Өнім сапасын басқаруды ұйымдастыру
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педогогикалық Университеті
Экономика және бизнес
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
А.Н.ДӘУРЕНБЕКОВА
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Өнім сапасын арттырудың экономикалық тиімділігі
050506 - Экономика мамандығы бойынша
Орындаған: Налтаева Б.Ж
Ғылыми жетекші
Э.ғ.д., Момынкулова Ш.О
Алматы 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Өнім сапасын арттырудың теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Өнім сапасы: түсінігі, бағалау көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Өнім сапасын басқаруды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Стандартауды және сертификаттауды жүргізу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 Ақ алтын-Береке ЖШС-де өнім сапасының зкономикалық тиімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.1 Ақ алтын-Береке ЖШС-нің технико-экономикалық сипаттамасы ... ... ...28
2.2 Ақ алтын-Береке ЖШС-де өнім сапасын талдау және оның экономикалық тиімділігін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3 Қазақстан Республикасындағы мақта өндірісінің қазіргі жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
3 Кәсіпорында өнім сапасын арттырудың негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... 56
3.1 Мақта саласындағы мақта өңдеуді арттыру және сапасын көтеру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
3.2 Мақта өндірісінің өзекті мәселелерін шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
Кіріспе
Мақта кешенін әлемдегі рыноктық қатынастардың ықпалына бейімдеу, дағдарыс жағдайында саланың өміршеңдігіне жаңа көзқараспен, жаңа өлшемдермен баға берілуі, экономикалық ой-пікірлердің, сараптаудың жаңа әдістерін қолданып, мақта саласын ұйымдастыру үшін өңірдің табиғи, экономикалық, өндірістік ерекшеліктері мен артықшылықтарын ескеріп тұжырымдау қажет.
Қазақстанның оңтүстік аймағы тарихи жағдайына, жер, су және еңбек ресурстарына сәйкес мақта өсіруге мамандандырылған. Осы орайда рыноктық қатынас жағдайында тиімді агробизнесті ұйымдастырудың теориялық негіздерін тереңдету, кешеннің экономикадағы орнын, мақта шикізатын бастапқы және тереңдетілген өңдеу нәтижесінде алынатын өнімдер мен өнеркәсіп тауарларының ішкі рыногын қалыптастыру және бәсекелестікке қабілеттілігін арттырудың экономикалық механизмдерін негіздеу обьективтік қажеттілік.
Сонымен қатар рыноктық қатынастарды жетілдіру жолымен осы аумақтағы халықтың әлеуметтік деңгейін жаңа сапаға көтеру проблемалары мен перспективаларының маңыздылығын арттыру үшін мақта кешенін жан-жақты зерттеу қажеттілігі туындайды. Қазірге дейінгі мақта кешенінің экономикасы бойынша жүргізілген ғылыми зерттеулер бірсыпыра сұрақтарға толық жауап бере алмайды. Себебі кеңестік дәуірдегі калыптасқан экономикалық категориялар ашық, еркін экономиканың түжырымдалған жағдайын толық бағалай алмайды. Нәтижеде қорытындылар, ұсыныстар жасауға жарамсыз.
Мақта кешенінің экономикалық проблемаларын зерттеудің екінші бір қажеттілігі сол, Қазақстанның оңтүстігінде мақта өсіру және өңдеу саласында құрылымдық өзгерістерді әрі қарай дамытудың қажеттілігі бар. Осы жолмен тәуелсіз мемлекетіміздің ұлттық табысын арттыруда саланың үлесін көбейту, ауылшаруашылық дақылдарының арасында табиғи және материалдық өндірістік ресурстарды тиімді етіп қайта бөлу және орналастыру міндеттері тұр.
Мақта кешенінде бәсекелестікке қабілеттілікті арттыру проблемасы ғылыми тұрғыдан теориялық қағидаларды, өнім сапасын арттыру жолдары.
Қазақстанның оңтүстігінде мақта агробизнесін рыноктық қатынас пен ашық экономика жағдайында кешенді және жан-жақты зерттеуге, жаңа экономикалық категорияларды қолданып, тиімділікті және бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру проблемаларының шешімдерін табуға бейімделген. Олар төмендегідей теориялық-методологиялық және тәжірибелік маңызы бар ғылыми жаңалықтар нәтижелерімен айқындалған:
− рыноктық қатынастар жағдайында экономикалық тиімділік және бәсекелестікке қабілеттілік категорияларының мәні және мазмұны тереңдетіліп, саладағы өндірістік мүмкіндіктер шектері, ресурстарды бөлу және тиімді пайдалану баламасын табу әдіснамасы, тиімді протекция және субсидия коэффиценттерін қолданып саланы дамыту немесе тежеу әдіснамасы ұсынылған;
− мақта кешенінің экономикасында салыстырмалы артықшылықты бағалаудың балама құн теориялық концепциясын пайдалану негізінде саланың бәсекелестікке қабілеттілігін анықтаудың жаңа методологиялық әдісіне толықтырулар енгізіліп дамытылған;
− автор өзі ұсынған методологиялық және методикалық әдістердің негізгі қағидаларын пайдалана отырып, мақта кешенін дамытудың тиімділігі мен бәсекелестікке қабілетілігіне оң ықпал жасайтын факторлар мен басымдық берілетін бағыттарды анықтаған;
− мақта өсірумен айналысатын шаруа қожалықтарының бытыраңқылығын еңсеру мақсатында ірілендірілген шаруашылық құрудың ұйымдық-экономикалық негіздері мен параметрлерінің жобалары әзірленген;
− саланы дамыту үшін бағытталған инвестицияларды талдаудың, бағалаудың теориялық негіздері, суармалы жерлерді қалпына келтіруге және құнарын сақтау тиімділігін анықтауға қажетті жобалардың олқылықтары нақтыланып, олардың шешімдері берілген;
− рыноктық қатынас жағдайында бәсекелестікке қабілеттілікті арттырудың негізгі экономикалық механизмдері, ішкі және сыртқы рыноктардағы тиімділікті бағалау мен оны арттыру жолдары ұсынылған;
− мақта саласында интенсивті агротехнология мен инновациялық қызметтерді ендіру, техникалық қорларды қайта жарақтау және ауыспалы егіс жүйесін қалыптастырудын экономикалық тетіктері зерделенген;
− ішкі және сыртқы рыноктарда мақта өнімдері мен тауарларына тұтынушылық қажеттіліктерді қамтамасыз ету мақсатында жүзеге асырылатын құрылымдық өзгерістер және саланы дамытудың болжамдары айқындалған;
− мақта кешенін дамыту мен оның тиімділігін арттыруда өнімді бастапқы, терең өңдеу және мақта-тоқыма кластерін іске асыруда дайын өнімдердің қосылған құндарын арттыру мүмкіндіктері негізделген;
− әлем рыногындағы бағаның құбылмалы жағдайында мақта өнімдерінің ішкі және сыртқы тұтынушыларын қанағаттандырудың стратегиялық даму бағыттары мен бәсекелестікке қабілеттілігін бағалау көрсеткіштері үсынылып, оны мемлекеттік реттеу және қолдау шаралары анықталған.
Дипломдық жұмысымның мақсаты - нарықтық қатынастар жағдайында өнім сапасын арттыруда оның экономикалық тиімділігін бағалау,кәсіпорын мысалында өнім сапасын басқару көрсеткіштерін талдау, өнімнің сапасын арттыру жолдарын анықтау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеті:
oo кәсіпорында өнім сапасын арттырудың теориялық аспектілерін оқып білу;
oo стандарттау, сертификаттау жүйесін қарастыру;
oo Ақ алтын-Береке ЖШС - нің техникалық - экономикалық көрсеткіштеріне сипаттама беру;
oo кәсіпорынның өнім сапасын талдау;
oo кәсіпорында өнім сапасын арттырудың негізгі бағыттырын ұсыну.
Қазақстан экономикасында ауыл шаруашылығын радикалды реформалардың нәтижесінде рыноктық экономикаға өту үдерісі дамып келеді, меншік және шаруашылық жүргізудің жаңа өндірістік қатынастары қалыптасуда. Мемлекетімізде көпнышанды агроқұрылымдарға агробизнесті ұйымдастырудың әкімшілік, экономикалық және құқықтық негізін қолдау мақсатында заңнамалық, нормативтік база жасалған.
Оңтүстік Қазақстан облысының агроөнеркәсіп саласында меншік қатынасын, саланы кешенді өзгертулер, өңірдің ішкі қажеттіліктерін қанағаттандырумен қатар, дамытуда және бәсекелестікке қабілеттілікті арттыруда бірқатар проблемалар бар екендігін ғылыми сараптаулар көрсетті. Әсіресе суармалы жерлерде орналасқан мақта кешенінде бәсекелестікке қабілеттілікті арттыру үшін агроқұрылымдарды қайта құру ұйымдық-экономикалық тұрғыдан жан-жақты зерттеулерді қажет етеді: жерді қалпына келтіру, шаруашылықтарды ірілендіру, озық агротехнологияларды ендіруді, өндірісті интенсивті-индустриалды тәсілмен ұйымдастыру, өңдеу тиімділігін арттыру проблемалары туындауда.
Мақта кешенін әлемдегі рыноктық қатынастардың ықпалына бейімдеу, дағдарыс жағдайында саланың өміршеңдігіне жаңа көзқараспен, жаңа өлшемдермен баға берілуі, экономикалық ой-пікірлердің, сараптаудың жаңа әдістерін қолданып, мақта саласын ұйымдастыру үшін өңірдің табиғи, экономикалық, өндірістік ерекшеліктері мен артықшылықтарын ескеріп тұжырымдау қажет.
Осы жолмен тәуелсіз мемлекетіміздің ұлттық табысын арттыруда саланың үлесін көбейту, ауылшаруашылық дақылдарының арасында табиғи және материалдық өндірістік ресурстарды тиімді етіп қайта бөлу және орналастыру міндеттері тұр.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттерден тұрады. Дипломдық жұмыста 8 сурет, 9 кесте көрсетілген.
1 Өнім сапасын арттырудың теориялық аспектілері
1.1 Өнім сапасы:түсінігі, бағалау көрсеткіштері
Қазіргі нарықтық экономика негізінде шығарылған өнімнің сапасына басқалай талап қояды. Бұл қазіргі дүниеде кез-келген кәсіпорынның өміршеңдігі, оның тауарлар нарығындағы жеке қызмет көрсетудегі орнықты жағдайы бәсекеге жарамдылық деңгейін көрсетеді. Өз кезегінде бәсекеге жарамдылық екі көрсеткішке байланысты - баға деңгейіне және өнім сапасы деңгейіне. Ал екінші фактор бірте-бірте бірінші орынға шығады. Еңбек өнімділігі, ресурстардың барлық түрлерін үнемдеу өнімнің сапасына тікелей орын береді.
Өнім сапасы - бұл белгілі мұқтаждықты қанағаттандыруға үлкен себепші болатын өнімнің пайдалылығының жиынтық ерекшелігі. Өнімнің сапалылығы тек техникалық, тауар тану ғана емес, сонымен қатар ең маңызды экономикалық санаты ретінде ол тұтыну құнына тығыз байланысты. Егерде тұтыну құны - бұл жалпы алғанда тауардың пайдалылығы болса, ал өнімнің сапалылығы - бұл оны пайдаланудағы нақтылы жағдайда тұтыну құнының деңгейіндегі көрінуі.[3]
Сапаны техникалық бағалау бұйымының өндірістік сипаттамасына негізделеді. Ол алдымен бұйым қаншама сапалы жасалады деген сұраққа жауап беруі тиіс, яғни өндірісте атқарылған жұмыстың сапасын анықтайды. Бұлай бағалау қаншама маңызды болғанымен жасалған бұйымның нақты мақсатынан, өның өндірістегі не тұтынудағы ролінен ауытқып кетеді. Өнім сапасын экономикалық тұрғыдан бағалау нақты қоғамдық жағдайларды, атап айтқанда,ұлғаймалы ұдайы өндірісті есепке алады. Бұл жағдайда сапа арттады,сондықтан да ол болжамды пайдалылықты емес, нақты пайдалылықты көрсетеді.
Демек сапаны экономикалық тұрғыдан бағалау оны жалпылама сипаттауға жол бермейді, нақты тарихи талдауды талап етеді. Сапалы бұйым, арине, жоғарғы техникалық тұрғыдан орындалып, дайын өнімд кеңінен пайдалануға мүмкіндік туғызады. Жеке бір өнімді өндіру оның қажеттілігіне байланысты техникалық сипаттамасына да сәйкес келуі тиіс. Егер ол өнімді өндірудегі шапшаңдық, тазалық және басқада техникалық сипаттамалар сол өнңмді қажет етіп отырған тұтынушы талабынан артып кетсе,онда мұның ешқандай пайдасы болмас еді. Сапаның артуының басты белгісі - өнімге деген нақты сұранысты дұрыс пайдалана білуден, тұтынушы талабын толық қанағаттандырудан көрінеді.
