Таулы Қарабах мәселесі аясындағы түрік - армян қатынастары

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:

Түркия мен Армения арасындағы қатынстардың күрделілігі: себептері мен шешілу жолдары

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

1 ТАРАУ ТҮРКИЯ МЕН АРМЕНИЯ АРАСЫНДАҒЫ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТАРИХИ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ

1. 1 Түркия мен Армения арасындағы өзара қарым‑қатынастардың ретроспективасы . . . 7

1. 2 Таулы Қарабах мәселесі аясындағы түрік‑армян қатынастары . . . 14

1. 3 Түрік-армян саяси-экономикалық ынтымақтастығының қалыптасуы мен даму үрдісі . . . 23

2 ТАРАУ ӘЛЕМДІК МАҢЫЗДЫ САЯСИ ИНСТИТУТТАРДЫҢ ГЕОСТРАТЕГИЯСЫНДАҒЫ ТҮРІК‑АРМЯН САЯСИ ҚАТЫНАСТАРЫ

2. 1 Түрік‑армян қарым-қатынастарына қатысты ресейлік геостратегиялық ұстаным . . . 31

2. 2 Түркия мен Армения арасында орын алған өзекті мәселелердегі Еуропалық Одақ саясаты . . . 40

2. 3 Түрік‑армян қатынастарындағы АҚШ саяси ұстанымы . . . 47

2. 4 Соңғы уақыттағы түрік‑армян қатынастарының даму үрдісі: мәселелері мен болашағы . . .

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 56

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 60

ҚЫСҚАРТЫЛҒАН АТАУЛАР ТІЗІМІ

ЕО - Еуропалық Одақ

БҰҰ

НАТО - Солтүстік атлантикалық Шарты ұйымы

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі . Бүгінгі халықаралық қатынастар жүйесіндегі түрік‑армян қатынастары Түркия мен Армения сыртқы саясаттарының өте күрделі мәселелерінің бірі болып табылады. Сонымен қатар түрік‑армян қатынастары Оңтүстік Кавказ аймағының саяси және экономикалық құрылымына үлкен әсерін тигізуде.

Кеңес Одағының ыдырауы саяси, экономикалық және әлеуметтік үрдістерге тікелей әсерін ететін жаңа геосаяси жағдайдың пайда болуына алып келді. Бұл жағдайдан Оңтүстік Кавказ аймағы да тыс қала алмады. Шешімін таппаған этносаяси қақтығыстардың айтарлықтай бар болуы, аймақ мемлекеттерінің әр түрлі халықаралық қауіпсіздік жүйелеріне қатысу бетбұрыстары, лаңкестік пен басқа да бірқатар факторлардың бел ортасы болып табылатын Таяу‑Шығыс аймағымен көрші орналасуы Оңтүстік Кавказ елдері мен олардың көрші елдерінде демократиялық үрдістердің нығайып, тұрақтылықтың орнауына, тұрақты қауіпсіздік жүйесі мен аймақтық ынтымақтастықты құруға қиындықтар әкеліп отыр. Бұл өз кезегінде қарама‑қайшылықтардың шарықтауына жол бермей, біртіндеп реттеуге негізделген ортақ мүдделерді іздеу қажеттілігін туғызады.

Осы саяси үрдістің қарқындылығы мен нәтижелілігі көбіне Түркия мен Армения арасындағы қарым‑қатынастар деңгейіне тәуелді. Ал бұл қатынастардың бүгін‑ертең реттелу мүмкіндігі төмен. Армения Оңтүстік Кавказ аймағының басқа елдері сияқты өзінің ұлттық мүдделеріне негізделген сыртқы саясатын құрып, жүзеге асыруға ұмтылады. КСРО‑ның ыдырауы өз кезегінде Түркияның алдында Орта Азияға «қақпа» деп саналатын Оңтүстік Кавказ аймағында саяси, экономикалық, мәдени қатысуын кеңейтуге жаңа мүмкіндіктер ашты. Түркияның аймақтағы этно‑идеологиялық ұрандарына негізделген талаптарына кей аймақ елдері тиісті жауап қатпады. Алайда мемлекетті Азия, Еуропа және Таяу Шығыстағы саяси көпірге айналдыру үміті Түркияда әлі сақталып отыр.

