді ұсына отырып, "қасиетті соғыста" мерт болғандарға элегия арнады. Мұның бәрі исламға дейінгі бәдәуи поэзиясы үшін бейтаныс жайттар еді. Мұхаммад пайғамбар маддах ақындарға: "Алланың елшісін қолына қару алып қорғағандардың оны сөзімен де қорғауына неге болмасқа" дей отырып, өзін мадақтауға қарсы емес екендігін білдірген. Ислам дінін қабылдаған соң Мұхаммад пайғамбарды сынаған шайырлармен айқасқандар ішінен екі ақын-Кааб ибн Зухайр мен Хассан ибн Сабит ерекше көрінеді.
Кааб ибн Зухайр ибн Аби Сулма бәдәуилердің Гатафан тайпасында дүниеге келген. Ақынның әкесі атақты Зухайр ибн Әби Сулма болатын. Жас кезінен-ақ жыр жазуға талпынған болашақ ақынды әкесі Әби Сулма талантын таусып алар деген қауыппен кідірте берген. Жаңа дін тарай бастаған тұста есейіп, оңы мен солын танып үлгерген. Бірақ, ол исламға үрке қарап оны бірден қабылдай қоймаған. Пайғамбарға арнап көптеген уытты өлеңдер шығарады. Ақыры кезекті бір қақтығыста Кааб ауыр жараланады, әрі жол серіктерінің сатып, жауының жағына шығып кетуі оны қатты қапаландырады. Соңыра өзі де исламды қабылдап, пайғамбар алдында бас июге мәжбүр болады. Алланың елшісі күн кешіп жатқан Медина қаласына өзінің атақты "Суад мені кетті тастап" атты қасыдасын ала келіп пайғамбармен болған бір кездесуде оқып бергенде пайғамбар ақын қатесін кешіріп, мейіріммен қарайды, үстіндегі шапанын шешіп Каабқа жабады. Кааб ибн Зухайр 662 жылы қайтыс болған.
Мадх жанрына ақын пайғамбарды мақтау үшін барған. Пайғамбарды ол айбатты арыстанға, Алланың өткір қылышына теңейді.
Ақын қасыдасының композициясы тұтастығымен ерекшеленеді. Бір оқиғадан дарынды шайыр екінші оқиғаға ретімен ауысып отырады. Қасыда пайғамбар шыққан Қурайш тайпасы мен пайғамбардың сахабаларын мадақтаумен аяқталады.
Әбу Уалид Хассан ибн Сабит Хиджаз өлкесіне Иеменнен келіп Мединеге тұрақтап қалған Аус тайпасынан шыққан ақын. Хассан Мухаммад пайғамбардан сегіз жас үлкен екен. Әуелде ол да Кааб ибн Зухайр секілді исламды бірден қабылдамай Пайғамбардың қарсыластарының бірі болады. Тек жасы алпысқа келгенде ғана ислам дінін қабылдайды. Исламды қабылдаған Хассанды пайғамбар өзіне тартып, мақтау өлеңдері үшін сыйлықты үйіп төгеді. Хасанның мадақ өлеңдерінде пайғамбар жаңа дінді уағыздаушы , арабтарға мәңгілік жәннат бағын сыйлаушы болып көрінеді. Ол сондай-ақ жаңа дінді тарату жолында қаза тапқан мұсылмандарға элегия шығара отырып Мухаммадты, пайғамбардың нағашысы Хамзаны, соңыра үшінші халифа Османды да жоқтап көптеген өлеңдер шығарған. "Пайғамбардың өмір жолын" баян ететін әдебиеттерде ол "ислам жыршысы" атанған.
Академик А. Е. Крымский Хассан ибн Сабиттің өлеңдерін Набиға аз-Зубианидің қалай талдағаны туралы Әбу-л-Фарадж әл-Исфаһанидің Китаб әл-Ағаниінен қызықты деректер келтіреді. Онда ақындар айтысы кезінде осы екі ақынның қалай кездескені, тапқыр ақын деген атаққа лайық жүлдегерлерді анықтауға байланысты туған пікір таластарды келтіреді. Жәрмеңкеге көптеген атақты ақындар жиылады. Олардың ішінде әл-Ааша мен ақын қыз әл-Ханса да бар болатын. Ан-Набиға аз-Зубианиге арнайы шатыр тігіледі. Мұнда Хассан ибн Сабит те келеді. Әуелі әл-Ааша, сонан соң әл-Ханса өлеңдерін оқиды. Сонда әл-Хансаға ан-Набиға аз-Зубиани: Егер сенің алдыңда ғана әл-Ааша өз өлеңдерін оқымағанда нағыз ақын жалғыз сен ғана дер едім. Алла атымен ант етем, сен әйелдер арасынан шыққан нағыз атақты ақынсың, - дейді. Бұған әл-Ханса іле-шала: Алла атымен ант етем, еркектер арасынан да шыққан деңіз, - деп жауап береді. Оларды сырттай тыңдап тұрған Хассан шыдай алмай ан-Набиғаға:Алла атымен ант етем: мен сенен де, әл-Хансадан да даңқты ақынмын, -деп ақырып қалады. Соның дәлелі ретінде өзінің төмендегі өлеңдерін оқ Ләнә әл- джафанату-л-гуру иалма' на би-д-духа уа асйафуна-йактурна мин наджатин дама. Біздің тайпамызда меймандарды сыйлай алатын тамаша ыдыс бар. Ол таң алдында күн сәулесі түсіп жарқырайды, ал қылышымыздан