Өнім сапасы оның қоғамдық тұтыну құнымен де тікелей байланысты.Бұл жайында К.Маркс былай деп жазған: Тауар сатып алушы оны тек құны бар екен деп қана сатып алмайды, ол оның тұтыну құны болғандықтан сатып алады да оны белгілі бір мақсатта пайдаланады. Олай болса: 1) тұтыну құны бағаланады, демек оның сапасы зерттеледі(олардың саны өлшеніп, таразыға тартылатыны және тағы басқа сияқты) ; 2) бір ғана тұтыну мақсатында пайдаланылатын әр түрлі сорттағы тауарлар бір-бірін ауыстыра алатын жағдайда олардың тиімдісін тұтынушының бұрын таңдайтыны өзінен-өзі түсінікті
Сонымен бірге сапа өнімнің обьективті қасиеті ретінде тұтынудың тұрліше жағдайына байланысты болмайды, яғни ол өнімнің кімнің қолына түскеніне және оның одан қандай пайда тапқанына қарай өзгермейді. Өнім сапасы бір жағынан тұтыну процесінде ғана айқындалады, ал екінші жағынан алғанда тұтынудың кейбір ерекшеліктеріне байланысты да емес. Сырт қарағанда қайшылықты болып көрінетін бұл мәселе былайша шешіледі: өнім сапасы тұтынудың белгілі бір нақты жағдайларында ғана анықталады.Әрбір өндірілген өнімнің адамның көптеген қажеттерінің бірін ғана өтейтін пайдалы қасиеттері болады. Алайда өнімнің пайдалылық дәрежесі, оның өз мәнін өтеу қасиеті түрліше болуы ықтимал. Қорыта айтқанда, сапасы деп - ол өнімнің тұтынушының белгілі бір қажетін өтеу үшін, яғни өнім өзінің шығарылған мақсатын толық ақтауы үшін керекті оның бойындағы пайдалы қажеттердің жиынтығын айтамыз. Техникалық процесс қарқынының артуы мен өнім сапасының жақсаруына байланысты еңбек өнімділігі артады. Біріншіден жаңа тауарлар пайда болып, бұрынғылар жетіліп, өнімді пайдаланудың тиімділігі артады, яғни бұл кейбір тұтыну қажеттерін аз ғана өнім мөлшерімен қанағаттандыруға мүмкіндік береді. Екіншіден, техникалық тұрғыдан жарақтану дәрежесінің өсуі мен өнім сапасының артуы машиналарға, құралдарға, шикізатқа, техникаға байланысты.
Өнімнің сапа деңгейі оның салалық көрсеткіштері, жүйесі негізінде анықталады. Бұл деңгейді анықтау үшін мұның әрбір көрсеткіштерінің сандық маңызын білу және ұқсастық өнім көрсеткіштерімен салыстыру қажет, өнімді шығаруға сіңірілген еңбекті үнемдейді, бұл қоғамның өнімді өндіруге кететін шығынын азайтады. Осылайша, өнім сапасын арттыру қоғадық өндірістің тиімділігіне игі әсер етеді.
Өнім сапасы - кәсіпорын қызметінің белгілі бір өзіндік айнасы секілді. Әрбір кезеңде өнімді сапалы өндіріпжәне оны үнемі арттырып отыру - экономикалық дамудың басты талабы. Өнім сапасының артуы қоғамдық қаржыны үнемдеуге, халық сұранысын толық өтеуге, сондай-ақ сыртқы саудадағы әр түрлі бәсекелестерден озып шығуға мүмкіндік береді. Экономика неғұрлым өркендеген сайын, өндірістің көлемі ұлғайған сайын қоғамның өндірілетін өнімнің сапасын деген талабы арта түседі. Мүндай жағдайда халықтың да, кәсіпорындардың да тұтыну мүмкіншілігі кеңейеді. Тұтас алғанда қоғам да, кәсіпорындар да, халық та сол мүмкіншілікті пайдаланып, өндіріс орындарынан жаңа және сапалы тауарларды өндіруді толық талап ете алады. Ұзақ уақыт тұтынатын өнімнің сапасын артырудағы басты бағыттардың бірі оның беріктігі мен шыдамдылығы болып табылады. Бұлда өнім өндіруді артырумен тең. Жоғары сапалы өнім өндіру - біздің шаруашылығымыздың ең бір маңызды буыны. Кейбір шикізаттардың жетіспеуі салдарынан кәсіпорындар қолына түскенін алады, кейін өндіріс технологиясы бұзылады. Сайып келгенде өнім сапасы төмендейді.
Демек, сапаны арттыру жөніндегі шаралардың экономикалық тиімділігін дұрыс есептеп отыру қажет. [4]
Өндірілетін өнім саны мен сапасы елдің ұлттық байлығының көзі болып табылады. Өнімнің жоғарғы сапасы - ұлттық байлықтың өсуінің интенсивті факторы. Өнім сапасы қоғамдық және жеке қажеттіліктерді қанағаттандыруы қажет.
Сапа - өнімді, қызметті бағалаудың негізгі критерийі және ол әр адамның, сонымен қатар тұтастай қоғамның өмірін анықтайды. Сапа жоғары стандарттың индокаторын сипаттайтындықтан, өндіруші өзінің өнімін жарнамалау кезінде міндетті түрде оның сапасы туралы айтады. Өнңм сапасы - көтеген елдер тәжірибе бойынша дағдарыстан шығудың жолын ашатын негізгі кілт. Өмір сүрудің сапасына материалдық орта, яғни өнім, қызмет көрсету сапасы белгілі деңгейде әсерін тигізеді.
Сапаның көрсеткішін анықтау оның сандық маңызын өзін өзі түсіну болып табылады. Ол үшін практикада өнімнің өзіндік ерекшелігіне байланысты мына төмендегі әдістер пайдаланылады:
өлшеуші әдіс ( аспаптар, приборлардың көмегімен );
oo тіркеу әдісі -- бұл тіркеуге және есептеуге негізделген. Тіркеу әдісімынадай көрсеткіштермен, атап айтқанда: қауіпсіздік, патенттік-құқықтық, стандарттау, сәйкестендірумен анықталуы мүмкін;
oo есептеу әдісі -- өнімнің сапасы жөніндегі көрсеткіштерді анықтау үшін арнайы математикалық үлгілерді қолдануға негізделеді;
oo органолептік әдіс -- адам мүшесін сезу-көру, есту, дәм, түйсінуді талдауды қамтиды. Табылған маңыздылықтың дәлдігі және растылығы адамдардың біліктілігі, заңдылығына және қабілеттілігіне байланысты;
oo социологиялық әдіс -- өнім, оны нақты немесе тұтынушылардың мүммкіншілігі туралы пікірлерді талдау және жинау негізінде жүзеге асырылады;
oo сарапшылық әдіс -- мамандар тобы арқылы іске асырылады. Мысалы, дизайнерлер, дәм айырушылар.
Нарықтық жағдайда, тұтынушының қанағаттануы тауарға деген өзінің ерекшелігінің жиынтығы сатып алу сату актісінде көрінеді. Мұндай ерекшеліктің үйлесуі, өндіруші мен тұтынушының мүдделерінің сақталуы негізінде тауарлар және тұтынушылар талабының сипаттамасын, сол сияқты нарық жағдайында тауардың толық сәйкестігін бәсекенің жарамдылығы деп атайды.
Өнімнің бәсекеге жарамдылығы ерекше жағдайын қанағаттандыруына мүмкіндік беретін тұтыну кешенінің (сапалық және сандық) сипаттамасын анықтайды. Бәсекеге жарамдылығы өнім рынокта жеңіл және тез сатылады. Әрбір сатып алушы өзінің жеке мұқтажын ең жоғары қанағаттандыратын тауарды ғана алады. Жалпы алғанда, сатып алушылар бағалармен салыстырғанда қоғамдық мұқтажына толық сәйкес келетін тауарды сатып алады. Сондықтан, сатып алушының тауарға деген қанағаттанушылық деңгейінде жеке дара көрсеткіштер пікір жиынтығын құрайды, оның тағы да нарықтың пайда болу қарсаңында қалыптасады.
Сонымен, тауарға бәсекенің жарамдылығын, оның сапалық және құндық сипаттамасының жиынтығы деп түсінуге болады. Ол сатып алушының нақтылы мұқтажын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді және сатып алушы үшін тиімділігі ұқсас тауар -- бәсекелестер ерекшеленеді.
Бұл маңызды көрсеткішті анықтаудың бірнеше тәсілдері белгілі. Олардың ең көп таралғандарына қысқаша тоқталайық.
Тауардың бәсекелестік жарамдылығын анықтағанда бұл тәсіл екі өлшемді еске алуы мүмкін; өнімнің өзіндік құны, тауарды сату және оның сапалылық деңгейі. Сөзсіз, бәсекеге жарамдылығы артығырақ болатын тауар оны өндіруге, сатуға кеткен шығындар ең төмен, ал сапа деңгейі бәсекелес тауарға қарағанда жоғарылау болатын болса.
Бұл тәсіл техникалық деңгейін және сату бағасын есепке ала отырып, бәсекелестік тауарларды салыстыруға негізделген. Бұл тәсілге сәйкес басында салыстырмалы сапаның сандық көрсеткіштерінің деңгейі және базалық үлгілер (тауар) мына формуламен анықталады:
КК = ККа ККт ККс
мұнда, КК -- тауар деңгейінің кешенді көрсеткіші;
ККа -- эстетико-эргономикалық деңгейінің кешенді
көрсеткіші;
ККт -- техникалық деңгейдің кешенді көрсеткіші;
ККс -- көрсеткіш кешенінің сенімділігі.
Бұл тәсілде бәсекеге жарамдылықтың деңгейі қалай техникалық, солай экономикалық параметрге салыстыру негізінде анықталады. Сонымен, техникалық параметрден тек сатып алушылар осындай ең жоғары деңгейде қызықтыратындарды таңдайды. Біздің республикада өткізіліп жатқаң нарыққа көшу сапа және өнімнің бәсекеге жарамдылығы жөніндегі мәселеге жаңадан қарауға мәжбүр етеді. Егер бүгін емес, ол ертең бәсекелестік нарығының дамуы өнімнің сапалық даму серпінін және деңгейін арттыруға еріксіз көндіретін болады.
Өнімнің сапасын басқару -- бұл белгілеу, камтамасыз ету және сапаның қажетті деңгейін қолдау мақсатындағы құру және пайдалану немесе өнімді тұтыну кетіндегі жүргізілетін іс-әрекет. Соңғы кездерге дейін кәсіпорындарда сапа проблемасын шешу кезінде нарықтылық қажеттілік есепке алынбай өнім сапасы техникалың деңгейге бағытталды. Сапаны басқару мәселелерімен техникалық бақылау және сапаны талдау бөлімдері айналысты. Олардың функцияларына бұйымдар параметрлерін (белгілер) тексеру, өндірістік процестердің әрбір операцияларында қолданылатын шикізаттар, материалдар, жабдықтардың дәлдік жұмыстары, өнімде табылған кемістіктер, оларды талдау және себептерін белгілеу кіреді.
Өнімнің қасиеттері сандық және сапалы сипатталуы мүмкін. Өнімнің сапасын құрайтын, оның бір немесе бірнеше қасиеттерінің сандық сипттамасы өнім сапасының көрсеткіші деп аталады. Өнім сапасын оған тікелей қатынасы бар және өнімнің тағайындалуына сәйкес анықталған, көрсеткіштер жиынтығы бойынша ғана бағалау керек, өнім сапасының көрсеткіштері салыстырмалы сиптта болады, өйткені анықталған және болжанатын қажеттіліктер уақыт өткен сайын өзгеруі мүмкін тұтынушыны қанағаттандырған, бүгін қолайсыз шығуы мүмкін. Көрсеткіштер жүйелерін таңдау принциптерін регламенттеу нормативтік-анықтамалық құжаттамада көрсетіледі, сапаны бағалаудың сандвқ әдістері сапаны меңгерудегі дербес бөлім - квалиметрияны құрайды.
Сипатталатын қасиеттері санына байланысты көрсеткіштер дара және кешенді болып бөлінеді. Дара көрсеткіштер өнімнің қандай да бір қасиетін сипаттайды. Кешенді көрсеткіштерді жалпыланған (ол бойынша сапаны бағалау қабылданған, қасиеттердің аса елеулі жиынтығын сипаттайды), интегралдық (жиынтық пайдалы эффектінің және пайдаланудың жиынтық шығындарының қатынасын сипаттайды) және индекстік (әр текті өнім сапасының қатынасын көрсетеді) деп бөлу қабылданған.
Қолданылуы бойынша көрсеткіштер абссолют (натурал және құндық бірліктермен орнектеледі) және салыстырмалы (базалық, эталондық немесе бәсекелесуші үлгімен салыстырғанда қасиеттерді сипаттайды).
Сипатталатын қасиеттері бойынша сапа көрсеткіштері келесі топтарға бөлінеді.
Тағайындалу көрсеткіштері өнімнің мәнін, өнімнің тағайындалуы бойынша (мысалы, пайдалы жұмыс, өнімділік, куат) пайдаланудың берілген жағайларында өз қызметтерін орындау қабілетін анықтайтын қасиеттерін сипаттайды.
Сенімділік көрсеткіштері өнімнің уақыт өткен сайын талап етілетін функцияларды берілген режимде орындау қабілетін көрсетеді.
Технологиялық көресеткіштері өнімнің өмірлік циклінің барлық сатыларында шығындардың оңтайлы бөлінуін сипаттайды (мысалы, материал сиымдылығы, нңбек сиымдылығы, өзіндік құн, қор сиымдылығы).
Тасымалданушылық көрсеткіштері өнімнің оны пайдаланусыз тұтфнусыз тасымалдауға бейімделгендігін сипаттайды. Тасымалдауға дайындаудың ұзақтығы мысал болуы мүмкін.
Стандарттау және біріңғайлау көрсеткіштері өнімнің құрамындағы стандарттық, біріңғайланған және соны бөліктертерінің пайдалану дәрежесін көрсетеді. Мысал - стандарттық бөліктердің құраушылардың жалпы санына қатынасы.
Патенттік-құқықтық көрсеткіштер өнімнің патенттік қорғалу дәрежесін және пайдалану кезінде қоршаған ортаға зиянды әсерлердің деңгейін көрсетеді. Олар қоршаған ортаға қауіпті және зиянды химиялық лақтырыстардың деңгейін, акустикалық әсерлер деңгейін, электромагниттік, радиациялық және басқа сәуле шығарулар және т.б. деңгейін анықтайды.
Эргономикалық көрсеткіштер пйдалану ыңғайлылығымен жайлылығын патенттік тазалығын сипаттайды.