Тұтас Оңтүстік Кавказ аймағы, сондай‑ақ, Түркия да, Армения да жылдан жылға халықаралық интеграциялық үрдістерге тартыла түсуде. Халықаралық қауымдастықтың толық құқықты мүшесі болуға ұмтылыс елдердің бүкіл әлемдік саяси үрдістердегі іс‑қимылдарынан көрініс табуда. Соңғы жыдары Құрама Штаттардың түрік‑армян қатынастарын реттеу қажеттілігіне ерекше көңіл аударуы жайдан жай емес. Сонымен бірге бұл мәселе көрші мемлекеттермен қатынастарды реттеуге қатысты міндеткерлік контекстінде Арменияның Еуропалық Кеңеске ену, Түркияның Еуроодақтың мүшесі болу ұмтылыстарында өзекті. Қазіргі таңдағы Ресейдің сыртқы саясатында Закавказье бағыты үлкен мәнге ие. Сондықтан да Мәскеу де түрік‑армян қатынастарының тез арада реттелуіне ынталы.

Қазіргі таңда түрік‑армян қатынастарында бірізді жағдай қалыптаспаған. Бір жағынан Түркия мен Армения арасында қатынастар бар: екі көрші мемлекет бір бірінің өмір сүретіндіктерін «мойындайды», президент, сыртқы істер министрлері және басқа да ресми өкілдердің деңгейінде байланыстар жүзеге асып тұрады, көпжақты негізде саяси диалог орын алып тұрады, үшінші мемлекеттердің көмегімен жеке кәсіпкерлер арқылы белгілі деңгейдегі сауда‑экономикалық қатынастар жүзеге асырылып тұрады, индивидуалды негізде бірқатар гуманитарлық байланыстар іске асып тұрады. Алайда басқа қырынан алып қарасақ, екі мемлекет арасында дипломатиялық қатынастар жоқ, ал түрік‑армян шекарасы жабық.

Соңғы жылдары түрік‑армян қатынастарын реттеуде елеулі оқиғалар орын алып, дипломатиялық қатынастарды орнатып, шекараны ашу туралы уағдаластыққа қол жеткізілді. Дегенмен заң жүзінде жеткен уағдаластық іс жүзінде жүзеге аспай отыр. Сонымен қатар түрік‑армян қатынастарында нық бекіп қалған қысым Түркия мен Арменияның ұлттық қауіпсіздіктеріне қауіп төндіріп қана қоймай, аймақтық тұрақтылыққа да ықпал етуде. Осылайша, «Түркия мен Армения арасындағы қатынстардың күрделілігі: себептері мен шешілу жолдары» тақырыбы өзекті болып табылады. Осы тақырыпты ғылыми негізде талқылаудың өзектілігі ешқандай күмән туғызбайды.

Жұмыстың мақсаты. Осы жұмыста Кеңес Одағы ыдырағаннан кейінгі кезеңдегі Түркия мен Армения арасындағы қатынастардың жай‑күйін, даму қарқыны мен болашағын зерттеу басты мақсат болып отыр.

Жұмыстың міндеті. Алға қойылған мақсатты ашу үшін міндеттерді қою және шешу жүктеліп отыр.

Түркия мен Армения арасындағы өзара қарым‑қатынастардың ретроспективасын анықтау;
Таулы Қарабах мәселесі аясындағы түрік‑армян қатынастарын саралау;
Түрік-армян саяси-экономикалық ынтымақтастығының қалыптасуы мен даму үрдісін қарастыру;
аймақтағы саяси үрдістерге белсенді ат салысатын сыртқы саяси күштердің орындары мен мүдделерін айқындау, олардың түрік‑армян қатынастарының реттелуіне қатысты басымдықтарын белгілеу;
соңғы уақыттағы түрік‑армян қатынастарының даму үрдісіне, мәселелері мен болашағына сараптама жасау.