жауымыздың қаны тамшылайды. Ан-Набиға Хассанды тыңдап болған соң Егер өзің мақтайын деп тұрғандардың абыройын төмендетпегеніңде нағыз ақын атанар едің. Сен джафанат- (ыдыс)- деген сөз қолдандың. Бұған қарап сендерде меймандарға арналған ыдыстар аз екен деп қалуға болады. Сондықтан да джафанат емес, бұл сөздің джифан, - (ыдыстар -деген көптік формасын пайдалану керек еді. Сен меймандарыңа арналған ыдыстың таң алдында күн сәулесі түсіп жарқырайтынын айттың. Бірақ мадақ өлеңдеріңе сай етіп йабруқна би-д-дуджа - түн қараңғылығында да найзағай отымен жарқырайды деуің керек еді. Себебі жолаушфы күндізгі сапардан соң қонаққа тек түнде ғана келеді. Сенің қылышымыздан жауымыздың қаны тамшылайды деген сөзің де, жауларыңды аз жайрататындарыңды дәлелдейді. Егер сен йақтурна (тамшылайды) дегеннің орнына йаджрина (ағады) деген етістікті қолданғаныңда-көп қан төгілгенін көрсететін еді. . . деген. Ан-Набиға ескертулеріне сасып қалған Хассан ибн Сабит үндемей айтуға сөз таба алмай қалады. Ал араб дүниесін умаийалар билеген тұста поэзия бұрынғы ескі қағидаларды түгел сақтаған болатын. Тек тайпа ғана емес, ақындар пікірімен ірі мемлекет басшылары да санасуға мәжбүр болған.
Умаийалықтар дәуірінде өмір сүрген барлық ақындар, тіпті сарай шайырларының өздері де тайпа дәстүрінен бірден қол үзе алмаған.әл-Ахтал, әл-Фараздақ, Джарир секілді ақындар өздерін тек тайпа ақыны деп біліп, тайпаластарының сарайдағы өкілі міндетін атқарған.
Сөйтіп бұл кезең поэзиясында бұрынғыдай дала көрінісі, бәдәуи жұрты мен батырлығын жырлау рәсімі жалғаса береді. Мұны Ханна әл-Фахури де қостай келіп араб мәдениетін таза күйінде сақтамақ болған умаийалар балаларын бәдәуилер арасында тәрбиелеуге тырысқан. Олар ақындық өнер және тіл мен әдебитті жастар тез, әрі таза күйінде бәдәуилер арасында ғана үйрене алады деп санаған. Умаийалар түрлі әдеби кештерді де жиі өткізген. Оған белгілі ақындар, шешендер мен әңгімешілерді шақыра отырып, олардан сый-сияпатты аямаған. . . дейді де тағы да дей тұрғанмен умаийалық халифалар ислам дәстүрі мен қағидаларын жиі бұзған. Үкімет билігі қолдарына тие салысымен-ақ олардың өмірі мен тұрмысы алғашқы халифалар тіршілігінен күрт өзгерген. Олар парсылар мен римдіктердің әдет-ғұрпына жиі еліктеген деген қорытындыға келеді.
Осы тұста ғұмыр кешкен бәдәуилер әдебиет пен мәдениет орталығы болған Сирияда тұруға ынтыққан. Мұнда да олар бұрынғы ақындар айтысы кезіндегідей ру, тайпаларын мақтап, қарсыластарын ащы мысқылмен сынауды жалғастыра береді. Өйткені бір-бірімен жаудай жағаласқан түрлі топтар мен ағымдар өз ақынын ұстағысы келген. Сондықтан мадх, хиджа жанры бұрынғыдан да жандана түседі. Қасыдаларда жорықтарды, әскери қару-жарақ, қорған, қамалдарды сипаттау көріне бастайды. Бейнелеу тәсілдері мен образдар жүйесінде ақындық қияли әрі дәл елестету молая түскен. Бірақ халифа сарайлары ірі мәдени-әдеби ошаққа айналып тайпа ақындарын өзіне ынтықтырып шайырларды бәдәуи ортасынан, дала табиғатынан бірте-бірте алыстата түседі. Көптеген соғыс, қақтығыстар уасф жанрының тақырыбын да кеңейткен. Қасыдаларда жорықтарды, әскери қару-жарақ, қорған, қамалдарды сипаттау көріне бастайды. Поэзия афоризмге баи түседі. Дәстүрлі көне нақылға жаңа құрани сөздер қосылады. . . Жаулап алушылардың әдебиетіне бағындырылған елдер мәдениеті әсер ете бастайды. Парсы поэзиясының ықпалымен араб поэзиясы жарқырай да қарапайымдылана, әуездене түседі. Бейнелеу тәсілдері мен образдар жүйесінде ақындық қияли және жанды әрі дәл елестету молая түскен. Нәтижеде поэзияда жасандылық белгілері пайда бола бастайды. Осы ретте қайталап айтар мәселе-ислам діні шығыс елдеріне тез тарап, арабтардың өзге халықпен араласуы әдебиетке жаңа сипат әкелгенімен ол бірден түбірлі өзгеріске ұшырамаған. Бірден ол бәдәуи поэзиясынан қол үзіп кете алмаған. Әдебиетте ғасырлар бойы қалыптасқан бәдәуи поэзиясының игі дәстүрлері түгел сақталған.