Экологиялық көрсеткіштер көрсетеді. Бұл топқа гигиеналық (жарықталғандық, шаңданғандық, шу және т.б. деігейі), антропометрияалық (ұтымды және ыңғайлы жұмыс позасын, дұрыс отыруды және т.б. қамтамасыз ететін), физиологиялық және психо физиологиялық (адамның есту, жылдамдықтық, энергетикалық мүмкіндіктеріне өнімнің сәйкес келу көрсеткіштері), сондай-ақ психологиялық (өнімнің адамның дағдыларына, оның ақпаратты қабылдау және қайта өңдеу мүмкіндіктеріне сәйкестігі) көрсеткіштердің қосалқы топтары кіреді.
Талғамдылық көрсеткштері өнімнің адамға талғамдық әсер етуін сипаттайды. Мұнда көркем мәнерлілік, нысандардың рационалдылығы, композицияның тұтастығы,өндірістік орындауды жетілдіру көрсеткіштерін атап көрсетеді.
Экономикалық көрсеткіштер пайдалануға жұмсалатын шығындардың дегейін сипаттайды. Энергияны тұтын удеңгейі, жұмсалатын материалдарға шығындар мысал болуы мүмкін.
Бизнес - процесс элементтері бойынша сапа көрсеткіштері келесі топтарға бөлінеді:
Ақпараттық (ақпаратты алумен,қайта өңдеумен және беру мен байланысты);
Материалдық (шикізатты, материалдарды, жартылай дайын өнімдерді кірістік бақылау жүргізуді қамтамасыз ету );
Техника-технологиялық (жабдықтарға қызмет көрсетумен және оның күйімен байланысты);
Еңбектік (персоналдың біліктілігін, персоналдың сана облысындағы дайындығы деңгейі);
Ұйымдастырушылық (өнідірісті ұйымдастырудың прогрессивті әдістерінің қолдаылуын көрсетеді).[14]
1.2 Өнім сапасын бақылауды ұйымдастыру
Нарықтық экономика жағдайында бәсекелестік нарықтың тұрақты элементі болып саналады. Мұндай жағдайда тек сапасы жоғары өндіруші ғана жеңеді.
Ал өнімнің сапасын жақсарту жүйесі дегеніміз - ол сапа талаптарын қанағаттандыру оның ішінде жобалау конструкторлық және өзара ақпараттық талаптарға сай келуі үшін пайдаланатын әдістер мен тәсілдер жиынтығы.
Өнім сапасы кәсіпорынның салыстырмалы қамтылған нарық пен бағалық бәсекелестік жағдайындағы қызмет етуінің маңызды факторларының қатарына жатады. Сапа - қызметтің барлық жақтарының тиімділігін сипсттайтын кешенді ұғым. Олардың қатарына стратегия жасауды, өндірісті ұйымдастыруды және маркетингті жатқызуға болады. Өнімнің техникалық деңгейімен сапасын жоғарылату ғылыми - техникалық қарқынын және өндірістің тиімділігінің өсуін анықтайды, экономиканың интенсивтендірілуіне, отандық тауарлардың бәсеке қабілеттілігіне елдің халқының өмір деңгейіне зор әсер етеді.
Шығарылатын өнімнің сапасын кез келген кәсіпорынның қызметінің басты критерийлеріне жатқызуға болады. Өнімнің сапасын жоғарылату кәсіпорынның нарық, ғылыми-техникалық прогресс жағдайындағы тұрақтылығын, ресурсдың үнемділігін анықтайды.
Өнім сапасын басқару - өнімге деген қажетттіліктің сипаты мен көлемін анықтауды, қазіргі уақыттағы сапа деңгейін бағалауды, өнім сапасының жоспарланған деңгейін қамтамасыз етуді қамтитын процесс.
Өнім сапасын басқару өнім сапасын қамтамасыз ету мақсатында өндіріске әртүрлі функиялар арқылы әсер ету процесі болып табылады. Бұл йункциялардың құрамына келесілер енеді: сыртқы ортамен өзара байланысы, сапа саяасаты және сапаны жоспарлау, персоналды оқыту және мотивациялау, сапа бойынша жұмыстар ұйымдастыру, сапаны бақылау, сапа туралы ақпарат шараларды жобалау, шешім қабылдау және шараларды іске асыру[15]
Өнімнің сапасын басқаруды жетілдіруде отандың өндірушілердің алдына қойылатын негізгі проблемалар, олар:
өнімнің сапалылығын басқару жүйесіне маркетинг қызметі механизмін қосу;
oo тұтынушыға және барлық өндірістік қызметтерде сапаны басқару жүйесін қалай бағыттау;
oo өнімнің өмірлік кезеңінің барлық белестеріндегі сапаны басқару жүйесіндегі механизм әсерлерді күшейту.
Сапаны басқару жүйесін енгізу кәсіпорында мынадайміндеттерді шешуге мүмкіндік береді:
- жоғары сапалы өнімнің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
- өнім көлемін ұлғайту және оны сататын нарықты (рынокты) табу;
- жоғары бағада сататын өнімді көбейту мүмкінділігін қарастыру;
- өнімнің бәсекеге жарамдылығы және қаржы жағдайының тұрақтылығы жөніндегі проблемаларды шешу.
Сонымен, өнімнің сапасын басқару әрбір кәсіпорындарда жүйелі түрде іске асқан жөн.
кәсіпорындарда шығарылатын өнімдердің сапасы - нарықтық жағдайда қызметтің негізгі факторы болып табылады, себебі, нарықтық саралымды кеңейтуді, кәсіпорынды жаңдандыруды, пайданың артуын қамтамасыз етеді;
oo халықаралық тәжірибе көрсеткендей, сапалылықты арттыру қызметі жүйелік басқару шеңберінде жүргізілуі мақсатқа сай болғаны дұрыс, өйткені, өнімнің барлық өміршеңдік кезеңін қамтиды -- жобалаудан бастап жұмысшыларға және кәдеге жараттуға дейін;
oo өнімнің сапасын басқару стандарттауға негізделеді Ол ұлттық шаруашылықтың, халықтық, қорғаныстың, экспорттың қажеттілігі үшін дайындалатын өнімдерге үдемелі талаптарды анықтайтын нормативті-техникалық негізі болып табылады;
oo дайындалған өнімнің сапасының түпкілікті бағалылығы сертификат көмегімен жүзеге асырылады, өнімді сапауды, тиісті сертификат беруді, бағалау сынағының көмегіен кейінгі өндірістің жағдайы үшін өнімді таңбалауды және бақылауды білдіреді;
oo өнімнің сапасын басқаруда нормативтік актілерді іске асыру сапаны және өнім қауіпсіздігі заңдылығын қамтамасыз етуде тиімділік жүйені ұйымдастыруды талап етеді.
oo шетелдік және отандық практиканы еске ала отырып, құрылған өнімнің сапасын бақылаудың нормативтік-құқықтық базасы Қазақстан Республикасының аумағында адамдардың және жеке тұлғалардың құқықтарының бұзылуында құқықтарын және мүдделерін қорғаудан тұрады;
Өнім сапасын басқару - бұл барлық деігейлердегі сапасы тиімді өнім жасауды және оны толықтай пайдалануды қамтамасыз етуші жағдайлармен факторларға тұрақты, жоспарлы, мақсатты бағытталған ықпал ету процесі. Өнім сапасын басқару механизмі сапаны басқарудың негізгі функцияларын тиімді жүзеге асыруды қамтамасыз етуі тиіс.
Өнім сапасын басқару механизмін жүзеге асыру үшін интегративті қасиеттерге, яғни оны құраушы элементтерге тән емес қасиеттерге ие, бір тұтастықты беретін, өз ара байланысты және өз ара әрекет етуші элементтердің жиынтығы жүйесі қажет.
Сапаны басқару жүйесін жасау кезінде жұйелі көзқарас ережесін пайдаланған жөн. Қазіргі заманғы жағдайда олардың ішінде келесілері неғұрлым өзекті:
1. Жүйе құрылымы икемді, қатаң байланыстар саны аз, жаңа міндеттерді орындауға тез икемделгіш болу керек. Жүйенің мобилдігі оның нарық талаптарына тез икемделу шартының бірі болып табылады.
2. Халықаралық интеграцияның және біріктіруді кеңейту жағдайында жүйені құрастыру, қызмет жасау және дамыту үшін ел ішіндегі және халықаралық стандарттау негізінде оның басқа жүйелермен құқықтық, ақпараттық, ғылыми-әдістемелік және ресурстық қамтамасыз ету бойынша сәйкес келуіне қол жеткізу керек.
3. Жүйені дамытудың жалғыз жолы инновациялық болып табылады. Жаңа тауарлар, технологиялар, өндірісті ұйымдастыру әдістері, менеджмент және басқа да салаларға жаңалықтарды ендіру қоғамды дамыту факторы қызметін атқарады.
Өнім сапасын қамтамасыз етудің басқарушы шығын жүйесі (басқару субъектісі)
7
7
1 2
777
... . 6
Сапаны қамтамасыз етудің басқарылатын шығын жүйесі (басқару объектісі)
33 4
Cурет 1.Кәсіпорынның сапаны басқару жұйесінің қарапайым моделі
1- басқарушылық ықпалдар және тікелей байланыс арнасы бойынша сапаны басқару бойынша ақпарат; 2 - кері байланыс арнасы бойынша басқарылатын шағын жүйенің жай-күйінің сапасы туралы ақпарат; 3 - жүйе кірісіндегі ресурстардың сапасы; 4 - жүйенің шығысы (өнімнің сапасы); 5 - сапаны басқару бойынша сыртқы ықпал етушілері; 6 - шығыс құжаттарының (шешімдердің) сапасы ; 7 - сыртқы орта сапасы туралы ақпарат.
Қазіргі заманғы сапаны басқару жүйесі келесі ұстанымдарды негізге алып құрылуы тйіс:
1. Тұтынушыға бағытталу. Ұйымдар өздерінің тұтынушыларына тәуелді, сондықтан олардың ағымдағы және болашақтағы қажеттіліктерін түсінулері, талаптарын орындаулары және олардың үміттерін орындауға тырысулары қажет.
2. Басқарушының жетекшілігі. Басқарушылар мақсаттардың бірлігін және ұйым іс-қызметінің бағыттарын қамтамасыз етеді. Олар ұйым міндеттерін шешуге жұмысшылар толығымен тартылуы мүмкін ішкі ортаны жасауы және оны ұстап тұрғандары дұрыс.
3. Жұмысшыларды тарту. Барлық деңгейлердегі жұмысшылар ұйымының негізін құрайды және олардың түгелдей тартылуы ұйымға олардың мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.
4. Процестік көзқарас. Егер іс-қызмет және сәйкесті ресурстар процесс ретінде басқарылса күтілген нәтижеге тиімдірек қол жеткізуге болады.
5. Менеджментке жүйелі көзқарас. Өзара байланысты процестерді жүйе ретінде айқындау, түсіну және басқару үйымның өз мақсатына жнтуде нәтижелілік пен теңдікке қол жеткізуге ықпал етеді.
6. Үнемі жақсарту. Ұйым іс - қызметін үнемі жақсартуды оның тұрақты мақсаты ретінде қарастыру қажет.
7. Нақты жағдайға негізделген шешім қабылдау. Тиімді шешімдер мәліметтер мен ақпараттарды талдауға негізделеді.
8. Жабдықтаушылармен өзара ұтымды қарым-қатынастар. Ұйым және оның жабдықтаушылары өзара байланыста және өзара ұтымды қатынастар екі жақтыңда құндылықтар қалыптастыру мүмкіндіктерін жоғарылатады.
Ғылым мен техниканың қазіргі жағдайы сапаны басқаруды әр түрлі технологиялық тәсілдермен жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Оларды автоматтық, автоматтандырылған, механикаландырылған және қолмен деп жіктеуге болады.
Сапаны басқарудың технологиялық тәсілдерін жүзеге асыру кезінде графикалық тәсілдер жиі пайдаланылады, соның ішінде бақылау карталары тәсілі. Бақылау карталары түрінде құрастырған графиктер қарапайым графиктерден реттеу шекараларын көрсететін арнайы сызықтардың болуымен ерекшеленеді. Бақылау карталары өнім сапасын бақылау кезінде және технологиялық үрдістерді реттеу кезінде пайдаланылады.[16]
Өнімнің сапасын жаксарту үшін сапа жөніндегі мәселені жан-жакты карастырған жөн. Ол үшін шикізат техникалық қүралдарына, оны дайындау жане ұйымдастыруға байланысты қойылатын талаптар өзара келісілуі қажет.Көптеген өндірістік кәсіпорындар өнім сапасын басқару үшін Өнім сапасын басқарудың кешенді жүйесін дайындау қажет. Кешенді жүйе өнімді жобалау,өндіру жане пайдалану мен тұтынудың барлық кезеңдерінде өнім сапасын арттыруға ұйымдастырушылық, эканомикалық, әлеуметтік техникалық шараларды қамти отырып біркелкі әдістемелік талап қоюды қарастырады.
Өнім сапасын басқару өнімнің өміршеңдігінің барлық сатыларында (болжау, дайындау, өнім өндіруге өндірісті дайындау,өнімді өндіру ж.т) жүргізіледі.
Өнімді болжау және дайындау сатысында моделъдердің жаңа үлгілерін жасау, өнімнің техникалық деңгейін бағалау жұмыстары атқарылады. Өнімнің техникалық денгейін бағалау үшін оның әлемдік деңгейге сай келетіндігін белгілі бір корсеткіштерін салыстыруды талап етеді.
Өнімді өндірісте игеру жане өнімді даиындау кезеңіне байланысты әлемдік деңгеиге сай келетін көрсеткіштердің екі категориясы анықталады:өндірілетін өнімді даиындау немесе оның техникалық деңгейін бағалау үшін қолданылатын қазіргі әлемдік деңгейі,өнім өндіру немесе перспективалық әлемдік деңгей.
Ал,өнімді өндіру үшін өндірісті дайындау жане өнімді өндіру сатысында өндірісті техналогиялық түрғыдан даиындау кезінде өнім сапасының жоғары деңгейіне жету үшін бағытталган шараларды жүзеге асыру,оларды бағалау мен бақылау құралдарын енгізу сияқты көптеген жұмыстар жүргізілуі тиіс.