Бітіру жұмысының деректік негіздері . Қазіргі Түркия мен Армения арасындағы қатынстардың күрделілігі: себептері мен шешілу жолдарына арналған тақырыптың деректік көздерін шартты түрде төмендегідей бес топқа бөлуге болады.

Зерттеу көздерінің бірінші тобын заңнамалық құжаттар құрайды. Яғни, екі елдің конституциясын пайдаландым [1-3] . Мемлекеттің басты сыртқы саяси ұстанымын айқындайтын негізгі құжат ел конституциясы болып табылады. Осыған орай елдің бүкіл ішкі және сыртқы саясаты ел конституциясына негізделеді.

Деректік көздерінің екінші тобына БҰҰ, Еуропадағы Қауіпсіздік және Ынтымақтастық Ұйымы, Еуропалық Кеңес, Еуропалық Одақ, Дүниежүзілік Сауда Ұйымының құжаттарын жатқыздық [4-14] . Түркия Республикасы мен Армения Республикасының халықаралық көпжақты ынтымақтастыққа ат салысуының кеңеюі, халықаралық ұйымдардың аймақтағы саяси үрдістерге және түрік‑армян қарама‑қайшылықтарын реттеуге қатысу белсенділігі жағдайында бұл құжаттар екіжақты және көпжақты деңгейдегі түрік‑армян қарым‑қатынастарының саяси‑құқықтық шеңберін айқындауға мүмкіндік берді. Сонымен қатар екіжақты түрік‑армян қатынастарында қалыптасқан шартты‑құқықтық база болмағандықтан, Түркия мен Арменияның қатысуымен қол қойылған көпжақты құжаттарды зерттеу өте қажет болды.

Келесі үшінші топта Түркия Республикасы мен Армения Республикасының Президенттері мен сыртқы істер министрлерінің, елшілердің баяндамалары, өзара сапарлар барысындағы сөйлеген сөздері және әр түрлі ақпарат құралдарына берген сұхбаттары кіреді [15-23] . Олар алға қойылған мақсатты талқылауда мемлекет басшыларының өзекті мәселелерге қатысты жеке көзқарасын, сондай-ақ сол сәттегі мемлекеттің саяси ұстанымын айқындауға өзіндік зор үлесін қосты.

Деректерді пайдалану жұмыстың алдына қойған мәселелерді мейлінше толық зерттеуге және жұмыстың мақсаттары мен міндеттерін ашуға мүмкіндік бергені сөзсіз.

Ғылыми зерттеудегі дәрежесі . Түркия мен Армения арасындағы қарым-қатынастардың қазіргі жағдайын, динамикасы мен болашағын дұрыс зерттеу үшін екі елдің сыртқы саяси ұстанымдарына және екі ел қатынастарында орын алып отырған негізгі түйткіл мәселелерге қатысты көптеген еңбектерді атауға болады. Оларды шет елдік, посткеңестік кеңістіктегі елдердің және отандық саясатшы, тарихшы ғалымдардың зерттеулері мен монографиялары құрайды [24-45] . Олардың ішінде американдық саяси қайраткер З. Бжезинский бар [27] . Оның еңбектерінде әлемдегі ағымдық он жылдың ішінде геосаяси жағдайын, әсіресе Еуразиялық құрлықтағы жағдайды сараптайды. Әрине С. Хантингтон еңбегін атап өтпеуге де болмайды [45] . Сонымен қатар халықаралық қатынастардың өзекті мәселелері мен тероияларына қатысты қалам түртіп жүрген Е. Бажанов [25], Г. Берридж [26], М. Лебедова [35], Т. Мозель [38], Э. Поздняков [39] секілді ғалымдардың еңбегі зерттеудің ғылыми‑тероиялық бөлімін ашып көрсетіп, түрік‑армян қатынастарының дамуын әлемдік, саяси, тарихи және геосаяси ғылымдардың қалыптасқан қағидалары мен тұжырымдамаларымен салыстырып қарауға мүмкіндік берді.