Қоғамда, өмірде өзгеше бетбұрыс жасалғанVII - ші ғасырдың соңы мен VIII - ші ғасырдың басында өмір сүрген ақындар ішінен атақтыәл-Ахтал, әл-Фараздақ, Джарир секілді үш шайырды араб әдебиетшілері әдетте "саяси поэзия" өкілдеріне жатқызады. "Саяси поэзия" бәдәуилер заманында тайпа патриоттығы фанатизмінен аса алмаған болса, жаңа дін тұсында тайпа аралық қақтығыстардың сирексуіне байланысты әдебиеттен бірте-бірте жоғала бастаған еді. Енді умаийадтар үкімет басына келген жылдары ол қайта жанданады. Өйткені умаийадтар рулық, тайпалық фанатизм көрігін барынша қыздыруға тырысқан.
әл-Ахтал, әл-Фараздақ, Джарирді қазіргі түсініктегі "саяси поэзия" өкіліне жатқызуға болмайды. Олар сарайдағы саяси өмірге белгілі бір шамада араласқандарымен саясат олар үшін тайпа, ру мүддесін қорғаумен ғана байланысты болды. Олардың сарай ақыны болуы белгілі бір саяси мақсатты көздегендіктен де емес, күн көріс қамын ойлағандықтан еді.
Ақын өмір сүрген кез Умаийалар мен ансарлықтардың жауласып алма-кезек жеңіске жетіп жатқан тұсы болатын. Әл-Ахтал умаийадтар жағына шығып, олардың мемлекет басына келуінің заңды екенін дәлелдемек боп қасыдалар шығарады. Онда ол умаийадтар жауларына барынша шүйлігеді. Қурайштықтардың мәртебелі, қасиетті рудан шыққанын ескерте отырып, ансарларды жерге соғады. Сөйтіп ақын бірте-бірте умаийад тайпасының туын желбірете көтеруші сарай шайырларының біріне айналады. Өз өлеңдерінде ол халифа тағын иумаийадтарға бір Алланың өзі жібенгенін ескертеді. Осындай адал қызметі үшін халифа Иазид оны Дамаскіге шақырып ресми түрде сарай ақыны деп жариялайды. Ақын енді жебеушілерінің басты жауы Али тобы мен аз-Зубайр және Ансар, Қайс руларын қатты сынға алады. Тіпті халифа жасақтарымен бірге бірнеше рет Жорықтарға да қатысады. Халифаттың саяси өміріне белсене қатысқан ақын өз руының мүддесін де ұмытпаған. әл-Ахтал өз міндетін абыроймен атқарған, сарайдағы сөз өнері өкілдерінің беделдісі болған. Ақын кімді мақтап, кімді даттаса да белгілі бір саяси мақсатты көздеген. Мысалы, Умаийадтарды мадақтағанда ол тақты оларға Жаратушысының өзі жібергенін, олар кіммен соғысса да қашанда жеңіске жетіп отыратынын, себебі бір Алланың өзі олардың жағында екенін жауларының есіне сала отырып, Әли тобын Османды өлтіріп, тақты тартып алған деп кіналайды.
Ақын сарайдағыларды мақтаумен ғана шектелмеген. Сонымен қатар ол көптеген сатиралық өлеңдер де шығарған. Ақын әріптесі Джарирдің мысқыл өлеңдеріне ойлы да мәнді жауап берумен қатар оны көп ретте жеңе де білген.
Ақын өзінің сатиралық өлеңдерін бір адамға емес, бірнеше руларға да бағыштаған. Шайыр хиджаларында "нақаид" жанры кездеседі. Бұл жанр көне бәдәуи поэзиясында да болған. Тек оләл-Ахтал тұсында жарқырай түскен.
Нақаид жанрының қағидасы бойынша бір ақын екінші ақынға сатира арнап, оның руын немесе жеке басының кемшіліктерін сынаса, екінші ақын да әріптесінің өлеңдердегі ұйқас, өлең өлшемін сақтай отырып, дәл сондай жолмен жауап беруі керек. Мұны бізәл-Ахталдың Джарирмен айтысатын тұсынан көреміз.
Ақын шығармашылығының араб әдебиеті үшін маңызы үлкен. Өйткені ол исламға дейінгі әдебиет үлгілерін немесе умаийадтар дәуірінің ерекшеліктерін, мысалы түрлі таптар мен жіктердің күресі мен халифалардың сарайдағы тіршілік-тынысын анық та әдемі көрсетіп сарай өмірінің нағыз шежіресін жасаған.