Өнімнің айналымы мен өткізу сатысында дайын өнімнің сапасын тасымалдау, сақтау, сату кезінде стандарттар мен техникалық шарттарга сай болуын барынша сақтап қалу қамтамасыз етілуі қажет. Өнімді сату мен тұтыну кезінде рекламатция ақауларды талдап,есепке алып өнімге тұтынушылық сұранысты зерттеу жұмыстары жан-жақты жүргізілуі тиіс.
Өндірістік кәсіпорындарда сызықтық басқарудың барлық деңгейінде өнім сапасын басқару шаралары жүзеге асырылады. Өнімнің сапасын басқару мен бақылаудың жалпы басшылығын кәсіпорын басшысы өз мойнына алады. Кәсіпорында өнім сапасын басқару, бақылау жүйесін дамыту және оған байланысты жұмыстарды реттеу міндеттерін шешумен техникалық бақылау бөлімі айналысады.
Сонымен қатар өнім сапасын бақылау үшін біріңғай өнім сапасын басқару жүйесі қолданылуы тиіс. Бұл жүйенің негізгі мақсатына халықты тұтынатын тауарлалмен қамтамасыз етуде өндірістің тиімділігін арттыру мақсатында кәсіпорын өндірнтін барлық тауарлардың сапасын арттыру үшін ғылыми-техникалық , өндірістің, әлеуметтік-эканомикалық мүмкіндіктерді жан-жақты пайдалану қажет болады. Сонымен қатар аталған мақсатқа жету үшін жаңа өнім түрлерін жасау жане оны игеру, жоғары сапалы өнімді өндіруді арттыру, сапасы төмен ескірген өнім түрлерін өндірістен алып тастау, өнімді тұтынушыға жеткізу жане қолдану барысында сапаны жоғалтпау жұмыстары жүргізілуі қажет.
Өнім сапасын басқару жүйесін тиімді жүзеге асыраудың негізгі шарттарының біріне оны техникалық бақылауды ұтымды ұйыидастыру жатады.
Техникалық бақылау жүйесі (бақылау обьектісі, бақылау операциялары және оның тізбектілігі, техникалық жабдықтау,жұмыс істеу режимдері, әдістер, бақылау операцияларын механикаландыру жане автоматтандыру құралдары) өндірістік үрдістің бөлінбейтін құрамдас бөлігі болып саналады да,өндірістің технологиясы мен бірге техникалық бақылау бөлімінің қатысуымен немесе олардың келісімімен дайындалады. Міндетті түрде бекітілген техналогиялық үрдістер құрамына тіркеледі.
Бақылау операцияларын орындаушыларға жұмысшылар, бригадирлер, өндірістік болімднрдің шеберлері (мастерлер) жатады. Алдын ала белгіленген сапамен өнім өндіруді өамтамасыз ететінарнаулы қызмет аткарушы бөлім жұмыс істейді. Өнім сапасын техникалык бақылау келесі бағыттар бойынша топталады. Өндірістік үрдіске қатысты бақылау кіруші, операциялық шығушы болып үш топқа бөлінеді. Кіруші бақылау дегеніміз кәсіпорынға келіп түсетін материалдық-техникалық жабдықтау элементтері мен сыртқы серіктестік байланыстарды бақылау жұмыстарын жатқызатын болса, операциялық бақылауға өнімді шығушы бақылауға дайын өнімді,жиынтық бірлікті,аяқталған дайын бірліктерді бақылау жатады.
Атқаратын міндетіне қарай бақылау ағындық,қабылдау инспекциялық болып тағы үш топқа бөлінеді. Ағындық (ескерту) бақылауға өндірістегі ақауды болдырмау мақсатында болатын бақылау түрін айтады, қабылдауды бақылау іске жарайтын еңбек заттарын қабылдау және олардың ақауларын анықтау үшін жұргізілетін бақылау жатады; инспекциялық бақылау өнім сапасын бақылаушылардың жұмыс сапасын бағалаумен айналысатын қызметкерлердің жұмысын айтады (мысалы, бақылаушылардың жұмысын бағалаушы қызметкер өзін - өзі бақылаушы технологиялық тәртіпті қадағалаушы және тағы басқалар болып бөлінеді).
Обьектіні қамту дәрежесіне байланысты бақылау жалпы - дайындалатын өнім немесе обьектілердің бәрін тексеру; таңдамалы - дайындалатын өнімнің немесе обьектінің бір бөлігін тексеру болып екіге бөлінеді.
Бақылау операцияларын жүргізу орнына байланысты стационарлық және жылжымалы болып бөлінеді.
Стационарлық бақылау дегеніміз арнаулы бақылау пункттерінде бақылаушылардың жұмыс істеуін айтады; жылжымалы бақылауға негізгі жұмысшылардың жұмыс орындарына бақылау жұмыстарын жүргізуді жатқызады.
Жалпы және ірі, сериялық өндірісте тиімді және үнемді бақылауға бақылаудың статистикалық әдісі жатады. Бұл бақылаудың таңдамалы түрі математикалық статистика және ықтималдық теориясына негізделеді. Өндірістік үрдіс кезінде немесе аяқталғаннан кейін еңбек заттарының партиясын таңдау кезінде бағалау жұммыстары жүргізіледі.
Техникалық бақылау бөлімнің негізгі міндеттеріне стандарттарға, техникалық шартарға, бекітілген үлгілерге (эталондарға), жобалау-конструкторлық және технологиялық құжаттарға, жабдықтау және келісімшарттарға сай келмейтін өнім өндіруді болдырмау, оның алдын-алу жұмыстары жүргізіледі. Мұның бәрі өндірістік тәртіпті күшейту,өнім сапасын арттыру үшін өндірістің барлық звеноларында жауапкершілікті артыруды қамтамасыз етеді. Кәсіпорын техникалық бақылау шартымен жұмыс істейтін жұмысшылардың өндірген өнімін сатуға хақысы бар. Техникалық бақылау бөлімі техникалық бақылау жүйесін жетілдіру және дамытуды қамтамасыз етеді, техникаларды өндіріске енгізуді ұйымдастырады, негізгі өндіріс үшін қажетті құрал-саймандар, комплект бұйымдарын, жартылай - фабрикаттар, материалдар, шикізаттарды бақылаудан өткізеді. Кәсіпорынның бақылау бөлімі кәсіпорын шығарған өнімінің тұтынушылық қасиеттері жөнінде статистикалық және басқа да мәліметтерді жинақтауға,талдауға және қорытындылауға қатысады. Сонымен қатар анықталған конструктивті және өндірістік кемшіліктерді болдырмау және өндірістік ақаудың алдын алу шараларын дайындайды.
Цехтық бақылау бюросын бас бақылаушы шебер басқарады, қалған бақылаушылар оған бағынады.
Өнім сапасын арттыру - бұл белгілеу, қамтамасыз ету және сапасының қажетті деңгейін қолдау мақсатындағы құру және пайдалану немесе өнімді тұтыну кезіндегі жұргізілетін іс-әрекет. Сонғы кездерге дейін кәсіпорындарда сапа проблемасын шешу кезінде нарықтылық қажеттілік есепке алынбай өнім сапасы техникалық деңгейге бағытталды. Сапаны басқару мәселелерімен техникалық бақылау және сапаны талдау бөлімдері айналысады. Олардың функцияларына бұймыдар параметрлерін тексеру, өндірістік процестердің әрбір операцияларында қолданылатын шикізаттар, материалдар, жабықтардың дәлдік жұмысары, өнімде табылған кемістіктер, оларды талдау және себептерін белгілеу кіреді.
Өнімнің сапасын басқаруды жетілдіруге отандық өндірущілердің алдына қойылатын басты мәселелер, олар:
oo өнімнің сапалылығын басқару жүйесіне маркетинг қызметі механизмін қосу;
oo тұтынушыға және барлық өндірістік қызметтерде сапаны басару жүйесін қалай бағыттау;
oo өнімнің өмірлік кезеңінің барлық белестеріндегі сапаны басқару жүйесіндегі механизм әсерлерін күшейту.
Сапаны басару жүйесін енгізу кәсіпорында мынадай міндеттерді шешуге мүмкіндік береді:
oo жоғарғы сапалы өнім нің тұрақтылығын қамтатамасыз ету;
oo өнім көлемін ұлғайту және оны сататын нарықты (рынокты) табу;
oo жоғарғы бағада сататын өнімді көбейту мүмкінділігін қарастыру;
oo өнімнің бәсекеге жарамдылығын және қаржы жағдайының тұрақтылығын жөніндегі проблемаларды шешу.
Сонымен өнімнің сапасын басқару әрбір кәсіпорындарда жүйелі түрде іске асқан жөн.
Кәсіпорындарда шығарылатын өнімдердің сапасы - нарықтық жағдайда қызметтің негізгі факторы болып табылады, себебі, нарықтық саралымды кеңейтуді,кәсіпорынды жандандыруды, пайданың артуын қамтамасыз етеді. Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, сапалылықты артыру қызметі жүйелік басқару шеңберінде жүргізілуі мақсатқа сай болғаны дұрыс, өйткені, өнімнің барлық өміршеңдік кезеңін қамтиды - жобалаудан бастап жұмысшыларға және кәдеге жаратуға дейін. Өнім сапасын басқару стандарттауға негізделеді. Ол ұлттық шаруашылықтың, халықтың, қорғаныстың, экспорттың қажеттілігі үшін дайындалатын өнімдерге үдемелі талаптарды анықтайтын нормативті - техникалық негізі болып табылады. Дайындалған өнімнің сапасының түпкілікті бағалылығы сертификат көмегімен жүзеге асырылады, өнімді сынауды,тиісті сертификат беруді, бағалау сынағының көмегімен кейінгі өндірістің жағдайы үшін өнімді таңбалауда және бақылауды білдіреді. Өнімнің сапасынн басқаруда нормативтік актілерді іске асыру сапаны және қнім қауіпсіздігі заңдылығын қамтамасыз етуде тиімділік жүйені ұйымдастыруды талап етеді. Шетелдік және отандық практиканы еске ала отырып, құрылған өнімнің сапасын бақылаудың нормативтік - құқықтық базасы Қазақстан Республикасының аумағында адамдардың және жеке тұлғалардың құқықтарын бұзылылуында құқықтарын және мүдделерін қорғаудан тұрады.
Ғылыми - техникалық жетістіктердің дамуы өнім сапасының ұлттық экономикасының дамуы ретінде қарастырып келеді. Әлемнің дамыған мемлекеттерінде өнім сапасын арттыру және бәсекеге қабілеттілігін жақсарту мәселелерін шешу шаралары белсенді жүргізіліп келеді. Өндіріс дамуының мақсаты - ресурстарды ұтымды қолдану қағидасы болып табылады. Фирманың өндірістік қызметі: максималды арнайылық,монополизацияға әкелетін факторларды ескермеу, шығындарды үнемдеу сияқты элементтермен сипатталады. Нарықтық экономика жағдайында нақты ортаның бар болуы сапа себептеріне көп көңіл бөлуді талап етеді.
Сапаны басқарудың қазіргі жүйелері тұтынушылар талабына және өндірушінің шығындарын аз мөлшерде теңестіруге бағарланған. Егер бірінші шарт ұйымның техникалық сипаттағы әрекетерімен байланыстыболса, ал екінші шарт сапалы өнім өндіруге шыққан жиынтық шығындардың ақталуымен байланысты. Осыныңм негізінде сапаны бақылаудың жалпы тұжырымдамасы қалыптасты. Өнім сапасын басқару мен тұтынушыларға қызмет көрсету ұйымдық құрылымдарының бүкіл негізгі тізбектерінің басқарушылары тартылып, нарықты зерттеумен жаңа өнімді жоспарлау жобасын анықтау кезеңінен бастап, тұтынушылардың өнім шығаруда техникалық қызмет көрсетумен аяқтап, өнім жасау процесіне мақсатты бағытталған іс - шаралар арқылы жақсы нәтижелерге қол жеткізеді. Сапаның коорпоративті қызметтеріне өнім сапасын қамтамасыз етудің жиынтық бағдарламаларын жоспарлау мәселесі мен оларды фирманың бүкіл бөлімдеріне жеткізу жүктеледі. Бұл бағдарламаларда өнімді шығарудың әрбәр кезеңінде сапаға қойылатын талаптар қалыптасып, жеке құрылымды бөлімдердің мәслелері нақтыланады. Сапаны басқарудың қазіргі бағдарламалары өзінің іске асырылуының бірқатар кезеңдерін алдын - ала қарастырады. Алдымен нарық жайлы, соның ішінде нақты тауардың сапасына тұтынушылардың жалпы қоятын талаптары қарастырылады, содан соң өндіріске жұмсалатын шығындар анықталады. Осы кезеңдегі жұмыстың нәтижесі сапа деңгейін, оның иехникалық параметрлері мен сипттамаларын бекіту және өндіріс пен жобалық құрылыстық жұмыстардың кезеңдерінде қажетті сапаны қамтуға мүмкіндік беру, ал бірқатар жағдайларда өнімді сақтайтын, әр тұтынушыларға жеткізетін техникалық шарттардың бүкіл жиынтығын тұжырымдау болып табылады. Аталған талаптар тұжырымдалып, фирманың ішінде өнімді тікелей шығарушыларға жеткізгеннен кейін келесі кезең басталады. Бұл кезеңде жұмыстардың көп көлемі сапаның бекітілген деңгейін сақтау үшін барлық қажетті жағдайларды қамтумен байланысты. Сырттан сатып алынатын материалдарды жабдықтаушы фирмалардан жеткізудің маңызы зор. Сапаны басқарудың қазіргі жүйелері тұтынушылар талабына және өндірушінің шығындары ең аз мөлшерге теңестіруге бағдарланған. Егер бірінші шарт ұйымның техникалық сипаттағы әрекеттерімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педогогикалық Университеті
Экономика және бизнес
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
А.Н.ДӘУРЕНБЕКОВА
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Өнім сапасын арттырудың экономикалық тиімділігі
050506 - Экономика мамандығы бойынша
Орындаған: Налтаева Б.Ж
Ғылыми жетекші
Э.ғ.д., Момынкулова Ш.О
Алматы 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Өнім сапасын арттырудың теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Өнім сапасы: түсінігі, бағалау көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Өнім сапасын басқаруды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Стандартауды және сертификаттауды жүргізу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 Ақ алтын-Береке ЖШС-де өнім сапасының зкономикалық тиімділігін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.1 Ақ алтын-Береке ЖШС-нің технико-экономикалық сипаттамасы ... ... ...28
2.2 Ақ алтын-Береке ЖШС-де өнім сапасын талдау және оның экономикалық тиімділігін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3 Қазақстан Республикасындағы мақта өндірісінің қазіргі жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
3 Кәсіпорында өнім сапасын арттырудың негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... 56
3.1 Мақта саласындағы мақта өңдеуді арттыру және сапасын көтеру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
3.2 Мақта өндірісінің өзекті мәселелерін шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
Кіріспе
Мақта кешенін әлемдегі рыноктық қатынастардың ықпалына бейімдеу, дағдарыс жағдайында саланың өміршеңдігіне жаңа көзқараспен, жаңа өлшемдермен баға берілуі, экономикалық ой-пікірлердің, сараптаудың жаңа әдістерін қолданып, мақта саласын ұйымдастыру үшін өңірдің табиғи, экономикалық, өндірістік ерекшеліктері мен артықшылықтарын ескеріп тұжырымдау қажет.