Оңтүстік Кавказдағы саяси үрдістердің жай‑күйі, динамикасы мен даму болашағы, аймақтағы этносаяси қақтығыстарды реттеу, аймақтық үрдістерге сыртқы акторлардың тартылуы туралы зерттеулердің ролі айтарлықтай болды. Өйткені бұл зерттеулерде әр түрлі авторлар бір оқиғаны әр түрлі ұстанымдарға сүйене отырып қарастырған. Осы тақырыпқа арналған орасан зор әдебиеттер шоғырынан К. Гаджиев [29], А. Григорян [30], О. Коджаман [32], А. Сваранц [42] және басқа да авторларды ерекше атап кету керек. Олардың ішінде біреулері Кавказдағы геосаяси жағдайды, армян‑әзірбайжан қатынастарын сипаттаса, ал кейбіреулері Кеңес Одағы ыдырағаннан кейінгі Оңтүстік Кавказдағы Түркия саясатына, пантүркілік геостратегияға нақтылай тоқталған.

Әлемдік қауіпсіздік мәселесін, Азиядағы геосаяси жағдайларды жүйелі түрде қарастырған отандық саяси қайраткерлерден Тоқаев Қ. Қ. [43], Султанов Б. К., Музапарова Л. М. [41], сондай-ақ ғалым тарихшы Лаумулин [34] еңбектері де құнды болып келеді.

Зерттеу жұмысындағы негізгі мәселелер шет елдік және отандық мерзімді басылымдарда да жан-жақты талқыланған. Бұқаралық ақпарат құралдарының едәуір бөлігі ақпаратты саралап, сараптауға, ақырында оқиғаға қатысты объективті көзқарас қалыптастыруға мүмкіндік береді. Ғылыми талқылаулар Ресейдің «Известия», «Независимая газета», «Ноев Ковчег» газеттері, сондай‑ақ, армяндық «Республика Армения», «Голос Армении», «Новое время», әзірбайжандық «525‑я газета», «Эхо», «Зеркало» және түріктің «Turkish Daily News» бұқаралық ақпарат құралдарында кеңінен жарияланған. Сонымен қатар «Azg Armenian Daily», «Де‑факто», «Медиамакс», «Регнум» ақпараттық агенттіктерінің мәліметтері және «Азия и Африка сегодня», «Центарльная Азия и Кавказ», «Insight Turkey» журналдарынының мақалалары кеңінен қолданылды. Ал Қазақстанның «Егемен Қазақстан», «Айқын», «Нұр Астана», «Жас Қазақ», газеттерінде және «ҚазҰУ хабаршысы», «Центр Азии», «Аналитическое обозрение» журналдарында кеңінен кездеседі [46-113] . Осы мақалалардың ішінде Әліпбаев А. Р. [46], Шукуров А. [47], Абиесова Н. [49] және З. Азнабакиеваның [50] еңбектерін атап өтуге болады.

Зерттеу жұмысының мерзімдік шеңбері . Түркия мен Армения қатынастарын зерттеу мерзімі ХХ ғ. 90-жылдарының басынан бүгінгі күнге дейінгі кезеңді қамтиды. Жұмыстың осы кезеңнен басталуы Кеңес Одағының ыдырап, аймақта жаңа геосаяси жағдайдың орнауымен негізделеді.

Зерттеудің ғылыми-әдістемелік базасы . Зерттеу жұмысының теориялық негізін қазіргі саяси ғылымның негізгі теориялық тұжырымдамалары құрайды. Бітіру жұмысында тарихи оқиғаларға, сан-саладағы мемлекетаралық құжаттарға жинақтау, талдау, жүйелеу әдістері қолданылды. Сондай-ақ, кеңінен қолданылатын жүйелілік әдісі де зерттеу жұмысына арқау болды. Бұл әдіс зерттеу тақырыбын кешенді мәселе ретінде алып, сол оқиғаларға өз ерекшеліктерін белгілеуге, сондай‑ақ, олардың өзара байланыстары мен өзара тәуелділіктерін жүйелі түрде айқындауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар жүйелеу әдісін қолдану бұрынғы тарихи өткен оқиғаларға көп назар аударатын әр түрлі субъектілердің қатынастарын зерттеп, сараптауға мүмкіндік береді. Зерттеу объектісін зерделеу барысында басқа да ғылыми әдістер - құрылымдық‑функционалдық, статистикалық және саралау тәсілдері кеңінен қолданылды.