Ал, әл-Фараздаққа келетін болсақ, 641 ж Ирактағы Басра шаһарында Тамим тайпасының белгілі бегінің жанұясында келген. Жас кезінен кемшілік, жоқшылық, қиыншылықты көрмей өскен ақын бертін келе бірбеткей, өрмінез, тұрақсыздығымен аты шығады. Әл-Фараздақ көп үйленіп, ажырасып мәнсіз ғұмыр кешкен. Оны ешкім сыйламаған. Жұрт арасында қадірсіз, кесірлі адам саналған. Сол себептен де ол туған жерін тастап Мекке, Медине, Иемен, Бахрейн, Палестина, Дамаск секілді қалаларды аралап кетеді. Бірде умаийадтардың ежелгі жауы зубайрлықтарды мадақтап жырға қосса, енді бірде олардан да жалт бұрылып, әжуалай бастайды. Умаийад әміршілерінің бірі әл-Хаджажды да әуелде сын садағына алғанымен кейінірек жазадан қорқып мадақтауға мәжбүр болады да, ол қайтыс болған соң даттауға көшеді. Міне, принципсіз, жалтақ ақынның ғұмыры осындай мінезі үшін қауіп, қатерге толы болған. Ақын өнердегі бақталасы Джарирмен көп сайысқан. Ханнаәл-Фахури ол жайлы:"әл-Фараздақ пен Джарир арасындағы шығармашылық тартыс елу жылға созылған. Оған себеп болған Муджашия руының кісілері мен Джарир арасындағы қақтығыстар еді. Өзінің бір өлеңінде Джарирәл-Фараздақ руының бір әйеліне тіл тигізеді. Сондықтан да енді оныәл-Фараздақтың қорғауына тура келеді. Мұндай өнердегі сайыс бүкіл елдге жайылып, әл-Мирбад базарында талай шу тудырған. Жұрт "Фараздақшылар мен Джариршілер" атанған екі жікке бөлініп те айтысқан. Араб әдебиетінің тарихы ақындардың мұндай қатыгез де ұзақ айтысын білген емес. Бұл жанжал Хиджа мен Нақаид жанрында көптеген поэмалар тудырған"- дейді.
Әл-Фараздақ мадақ өлеңдерінде түрлі адамдардың кескін-келбетін, мінез-құлқын әдемі көрсеткен. Сондай-ақ ол Құранның көптеген нақыл сөздерін орынды пайдаланып, оның баяндау әдісіне көп бой ұрған.
Ақын қасыдасы көбіне "фахр" жанрына жататын өлеңдермен басталады. Жауын жерге соға отырыпәл-Фараздақ өзінің шыққан тегін, руын туын түгел мақтайды.
әл-Фараздақ өзінің жомарттығын теңізге, батырлығын арыстанға теңейді де ақындық өнердің өзіне Имру-л-Қайс, әл-Мухалхил, Тарафа, әл-Аашадан мұра қалғанын айтады.
Ханнаәл-Фахуриәл-Фараздақ шығармашылығы жайлы айта келіп ақын жырларының көркемдік қуаты мен тарихи құндылығы жайлы "әл-Фараздақ өлеңдері табиғи ақындық дарыны тудырған нәрсе ғана емес, талантына оның ақындық тілін ұштай алған шеберлігі қосылған. әл-Фараздақ талантын өлеңдерді ойып беріп жатқан жартас деуге болады. Ақынның кейбір өлеңдері белгілі бір тап өкілдеріне ғана түсінікті болғандықтан әдемілігіне, әуезділігіне қарамай кету тарай қоймаған. Әдеби құндылығын былай қойғандаәл-Фараздақ өлеңдерінің тарихи маңызы да күшті. Өйткені оның өлеңдері сол дәуірде өмір сүрген араб халқының өмірі мен әдет-ғұрып, мінез-құлқымен, умаийад мемлекетінің үкіметімен немесе олардың әкімдері жасаған жүгенсіздіктерімен, соғыс және жеңістерімен таныстырады. Сөйтіп, әл-Фараздақ өлеңдері сол кез оқиғасының жүйелі шежіресін жасай алған жырлар деуге болады"- дейді.
Араб сыншылдары умаийалық ақындық үш тағанның ең талантты өкілі, әл-Фараздақтың әдеби бақталасы-Джарир деп есептейді. Ақын Тамим тайпасындағы кедей шаруа жанұясынан шыққан. 653 ж Иеменде туылған.
Ақын ер жетіп, бойына бес қаруын жинай бастаған тұс Джарир менәл - Фараздақ тайпасының арасындағы қақтығыстың күшейіп шарықтау шегіне жеткен кезі болатын. Ақын енді әріптесінің отаны Ирак топырағындағы Басра мен Куфаға сапар шегеді. Умаийадтық халифалардың сарай ақыны болуды көздейді. Сөйткен Джарирді жауынгер әрі әміршіәл-Хаджадж қабылдайды. Джарир әміршіні мақтап оның сый құрметіне бөленеді. Сөйтіп ақын көп ұзамай Қайс Айлан тайпасының көрнекті сөз зергерлерінің біріне айналады. Өз тайпасының мүддесін қорғап, туған руының туы биігірек желбіреуі үшін ақын қалайда енді халифа сарайының ақыны атануға ынтығады. Бұл ойының іске асуынаәл-Хаджадж барынша көмектескен.
Джарир Абуәл-Малик жәнеәл-Уалид ибн Абдәл-Маликтің сарай шайыры дәрежесіне жетеді.
Джарир бірінші рет араб емес, өзге халықтарды өз ұлтымен бірдей көрумен бірге олардың соғыс, сөз өнері, әдет-ғұрып, мәдениет жағынан да арабтармен тең екенін батыл айта алған ақын. Ақынның умаийадтық халифаларға арнаған мадақ өлеңдерінің көлемі әдетте өте үлкен болып келеді. Өйткені, ол өзі мадақтайын деп отырған әкімінің тек қарапайымдылығы, сабырлылығы, кішіпейілдігін ғана емес оның соғыс өнеріне де жетіктігін, халық тұрмысын көтерудегі зерек басшылығын, әсіресе жомарттығын мадақтайды.