Қазақстанның оңтүстік аймағы тарихи жағдайына, жер, су және еңбек ресурстарына сәйкес мақта өсіруге мамандандырылған. Осы орайда рыноктық қатынас жағдайында тиімді агробизнесті ұйымдастырудың теориялық негіздерін тереңдету, кешеннің экономикадағы орнын, мақта шикізатын бастапқы және тереңдетілген өңдеу нәтижесінде алынатын өнімдер мен өнеркәсіп тауарларының ішкі рыногын қалыптастыру және бәсекелестікке қабілеттілігін арттырудың экономикалық механизмдерін негіздеу обьективтік қажеттілік.
Сонымен қатар рыноктық қатынастарды жетілдіру жолымен осы аумақтағы халықтың әлеуметтік деңгейін жаңа сапаға көтеру проблемалары мен перспективаларының маңыздылығын арттыру үшін мақта кешенін жан-жақты зерттеу қажеттілігі туындайды. Қазірге дейінгі мақта кешенінің экономикасы бойынша жүргізілген ғылыми зерттеулер бірсыпыра сұрақтарға толық жауап бере алмайды. Себебі кеңестік дәуірдегі калыптасқан экономикалық категориялар ашық, еркін экономиканың түжырымдалған жағдайын толық бағалай алмайды. Нәтижеде қорытындылар, ұсыныстар жасауға жарамсыз.
Мақта кешенінің экономикалық проблемаларын зерттеудің екінші бір қажеттілігі сол, Қазақстанның оңтүстігінде мақта өсіру және өңдеу саласында құрылымдық өзгерістерді әрі қарай дамытудың қажеттілігі бар. Осы жолмен тәуелсіз мемлекетіміздің ұлттық табысын арттыруда саланың үлесін көбейту, ауылшаруашылық дақылдарының арасында табиғи және материалдық өндірістік ресурстарды тиімді етіп қайта бөлу және орналастыру міндеттері тұр.
Мақта кешенінде бәсекелестікке қабілеттілікті арттыру проблемасы ғылыми тұрғыдан теориялық қағидаларды, өнім сапасын арттыру жолдары.
Қазақстанның оңтүстігінде мақта агробизнесін рыноктық қатынас пен ашық экономика жағдайында кешенді және жан-жақты зерттеуге, жаңа экономикалық категорияларды қолданып, тиімділікті және бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру проблемаларының шешімдерін табуға бейімделген. Олар төмендегідей теориялық-методологиялық және тәжірибелік маңызы бар ғылыми жаңалықтар нәтижелерімен айқындалған:
− рыноктық қатынастар жағдайында экономикалық тиімділік және бәсекелестікке қабілеттілік категорияларының мәні және мазмұны тереңдетіліп, саладағы өндірістік мүмкіндіктер шектері, ресурстарды бөлу және тиімді пайдалану баламасын табу әдіснамасы, тиімді протекция және субсидия коэффиценттерін қолданып саланы дамыту немесе тежеу әдіснамасы ұсынылған;
− мақта кешенінің экономикасында салыстырмалы артықшылықты бағалаудың балама құн теориялық концепциясын пайдалану негізінде саланың бәсекелестікке қабілеттілігін анықтаудың жаңа методологиялық әдісіне толықтырулар енгізіліп дамытылған;
− автор өзі ұсынған методологиялық және методикалық әдістердің негізгі қағидаларын пайдалана отырып, мақта кешенін дамытудың тиімділігі мен бәсекелестікке қабілетілігіне оң ықпал жасайтын факторлар мен басымдық берілетін бағыттарды анықтаған;
− мақта өсірумен айналысатын шаруа қожалықтарының бытыраңқылығын еңсеру мақсатында ірілендірілген шаруашылық құрудың ұйымдық-экономикалық негіздері мен параметрлерінің жобалары әзірленген;
− саланы дамыту үшін бағытталған инвестицияларды талдаудың, бағалаудың теориялық негіздері, суармалы жерлерді қалпына келтіруге және құнарын сақтау тиімділігін анықтауға қажетті жобалардың олқылықтары нақтыланып, олардың шешімдері берілген;
− рыноктық қатынас жағдайында бәсекелестікке қабілеттілікті арттырудың негізгі экономикалық механизмдері, ішкі және сыртқы рыноктардағы тиімділікті бағалау мен оны арттыру жолдары ұсынылған;
− мақта саласында интенсивті агротехнология мен инновациялық қызметтерді ендіру, техникалық қорларды қайта жарақтау және ауыспалы егіс жүйесін қалыптастырудын экономикалық тетіктері зерделенген;
− ішкі және сыртқы рыноктарда мақта өнімдері мен тауарларына тұтынушылық қажеттіліктерді қамтамасыз ету мақсатында жүзеге асырылатын құрылымдық өзгерістер және саланы дамытудың болжамдары айқындалған;
− мақта кешенін дамыту мен оның тиімділігін арттыруда өнімді бастапқы, терең өңдеу және мақта-тоқыма кластерін іске асыруда дайын өнімдердің қосылған құндарын арттыру мүмкіндіктері негізделген;
− әлем рыногындағы бағаның құбылмалы жағдайында мақта өнімдерінің ішкі және сыртқы тұтынушыларын қанағаттандырудың стратегиялық даму бағыттары мен бәсекелестікке қабілеттілігін бағалау көрсеткіштері үсынылып, оны мемлекеттік реттеу және қолдау шаралары анықталған.
Дипломдық жұмысымның мақсаты - нарықтық қатынастар жағдайында өнім сапасын арттыруда оның экономикалық тиімділігін бағалау,кәсіпорын мысалында өнім сапасын басқару көрсеткіштерін талдау, өнімнің сапасын арттыру жолдарын анықтау болып табылады.
Дипломдық жұмыстың міндеті:
oo кәсіпорында өнім сапасын арттырудың теориялық аспектілерін оқып білу;
oo стандарттау, сертификаттау жүйесін қарастыру;
oo Ақ алтын-Береке ЖШС - нің техникалық - экономикалық көрсеткіштеріне сипаттама беру;
oo кәсіпорынның өнім сапасын талдау;
oo кәсіпорында өнім сапасын арттырудың негізгі бағыттырын ұсыну.
Қазақстан экономикасында ауыл шаруашылығын радикалды реформалардың нәтижесінде рыноктық экономикаға өту үдерісі дамып келеді, меншік және шаруашылық жүргізудің жаңа өндірістік қатынастары қалыптасуда. Мемлекетімізде көпнышанды агроқұрылымдарға агробизнесті ұйымдастырудың әкімшілік, экономикалық және құқықтық негізін қолдау мақсатында заңнамалық, нормативтік база жасалған.
Оңтүстік Қазақстан облысының агроөнеркәсіп саласында меншік қатынасын, саланы кешенді өзгертулер, өңірдің ішкі қажеттіліктерін қанағаттандырумен қатар, дамытуда және бәсекелестікке қабілеттілікті арттыруда бірқатар проблемалар бар екендігін ғылыми сараптаулар көрсетті. Әсіресе суармалы жерлерде орналасқан мақта кешенінде бәсекелестікке қабілеттілікті арттыру үшін агроқұрылымдарды қайта құру ұйымдық-экономикалық тұрғыдан жан-жақты зерттеулерді қажет етеді: жерді қалпына келтіру, шаруашылықтарды ірілендіру, озық агротехнологияларды ендіруді, өндірісті интенсивті-индустриалды тәсілмен ұйымдастыру, өңдеу тиімділігін арттыру проблемалары туындауда.
Мақта кешенін әлемдегі рыноктық қатынастардың ықпалына бейімдеу, дағдарыс жағдайында саланың өміршеңдігіне жаңа көзқараспен, жаңа өлшемдермен баға берілуі, экономикалық ой-пікірлердің, сараптаудың жаңа әдістерін қолданып, мақта саласын ұйымдастыру үшін өңірдің табиғи, экономикалық, өндірістік ерекшеліктері мен артықшылықтарын ескеріп тұжырымдау қажет.
Осы жолмен тәуелсіз мемлекетіміздің ұлттық табысын арттыруда саланың үлесін көбейту, ауылшаруашылық дақылдарының арасында табиғи және материалдық өндірістік ресурстарды тиімді етіп қайта бөлу және орналастыру міндеттері тұр.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттерден тұрады. Дипломдық жұмыста 8 сурет, 9 кесте көрсетілген.
1 Өнім сапасын арттырудың теориялық аспектілері
1.1 Өнім сапасы:түсінігі, бағалау көрсеткіштері
Қазіргі нарықтық экономика негізінде шығарылған өнімнің сапасына басқалай талап қояды. Бұл қазіргі дүниеде кез-келген кәсіпорынның өміршеңдігі, оның тауарлар нарығындағы жеке қызмет көрсетудегі орнықты жағдайы бәсекеге жарамдылық деңгейін көрсетеді. Өз кезегінде бәсекеге жарамдылық екі көрсеткішке байланысты - баға деңгейіне және өнім сапасы деңгейіне. Ал екінші фактор бірте-бірте бірінші орынға шығады. Еңбек өнімділігі, ресурстардың барлық түрлерін үнемдеу өнімнің сапасына тікелей орын береді.
Өнім сапасы - бұл белгілі мұқтаждықты қанағаттандыруға үлкен себепші болатын өнімнің пайдалылығының жиынтық ерекшелігі. Өнімнің сапалылығы тек техникалық, тауар тану ғана емес, сонымен қатар ең маңызды экономикалық санаты ретінде ол тұтыну құнына тығыз байланысты. Егерде тұтыну құны - бұл жалпы алғанда тауардың пайдалылығы болса, ал өнімнің сапалылығы - бұл оны пайдаланудағы нақтылы жағдайда тұтыну құнының деңгейіндегі көрінуі.[3]
Сапаны техникалық бағалау бұйымының өндірістік сипаттамасына негізделеді. Ол алдымен бұйым қаншама сапалы жасалады деген сұраққа жауап беруі тиіс, яғни өндірісте атқарылған жұмыстың сапасын анықтайды. Бұлай бағалау қаншама маңызды болғанымен жасалған бұйымның нақты мақсатынан, өның өндірістегі не тұтынудағы ролінен ауытқып кетеді. Өнім сапасын экономикалық тұрғыдан бағалау нақты қоғамдық жағдайларды, атап айтқанда,ұлғаймалы ұдайы өндірісті есепке алады. Бұл жағдайда сапа арттады,сондықтан да ол болжамды пайдалылықты емес, нақты пайдалылықты көрсетеді.
Демек сапаны экономикалық тұрғыдан бағалау оны жалпылама сипаттауға жол бермейді, нақты тарихи талдауды талап етеді. Сапалы бұйым, арине, жоғарғы техникалық тұрғыдан орындалып, дайын өнімд кеңінен пайдалануға мүмкіндік туғызады. Жеке бір өнімді өндіру оның қажеттілігіне байланысты техникалық сипаттамасына да сәйкес келуі тиіс. Егер ол өнімді өндірудегі шапшаңдық, тазалық және басқада техникалық сипаттамалар сол өнңмді қажет етіп отырған тұтынушы талабынан артып кетсе,онда мұның ешқандай пайдасы болмас еді. Сапаның артуының басты белгісі - өнімге деген нақты сұранысты дұрыс пайдалана білуден, тұтынушы талабын толық қанағаттандырудан көрінеді.