Зерттеу жұмысының тақырыбын ашуда негізгі әдістеме ретінде қоғамдық ғылым саласында зерттеудің стандартты сараптамасы - контент-сараптама қолдану өз септігін тигізді. Яғни, оның көмегімен БАҚ хабарламасы, саяси тұлғалардың мәлімдемелері және де партия бағдарламалары секілді мәтіндердің әр түрлі типтеріне сараптама жасалды.

Жұмыс құрылымы. Алға қойған мақсат пен міндеттерге сәйкес жұмыс ішкі құрылымға бағынады. Ол кіріспеден, екі тараудан, жеті параграфтан, қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады

І ТАРАУ ТҮРКИЯ МЕН АРМЕНИЯ АРАСЫНДАҒЫ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТАРИХИ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Түркия мен Армения арасындағы өзара қарым‑қатынастардың ретроспективасы

Халықаралық қатынастар тарихында тағдыр қосқан көршілес халықтардың аумақтық, діни, идеологиялық себептерге байланысты ұзақ ғасырлар бойы бір‑біріне қырын қарап келетін мысалдары өте көп. Алайда халықтар арасындағы қарама‑қайшылықтардың тереңдігіне қарамастан, олардың басым бөлігі өзара сенім мен құрметке негізделген тату көршілік қарым‑қатынастарды орната алды. Қордаланып қалған қарама‑қайшылықтардың күрделілігіне байланысты тарихи ымыраласу үрдісі ұзақ мерзімді қамтып, сыртқы әлем қабылдайтын тұрақты көзқарастардың бүлінуін талап етеді.

Тарихи қарама‑қайшылықтар кесірінен күрделіленген екі көршілес халықтар арасындағы қатынастардың бірден бір мысалы - түрік‑армян саяси қатынастары. Дегенмен де, қақтығыстар мен дау‑дамайлар, соғыстар мен зорлық‑зомбылықтар көптеген халықтардың қарым‑қатынастарында орын алған. Ал бұл қатынастардың ерекшелігі - бұл жерде геноцид түріндегі зорлық‑зомбылықтың орын алуында болып отыр. Халықаралық құқық нормаларына сәйкес, геноцид - мемлекеттік деңгейде жоспарланып және ұйымдастырылып, тұтас бір халықты жоюды мақсат еткен адамзатқа қарсы қылмыс болып табылады [4] .

Армян‑түрік қатынастарының тарихы ІХ ғасырдан басталады. Ол кезде түрік тайпалары оғыздар Орта Азиядан Кавказ жаққа қарай ығыса бастаған еді. Х‑ХІ ғасырларда бұл үрдіс одан сайын күшейе түсті. ХІ ғ. Арменияны селжұқтар, ал ХІІІ ғ. монғол‑татарлары жаулап алды. ХV ғасырдан бастап Армения аумағы Осман империясы мен Парсы елінің арасындағы күрес алаңына айналды. 1639 ж. Армения Осман империясы мен (Батыс Армения) Парсы елінің (Шығыс Армения) арасында бөліске түсті.

І Петрдің 1722-1723 және 1796 жылдардағы Парсы жорықтары кезінде Парсы елі және Түркиямен соғыста армяндық жасақтар ұдайы Ресей жағында соғысқа қатысып отырды. 1801 ж. Шығыс Арменияның бөлігі Ресейге қосылды. 1826-1828 жылдардағы орыс‑иран соғысынан кейін Шығыс Армения Ресейдің құрамына енді. 1878 жылғы Сан‑Стефан бейбіт келісім‑шарты бойынша, Ресейге Карс облысы қосылды, бірақ ел аймағының көп бөлігі Осман империясының қол астында қалды. Ал осы жерлерде Осман империясы армяндарға қатысты геноцидті жүзеге асырған.

1917 ж. аяғында Арменияда билікке Дашнакцутюн партиясы келді. 1918 ж. 28 мамырда елдің тәуелсіздігі жарияланды.