Джарирдің көп айтысқан ақындарыәл-Ахтал мен әл-Фараздақ. Бірде көңіл көтеру үшін халифа ақындарды бір-біріне айдап сала бастайды. Бірінші боп сөз бастаған Джарирәл-Ахталдан:"Шешеңнің шошқаларын қайда қалдырып кеттің?"- деп мысқылдап сұрайды. Сонда:"Олар сенің шешеңнің есектерімен бірге жайылып жүр, олар мұнда келсе сені де солардың арасынан көреміз"- деген. әл-Ахталдың уытты сөзіне сасып қалған Джарир "әл-Ахталдан шарап иісі аңқып тұр"- дегеннен басқа ештеңе айта алмай қалады.
Джарир әл-Фараздақты сынағанда тілге тиек етіп оның темір ұстасы жанұясынан шыққандығын айтқан. Өйткені араб халқында темір ұстасы өнер атаулының ішіндегі ең жиіркенішті кәсіп саналған.
Сөз өнерінің ортағасырлық білгірлері әл-Ахтал, әл-Фараздақ, Джарир шығармашылығы туралы таласа келе: "үш ақынның әрқайсысы өз дәуірінде атақты болған"-деген мәселеге келген. Джарирді олар сатираның( хиджа), әл-Фараздақты өзін-өзі мақтаудың ( фахр), әл-Ахталды мадақ ( мадх ) өлеңдерінің шебері деп санаған.
Умаийадтық халифалар үкіметі құлаған соң араб мемлекетінің тізгінін аббастықтар әулеті алған. Аббастықтар тұсында тек Бағдад қана емес Куфа, Басра, Харран шаһарлары да әдеби орталықтарға айналған. Аталған қалалар әдебиет пен өнерде бір-бірімен жарысқа түсіп, әдебиет және тіл ғылымының дами түсуіне жағдай жасайды. Мысалы, Мирбад шаһарына ақындар бұрын өз тайпаларын қорғап, бірін-бірі сынау үшін жиналатын болса, енді ақындық өнерден тағлым алып, үйрену үшін келетін болады.
Аббастықтар әулеті билеген ғасырлар әдебиеті шартты түрде " Жаңару", "Ежелгі дәстүрге оралу", "Әдеби синтез дәуірі" деп аталған үш кезеңге бөлінеді.
"Жаңару" дәуірі кезең әдебиеті VIII ғасырдың ортасы мен IX ғасырдың алғашқы ширегі аралығын қамтиды. Алғашқы аббастық халифалар тұсында жаңа әдебиет, жаңа әдеби дәстүр қалыптасып үлгермегендіктен де поэзияда ешқандай бірлік байқалмайды. Ақындар сарай шонжарларына және ірі феодалдарға жақын жүрген.
"Жаңару" дәуірінің ақындары тайпа дәстүрімен біржола қоштасқан. Мақтау өлеңдерінің сипаты да өзгерген. Егер ежелгі Арабиядағы Лахмид және Гассандық патшалар жанында әміршілермен өзін тең ұстап, қасыдасы үшін сыйлықты сұрап емес, талап етіп алатын ақсүйек, шонжар текті ақын тұрса, ал аббастықтар тұсындағы шайырлар халифа, сұлтан, әміршілер сарайында тілемсек жағдайында күн өткізген. Жаңа қоғам, жаңа өмір келуіне байланысты бірте-бірте әдебиетте же жаңа тақырып туады. Ондай тақырыпты жоғары қауым көңіл-күйі айқындалған. Музыканттар мен әнші, бишілер ерткен халифа немесе олардың уәзірлерінің күндізгі және түнгі түрлі қабылдаулары, отырыс, ойын-сауықтары, шаһар сыртына жасаған саяхаттары секілді жайттер поэзиядан кең көрініс таба бастайды. Шарапты, шарап ішкен адамның көңіл күйін суреттеу шарықтау шегіне жетеді. Бұрынғыдай араб даласын, дала кезген шайырдың саяхаттан мезі болған халін баяндау орнына поэзияда бау-бақша, сарай өмірі, жанға жайлы саяжай тынысы, толқыны жағаны соққылаған Диджла өзенінің табиғаты, онда жүзіп жүрген үлкенді-кішілі кемелер мен желкенді қайықтар, әуелей ұшқан аққу, қаз суреттері кең орын ала бастайды. Сонымен қатар, ежелгі бәдәуи ақындарының поэзиясындағы секілді аң аулау сәттерін сүреттеу де аббастықтар поэзиясынан өз жарасымын тапқан. Бірақ, Бұл сұңқармен немесе, аңшы иттерімен, сілеусінмен аңға шығып көңіл көтеру секілді тек феодалдық қоғамға тән атрибуттардың ғана қызметін атқарған.
Мерекелі, базарлы өмірді жырлаған ақындар шығармашылығында торығу мен өмірден безіну, мағынасыз, мәнсіз өмірден қашып о дүние, жаратушы жайлы ойлау да ұшырасады.