Өнім сапасы оның қоғамдық тұтыну құнымен де тікелей байланысты.Бұл жайында К.Маркс былай деп жазған: Тауар сатып алушы оны тек құны бар екен деп қана сатып алмайды, ол оның тұтыну құны болғандықтан сатып алады да оны белгілі бір мақсатта пайдаланады. Олай болса: 1) тұтыну құны бағаланады, демек оның сапасы зерттеледі(олардың саны өлшеніп, таразыға тартылатыны және тағы басқа сияқты) ; 2) бір ғана тұтыну мақсатында пайдаланылатын әр түрлі сорттағы тауарлар бір-бірін ауыстыра алатын жағдайда олардың тиімдісін тұтынушының бұрын таңдайтыны өзінен-өзі түсінікті
Сонымен бірге сапа өнімнің обьективті қасиеті ретінде тұтынудың тұрліше жағдайына байланысты болмайды, яғни ол өнімнің кімнің қолына түскеніне және оның одан қандай пайда тапқанына қарай өзгермейді. Өнім сапасы бір жағынан тұтыну процесінде ғана айқындалады, ал екінші жағынан алғанда тұтынудың кейбір ерекшеліктеріне байланысты да емес. Сырт қарағанда қайшылықты болып көрінетін бұл мәселе былайша шешіледі: өнім сапасы тұтынудың белгілі бір нақты жағдайларында ғана анықталады.Әрбір өндірілген өнімнің адамның көптеген қажеттерінің бірін ғана өтейтін пайдалы қасиеттері болады. Алайда өнімнің пайдалылық дәрежесі, оның өз мәнін өтеу қасиеті түрліше болуы ықтимал. Қорыта айтқанда, сапасы деп - ол өнімнің тұтынушының белгілі бір қажетін өтеу үшін, яғни өнім өзінің шығарылған мақсатын толық ақтауы үшін керекті оның бойындағы пайдалы қажеттердің жиынтығын айтамыз. Техникалық процесс қарқынының артуы мен өнім сапасының жақсаруына байланысты еңбек өнімділігі артады. Біріншіден жаңа тауарлар пайда болып, бұрынғылар жетіліп, өнімді пайдаланудың тиімділігі артады, яғни бұл кейбір тұтыну қажеттерін аз ғана өнім мөлшерімен қанағаттандыруға мүмкіндік береді. Екіншіден, техникалық тұрғыдан жарақтану дәрежесінің өсуі мен өнім сапасының артуы машиналарға, құралдарға, шикізатқа, техникаға байланысты.
Өнімнің сапа деңгейі оның салалық көрсеткіштері, жүйесі негізінде анықталады. Бұл деңгейді анықтау үшін мұның әрбір көрсеткіштерінің сандық маңызын білу және ұқсастық өнім көрсеткіштерімен салыстыру қажет, өнімді шығаруға сіңірілген еңбекті үнемдейді, бұл қоғамның өнімді өндіруге кететін шығынын азайтады. Осылайша, өнім сапасын арттыру қоғадық өндірістің тиімділігіне игі әсер етеді.
Өнім сапасы - кәсіпорын қызметінің белгілі бір өзіндік айнасы секілді. Әрбір кезеңде өнімді сапалы өндіріпжәне оны үнемі арттырып отыру - экономикалық дамудың басты талабы. Өнім сапасының артуы қоғамдық қаржыны үнемдеуге, халық сұранысын толық өтеуге, сондай-ақ сыртқы саудадағы әр түрлі бәсекелестерден озып шығуға мүмкіндік береді. Экономика неғұрлым өркендеген сайын, өндірістің көлемі ұлғайған сайын қоғамның өндірілетін өнімнің сапасын деген талабы арта түседі. Мүндай жағдайда халықтың да, кәсіпорындардың да тұтыну мүмкіншілігі кеңейеді. Тұтас алғанда қоғам да, кәсіпорындар да, халық та сол мүмкіншілікті пайдаланып, өндіріс орындарынан жаңа және сапалы тауарларды өндіруді толық талап ете алады. Ұзақ уақыт тұтынатын өнімнің сапасын артырудағы басты бағыттардың бірі оның беріктігі мен шыдамдылығы болып табылады. Бұлда өнім өндіруді артырумен тең. Жоғары сапалы өнім өндіру - біздің шаруашылығымыздың ең бір маңызды буыны. Кейбір шикізаттардың жетіспеуі салдарынан кәсіпорындар қолына түскенін алады, кейін өндіріс технологиясы бұзылады. Сайып келгенде өнім сапасы төмендейді.
Демек, сапаны арттыру жөніндегі шаралардың экономикалық тиімділігін дұрыс есептеп отыру қажет. [4]
Өндірілетін өнім саны мен сапасы елдің ұлттық байлығының көзі болып табылады. Өнімнің жоғарғы сапасы - ұлттық байлықтың өсуінің интенсивті факторы. Өнім сапасы қоғамдық және жеке қажеттіліктерді қанағаттандыруы қажет.
Сапа - өнімді, қызметті бағалаудың негізгі критерийі және ол әр адамның, сонымен қатар тұтастай қоғамның өмірін анықтайды. Сапа жоғары стандарттың индокаторын сипаттайтындықтан, өндіруші өзінің өнімін жарнамалау кезінде міндетті түрде оның сапасы туралы айтады. Өнңм сапасы - көтеген елдер тәжірибе бойынша дағдарыстан шығудың жолын ашатын негізгі кілт. Өмір сүрудің сапасына материалдық орта, яғни өнім, қызмет көрсету сапасы белгілі деңгейде әсерін тигізеді.
Сапаның көрсеткішін анықтау оның сандық маңызын өзін өзі түсіну болып табылады. Ол үшін практикада өнімнің өзіндік ерекшелігіне байланысты мына төмендегі әдістер пайдаланылады:
өлшеуші әдіс ( аспаптар, приборлардың көмегімен );
oo тіркеу әдісі -- бұл тіркеуге және есептеуге негізделген. Тіркеу әдісімынадай көрсеткіштермен, атап айтқанда: қауіпсіздік, патенттік-құқықтық, стандарттау, сәйкестендірумен анықталуы мүмкін;
oo есептеу әдісі -- өнімнің сапасы жөніндегі көрсеткіштерді анықтау үшін арнайы математикалық үлгілерді қолдануға негізделеді;
oo органолептік әдіс -- адам мүшесін сезу-көру, есту, дәм, түйсінуді талдауды қамтиды. Табылған маңыздылықтың дәлдігі және растылығы адамдардың біліктілігі, заңдылығына және қабілеттілігіне байланысты;
oo социологиялық әдіс -- өнім, оны нақты немесе тұтынушылардың мүммкіншілігі туралы пікірлерді талдау және жинау негізінде жүзеге асырылады;
oo сарапшылық әдіс -- мамандар тобы арқылы іске асырылады. Мысалы, дизайнерлер, дәм айырушылар.
Нарықтық жағдайда, тұтынушының қанағаттануы тауарға деген өзінің ерекшелігінің жиынтығы сатып алу сату актісінде көрінеді. Мұндай ерекшеліктің үйлесуі, өндіруші мен тұтынушының мүдделерінің сақталуы негізінде тауарлар және тұтынушылар талабының сипаттамасын, сол сияқты нарық жағдайында тауардың толық сәйкестігін бәсекенің жарамдылығы деп атайды.
Өнімнің бәсекеге жарамдылығы ерекше жағдайын қанағаттандыруына мүмкіндік беретін тұтыну кешенінің (сапалық және сандық) сипаттамасын анықтайды. Бәсекеге жарамдылығы өнім рынокта жеңіл және тез сатылады. Әрбір сатып алушы өзінің жеке мұқтажын ең жоғары қанағаттандыратын тауарды ғана алады. Жалпы алғанда, сатып алушылар бағалармен салыстырғанда қоғамдық мұқтажына толық сәйкес келетін тауарды сатып алады. Сондықтан, сатып алушының тауарға деген қанағаттанушылық деңгейінде жеке дара көрсеткіштер пікір жиынтығын құрайды, оның тағы да нарықтың пайда болу қарсаңында қалыптасады.
Сонымен, тауарға бәсекенің жарамдылығын, оның сапалық және құндық сипаттамасының жиынтығы деп түсінуге болады. Ол сатып алушының нақтылы мұқтажын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді және сатып алушы үшін тиімділігі ұқсас тауар -- бәсекелестер ерекшеленеді.
Бұл маңызды көрсеткішті анықтаудың бірнеше тәсілдері белгілі. Олардың ең көп таралғандарына қысқаша тоқталайық.
Тауардың бәсекелестік жарамдылығын анықтағанда бұл тәсіл екі өлшемді еске алуы мүмкін; өнімнің өзіндік құны, тауарды сату және оның сапалылық деңгейі. Сөзсіз, бәсекеге жарамдылығы артығырақ болатын тауар оны өндіруге, сатуға кеткен шығындар ең төмен, ал сапа деңгейі бәсекелес тауарға қарағанда жоғарылау болатын болса.
Бұл тәсіл техникалық деңгейін және сату бағасын есепке ала отырып, бәсекелестік тауарларды салыстыруға негізделген. Бұл тәсілге сәйкес басында салыстырмалы сапаның сандық көрсеткіштерінің деңгейі және базалық үлгілер (тауар) мына формуламен анықталады:
КК = ККа ККт ККс
мұнда, КК -- тауар деңгейінің кешенді көрсеткіші;
ККа -- эстетико-эргономикалық деңгейінің кешенді
көрсеткіші;
ККт -- техникалық деңгейдің кешенді көрсеткіші;
ККс -- көрсеткіш кешенінің сенімділігі.
Бұл тәсілде бәсекеге жарамдылықтың деңгейі қалай техникалық, солай экономикалық параметрге салыстыру негізінде анықталады. Сонымен, техникалық параметрден тек сатып алушылар осындай ең жоғары деңгейде қызықтыратындарды таңдайды. Біздің республикада өткізіліп жатқаң нарыққа көшу сапа және өнімнің бәсекеге жарамдылығы жөніндегі мәселеге жаңадан қарауға мәжбүр етеді. Егер бүгін емес, ол ертең бәсекелестік нарығының дамуы өнімнің сапалық даму серпінін және деңгейін арттыруға еріксіз көндіретін болады.
Өнімнің сапасын басқару -- бұл белгілеу, камтамасыз ету және сапаның қажетті деңгейін қолдау мақсатындағы құру және пайдалану немесе өнімді тұтыну кетіндегі жүргізілетін іс-әрекет. Соңғы кездерге дейін кәсіпорындарда сапа проблемасын шешу кезінде нарықтылық қажеттілік есепке алынбай өнім сапасы техникалың деңгейге бағытталды. Сапаны басқару мәселелерімен техникалық бақылау және сапаны талдау бөлімдері айналысты. Олардың функцияларына бұйымдар параметрлерін (белгілер) тексеру, өндірістік процестердің әрбір операцияларында қолданылатын шикізаттар, материалдар, жабдықтардың дәлдік жұмыстары, өнімде табылған кемістіктер, оларды талдау және себептерін белгілеу кіреді.
Өнімнің қасиеттері сандық және сапалы сипатталуы мүмкін. Өнімнің сапасын құрайтын, оның бір немесе бірнеше қасиеттерінің сандық сипттамасы өнім сапасының көрсеткіші деп аталады. Өнім сапасын оған тікелей қатынасы бар және өнімнің тағайындалуына сәйкес анықталған, көрсеткіштер жиынтығы бойынша ғана бағалау керек, өнім сапасының көрсеткіштері салыстырмалы сиптта болады, өйткені анықталған және болжанатын қажеттіліктер уақыт өткен сайын өзгеруі мүмкін тұтынушыны қанағаттандырған, бүгін қолайсыз шығуы мүмкін. Көрсеткіштер жүйелерін таңдау принциптерін регламенттеу нормативтік-анықтамалық құжаттамада көрсетіледі, сапаны бағалаудың сандвқ әдістері сапаны меңгерудегі дербес бөлім - квалиметрияны құрайды.
Сипатталатын қасиеттері санына байланысты көрсеткіштер дара және кешенді болып бөлінеді. Дара көрсеткіштер өнімнің қандай да бір қасиетін сипаттайды. Кешенді көрсеткіштерді жалпыланған (ол бойынша сапаны бағалау қабылданған, қасиеттердің аса елеулі жиынтығын сипаттайды), интегралдық (жиынтық пайдалы эффектінің және пайдаланудың жиынтық шығындарының қатынасын сипаттайды) және индекстік (әр текті өнім сапасының қатынасын көрсетеді) деп бөлу қабылданған.
Қолданылуы бойынша көрсеткіштер абссолют (натурал және құндық бірліктермен орнектеледі) және салыстырмалы (базалық, эталондық немесе бәсекелесуші үлгімен салыстырғанда қасиеттерді сипаттайды).
Сипатталатын қасиеттері бойынша сапа көрсеткіштері келесі топтарға бөлінеді.
Тағайындалу көрсеткіштері өнімнің мәнін, өнімнің тағайындалуы бойынша (мысалы, пайдалы жұмыс, өнімділік, куат) пайдаланудың берілген жағайларында өз қызметтерін орындау қабілетін анықтайтын қасиеттерін сипаттайды.
Сенімділік көрсеткіштері өнімнің уақыт өткен сайын талап етілетін функцияларды берілген режимде орындау қабілетін көрсетеді.
Технологиялық көресеткіштері өнімнің өмірлік циклінің барлық сатыларында шығындардың оңтайлы бөлінуін сипаттайды (мысалы, материал сиымдылығы, нңбек сиымдылығы, өзіндік құн, қор сиымдылығы).
Тасымалданушылық көрсеткіштері өнімнің оны пайдаланусыз тұтфнусыз тасымалдауға бейімделгендігін сипаттайды. Тасымалдауға дайындаудың ұзақтығы мысал болуы мүмкін.
Стандарттау және біріңғайлау көрсеткіштері өнімнің құрамындағы стандарттық, біріңғайланған және соны бөліктертерінің пайдалану дәрежесін көрсетеді. Мысал - стандарттық бөліктердің құраушылардың жалпы санына қатынасы.
Патенттік-құқықтық көрсеткіштер өнімнің патенттік қорғалу дәрежесін және пайдалану кезінде қоршаған ортаға зиянды әсерлердің деңгейін көрсетеді. Олар қоршаған ортаға қауіпті және зиянды химиялық лақтырыстардың деңгейін, акустикалық әсерлер деңгейін, электромагниттік, радиациялық және басқа сәуле шығарулар және т.б. деңгейін анықтайды.
Эргономикалық көрсеткіштер пйдалану ыңғайлылығымен жайлылығын патенттік тазалығын сипаттайды.