1920 жылғы түрік‑армян соғысы кезінде түрік әскерлері Армения аумағының 2/3 бөлігін басып алды. 1920 ж. қарашада Арменияға Қызыл әскерлер енді. Кеңес өкіметі орнатылып, 1920 ж. 29 қарашада Армения КСР құрылды.

1921 жылғы кеңес‑түрік Мәскеу шарты бойынша Түркияға Карс және басқа да бірқатар аудандар кіріп кетті.

Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін 1991 ж. 23 қыркүйекте Жоғары Кеңес Арменияны тәуелсіз мемлекет деп жариялады. 1993 ж. Армения мен Әзірбайжан арасындағы Таулы Қарабахқа қатысты шыққан қақтығыс кезінде түрік‑армян шекарасы жабылып қалды.

1915 ж. Осман империясының Батыс Армениядағы армян халқына жасаған геноциді қазіргі таңда екі ел арасындағы қатынастарды күрделендіріп отыр. Армяндардың пайымдауынша, 1915 жылғы геноцид кезінде 1, 5 миллионнан астам армян қаза тапқан. Ал Түркия болса, армян геноциді болмаған, тек армяндарды күштеп қоныс аудару ғана жүзеге асқан деп көндіруде.

Екіжақты қатынастардың ретке келуіне кедергі келтіретін тағы бір маңызды алғышарт - қарабах қақтығысын реттеу. Бұл қақтығыста Түркия Әзірбайжанды қолдайды. Таулы Қарабах жанжалы 1988 ж. ақпанда басталған. Осы кезде армяндар көп қоныстанған орталығы Степанакерт болып табылатын Таулы‑Қарабах автономиялық облысы (ТҚАО) Әзірбайжан КСР‑нен бөлініп шығатынын жариялады. 1991 ж. қыркүйекте Степанакертте бұрынғы ТҚАО мен Әзірбайжанның басқа да армяндар тығыз орналасқан аудандарында Таулы‑Қарабах Республикасының құрылғаны туралы жарияланды. Ресми Баку бұл іс‑қимылды заңсыз деп тауып, кеңес жылдарында өмір сүрген Қарабах автономиясының мәртебесін жойып тастады. Осыдан кейін іле‑шала қарулы қақтығыс басталды. Қақтығыс барысында Әзірбайжан Қарабахты ұстап қалғысы келді. Ал армян отрядтары Ереван мен шетелдердегі армян диаспорасының қолдауына жүгіне отырып, аймақтың тәуелсіздігін талап етті. Жанжал 1994 ж. 12 мамырда бітістіру туралы шарт күшіне енгенге дейін жалғасты. Нәтижесінде Әзірбайжан Таулы Қарабахқа бақылау жасау құқығынан айрылды [51] .

КСРО құлап, Армения тәуелсіздігіне қол жеткізген соң, армян геноцидін мойындатқызуды күн тәртібіндегі басты мәселе ретінде қойды. Армения КСР Жоғары Кеңесі 1990 ж. 23 тамызда «Армения тәуелсіздігі туралы Декларацияны» қабылдады. Декларацияда геноцид туралы: «Армения Республикасы 1915 жылғы Османдық Түркия мен Батыс Армениядағы армян геноцидін халықаралық деңгейде таныту үшін ұмтылады» делінген [3] .