Аббастықтар әулеті тұсында қасыданың композициялық құрылысы да өзгеріске ұшыраған. Оның құрамынан бөлінген өлеңдер "қыта", "муқаттаға" деген атпен хамрийат, тардийат, зухдийат жанрында өмір сүре бастайды.
Ежелден белгілі тауил, басит, раджаз өлең өлшемдері парсы ақындық дәстүрінен келген жеңіл, әрі оңай хазадж, муджтасс өлең өлшемдеріне жол бере бастайды.
Поэзияның тілі де қарапайымдыланып ақын өз сезімі мен көңіл күйін тікелей өз дәстүрінің сөздері мен сөз тіркестерінің көмегімен жеткізген.
"Жаңару" дәуірі көрнекті ақындарының бірі-Башшар ибн Бурд. 714 жылы Басрада қыс құюшы парсының жанұясында дүниеге келген. Әкесі арабтың Укайл тайпасына қарасты бай әйелдің құлы болғандықтан да жас Башшар өмірдің тауқыметін көріп өседі. Аштық пен жоқтық болашақ ақын шаңырағына мәңгі қонақтайды. Сондықтан да оның алғашқы өлең жолдары базарлы балалық шағының қиындықпен өткенін суреттеуге арналған.
И. М. Фильштинский еңбектеріне сүйенсек, Башшар ибн Бурд өмір сүрген тұста арабтар ірге тасын қалаған Басра, Куфа секілді тағы басқа қалалар дәстүрлі араб мәдениетінің шоғырланған жерлері болғанын көреміз. Басып алынған уалайаттардағы арабтандырылған халық араб мәдениетімен етене жақын танысқысы келген кезде көшпелі бәдәуилермен қатынасқа түскен. Араб емес ортадан шыққан қалалық араб филологтары лексика, фразеология және синтаксистің даулы жерлері жайында ежелгі араб поэзиясы мен Құраннан уәж таба алмаса, талас мәселенің жай-жапсарын шешу үшін қалаға келген көшпелі арабиялықтарға хабарласқан. Филологтар және де қалалық ақындар таза араб тіліне жетік бола түсу үшін бәдәуилер арасында ұзағырық ғұмыр кешуді немесе бәдәуилермен қатынасты соза түсуді мансұқ еткен.
Басра ортасы Башшар ибн Бурдқа басқа жағынан да әсер еткен. Мұнда ислам дінінің түрлі ағымдары өмір сүрген. Болашақ ақын солардың қайсысына табан тірерін білмей көп дағдарады.
Башшар есейгеннен кейін де Басрадағы көптеген ақын, әнші, ғалымдардан қол үзбейді. Әсіресе оған жерлесі ибн Ата көп көмек көрсеткен. Өнерпаз достарының арқасында жағдайын тез түзеп алған Башшар енді араб шонжарларының ғұрпын бұзып өзі ғашық болған күңге арнап өлеңдер шығарады. Басра әкімдері ақынды ақыры 744 жылы туған қаласынан аластайды.
Осыдан бастап ақын Ирактың оңтүстігіндегі Харранда, Куфада күн өткізіп, түрлі әміршілерге мадақ өлеңдер арнайды. Сөйткен Башшар туған жеріне тек 762 жылы ғана қайта оралып, халифа әл-Мансур мен әл-Махдиге арнап мақтау жырларын шығарады. Халифалардың сарай ақыны дәрежесіне қолы жетеді. Бірақ шайырдың шындықты жасырмай бетке айтатындығы, халифа сарайындағы уәзірлер былығының бетін ашуы жауларын қатты састырып, соңыра олар ақынға ислам дініне қарсы қозғалыс қоғамының мүшесі деп жала жауып сарайдан қудырады.
Башшар умаийалық және аббас әулеттерінен шыққан халифалар билік құрған кезеңде өмір сүргендіктен де ақын шығармашылығынан осы екі дәуірдің тіршілік-тынысы, сондай-ақ парсы әдебиетінің ықпал-әсері де айқын сезіледі. Башшар өлеңдерінен мадх, хиджа, ғазал секілді дәстүрлі жанрлардың барлығын да ұшырастыруға болады. Бірақ ақынның мадақ өлеңдері ежелгі бәдәуи ақындарының дәстүрін сақтайды.
Башшар нысана еткен адамын жер-көкке сыйғызбай мақтап оның сыйлық бермеске мұраласын келтірмеген. Әсіресе, ақын бай адамның жомарттық жағына көп тоқталған. Ақын сыйлықты аз алса, оған қоқан-лоқы көрсетіп сыйлықты үстемелеп беруді талап етуге де әзір болған.
Башшар өлеңдерінде бұрын кездеспеген тамаша теңеулері мен суреттеулер, баяндаулар мен образ жүйелері жиі кездеседі.
Башшар жастайынан соқыр болып қалғандықтан да лирикалық өлеңдерінде көргендерін емес, нәзік сезіммен қабылдағандықтан, терең сезімдік ләззатын ғана жеткізе алған. Сондай-ақ, ол сарай ақындары секілді өлеңдерін шонжарларға емес, ғұмыры қуаныш пен қайғыға толы халықтың қалың тобына арнай отырып, поэзияға жаңа тақырыптар әкеле алған. Ол әдебиет пен өмірді өзектестіріп, әдебиеттің көркем әдісін дамытып, араб поэзиясының жаңаруына жол ашқан.