Экологиялық көрсеткіштер көрсетеді. Бұл топқа гигиеналық (жарықталғандық, шаңданғандық, шу және т.б. деігейі), антропометрияалық (ұтымды және ыңғайлы жұмыс позасын, дұрыс отыруды және т.б. қамтамасыз ететін), физиологиялық және психо физиологиялық (адамның есту, жылдамдықтық, энергетикалық мүмкіндіктеріне өнімнің сәйкес келу көрсеткіштері), сондай-ақ психологиялық (өнімнің адамның дағдыларына, оның ақпаратты қабылдау және қайта өңдеу мүмкіндіктеріне сәйкестігі) көрсеткіштердің қосалқы топтары кіреді.
Талғамдылық көрсеткштері өнімнің адамға талғамдық әсер етуін сипаттайды. Мұнда көркем мәнерлілік, нысандардың рационалдылығы, композицияның тұтастығы,өндірістік орындауды жетілдіру көрсеткіштерін атап көрсетеді.
Экономикалық көрсеткіштер пайдалануға жұмсалатын шығындардың дегейін сипаттайды. Энергияны тұтын удеңгейі, жұмсалатын материалдарға шығындар мысал болуы мүмкін.
Бизнес - процесс элементтері бойынша сапа көрсеткіштері келесі топтарға бөлінеді:
Ақпараттық (ақпаратты алумен,қайта өңдеумен және беру мен байланысты);
Материалдық (шикізатты, материалдарды, жартылай дайын өнімдерді кірістік бақылау жүргізуді қамтамасыз ету );
Техника-технологиялық (жабдықтарға қызмет көрсетумен және оның күйімен байланысты);
Еңбектік (персоналдың біліктілігін, персоналдың сана облысындағы дайындығы деңгейі);
Ұйымдастырушылық (өнідірісті ұйымдастырудың прогрессивті әдістерінің қолдаылуын көрсетеді).[14]
1.2 Өнім сапасын бақылауды ұйымдастыру
Нарықтық экономика жағдайында бәсекелестік нарықтың тұрақты элементі болып саналады. Мұндай жағдайда тек сапасы жоғары өндіруші ғана жеңеді.
Ал өнімнің сапасын жақсарту жүйесі дегеніміз - ол сапа талаптарын қанағаттандыру оның ішінде жобалау конструкторлық және өзара ақпараттық талаптарға сай келуі үшін пайдаланатын әдістер мен тәсілдер жиынтығы.
Өнім сапасы кәсіпорынның салыстырмалы қамтылған нарық пен бағалық бәсекелестік жағдайындағы қызмет етуінің маңызды факторларының қатарына жатады. Сапа - қызметтің барлық жақтарының тиімділігін сипсттайтын кешенді ұғым. Олардың қатарына стратегия жасауды, өндірісті ұйымдастыруды және маркетингті жатқызуға болады. Өнімнің техникалық деңгейімен сапасын жоғарылату ғылыми - техникалық қарқынын және өндірістің тиімділігінің өсуін анықтайды, экономиканың интенсивтендірілуіне, отандық тауарлардың бәсеке қабілеттілігіне елдің халқының өмір деңгейіне зор әсер етеді.
Шығарылатын өнімнің сапасын кез келген кәсіпорынның қызметінің басты критерийлеріне жатқызуға болады. Өнімнің сапасын жоғарылату кәсіпорынның нарық, ғылыми-техникалық прогресс жағдайындағы тұрақтылығын, ресурсдың үнемділігін анықтайды.
Өнім сапасын басқару - өнімге деген қажетттіліктің сипаты мен көлемін анықтауды, қазіргі уақыттағы сапа деңгейін бағалауды, өнім сапасының жоспарланған деңгейін қамтамасыз етуді қамтитын процесс.
Өнім сапасын басқару өнім сапасын қамтамасыз ету мақсатында өндіріске әртүрлі функиялар арқылы әсер ету процесі болып табылады. Бұл йункциялардың құрамына келесілер енеді: сыртқы ортамен өзара байланысы, сапа саяасаты және сапаны жоспарлау, персоналды оқыту және мотивациялау, сапа бойынша жұмыстар ұйымдастыру, сапаны бақылау, сапа туралы ақпарат шараларды жобалау, шешім қабылдау және шараларды іске асыру[15]
Өнімнің сапасын басқаруды жетілдіруде отандың өндірушілердің алдына қойылатын негізгі проблемалар, олар:
өнімнің сапалылығын басқару жүйесіне маркетинг қызметі механизмін қосу;
oo тұтынушыға және барлық өндірістік қызметтерде сапаны басқару жүйесін қалай бағыттау;
oo өнімнің өмірлік кезеңінің барлық белестеріндегі сапаны басқару жүйесіндегі механизм әсерлерді күшейту.
Сапаны басқару жүйесін енгізу кәсіпорында мынадайміндеттерді шешуге мүмкіндік береді:
- жоғары сапалы өнімнің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
- өнім көлемін ұлғайту және оны сататын нарықты (рынокты) табу;
- жоғары бағада сататын өнімді көбейту мүмкінділігін қарастыру;
- өнімнің бәсекеге жарамдылығы және қаржы жағдайының тұрақтылығы жөніндегі проблемаларды шешу.
Сонымен, өнімнің сапасын басқару әрбір кәсіпорындарда жүйелі түрде іске асқан жөн.
кәсіпорындарда шығарылатын өнімдердің сапасы - нарықтық жағдайда қызметтің негізгі факторы болып табылады, себебі, нарықтық саралымды кеңейтуді, кәсіпорынды жаңдандыруды, пайданың артуын қамтамасыз етеді;
oo халықаралық тәжірибе көрсеткендей, сапалылықты арттыру қызметі жүйелік басқару шеңберінде жүргізілуі мақсатқа сай болғаны дұрыс, өйткені, өнімнің барлық өміршеңдік кезеңін қамтиды -- жобалаудан бастап жұмысшыларға және кәдеге жараттуға дейін;
oo өнімнің сапасын басқару стандарттауға негізделеді Ол ұлттық шаруашылықтың, халықтық, қорғаныстың, экспорттың қажеттілігі үшін дайындалатын өнімдерге үдемелі талаптарды анықтайтын нормативті-техникалық негізі болып табылады;
oo дайындалған өнімнің сапасының түпкілікті бағалылығы сертификат көмегімен жүзеге асырылады, өнімді сапауды, тиісті сертификат беруді, бағалау сынағының көмегіен кейінгі өндірістің жағдайы үшін өнімді таңбалауды және бақылауды білдіреді;
oo өнімнің сапасын басқаруда нормативтік актілерді іске асыру сапаны және өнім қауіпсіздігі заңдылығын қамтамасыз етуде тиімділік жүйені ұйымдастыруды талап етеді.
oo шетелдік және отандық практиканы еске ала отырып, құрылған өнімнің сапасын бақылаудың нормативтік-құқықтық базасы Қазақстан Республикасының аумағында адамдардың және жеке тұлғалардың құқықтарының бұзылуында құқықтарын және мүдделерін қорғаудан тұрады;
Өнім сапасын басқару - бұл барлық деігейлердегі сапасы тиімді өнім жасауды және оны толықтай пайдалануды қамтамасыз етуші жағдайлармен факторларға тұрақты, жоспарлы, мақсатты бағытталған ықпал ету процесі. Өнім сапасын басқару механизмі сапаны басқарудың негізгі функцияларын тиімді жүзеге асыруды қамтамасыз етуі тиіс.
Өнім сапасын басқару механизмін жүзеге асыру үшін интегративті қасиеттерге, яғни оны құраушы элементтерге тән емес қасиеттерге ие, бір тұтастықты беретін, өз ара байланысты және өз ара әрекет етуші элементтердің жиынтығы жүйесі қажет.
Сапаны басқару жүйесін жасау кезінде жұйелі көзқарас ережесін пайдаланған жөн. Қазіргі заманғы жағдайда олардың ішінде келесілері неғұрлым өзекті:
1. Жүйе құрылымы икемді, қатаң байланыстар саны аз, жаңа міндеттерді орындауға тез икемделгіш болу керек. Жүйенің мобилдігі оның нарық талаптарына тез икемделу шартының бірі болып табылады.
2. Халықаралық интеграцияның және біріктіруді кеңейту жағдайында жүйені құрастыру, қызмет жасау және дамыту үшін ел ішіндегі және халықаралық стандарттау негізінде оның басқа жүйелермен құқықтық, ақпараттық, ғылыми-әдістемелік және ресурстық қамтамасыз ету бойынша сәйкес келуіне қол жеткізу керек.
3. Жүйені дамытудың жалғыз жолы инновациялық болып табылады. Жаңа тауарлар, технологиялар, өндірісті ұйымдастыру әдістері, менеджмент және басқа да салаларға жаңалықтарды ендіру қоғамды дамыту факторы қызметін атқарады.
Өнім сапасын қамтамасыз етудің басқарушы шығын жүйесі (басқару субъектісі)
7
7
1 2
777
... . 6
Сапаны қамтамасыз етудің басқарылатын шығын жүйесі (басқару объектісі)
33 4
Cурет 1.Кәсіпорынның сапаны басқару жұйесінің қарапайым моделі
1- басқарушылық ықпалдар және тікелей байланыс арнасы бойынша сапаны басқару бойынша ақпарат; 2 - кері байланыс арнасы бойынша басқарылатын шағын жүйенің жай-күйінің сапасы туралы ақпарат; 3 - жүйе кірісіндегі ресурстардың сапасы; 4 - жүйенің шығысы (өнімнің сапасы); 5 - сапаны басқару бойынша сыртқы ықпал етушілері; 6 - шығыс құжаттарының (шешімдердің) сапасы ; 7 - сыртқы орта сапасы туралы ақпарат.
Қазіргі заманғы сапаны басқару жүйесі келесі ұстанымдарды негізге алып құрылуы тйіс:
1. Тұтынушыға бағытталу. Ұйымдар өздерінің тұтынушыларына тәуелді, сондықтан олардың ағымдағы және болашақтағы қажеттіліктерін түсінулері, талаптарын орындаулары және олардың үміттерін орындауға тырысулары қажет.
2. Басқарушының жетекшілігі. Басқарушылар мақсаттардың бірлігін және ұйым іс-қызметінің бағыттарын қамтамасыз етеді. Олар ұйым міндеттерін шешуге жұмысшылар толығымен тартылуы мүмкін ішкі ортаны жасауы және оны ұстап тұрғандары дұрыс.
3. Жұмысшыларды тарту. Барлық деңгейлердегі жұмысшылар ұйымының негізін құрайды және олардың түгелдей тартылуы ұйымға олардың мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.
4. Процестік көзқарас. Егер іс-қызмет және сәйкесті ресурстар процесс ретінде басқарылса күтілген нәтижеге тиімдірек қол жеткізуге болады.
5. Менеджментке жүйелі көзқарас. Өзара байланысты процестерді жүйе ретінде айқындау, түсіну және басқару үйымның өз мақсатына жнтуде нәтижелілік пен теңдікке қол жеткізуге ықпал етеді.
6. Үнемі жақсарту. Ұйым іс - қызметін үнемі жақсартуды оның тұрақты мақсаты ретінде қарастыру қажет.
7. Нақты жағдайға негізделген шешім қабылдау. Тиімді шешімдер мәліметтер мен ақпараттарды талдауға негізделеді.
8. Жабдықтаушылармен өзара ұтымды қарым-қатынастар. Ұйым және оның жабдықтаушылары өзара байланыста және өзара ұтымды қатынастар екі жақтыңда құндылықтар қалыптастыру мүмкіндіктерін жоғарылатады.
Ғылым мен техниканың қазіргі жағдайы сапаны басқаруды әр түрлі технологиялық тәсілдермен жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Оларды автоматтық, автоматтандырылған, механикаландырылған және қолмен деп жіктеуге болады.
Сапаны басқарудың технологиялық тәсілдерін жүзеге асыру кезінде графикалық тәсілдер жиі пайдаланылады, соның ішінде бақылау карталары тәсілі. Бақылау карталары түрінде құрастырған графиктер қарапайым графиктерден реттеу шекараларын көрсететін арнайы сызықтардың болуымен ерекшеленеді. Бақылау карталары өнім сапасын бақылау кезінде және технологиялық үрдістерді реттеу кезінде пайдаланылады.[16]
Өнімнің сапасын жаксарту үшін сапа жөніндегі мәселені жан-жакты карастырған жөн. Ол үшін шикізат техникалық қүралдарына, оны дайындау жане ұйымдастыруға байланысты қойылатын талаптар өзара келісілуі қажет.Көптеген өндірістік кәсіпорындар өнім сапасын басқару үшін Өнім сапасын басқарудың кешенді жүйесін дайындау қажет. Кешенді жүйе өнімді жобалау,өндіру жане пайдалану мен тұтынудың барлық кезеңдерінде өнім сапасын арттыруға ұйымдастырушылық, эканомикалық, әлеуметтік техникалық шараларды қамти отырып біркелкі әдістемелік талап қоюды қарастырады.
Өнім сапасын басқару өнімнің өміршеңдігінің барлық сатыларында (болжау, дайындау, өнім өндіруге өндірісті дайындау,өнімді өндіру ж.т) жүргізіледі.
Өнімді болжау және дайындау сатысында моделъдердің жаңа үлгілерін жасау, өнімнің техникалық деңгейін бағалау жұмыстары атқарылады. Өнімнің техникалық денгейін бағалау үшін оның әлемдік деңгейге сай келетіндігін белгілі бір корсеткіштерін салыстыруды талап етеді.
Өнімді өндірісте игеру жане өнімді даиындау кезеңіне байланысты әлемдік деңгеиге сай келетін көрсеткіштердің екі категориясы анықталады:өндірілетін өнімді даиындау немесе оның техникалық деңгейін бағалау үшін қолданылатын қазіргі әлемдік деңгейі,өнім өндіру немесе перспективалық әлемдік деңгей.
Ал,өнімді өндіру үшін өндірісті дайындау жане өнімді өндіру сатысында өндірісті техналогиялық түрғыдан даиындау кезінде өнім сапасының жоғары деңгейіне жету үшін бағытталган шараларды жүзеге асыру,оларды бағалау мен бақылау құралдарын енгізу сияқты көптеген жұмыстар жүргізілуі тиіс.