Дегенмен 1991 ж. 16 желтоқсанда Түркия алғашқылардың бірі болып, Армения Республикасының тәуелсіздігін таныды. Сол кезде Түркия Арменияға дипломатиялық қатынастарды орнату үшін алдын‑ала бірқатар шарттарды қойды. Түркия Республикасы Сыртқы істер министрлігінің ресми web-сайтындағы Армениямен саяси қатынастарға арналған бөлігінде: «Тату көршілік бағытқа қарама‑қайшы Ереван саясаты Түркияға Армениямен қалыпты дипломатиялық қарым‑қатынастар орнатуға мүмкіндік бермей отыр . . . Армения тәуелсіздігі туралы декларацияның 11 бөлімінде Түркияның бір бөлігі болып табылатын Шығыс Анадолы «Батыс Армения» деп анықталған. Түркияда орналасқан Агри таулары Арменияның елтаңбасында белгіленген. Бұл - Армения 1921 жылғы Карс шарты бойынша белгіленген ортақ шекараларды танымай отыр деген сөз. Сонымен қатар, Армения шындығында ешқашан орын алмаған «Геноцидті» жүзеге асырғаны үшін Түркияны айыптауда. Бұл мәлімдеме де Армения тәуелсіздігі туралы Декларацияда көрініс тапқан. Тіпті, қазіргі таңда Әзірбайжан аумағының 20 пайызға жуығы Армения оккупациялап алған. БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің №822, 853, 874 және 884 қарарлары Арменияға бұл оккупацияны тоқтатып, Әзірбайжанның аумақтық тұтастығын тануға шақырады» делінген [52] . Сонымен, Түркия екіжақты қатынастарды орнату және реттеуге байланысты Арменияға алдын‑ала үш талап қояды:

Армян геноцидін халықаралық деңгейде танытуға және айыптауға бағытталған саясатынан бас тарту;
Армян‑түрік шекараларын ресми тану және Түркияға деген аумақтық шағымдарынан бас тарту;
Таулы‑қарабах қақтығысын реттеуде Әзірбайжанға біржақты жол беру.

1993 ж. сәуірден бастап Түркия өзінің одақтасы Әзірбайжанның ізімен Арменияға блокада орнатады. Бұл талаптар енді Арменияға дипломатиялық қатынастарды орнату үшін ғана емес, сондай‑ақ, армян‑түрік шекарасын ашу үшін де алдын ала шарттарға айналды. Ал Ереван болса, өз кезегінде Анкараның талаптарына мойынсынған жоқ. 1998 жылдан бастап, билікке жаңа күштер келгеннен кейін, Армян геноцидін халықаралық деңгейде таныту мәселесін Армения сыртқы саясатының басым бағыттарының бірі ретінде анықтады. Арменияның Түркиямен қатынастарды дамытуда екі қағидасы бекітілген:

Алдын‑ала шарттарсыз қалыпты дипломатиялық қатынастарды орнату;
Түркиямен барлық даулы мәселерді талқылауға дайын болу.

Осы қағидалық ұстанымды Армения мемлекет басшылары бірнеше рет өз

мәлімдемелерінде жария етті. 2004 ж. 23 маусымдағы Еуропалық Кеңестің Парламенттік Ассамблеясында (ЕКПА) Армения Президенті Роберт Кочарян түрік делегатының сауалдарына жауап беру барысында былай деді: «егер де сіздер, біз сіздерсіз өмір сүре алмайды деп ойласаңыздар, қателесесіздер. Біз сөздерсіз‑ақ өмір сүріп, ілгерілей аламыз» [15] . Көріп отырғанымыздай, екі тарап та ымыраласуға келгенде өз ұстанымдарынан қайтатын емес.

Жоғарыда аталған алдын‑ала қойылған шарттардың ішіндегі Армян геноцидін халықаралық деңгейде таныту мәселесі - түрік‑армян қатынастарында негізгі ролге ие. 1915 ж. Осман империясы тарабынан жасалған қайғылы оқиғалардан кейінгі кезеңде бұл тақырып түрік‑армян қатынастарын реттеу үрдістерінде негізгі тақырыпқа айналды. Сонымен қатар, соңғы кезде бұл мәселе өте қызу және көпжақты деңгейде талқыға түсуде.

2005 ж. Армян геноцидінің 90‑жылдығы атап өтілді. Бұл өз кезегінде Армян геноциді мәселесінің аймақтағы және дүниежүзіндегі саяси үрдістерге әсер етуінің күшеюіне алып келді. Арменияның осы бағыттағы сыртқы саясатының белсенділігіне байланысты, ХХ‑ХХІ ғасырлар тоғысында Армян геноцидін таныту мәселесі өзектілене түсті. Сондай‑ақ, батысеуропа мемлекеттері мен АҚШ‑тың Түркия және Армениямен қарым‑қатынастарына әсер ететін халықаралық саясаттың құралына айналды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.