Шарап ішіп көңіл көтеру аббастық халифалар тұсында кең етек алады. Ислам діні шығуына байланысты Құран мұсылмандарға шарап ішуге тыйым салғандықтан бұл тақырыпқа жыр жазу да тиылады. Бірақ, әл-Уалид пен Иазид секілді умаийадтық кейбір халифалардың шарапқа әуес болуы бірқатар ақындардың бұл жанрға қайта оралуына түрткі болады.
Осындай шарапқұмарлардың бір тобын хамрийат жанрына жататын өлеңдерімен араб әдебиетінің аспанында жарқыраған жаңару дәуірі әдебиетінің тағы бір тамаша өкілі Әбу Нуас басқарған.
Әбу Нуас 762 жылы Иран атырабындағы Хузистан өлкесінің Ахуаз деген қаласында дүниеге келген. Әбу алты жасқа толғанда ақын жанұясы Басра қаласына қоныс аударады. Бірақ, әкесінің қайтыс болуына байланысты Әбу Нуасты шешесі кісі есігіне беруге мәжбүр болады. Зерек Әбу жұмыс істей жүріп басралық көптеген ақындар мен өнер адамдары, ғалым тілшілермен танысып көп ұзамай-ақ олар құрған түрлі әдеби үйірмелердің белсенді мүшесі болып алады.
Әбу Нуас белгілі сөз зергерлері Әбу Убайда және Халаф әл-Ахмармен жиі қатынаста болған. Бірде Әбу поэзияның асқан білгірі Халафтан қалай жақсы ақын болу керектігі жайлы сұрағанда ол: Өлең жазу үшін әуелі көне ақындардың урджуза, қасыда, қытағаға жататын мыңға жуық өлең жолдарын жатқа білуің керек, - дейді.
Араға уақыт салып, қайтып оралған Әбу Халаф әл-Ахмарға тапсырмасының орындалғанын айта отырып, жыр жазуға рұқсат сұрайды. Сонда Халаф: Жоқ, енді сен жаттағандарыңның бәрінде жадыңнан шығар, - дейді. Әбу Нуас оның айтқандарын бұлжытпай орындағаннан кейін барып қана өлең жазуға рұқсат алады.
Әбу Нуас поэзияны өмірмен тікелей ұштастыра алған ақын. Ақын шығармашылығының ерекшелігі өмір мен әдебиет арасынан аналитикалық байланыс іздеуінде. Өмірді әдебиетке, әдебиетті өмірге қарсы қоймауында. Талантты шайыр бәдәуилер поэзиясының дәстүріне мадх жанры үшін барғаны болмаса ол ежелгі поэзияның қатып қалған канондарына қарсы батыл күрескен.
Хиджа жанрындағы өлеңдерінде ол Башшар секілді қарсыласын жерден алып жерге соқпайды. Руы мен тайпасына да күйе жағуға тырыспайды. Бар болғаны ол мадақ жырлары үшін сыйлықты аз бергендердің сараңдығын сынайды.
Әбу Нуас халифа мен уәзірлер немесе түрлі әміршілер жасаған саяхаты да табиғат көріністерімен ұштастыра отырып әдемі кестелеген. Тардийат жанрына жататын ақынның мұндай өлеңдері өзінің мазмұндылығымен, бай теңеу, көркем суреттерімен ерекшеленеді.
Аббастықтар дәуірі поэзиясының көрнекті өкілдері Башшар ибн Бурд пен Абу Нуас секілді ақындар тек жеңіп, ләззатты өмір және ойын-сауықты жырлаумен ғана атақтары шықса, дәл осы кезеңде мәнсіз, мағынасыз өмір, тұрмыстан безіне сары уайымға салынған ақындар да ғұмыр кешкен. Солардың бірі-Абу - л - Атаһийа.
Әбу-л-Атаһийа 750 жылы әл-Анбар қалашығы маңының Аин ат-Тамр қыстағындағы шаштараз жанұясында дүниеге келген. Жастық шағын Куфа шаһарында өткізген ол есейе келе Бағдадқа қоныс аударып көзешелік кәсіппен айналысады. Бұл кез аббастықтар мемлекетінің тізгіні әл-Махдидің (775-785) қолына тиген тұс болатын.
Ақын өмірі жайлы мағлұматтар өте аз. Барының өзі аңызшыны аралас келеді. Сондай деректердің бірқатарын Абу-л-Фарадж әл-Исфаһанидің Китап әл-ағани, ибн Кутайбаның Ақындар мен өлеңдер, ибн Халликанның Ұлы адамдардың қазасы атты шежңре шығармаларынан кездестіреміз. Аталған авторлардың барлығы да Әбу -л-Атаһийаның халифа сарайында тұрып әл-Махтидің әңгімесі, ақыны болғандығын, кейінірек халифаның Хайзуран атты әйелінің сұлу күңі Утбаға қаншама ғашық боп ынтықса да Утбаның Әбу -л-Атаһийаға мойын бұрмауы, оның өмірден безініп, сары уайымға салынуымен о дүниені уағыздайтын көптеген өлеңдер шығарғанын айтудан әрі аса алмайды.
Аббас әулетінен шыққанәл-Махди, әл-Хади, һарун ар-Рашид, әл-Амин, әл-Мамун, Ибрахим ибнәл-Махди секілді халифалар тұсында ғұмыр кешіп тоқсан жыл өмір сүрген. Абу-л-Атаһийаның бар өмірі аталған халифалар сарайында өткен.
Ұстамдылығы мен сабырлылығы, ойлылығы мен әңгімешілдігі үшін сарайдағы құрметтілер мен уәлі ауыздардың біріне айналып, сый - сияпатқа бөленген ақын 828 жылдары Бағдатта қайтыс болады. Ханна әл-Фахури ақынның өзі қайтыс болған соң қабырының басына төмендегі бәйіттерді жазып қоюды өтінгенін айтады:
Тірілердің құлағы естісін мені,
Естісінде жақсылап есіне сақтасын.

Мен- өз өлімінің аманаты болған адаммын,
Менің қазам секілді ажалдан сақтан!

Мен тоқсан жыл өмір сүрдім.
Енді өз мекеніме мәңгілікке байландым

Егер өз үйінің қабырғалары қауыпсыз болмаса,
Тірі адам өзін қауыпсізбін деп сезіне ме?

Сол себепті де тақулықпен теңесер өзге ас жоқ,
Сен оны қабылдайсың ба, жоқ па?

Өмірінің ерте көктемінде өзге ақындар секілді Әбу-л-Атаһийа да әуелі ылғи ғазал, мадх, хиджа жанрында жазған. Ақынның мадх, риса, хиджа жанрындағы өлеңдері де терең сезімге бөлейтін шынайылығымен, шындықты бетке айтатын туралығымен ерекшеленеді.
Ақын өлеңдерінің көбі зухдийат жанрында жазылған. Яғни, "Зухд" деген сөздің араб тілінде "сабырлық", "ұстамдылық", "төзімділік", "тақуа", "дін тәртібін ұстаушы ", "аскет" деген мағыналары бар. Зухдийат жанрындағы өлеңдер өзге жанрлардағы жырларға қарағанда төмен саналып халифалар мен түрлі әміршілер сарайында оқылмайтын болған. Мысалы, Абу-л-Атаһийа осы жанрдағы өлеңдерін халифаның көңілі құлазып, уайым меңдеген кезде ғана оқиды екен.
Ақын поэзиясы орта ғасырларда аса жоғары бағаланғаны сонша Византия императоры халифа һарун ар-Рашидке арнайы елші жіберіп Әбу-л-Атаһийаны сұратқан. Ақын бұл сапардан бас тартқанымен императорға арнап екі бәйіттен тұратын өлең жолдайды. Әбу-л-Атаһийаның ол бәйіттері кейінірек Византия астанасының бас қақпасы мен импертор есігіне ойылып жазылған деген аңызды Абу-л-Фарадж әл-Исфаһани өз шығармасында айтады.
Сөйтіп, арада жүз жыл өтіп үлгермей-ақ Әбу Нуас қайтыс болған соң алға қойған мақсаты бұлыңғыр да шым-шытырақ "жаңару" қозғалысы дәуірінің әдебиеті құлдырай бастаған. Шарап ішкіштер ортасы мен маскүнем азғындық азайып бірте-бірте жоғала бастайды.
Аббастықтар халық көтерлісінің жеңістерін пайдаланып үкімет басына келгенімен халық үмітін ақтамаған. Халық қозғалысы сондықтан да әрі қарай жалғаса береді. Мысалы, 751 жылы Бұқарада Шарик бастаған көтеріліс бұрқ ете қалса, 776-778 жылдары Мәуренаһрде Муханна бастаған көтеріліс тасқындап кемерінен асып жатады. Әсіресе 815-837 жылдары Оңтүстік Әзірбайжаннан басталып Иранның Исфаһаны мен Керманына дейін Бабек бастаған шаруалар қозғалысының дүмпуі алысқа жеткен. Күрес әлеуметтік теңдік пен жер жүзі барлық адамдарының бірдей құқыққа ие болу керектігін ту еткен.
Зәңгілер мен карматтардың көтерілісі де ел бірлігін қақыратпай қоймаған. Карматар шиа топтарының исмаилдықтар ағымынан шыққан өкілдері болатын. Олар да құлдардан өзге барлық адамдардың әлеуметтік теңдігі үшін мұрат етеді. Осындай көтерілістер үкіметті әлсіретіп титықтатқан. Соңыра ұлан-ғайыр аралықта жатқан халифат ыдырай бастайды.
VIII ғасырдың соңынан бастап Марокконы - Идрис, IX ғасыр басында Тунис пен Алжирді - Аглабид, ал IX ғасырдың ортасынан бастап Мысыр мен Сирияны Тулун әулеті өкілдері биледі.
Осындай аласапыран заманда араб халқының ежелгі дәстүріне ежелден кертартпа топ өкілдері жандана бастайды. Олардың тақымдап тықсыруымен халифа әл-Мутауаккел муғтазилиттерге қарсы шабуылға шығады. Құранның жаратылуы туралы догматты күпірлік деп жариялайды. Ақыл-ой талабына негізделген муғтазилиттердің философиясын құдайдан безгендік дей отырып, олардың басшысы қади Ахмад ибн Әбу Даудты қызметінен тайдырып, орнына ортодокстық көзқарастағы адамды тағайындайды. Үкімет тарапынан жасалған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.