Өнімнің айналымы мен өткізу сатысында дайын өнімнің сапасын тасымалдау, сақтау, сату кезінде стандарттар мен техникалық шарттарга сай болуын барынша сақтап қалу қамтамасыз етілуі қажет. Өнімді сату мен тұтыну кезінде рекламатция ақауларды талдап,есепке алып өнімге тұтынушылық сұранысты зерттеу жұмыстары жан-жақты жүргізілуі тиіс.
Өндірістік кәсіпорындарда сызықтық басқарудың барлық деңгейінде өнім сапасын басқару шаралары жүзеге асырылады. Өнімнің сапасын басқару мен бақылаудың жалпы басшылығын кәсіпорын басшысы өз мойнына алады. Кәсіпорында өнім сапасын басқару, бақылау жүйесін дамыту және оған байланысты жұмыстарды реттеу міндеттерін шешумен техникалық бақылау бөлімі айналысады.
Сонымен қатар өнім сапасын бақылау үшін біріңғай өнім сапасын басқару жүйесі қолданылуы тиіс. Бұл жүйенің негізгі мақсатына халықты тұтынатын тауарлалмен қамтамасыз етуде өндірістің тиімділігін арттыру мақсатында кәсіпорын өндірнтін барлық тауарлардың сапасын арттыру үшін ғылыми-техникалық , өндірістің, әлеуметтік-эканомикалық мүмкіндіктерді жан-жақты пайдалану қажет болады. Сонымен қатар аталған мақсатқа жету үшін жаңа өнім түрлерін жасау жане оны игеру, жоғары сапалы өнімді өндіруді арттыру, сапасы төмен ескірген өнім түрлерін өндірістен алып тастау, өнімді тұтынушыға жеткізу жане қолдану барысында сапаны жоғалтпау жұмыстары жүргізілуі қажет.
Өнім сапасын басқару жүйесін тиімді жүзеге асыраудың негізгі шарттарының біріне оны техникалық бақылауды ұтымды ұйыидастыру жатады.
Техникалық бақылау жүйесі (бақылау обьектісі, бақылау операциялары және оның тізбектілігі, техникалық жабдықтау,жұмыс істеу режимдері, әдістер, бақылау операцияларын механикаландыру жане автоматтандыру құралдары) өндірістік үрдістің бөлінбейтін құрамдас бөлігі болып саналады да,өндірістің технологиясы мен бірге техникалық бақылау бөлімінің қатысуымен немесе олардың келісімімен дайындалады. Міндетті түрде бекітілген техналогиялық үрдістер құрамына тіркеледі.
Бақылау операцияларын орындаушыларға жұмысшылар, бригадирлер, өндірістік болімднрдің шеберлері (мастерлер) жатады. Алдын ала белгіленген сапамен өнім өндіруді өамтамасыз ететінарнаулы қызмет аткарушы бөлім жұмыс істейді. Өнім сапасын техникалык бақылау келесі бағыттар бойынша топталады. Өндірістік үрдіске қатысты бақылау кіруші, операциялық шығушы болып үш топқа бөлінеді. Кіруші бақылау дегеніміз кәсіпорынға келіп түсетін материалдық-техникалық жабдықтау элементтері мен сыртқы серіктестік байланыстарды бақылау жұмыстарын жатқызатын болса, операциялық бақылауға өнімді шығушы бақылауға дайын өнімді,жиынтық бірлікті,аяқталған дайын бірліктерді бақылау жатады.
Атқаратын міндетіне қарай бақылау ағындық,қабылдау инспекциялық болып тағы үш топқа бөлінеді. Ағындық (ескерту) бақылауға өндірістегі ақауды болдырмау мақсатында болатын бақылау түрін айтады, қабылдауды бақылау іске жарайтын еңбек заттарын қабылдау және олардың ақауларын анықтау үшін жұргізілетін бақылау жатады; инспекциялық бақылау өнім сапасын бақылаушылардың жұмыс сапасын бағалаумен айналысатын қызметкерлердің жұмысын айтады (мысалы, бақылаушылардың жұмысын бағалаушы қызметкер өзін - өзі бақылаушы технологиялық тәртіпті қадағалаушы және тағы басқалар болып бөлінеді).
Обьектіні қамту дәрежесіне байланысты бақылау жалпы - дайындалатын өнім немесе обьектілердің бәрін тексеру; таңдамалы - дайындалатын өнімнің немесе обьектінің бір бөлігін тексеру болып екіге бөлінеді.
Бақылау операцияларын жүргізу орнына байланысты стационарлық және жылжымалы болып бөлінеді.
Стационарлық бақылау дегеніміз арнаулы бақылау пункттерінде бақылаушылардың жұмыс істеуін айтады; жылжымалы бақылауға негізгі жұмысшылардың жұмыс орындарына бақылау жұмыстарын жүргізуді жатқызады.
Жалпы және ірі, сериялық өндірісте тиімді және үнемді бақылауға бақылаудың статистикалық әдісі жатады. Бұл бақылаудың таңдамалы түрі математикалық статистика және ықтималдық теориясына негізделеді. Өндірістік үрдіс кезінде немесе аяқталғаннан кейін еңбек заттарының партиясын таңдау кезінде бағалау жұммыстары жүргізіледі.
Техникалық бақылау бөлімнің негізгі міндеттеріне стандарттарға, техникалық шартарға, бекітілген үлгілерге (эталондарға), жобалау-конструкторлық және технологиялық құжаттарға, жабдықтау және келісімшарттарға сай келмейтін өнім өндіруді болдырмау, оның алдын-алу жұмыстары жүргізіледі. Мұның бәрі өндірістік тәртіпті күшейту,өнім сапасын арттыру үшін өндірістің барлық звеноларында жауапкершілікті артыруды қамтамасыз етеді. Кәсіпорын техникалық бақылау шартымен жұмыс істейтін жұмысшылардың өндірген өнімін сатуға хақысы бар. Техникалық бақылау бөлімі техникалық бақылау жүйесін жетілдіру және дамытуды қамтамасыз етеді, техникаларды өндіріске енгізуді ұйымдастырады, негізгі өндіріс үшін қажетті құрал-саймандар, комплект бұйымдарын, жартылай - фабрикаттар, материалдар, шикізаттарды бақылаудан өткізеді. Кәсіпорынның бақылау бөлімі кәсіпорын шығарған өнімінің тұтынушылық қасиеттері жөнінде статистикалық және басқа да мәліметтерді жинақтауға,талдауға және қорытындылауға қатысады. Сонымен қатар анықталған конструктивті және өндірістік кемшіліктерді болдырмау және өндірістік ақаудың алдын алу шараларын дайындайды.
Цехтық бақылау бюросын бас бақылаушы шебер басқарады, қалған бақылаушылар оған бағынады.
Өнім сапасын арттыру - бұл белгілеу, қамтамасыз ету және сапасының қажетті деңгейін қолдау мақсатындағы құру және пайдалану немесе өнімді тұтыну кезіндегі жұргізілетін іс-әрекет. Сонғы кездерге дейін кәсіпорындарда сапа проблемасын шешу кезінде нарықтылық қажеттілік есепке алынбай өнім сапасы техникалық деңгейге бағытталды. Сапаны басқару мәселелерімен техникалық бақылау және сапаны талдау бөлімдері айналысады. Олардың функцияларына бұймыдар параметрлерін тексеру, өндірістік процестердің әрбір операцияларында қолданылатын шикізаттар, материалдар, жабықтардың дәлдік жұмысары, өнімде табылған кемістіктер, оларды талдау және себептерін белгілеу кіреді.
Өнімнің сапасын басқаруды жетілдіруге отандық өндірущілердің алдына қойылатын басты мәселелер, олар:
oo өнімнің сапалылығын басқару жүйесіне маркетинг қызметі механизмін қосу;
oo тұтынушыға және барлық өндірістік қызметтерде сапаны басару жүйесін қалай бағыттау;
oo өнімнің өмірлік кезеңінің барлық белестеріндегі сапаны басқару жүйесіндегі механизм әсерлерін күшейту.
Сапаны басару жүйесін енгізу кәсіпорында мынадай міндеттерді шешуге мүмкіндік береді:
oo жоғарғы сапалы өнім нің тұрақтылығын қамтатамасыз ету;
oo өнім көлемін ұлғайту және оны сататын нарықты (рынокты) табу;
oo жоғарғы бағада сататын өнімді көбейту мүмкінділігін қарастыру;
oo өнімнің бәсекеге жарамдылығын және қаржы жағдайының тұрақтылығын жөніндегі проблемаларды шешу.
Сонымен өнімнің сапасын басқару әрбір кәсіпорындарда жүйелі түрде іске асқан жөн.
Кәсіпорындарда шығарылатын өнімдердің сапасы - нарықтық жағдайда қызметтің негізгі факторы болып табылады, себебі, нарықтық саралымды кеңейтуді,кәсіпорынды жандандыруды, пайданың артуын қамтамасыз етеді. Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, сапалылықты артыру қызметі жүйелік басқару шеңберінде жүргізілуі мақсатқа сай болғаны дұрыс, өйткені, өнімнің барлық өміршеңдік кезеңін қамтиды - жобалаудан бастап жұмысшыларға және кәдеге жаратуға дейін. Өнім сапасын басқару стандарттауға негізделеді. Ол ұлттық шаруашылықтың, халықтың, қорғаныстың, экспорттың қажеттілігі үшін дайындалатын өнімдерге үдемелі талаптарды анықтайтын нормативті - техникалық негізі болып табылады. Дайындалған өнімнің сапасының түпкілікті бағалылығы сертификат көмегімен жүзеге асырылады, өнімді сынауды,тиісті сертификат беруді, бағалау сынағының көмегімен кейінгі өндірістің жағдайы үшін өнімді таңбалауда және бақылауды білдіреді. Өнімнің сапасынн басқаруда нормативтік актілерді іске асыру сапаны және қнім қауіпсіздігі заңдылығын қамтамасыз етуде тиімділік жүйені ұйымдастыруды талап етеді. Шетелдік және отандық практиканы еске ала отырып, құрылған өнімнің сапасын бақылаудың нормативтік - құқықтық базасы Қазақстан Республикасының аумағында адамдардың және жеке тұлғалардың құқықтарын бұзылылуында құқықтарын және мүдделерін қорғаудан тұрады.
Ғылыми - техникалық жетістіктердің дамуы өнім сапасының ұлттық экономикасының дамуы ретінде қарастырып келеді. Әлемнің дамыған мемлекеттерінде өнім сапасын арттыру және бәсекеге қабілеттілігін жақсарту мәселелерін шешу шаралары белсенді жүргізіліп келеді. Өндіріс дамуының мақсаты - ресурстарды ұтымды қолдану қағидасы болып табылады. Фирманың өндірістік қызметі: максималды арнайылық,монополизацияға әкелетін факторларды ескермеу, шығындарды үнемдеу сияқты элементтермен сипатталады. Нарықтық экономика жағдайында нақты ортаның бар болуы сапа себептеріне көп көңіл бөлуді талап етеді.
Сапаны басқарудың қазіргі жүйелері тұтынушылар талабына және өндірушінің шығындарын аз мөлшерде теңестіруге бағарланған. Егер бірінші шарт ұйымның техникалық сипаттағы әрекетерімен байланыстыболса, ал екінші шарт сапалы өнім өндіруге шыққан жиынтық шығындардың ақталуымен байланысты. Осыныңм негізінде сапаны бақылаудың жалпы тұжырымдамасы қалыптасты. Өнім сапасын басқару мен тұтынушыларға қызмет көрсету ұйымдық құрылымдарының бүкіл негізгі тізбектерінің басқарушылары тартылып, нарықты зерттеумен жаңа өнімді жоспарлау жобасын анықтау кезеңінен бастап, тұтынушылардың өнім шығаруда техникалық қызмет көрсетумен аяқтап, өнім жасау процесіне мақсатты бағытталған іс - шаралар арқылы жақсы нәтижелерге қол жеткізеді. Сапаның коорпоративті қызметтеріне өнім сапасын қамтамасыз етудің жиынтық бағдарламаларын жоспарлау мәселесі мен оларды фирманың бүкіл бөлімдеріне жеткізу жүктеледі. Бұл бағдарламаларда өнімді шығарудың әрбәр кезеңінде сапаға қойылатын талаптар қалыптасып, жеке құрылымды бөлімдердің мәслелері нақтыланады. Сапаны басқарудың қазіргі бағдарламалары өзінің іске асырылуының бірқатар кезеңдерін алдын - ала қарастырады. Алдымен нарық жайлы, соның ішінде нақты тауардың сапасына тұтынушылардың жалпы қоятын талаптары қарастырылады, содан соң өндіріске жұмсалатын шығындар анықталады. Осы кезеңдегі жұмыстың нәтижесі сапа деңгейін, оның иехникалық параметрлері мен сипттамаларын бекіту және өндіріс пен жобалық құрылыстық жұмыстардың кезеңдерінде қажетті сапаны қамтуға мүмкіндік беру, ал бірқатар жағдайларда өнімді сақтайтын, әр тұтынушыларға жеткізетін техникалық шарттардың бүкіл жиынтығын тұжырымдау болып табылады. Аталған талаптар тұжырымдалып, фирманың ішінде өнімді тікелей шығарушыларға жеткізгеннен кейін келесі кезең басталады. Бұл кезеңде жұмыстардың көп көлемі сапаның бекітілген деңгейін сақтау үшін барлық қажетті жағдайларды қамтумен байланысты. Сырттан сатып алынатын материалдарды жабдықтаушы фирмалардан жеткізудің маңызы зор. Сапаны басқарудың қазіргі жүйелері тұтынушылар талабына және өндірушінің шығындары ең аз мөлшерге теңестіруге бағдарланған. Егер бірінші шарт ұйымның техникалық сипаттағы әрекеттерімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz