ТҰРАҚТЫ ТІРКЕСТЕРДЕГІ ӘЙЕЛ БЕЙНЕСІНІҢ КОГНИТИВТІК ҚҰРЫЛЫМЫ
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
ӘОЖ 81373. 512. 122 Қолжазба құқығында
Әйел концептісін қалыптастыратын тұрақты тіркестердің
лингвомәдени сипаты
10.02.02 – қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші
филология ғылымдарының
докторы, профессор
Қазақстан Республикасы
Алматы 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТҰРАҚТЫ ТІРКЕСТЕРДЕГІ ӘЙЕЛ БЕЙНЕСІНІҢ
КОГНИТИВТІК ҚҰРЫЛЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.1 Тұрақты тіркестерді когнитивтік аспектіде зерттеудің мәні ... ... ... . 8
1.2 Тұрақты тіркестердегі әйел лексемасының концептілік өрісі ... .. 23
1.3 Фразеологиялық бірліктердегі әйел бейнесінің символдық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 41
2 ТҰРАҚТЫ ТІРКЕСТЕРДЕГІ ӘЙЕЛДЕР БЕЙНЕСІНІҢ
ҰЛТТЫҚ ТАБИҒАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 59
2.1 Қазақтың салт-дәстүр, әдет-ғұрып, ойын атауларындағы әйел лексемасына қатысты тұрақты тіркестердің жасалу жолдары ... ... ... ... .. 59
2.2 Поэтикалық мәтіндердегі әйел атауына қатысты кездесетін тұрақты тіркестердің лингвомәдени негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
2.3 Тұрақты тіркестердегі әйел бейнесінің этнолингвистикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 107
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... . 110
КІРІСПЕ
Жер бетіндегі әрбір этностың бір-біріне ұқсамайтын мәдениеті мен өзіне тән ерекшеліктері болатыны – тарихи заңдылық. Мұндай құбылыс сол тілдік ұжымдағы ортаның қарым-қатынасынан, олардың сөйлеу мәдениеті мен өмір сүру дағдысынан, тектік құрылымының коммуникативтік ерекшеліктерінен анық байқалатынын аңғаруға әбден болады. Бұл ерекшеліктер сол кезеңге тән қоғамдық сананың тілінде жақсы сақталады да, сол этностың рухани, мәдени құндылықтарының негізін көрсетеді. Сондықтан қазіргі тіл ғылымында халықтың, ұлттық этноментальды өмірін, дүниетанымдық сипатын қарастыратын антропоцентристік бағыттағы зерттеулер өз нәтижесін беріп келеді. Себебі тіл адамдардың іс-әрекетінен тыс дамымайды. Тілдік ұжымды, жеке адамды тілі арқылы тану арқылы оның шаруашылық, мәдени өмірінен толық ақпарат алуға болады.
Тілдік ұжым мүшелерінің дүниетанымы адамзат пен мәдениеттің даму кезеңдерінің сатысынан өткен сайын ақиқат дүниені тек логикалық-позитивтік қана емес, этикалық-моральдық, ментальдық тұрғыдан да таныта алады. Осыған сай, тілде қалыптасқан тұрақты тіркестерді – мақал-мәтелдер мен фразеологизмдерді антропоцентристік аспектіде қарастырған еңбектер қай кезде болса да маңызды.
Дүниенің тілдегі бейнесін жан-жақты қарастыруда концептілік ұғыммен мағыналық байланыста тұратын тұрақты тіркестердің – мақал-мәтелдер мен фразеологизмдердің маңызы ерекше.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Басқа да тілдік бірліктер тәрізді адамзат бейнесіне қатысты лексикалық қор – ауызекі тілде, ауыз әдебиеті үлгілерінде, тарихи және көркем шығармаларда тұрақты тіркестердің фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер сияқты түрлері когнитивтік модель қалыптастырушы таңба, ақиқат дүниенің көрінісін белгілейтін нысандар ретінде танылады. Тілдік бірліктер арқылы таңбаланған әйел бейнесі қоғамдық санада өміршеңдік, тұрақтылық, сезімталдық, символдық т.б. белгілермен ерекшеленеді. Дегенмен де тұрақты тіркестер арқылы әйел концептісінің берілу ерекшеліктері, жалпы әйел лексемасының ұлттық сипаты осы кезге дейін тілімізде когнитивтік тіл білімі тұрєысынан арнайы қарастырылмағаны белгілі. Осыған байланысты таным – мәдениет – тіл үштігінің принциптері негізінде, қазақ әйелдері туралы мәдени-этнотанымдық мәні зор тілдік фактілер – тұрақты тіркестердегі әйелдер бейнесін когнитивтік құрылым тұрғысында ғылыми талдау қай кезде болса да өзекті мәселе болып табылады.
Тіліміздегі тұрақты тіркестер әр түрлі аспектіде зерттеліп келеді. Алайда әйел лексемасына қатысты тұрақты тіркестер осы уақытқа дейін арнайы зерттеу нысаны болған емес. Әйел лексемасына қатысты тұрақты тіркестер ұлттың өмірінен, оның тарихы мен мәдениетінен, менталитетінен ақпарат беретін тілдік құндылықтар ретінде қызмет атқарады. Әйел бейнесін ашуда, портрет жасауда, әйелдің ішкі жан – дүниесін, психологиясын беру мақсатында қолданылған әйел лексемасына қатысты тұрақты тіркестердің лингвомәдени сипатын қарастыру арнайы зерттеуді қажет етеді. Әйел атауымен байланысты тұрақты тіркестерге концептілік талдау жасау ғаламның тілдік бейнесі туралы білімді анықтау үшін қажет. Осы тұрғыда әйел атауына қатысты тұрақты тіркестердің когнитивтік семантикасы, концептуалды негіздері тоғыса қарастырылады. Әйел лексемасының когнитивтік аспектіде тұңғыш рет арнайы зерттелуі жұмыстың өзектілігін танытады.
Зерттеудің нысаны. Тілдегі ұлттық танымға сәйкес әйел концептісін қалыптастыратын тұрақты тіркестердегі (мақал-мәтелдер мен фразеологизмдердегі) әйел лексемасы алынды.
Зерттеудің пәні. Тұрақты тіркестердегі әйел бейнесінің лингвомәдени сипаты.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты – поэтикалық мәтіндердегі, ақын-жыраулардың өлеңдеріндегі, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, ойын атауларындағы тұрақты тіркестерді қалыптастыратын әйел лексемасын негізге ала отырып, лингвомәдени тұрғыдан әйел бейнесінің ұлттық табиғатын ашу. Тұрақты тіркестердің табиғатын когнитивтік аспектіде қарастыру тілдің ұлттық сипатын анықтауға мүмкіндік береді. Сондықтан когнитивтік лингвистиканың қағидаларына сәйкес әйел атауын концепт тұрғысынан қарастыру арқылы әйелдер бейнесінің лингвомәдени сипатын айқындау нысанға алынды. Сондай-ақ, әйел атауына қатысты тұрақты тіркестердің когнитивтік құрылымын анықтау мақсаты бар. Бұл мәселелерді анықтау үшін мынадай міндеттер қойылды:
– қазақ тілінде әйел атауына қатысты жасалған тұрақты тіркестердің семантикасын ұлттың мәдени болмысы мен ойлау жүйесін, қоршаған дүниені қабылдаудағы ұлттық менталдық танымның ерекшелігі арқылы анықтау;
– қазақ тіліндегі әйел концептісін қалыптастыратын тұрақты тіркестердің когнитивтік аспектіде зерттелуін қарастыру;
– когнитивтік тіл білімінде қазақ тіліндегі әйел ұғымын концепт тұрғысынан қарастыру;
– қазақ тіліндегі әйел атауына қатысты ассоциациялық фондық образы үйлес, ұғымдық мәні тектес концептуалдық өрісін анықтау;
– қазақ тілінде әйел атауына қатысты танымдық мәдениеттің ақпараттық ерекшеліктерін айқындайтын концепт құрылымдарды анықтау, концептілік құрылымдар арқылы тұрақты тіркестердегі әйелдер бейнесінің лингвомәдени мазмұнын сипаттау;
– концептілік құрылымдар арқылы тұрақты тіркестердегі әйелдер бейнесінің этнолингвистикалық мазмұнын ашу және символдық мәнін айқындау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
– зерттеу жұмысында концепт ұғымы кешенді құрылым деп танылып, оның тұрақты тіркестердегі лингвомәдениеттанымдық, этнолингвистикалық, лингвокогнитивтік ерекшеліктері көрсетілді;
– қазақ тілінде әйел атауына қатысты жасалған тұрақты тіркестердің семантикасы ұлттың мәдени болмысы мен ойлау жүйесі, қоршаған дүниені
қабылдаудағы ұлттық менталдық танымның ерекшелігі анықталды;
– қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің когнитивтік аспектіде зерттелуі қарастырылды;
– тіл біліміндегі когнитивтік бағыттың принциптеріне орай қазақ тіліндегі әйел атауы концепт тұрғысынан алғаш рет сөз етілді;
– қазақ тіліндегі әйел атауына қатысты ассоциациялық фондық образы үйлес, ұғымдық мәні тектес концептуалдық өрістер анықталды;
– қазақ тілінде әйел атауына қатысты танымдық мәдениеттің ақпараттық ерекшеліктерін айқындайтын концепт құрылымдар жүйеленді;
– концептілік құрылымдар арқылы тұрақты тіркестердегі әйелдер бейнесінің лингвомәдени мазмұны сипатталды;
– концептілік құрылымдар арқылы тұрақты тіркестердегі әйелдер бейнесінің этнолингвистикалық мазмұны және символдық мәні сөз етілді.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. І. Кеңесбаевтың Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі (Алматы, 1977 ж.); Ә. Қайдардың Халық даналығы (Алматы, 2004 ж.); А. Қайдар Тысяча метких и образных выражений: Казахско-русский фразеологический словарь с этнолингвистическими пояснениями (Алматы, 2003 ж.); Г. Смағұлованың Мағыналас фразеологизмдер сөздігі (Алматы, 2001 ж.); әр жылдары жарық көрген қазақ мақал-мәтелдері жинақтары, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі (10 томдық), қазақ ақын-жырауларының шығармалары мен айтыстардан және тарихи жырлар тілінен алынды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы.
Жұмыста ұсынылған тұжырымдар мен пайымдаулар, алынған нәтижелер қазақ тіл біліміндегі когнитивтік зерттеудің ғылыми-теориялық негіздері мен ұстанымдарын нақтылай түсуге, айқындауға өз деңгейінде үлес қосады. Қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердегі әйелдер бейнесінің концепт құрылымдары арқылы лингвомәдени, этнолингвистикалық білім негіздерін тереңдетуге ықпал етеді.
Зерттеу барысында қол жеткен нәтижелер мен тұжырымдар, талдау жасалған тілдік деректер мен үлгі-модельдерді қазақ фразеологизмдерін оқытуда лингвомәдени, этнолингвистикалық бағытта арнаулы курстарда талдау жүргізу үшін пайдалануға болады. Сондай-ақ зерттеу нәтижелерінің Этнолингвистика, Когнитивтік лингвистика, Көркем мәтінді лингвистикалық талдау пәндерінен қосымша дәріс оқуға да септігі тиеді.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- қазақ тілінде әйел атауына қатысты жасалған тұрақты тіркестердің семантикасы ұлттың мәдени болмысы мен ойлау жүйесі, қоршаған дүниені қабылдаудағы ұлттық менталдық танымға байланысты қалыптасады;
- әйел лексемасы қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің когнитивтік аспектіде зерттелуіне тілдік фактор бола алады;
- тіл білімінің когнитивтік саласында қазақ тіліндегі әйел атауы концепт құраушы таңба ретінде танылды;
- қазақ тіліндегі әйел атауына қатысты ассоциациялық фондық образы
үйлес, ұғымдық мәні тектес концептуалдық өрістер өзіндік жүйе құрайды;
- қазақ тілінде әйел атауына қатысты танымдық мәдениеттің ақпараттық ерекшеліктерін айқындайтын концептілік құрылымдары мынадай типтерден тұрады: фрейм, скрипт, сценарий, схема, ойсурет;
- концептілік құрылымдар арқылы тұрақты тіркестердегі әйелдер бейнесі лингвомәдени мазмұнға ие;
- концептілік құрылымдар арқылы тұрақты тіркестердегі әйелдер бейнесінің этнолингвистикалық мазмұнын сипаттау арқылы ұлт мәдениетінің тілдегі көрінісі анықталады;
- концептілік жүйені құраушы тұрақты тіркестердегі әйелдер бейнесінің ұлттық табиғаты мен символдық ерекшелігі бар.
Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеу жұмысының мақсаты мен тақырып ерекшелігіне байланысты сипаттама, салыстырмалы талдау мен жинақтау, ассоциативтік әдістері, концептілік талдау, жүйелеу және оны түсіндіру, аналитикалық талдау әдістері қолданылды.
Жұмыстың әдістанымдық негізі. Қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердегі әйелдер бейнесін антропоцентристік парадигмада сөз ету, оған жан-жақты когнитивтік аспектіде талдау жүргізу барысында әлемдік когнитолог ғалымдар М. Минский, Г. Филмор, Дж Лакофф, В.А. Маслова, Е.С. Кубрякова, А. Бабушкин т.б. және қазақ тіл біліміндегі І. Кеңесбаев, Ә. Қайдар, Е. Жанпейісов, Р. Сыздық, М. Серғалиев, Г. Смағұлова, Н. Уәлиев, С.Сәтенова, Ж. Манкеева, Б. Момынова, Қ. Жаманбаева, М. Күштаева, С. Жапақов т.б. ғалымдардың зерттеу еңбектерін, теориялық тұжырымдары басшылыққа алынды.
Жұмыстың жариялануы мен мақұлдануы.
Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері мен мазмұны бойынша Ғасырлар тоғысындағы Қазақстанның ғылым, білім және рухани даму мәселелері: Қазақ-Араб университетінің 10 жылдығына арналєан халықаралық ғылыми- практикалық конференцияда (Шымкент, 2004 ж.); профессор Ғабдолла Қалиевтің 70 жылдығына орай өткізілген республикалық конференцияда (Алматы, 2004 ж.); Ә. Қайдар Қазақ тіл білімі және түркітану мәселелері атты ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2004 ж.); Қазақ тіл білімінің мәселелері және оқыту әдістемесі атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Алматы, 2005 ж.); Қазақ тіл білімінің бүгіні мен болашағы атты профессор А. Айғабыловтың туғанына 70 жыл толуына орай өткізілген республикалық ғылыми конференцияда (Алматы, 2006 ж.); Қазақ тілі ғасырлар тоғысында теориясы, тарихы және қазіргі жайы атты профессор М.Балақаевтың туғанына 100 жыл толуына орай ұйымдастырылған халықаралық ғылыми теориялық конференцияда (Алматы, 2007 ж.); әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті қазақ филологиясы кафедрасының Лингвистикалық семинарында (2005 ж., мамыр) баяндама жасалды.
Республикалық ғылыми басылымдар мен ғылыми жинақтарда 9 мақала жарияланды.
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ТҰРАҚТЫ ТІРКЕСТЕРДЕГІ ӘЙЕЛ БЕЙНЕСІНІҢ
КОГНИТИВТІК ҚҰРЫЛЫМЫ
1.1 Тұрақты тіркестерді когнитивтік аспектіде зерттеудің мәні
Қазіргі таңда тілді барша адамзаттың ең басты құндылығы деп танитын көзқарас өркениетті қоғамның ең басты қағидасына айналды. Негізі, тіл адамзаттың ойлау, қабылдау, пайымдау арқылы ақиқат дүниені танудың құралы ретінде ой-санасының обьективтенуі болып табылады. Сонымен қатар тіл қоғамдық сананың түрлерін қалыптастырумен қатар өз кезегінде оған әсер етеді. Белгілі бір этностың өмір сүру кезеңі, оның мәдени-шаруашылық тәжірибесі турасындағы ақпараттар сол тілде ізін қалдырып отырады. Ол сонымен қатар тілдік ұжымның, тілді пайдаланушы халықтың әрбір кезеңдегі шежіресінен де мол ақпарат береді. Осыған орай тілдік жүйені құраушы бірліктер тек лингвистиканың ғана емес, этностану, әлеуметтану, мәдениеттану, елтану т.б. нысанына айналып отыр. Қазіргі таңда тіл ғылымы да өзінің зерттеу нысанын кеңейтіп, тілді сол тілді жасаушы халықтың, этностың өзі арқылы тану мәселесін алдыңғы қатарға қойып келеді. Бұған қазіргі тіл біліміндегі лингвоелтану, лингвомәдениеттану сияқты салаларды ғылымның басқа да салаларымен тығыз байланыста қарастырған еңбектерді айтуға болады.
Көп жағдайда этнолингвистика мен лингвомәдениеттану пәндерінің ортақтық, тіпті ұқсас жақтары бірізді сөз етілгенмен, О.И. Титкова атап көрсеткендей, этнолингвистика ғылымының өзіндік ерекшелігін былайша түсіндіруге болады: Этнолингвистика кешенді этнографиямен шектес, халық мәдениеті, тарихтың шығу тегі мен таралуын зерттейді. Бүгінгі ғылымда этнолингвистиканың зерттеу мақсаты – тілдің қызметі мен дамуына лингвистикалық, этномәдени, этнопсихологиялық факторының әсерін ерекше қарастыру, ұлттық болмыспен ұштастыру [1, 10 б.].
Тілдік бірліктерді этнолингвистикалық тұрғыдан бөліп қарастыру, этносқа тән материалдық және рухани арналардың қоғамдағы қызметінің ерекшелігін танытады. Тілдік бірліктер, оның ішінде тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер әр халықтың ғасырлар бойғы саналы еңбегінің жемісін, жетістігін анықтайды. Шынайы өмірдің негізгі көрінісі болып табылатын мұндай атаулар халықтық тұрмыс, шаруашылық, мәдениетпен тығыз байланыста қаралады. Сонымен қатар сол қоғамның этикалық, эстетикалық, символдық тәжірибесін де көрсетеді. Осы тұрғыда әйел лексемасына қатысты тұрақты тіркестердің рухани өмірмен байланысы көрінеді. Әйел атауына қатысты тұрақты тіркестерді қарастыра отырып, оған байланысты білімдер жүйесінің ұлттық таным мен болмыс ерекшелігін сипаттайтынын анық байқаймыз. Оған академик І. Кеңесбаев өз Сөздігінде ақ жаулық, ана сүтін ақтау, керме қас, ақша маңдай тәрізді тұрақты тіркестерге мынадай мысалдарды келтіріп, оның мәнін ашып көрсеткен: Ізгі перзент, ақ жаулық. Қорада жатар жүз саулық. Құлаш мойын, кез құлақ, Бір бедеу ат, денсаулық (Н.Н.). Қажырлы туған жас бала, Самолет жерге түскенде, Қорықпаған, саспаған. Ерлік десең, осыны айт. Сабырлықпен батырым, Төрт дұшпанды өлтіріп, Өзін аман сақтаған. Батыр десең, осыны айт, Ана сүтін ақтаған (Н.Б.). Қоян қолтық, керме қас, Ару шешей болса игі (А.Ә.). Алаңдап, алабұртып тұрғаныңда, Алдыңнан қарсы шықса ақша маңдай... (І.Ж.) т.б.
Тіліміздегі әйел лексемасының мазмұн межесін толықтыратын қыз, бойжеткен, келін, ана, апа, шеше, қатын, бәйбіше, тоқал т.б. атаулардан ұлттық мәдениеттің ерекшелігін аңғарсақ, осындай тілдік бірліктер арқылы халқымыздың салт-дәстүрлері, әдет-ғұрыптары мен мәдени құндылықтарының пайда болу себебін, екіншіден, тілден тысқары білімдер арқылы тұрақты тіркестер мен тілдік бірліктердің пайда болу негізін айқындауға болады. Бұл пікірімізге академик Р. Сыздықтың тіліміздегі жесір сөзінің пайда болу негізі туралы: Жесір – тұтқын және тұтқынға түскен деген мағынадағы арабтың есир деген сөзінің қазақшаланған тұлғасы. Бұрынырақ қазақ тілінде бұл сөз соғыста қолға түскен тұтқын – құл дегеннен гөрі, жалпы тұтқын мағынасында жиірек қолданылған.
Сонымен қатар жесір сөзі әйелге қатысты айтылса, қазіргідей, тек ері өлген әйелді ғана емес, қалыңмалы төленген қызды немесе әйелді де дау-шар тұсында жесір деп атаған. Бұл – қалыңмалы төленген әйел де тұтқын, құл, күң есепті, мал берушінің меншігіне жататын басыбайлы болады дегенді білдіреді [2, 52 б.] деп ғылыми тұрғыдағы теориялық тұжырымын айтуға болады. Бұл бір ғана жесір сөзіне қатысты этимологиялық талдаудың негізінде алынған ақпараттар. Ал тіліміздегі тұрақты тіркестердің ішіндегі әйел бейнесіне қатысты атаулардың әрбіріне тән тілдік, тілдік емес ақпараттар ұлттың ментальді дүниесі мен рухани болмысы жайында мол мағлұмат берері даусыз мәселе.
Жеке лексемаларға қатысты мұндай рухани құндылықтардың ақиқат өмірмен тікелей қатыстығын және бұл құбылыстардың барлығы тілде сақталып, ұлттық өмірдің ерекшелігін байқататынын тілші В. Виноградов былайша көрсетеді: Социокультурный уклад определенной национальной общности имеет свои особенности отличающие его от других национальных укладов. Эти особенности отражаются в лексике и составляют в ней фоновую информацию, передающую сведения о национальных формах, видах и проявлениях духовной и материальной культуры [3, с. 10].
Себебі, этнос мәдениет жасаушы ұжым. Этностың тұрмысындағы халық тудырған мәдениет – ұлттық мәдениеттің негізін қалайды. Ол тіл арқылы жүйеленіп, тілдің қасиеті мен сөз құдіретінің негізінде халық жадында сақталады. Демек, ұлттық мәдениеттің негізі тілде деген қазіргі қазақ тіл білімінде өріс алып келе жатқан қағиданың мәні де осында жатыр. Осыған орай тіліміздегі әйел лексемасына қатысты тұрақты тіркестерді жүйелі түрде қарастыра отырып, ұлттық мәдениет пен ментальді дүниеміздің ерекшелігі туралы нақты білімдер жүйесін саралауға болады. Ол үшін тіліміздегі әйел атауына қатысты тілдік бірліктерді этностың ойлау дүниесі мен дүниетанымы тұрғысынан қараудың ерекше маңызы бар. Бұл мақсатқа жету үшін қазіргі тіл біліміндегі зерттеудің жаңа бағыттарына сүйене отырып, тіл біліміндегі когнитивтік лингвистика, лингвокультурология тәрізді жаңа аспектілердің принциптеріне жүгінген жөн секілді. Әсіресе, халықтың дүниетанымы негізінде көрініс табатын әлемнің бейнесі, әлемнің тілдік бейнесі деген ұғымдардың сипатын ашу үшін когнитивтік бағыттағы зерттеулердің маңызы ерекше. Соңғы уақытта қазақ тіл біліміндегі осы бағытта жасалып жатқан жұмыстар да оң нәтиже беріп келеді.
Біз де өз еңбегіміздің нысаны ретінде алып отырған қазақ тіліндегі әйел лексемасына қатысты тұрақты тіркестерді осы бағытта қарастыра отырып, когниция туралы білім мен осы бағыттағы еңбектерге тоқтала кеткенді жөн көрдік.
Ұлттың ментальді дүниесін, болмысын, таным-түсінігін сол ұлттың тілі арқылы тану үшін бұған дейін негізінен тілдік таңбаларды құрылымдық деңгейде қарастыру мәселесімен шектеліп келсек, енді оларды тілдік емес құндылықтармен, яғни ақиқат өмір, ойлау, танымдық тұрғыда бір-бірімен тығыз байланыста қарау болмақ. Осы тұрғыда алғанда, тілдік бірліктер, оның ішінде лексика-фразеологиялық жүйе ақиқат өмірді, ойлау мен тілді ұштастыратын категория ретінде танылады.
Когнитивтік лингвистика саласында зерттеу жасап жүрген ресейлік Н.Н. Рябцева батыс және ресейлік лингвистикада когнитивтік деп санауға болатын бір де бір жалпы қабылданған анықтама жоқтығын көлденең тартады. Солай бола тұра, когнитивтік зерттеулердің ішінде Ю.А. Апресян, Н.Д. Арутюнова, А.Г. Шмелев, Г.В. Булыгина, В. Левонтина т.б. ғалымдар семантикалық зерттеулердің мазмұнына сай бұл мақсаттың орындалғанын жазады.
Тіл табиғатын когнитивтік сипатта қарастыратын бұл бағыттың ерекшелігі – әлемдік озық лингвистиканың теориялық бағыттарын әбден дәстүрге айналған құрылымдық лингвистикадан өзгешелеу қалыппен жаңа арна үлгісінде танытуға жөн сілтейді. Когнитологтардың пайымдауынша, әлемдік тіл білімінде ғалам бейнесін когнитивті әдіс-тәсілмен зерттеудің жетістігі мол. Өйткені адам санасындағы барлық танымдық, интеллектуальдық, эмоциялық қасиеттердің тілмен байланысының сан-салалығы мен жан-жақтылығын ашып көрсетуде, тіпті олардың жүзеге асуы мен ішкі құрылымының ұсақ механизмдерін талдап түсіндіруде бұл ғылым саласы орасан зор көмегін тигізеді.
Ғалым Ж. Манкеева Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері мақаласында тіл қызметінің когнитивтік негіздерін айқындайтын негізгі ұстанымдарды анықтайды [4, 41 б.].
Қ. Жаманбаеваның осы бағыттағы жазылған еңбегі де қазіргі таңда когнитивтік аспектіде қарастырылып жүрген еңбектердің арасында маңызы ерекше. Онда тілдік сананың құрылымы анықталып, гештальт болмысы түсіндіріледі. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері терең қарастырылып, құрылымның күрделі жүйе тудыру үрдісі кеңінен қамтылады [5, 21 б.].
Бүгінде әлемдік тіл біліміндегі жаңа көзқарастарға сәйкес қазақ тіл біліміндегі соңғы зерттеулер ұлттық тілдің ерекшеліктерін лингвокогнитивтік тұрғыдан қарастыруды қолға ала бастады. Бұл өз нәтижесін беріп те келеді. Әсіресе, қазақ тілінің лексика-фразеологиялық жүйесіндегі тұрақты тіркестердің табиғатын когнитивтік аспектіде қарастыру тілдің ұлттық сипатын анықтауға ерекше әсерін тигізіп отыр.
Жалпы тіл табиғатын когнитивтік негізде қарастыру үлгісі 60-70 жылдардағы американдық Гейвен Хелен [6, 235 б.], Дж. Лакофф [7, 68 б.], сияқты ғалымдардың еңбектерінде кездеседі. Негізінен бұл идеялар философиялық тіл білімінің өкілдері В. Гумбольдт [8, 21 б.], Т.А. ван Дейк [9, 113 б.], Е. Филлмор [10, 96 б.] тәрізді ғалымдардың еңбегінен бастау алса, Ресейде – С.Г. Воркачев [11, 118 б.], Е.М. Кубрякова [12, 48 б.], Н.Д. Арутюнова [13, 21 б.], Ю.Д. Апресян [14, 81 б.] т.б. еңбектерінен көрініс тапқан.
Осы тұрғыдан келгенде когнитивтік лингвистика дегеніміз не? Оның тілдегі басты ерекшелігі неде? деген сұрақ туындауы мүмкін. Ол үшін когнитология туралы анықтамалар мен теориялық пікірлерге назар аударсақ.
Когнитивтік лингвистика антропоцентристік парадигманы, яғни адам санасының танымдық деңгейін жинақтаушы тілді адамның өзі арқылы зерттеуді басты нысан етіп, ғылымның этнолингвистика, психолингвистика, социолингвистика және мәдениеттану, философия, психология пәндерімен сабақтастық танытады.
Жалпы когнитив терминінің кең мағынадағы қазақша баламасы таным ұғымына жуық келеді. Танымның түпкі мақсаты, әрине құбылыстардың ішкі табиғатын игеру, соны бейнелеу және соның нәтижесінде адамның іс-әрекеттеріне пайдалану, іске асыру. Болмыстың заңын, өзіндік табиғатын игеру, бейнелеу ұғымдары түрінде іске асады. Таным сыртқы дүние заттарына бағытталған тәрізді көрінгенмен, оны жүзеге асырып отырған адам болмысы тұрғысынан бағдарланып, айтылған процестің үнемі адамның ішкі жан дүниесіне қарай бағытталатыны белгілі. Таным процесі адамның ішкі жан дүниесінің күрделі құрылымдарын тудырады және соған сәйкес сипаты да өзгеріп отырады. Осылайша, танымның өзгеруі мен толығуын адамның ішкі қажеттіліктер дәрежесі белгілейді. Когнитив терминінің мәні туралы Қ. Жаманбаева өз еңбегінде: Когнитив – білім деген ағылшын сөзінен алынған. Психикалық процестердің өтуін басқаратын әлдебір білімдер жүйесінің құрылымы когнитивтік құрылым делінеді. Әлдебір деген сөзді қолдануымыздың мәні бар. Себебі ол құрылымның нақты сипаты процесс үстінде ғана айқындалады деп көрсетеді [5, 137 б.].
Когнитивизмнің басты зерттеу нысаны - адамзаттық когниция. Оны тек байқау, бақылау әдістері арқылы зерттеп қоймай, ментальді репрезентациясын, білімнің негізін қалыптастырған символдар мен адамның стратегиялық таңбаларын айқындау керек. Демек адамның когнитивтік әлемі оның ойлау әрекеті мен тәжірибесі арқылы анықталады. Адамның бұл әрекетін танытатын негізгі белгі – оның тілі. Себебі тіл – адамның қабылдаған ақпаратын өңдеп санада реттеген нәтижесін көрсететін құрал.
Когнитивтік әрекеттің нәтижесінде адамның ақиқат және бейақиқат дүние туралы танымын көрсететін ой жүйесі қалыптасады. Адам санасындағы дүниетанымдық ақпараттар ойлау, қабылдау, жүйелеу арқылы ол тілдік таңба ретінде вербалданады: Тілдік сана, жалпы сөз мағынасы – адамның қоғамдық тәжірибесінің құрылымдық формасы; дүние туралы білімі – индивидуалды санадағы білімінің өзекті көздері мен белгілерінің формасы [15, 48 б.]. Когнитивтік әрекеттер тілмен тікелей қатысты және олар тілге қатысты әрекеттердің формасын тудырады [12, 48 б.].
Когнитивтік тіл білімінің қызметі - тілдегі бейнеленген мазмұнның санада қандай ақпараттар негізінде қалыптасқанын анықтау. Сонымен бірге когнитивтік тіл білімі санадағы ақиқат дүниенің тек вербалданған көрінісін ғана емес, бейвербалды көрінісін зерттеуде де септігін тигізеді. Профессор Б. Момынова: Танымдық (когнитивтік) тұрғыдан да дене тілі, ым мен ишаратты зерттеу – тілдің әлеуметтік, психологиялық лингвистика сынды салаларының фактілерін салыстыра, салғастыра отырып, кешенді қарастыру барысында ғана қол жеткізуге болатын, қазақ тіл біліміндегі теориялық тұғыры әлі де толық анықтала қоймаған жаңа бағыт, – деп көрсетеді [16, 16 б.].
Тілдің когнитивтік аспектісі дүние туралы білімді қабылдау, топтастыру, жүйелеу, құрастыру нәтижесінде оның тілде тілдік бірліктер арқылы көрініс беруін қадағалайды.
Б.А. Серебренников: Тіл мен ойлау екі түрлі сала болғанмен әрқашан өзара қарым-қатынаста болады [17, 16 б.], - деген тұжырым жасай келе, олардың көрінісі ретінде әлемнің бейнесі танылатындығын айтады. Яғни, ол концептілік бейнеде және тілдік бейнеде обьективтенеді. Бұның алғашқысы дүние туралы ұғымның пайда болуына, екіншісі – әлемнің тілдегі бейнесіне қатысты. Әлемнің тілдегі бейнесі деп ақиқат немесе бейақиқат дүниенің санадағы көрінісі тілдік таңбалар арқылы репрезентациялануы деп түсінген дұрыс.
Когнитивтік бағыттың негізгі қызметі – дүниенің бейнесін белгілі бір жүйеде репрезентациялау. Репрезентация – алғашқы түсініктен бастап, дамыған бай концептілік жүйедегі түсінікке дейінгі санадағы білімінің көрінісі [18, 19б.]. Осындай қағидаларға сүйене отырып, когнитивтік тіл білімі – ақиқат және бейақиқат дүние туралы санада қалыптасқан білімді репрезентациялау әдісін, заңдылығын, теориясын зерттейтін ғылым деп тұжырымдауға болады.
Когнитивтік лингвистикада ғаламның тілдік бейнесі динамикалық негізді, уәжді және адаммен тікелей қатысты, тұтас бірліктегі дүние деп түсініледі. Когнитивтік лингвистиканың өзге пәндермен шектелуі де негізінен тіл қызметі, не әдіс-тәсіл ортақтығына байланысты.
Г. Гиздатов өз зерттеулерінде: Когнитивтік бағыттың негізгі қызметі – санада әмбебап модель қалыптастыру [19, 63 б.], – деген пікір айтады. Санадағы ұғымның әмбебап көрінісі тіл арқылы танылады. Ал тілдің кешенді қызметі бұған дейін зерттелген болатын. Л.С. Выготский: Тіл - табиғат феномені, тіл - ақпаратты таратушы деп айқындайды [20, 115 б.].
Профессор Э.Д. Сүлейменова өз еңбегінде тілдің когнитивтік аспектіде көрінуі ондағы мазмұнның жан-жақты танылуы мен дүниені бүтіндей меңгеруден байқалады. Бірақ тіл жеке тұрып ақиқат дүниені бүтіндей таныта алмайды [21, 127 б.] десе, ғалым Ж. Манкееваның зерттеулерінде: Тілдегі мазмұнның сақталуы оның кумулятивтік қызметімен тікелей байланысты. Ол өз кезегінде қабылдау, ойлау, жад сияқты психологиялық ұғымдармен тығыз байланысты болып, тұтас күйіндегі когнитивті парадигма құрайды [4, 10 б.], - деп тұжырым жасайды.
Ал когнитивтік жүйенің негізгі міндеттері жайында Е.С. Кубрякова: Прежде всего, когнитивная лингвистика связана с изучением когнитивной системы человека. Основная задача когнитивной системы человека заключается в обработке и переработке информации, а также ее хранении и видоизменении, – деген құнды пікір айтады [12, 47-50 бб.].
Яғни, когнитология тілді индивид пен тілдік ұжымның, белгілі бір этнос пен ұлттың, адамзаттың ойлау жүйесімен психологиялық таным дүниесін, әлеуметтік мәдени деңгейі мен рухани – практикалық қызметін, ойлау дәстүрімен сабақтастыра қарастыруды көздейді.
Тіл қызметінің когнитивтік негізін айқындауда тілдік ұжымның әлем бейнесін қалай таниды, меньталдық танымдар қалай пайда болады, қоршаған ортадан түскен ақпараттар қалай танымға айналады деген сауалдарды бүгінгі тіл біліміндегі жаңа жалпы бағыт когнитивтік лингвистика, социолингвистикамен, психолингвистикамен, нейролингвистикамен, этнолингвистикамен сабақтастыра қарастырғанда ғана зерттеудің кешенді табиғаты өз жемісін беретіні ақиқат.
Жалпы қазақ тіліндегі фразеологизмдер түрлі бағытта, түрлі аспектіде зерттеліп келеді. Дегенмен, ортақ бір ұғымды білдіретін таңбаның аясына топтасатын ақиқат және бейақиқат дүние туралы білімдер жүйесін, оның концептуалдық өрісін қарастыру әлі де болса зерделей түсу бүгінгі таңда тіл білімінің ең маңызды мәселесінің бірі екендігіне дау жоқ. Соның бірі қазақ тіліндегі әйел лексемасын толықтыратын тұрақты тіркестерді когнитивтік лингвистиканың қағидаларына сай антропоцентристік парадигмада қарастыру мәселесі.
Тілдік бірліктерді антропоцентристік парадигма тұрғысынан қарастыра отырып, қазақ тілінде Әйел атауына қатысты жасалған тұрақты тіркестердің семантикасынан ұлттың мәдени болмысы мен ойлау жүйесін, қоршаған дүниені қабылдаудағы ұлттың ментальдық ерекшелігін, қазақ халқының салт-дәстүрі мен гендерлік сипатын айқын аңғаруға болады. Себебі, когнитивтік лингвистика адам санасында тілдік және тілден тыс факторларды, сондай-ақ, оған тән мәдени ақпараттарды танудың, оны игерудің жолдарын жүзеге асырылуын қарастырады. Бұл мәселе туралы: Тіл мен ойлаудың, тіл мен танымның арақатынасы адам баласының интеллектуалды өмірінде құндылықтар қаншалықты рөл атқаратынын белгілеп береді. Тіл мен таным арақатынасы сипаттайтын ұғымдар белгілі бір құрылымға түседі деп жазады Ю.С. Степанова [22, 51 б.].
Дүниені ойлау, сезу арқылы танудың нәтижесі санада тұжырымдалады да, тіл семантикалық тұрғыдан түрлі мағыналарға ие идиомалық және фразеологиялық айтылымдар мен оралымдарды қалыптастырады. Сөйтіп адамды қоршаған орта тілде символданады, психологиялық сипат алады, тұрақтанып, ішкі әлем обьективтенеді. Тіл адамның өмірлік тәжірибесін, оның мәдени ерекшелігін әлемнің тілдік бейнесі ретінде сыртқа шығарады.
Осыған байланысты когнитивтік талдау жеке адамдар мен әлеуметтік топтардан үздіксіз алынып жататын жаңа мәліметтер арқылы ішкі дүниенің үлгісін жасауға мүмкіндік беретін, оның адамдар арасындағы қарым-қатынастың негізін анықтайтын таптырмайтын әдіс екені ақиқат нәрсе. Яғни, тілді ақпараттар алмасудың когнитивтік жүйесі ретінде бағалайды. Адам қоршаған ортаны ой қабілеті арқылы танып біледі. Ал тіл ой қызметін таңбалар арқылы бейнелейді. Яғни таным-түсінік тіл арқылы емес, ойлаудың, қабылдаудың нәтижесі арқылы жүзеге асады. Осыдан барып тілдің мазмұндық және тұрпаттық межелері айқындалады. Олай болса, тіл – ойлаудың құралы, ал ойлау – шындық дүниенің бейнесі.
Зерттеуші Г.Ю. Аманбаева: Когнитивные модели не могут быть объективированы вне человеческого сознания, порождающего и декодирующего дискурс, однако, наличествует разновекторное соотношение когнитивных структур как форм ментальных репрезентаций, фиксирующих различные по своей природе сегменты знания. Индивидуальное знание коммуникантов представляет модифицирующуюся систему,единицей которой является концепт, – деген де пікір айтады [23, с. 22].
Қоғамның дамуы мен заманның талабына байланысты пайда болған көзқарастар тілге де өз әсерін тигізе бастады. Тілді құрылымдық тұрғыдан зерттеумен бірге оны антропоцентристік парадигмада қарастыратын кешенді жұмыстар жүргізіле бастады. Бұл дәстүрлі тіл біліміндегі жүргізілген зерттеу жұмыстарынан кейін, тілді жаңаша бір қырынан қарастыруды өз алдына міндет етіп қойды.
Тілдің қызметіне қатысты когнитивтік лингвистиканың енді бір негізгі ұштасатын пәні – этнолингвистика. Антропологияда адамға этнолингвистикада этносқа тән болмыстың тұтас көрсетілуін зерттеу мәселесінде бұл екі пәнді сабақтастыратын ұғымдар – ментальдылық, тіл әлемі, этнос табиғаты және ғаламның этникалық тілдік бейнесі ұғымдары. Ментальдылық адамның, әлеуметтік қоғам, дәуір немесе этномәдениеттің рухани әлемін бейнелейтін әлеуметтік-психологиялық құбылысты айқындайды [24, 62 б.]. Ол вербальды жүзеге асады, яғни тіл арқылы сыртқа танылады. Бұл ретте ментальды лексиканың да өз маңызы бар. Ол индивидтің өзі өмір сүретін ортасына әрі тәуелділігін білдіріп, әрі оның интеллектуалды, рухани дүниесін сипаттайды және өзге халықтан ерекшелендіретін қасиеттерін жинақтап көрсетеді. Этнос тілі, ғаламның этникалық тілдік бейнесі тілдің күрделі когнитивтік қызметінің өнімі ретінде когнитивтік лингвистиканың негізгі нысаны болса, этностың өзін танып білудегі қайнар көзі, біліктіліктің кәусар бұлағы – тіл әлемі [25, 11 б.] этнолингвистикалық зерттеудің өзекті мәселесі болып табылады.
Ал қазақ тіл білімінде бұл салада жемісті еңбек еткен қазақ ғалымдары Ә. Қайдар [25], Р. Сыздық [26], Е. Жанпейісов [27], Ж. Манкеева [4], М. Копыленко [28], Г. Смағұлова [29], Н. Уәлиев [30], Б. Момынова [16] т.б. зерттеулері тек этнолингвистика үшін емес, когнитивтік зерттеулер үшін де құнды мазмұнға ие.
Алғашқы когнитивтік зерттеулер этнолингвистикалық принцип деңгейінде сипат алды. Бұл туралы қазақ тіл біліміндегі этнолингвистика саласының негізін салушы ғалым Ә. Қайдар ...кейінгі кезде (АҚШ-та) қалыптаса бастаған тағы бір көзқараста этносты Адам деген ұғыммен алмастыру арқылы этнолингвистиканың баламасы ретінде антропология (адам туралы ғылым) терминін қолдану үрдісі байқалып отыр, - деп көрсетеді [25, 9 б.]. Антропоцентристік парадигма тұрғысынан қарастырған зерттеулердің нәтижесінде тілдің теориялық негізі нақты түрде саралана бастады.
Түрлі деңгейдегі когнитивтік зерттеулер дәлелдегендей, олардың барлығына ортақ мәселе тілдік антропоцентризм, дәлірек айтқанда, тілде тілді тұтынушының танымдық тәжірибесі, мәдени білімі концептуальды түрде ғаламның тілдік бейнесі ретінде көрініс табуы екендігі анықталады.
Когнитивтік антропология адам сана-сезімінің негізінде жатқан өзіне ғана болмыстың тіл арқылы көрініс табуын зерттейді. Антропоцентристік парадигманы алғашқыда интуитивтік жүйе деп атау ұсынылғанмен, кейін антропоцентристік термині қабылданған [31, 15 б.].
Кейбір зерттеушілер когнитивтік лингвистика мен психолингвистиканың негізгі ұстанымдары бір болғанымен, екеуінің бір-бірінен айырым белгілері бар деген пікір айтады. Оған П.Б. Паршиннің Когнитивтік зерттеу ұстанымдары психолингвистиканың дәстүрлі бағдарымен ұштасады. Айырмашылығы, психолингвистика лингвистикалық болжамдардың психологиялық шындығын (анықтығын), психологиялық негіздемесін түсіндіреді. Басқаша айтқанда, психологиялық әдістеменің лингвистикалық теорияда қолданылуы, яғни психолингвистика әдістемелік қатынаста экспериментальды психология ретінде көрінеді. Когнитивтік лингвистика ,керісінше, психологиялық болжамдардың лингвистикалық шындығын, тұжырымын, лингвистикалық негіздемесін түсіндіруге бағытталған, - деген пікірін [32, 61 б.] келтіруге болады.
Бұған О.Н. Селиверстова психолингвистиканы когнитивтік лингвистикамен ортақтастыруға болмайды деген уәж айтады [33, 13 б.]. Психологияны когнитивтік лингвистикамен сыбайластыратын оның әдісі емес, сөйлеуші адам психикасында өтілетін процесті, тіл мен мидың ара қатынасын қарастыруы болса керек.
Лингвистикалық семантика когнитивтік лингвистиканың дереккөзінің бірі. Когнитивтік лингвистика дәстүрлі семантиканың әдіс тәсілдерін дамыта отырып, кейбір жалпы ұғымдық категорияларды адам танымының әлемді когнитивтік игеруі нәтижелері ретінде қарастырады. Когнитивтік семантика ерекше терең құрылымды семантика ретінде анықталады, сондай-ақ семантикалық ойлардың табиғи дамуы сипатын да қарастырады. Дәстүрлі лингвистикадағы тілді имманентті зерттеу арқылы қол жеткізу мүмкін емес тілдік жүйе қызмет етуінің креативтік аспектісіне назар қоюға мүмкіндік береді.
Тілдің санаға әсері негізінде адам бұрын өзі естімеген, білмейтін сөзін де шамалай ұғып жатады. Ол адамның бұған дейінгі білімімен, сондай-ақ тілдік интуицияның көмегі арқылы жүзеге асады. Лингвистикалық интуицияны түсіндірудің де мәні зор. Мәні бойынша ол имплицитті білімнің көрінісі ретінде бағаланады.
Когнитивтік жүйесі – индивидуальды өмірлік тәжірибе, яғни оқуөзі үйрену нәтижесі болып табылатын өмір әрекеті нысандары мен жағдайлары туралы білімнен тұрады [19, 63 б.]. Менталитет – жеке индивидті, не индивид тобын сипаттайтын ақыл-ой саласы, психиканы анықтайтын барлық сипаттамалардың жиынтығы, ойлау тәсілі, не ойлану сипаты ретінде айқындалады. Менталитет тұрақты ойлау түрі, қандай да бір жеке адамдар, саяси-әлеуметтік институт, топтар, ұйымдар, т.с.с. бөлімшелер туралы шындықтың жинақталған, таратылған бейне-түсінігі, - деп жазады Э.В. Тадевосян [34, 133 б.].
Тіл халықтың менталитетін, өзін қоршаған ортаның туындысы болып табылатын сана-сезімінің, таным-жүйесінің көрінісі ретінде зерттелетіндіктен жоғарыдағы терминдердің ұғымы берілгені жөн. Дүние туралы түсініктің санада қалыптасуы үш деңгейлі психикалық әрекеттердің өзара қатынасынан туындаған нәтижесіне байланысты: біріншісі –сенсорлық қабылдау (көру, есту, терімен сезу, иіскеп сезу, дәмін сезу, т.б.) деңгейі; екіншісі – түсініктің қалыптасу деңгейі (қарапайым стереотиптер, ассоциациялар, символдар, санадағы бейнелер, абстракция); үшіншісі – ойдың тілдік деңгейі. Санада қалыптасатын бұл операциялар бір дүние туралы ақпараттар жиынтығын тудырады.
Санада сыртқы әсердің көмегімен пайда болған ақпараттар адамның эмпирикалық тәжірибесімен толықтырылады. Мысалы, ойдың метафоралануы – негізгі ментальді әрекет, дүниені тану және таныту тәсілі. Себебі тіл – барлық коммуникативтік жүйенің ірі семиотикалық көрінісі. В.А. Звегинцев: Білімнің мәнділігі оның дискреттік сипатында, ал тіл одан туындайтын мынадай үш қызметі арқылы көрініс табады: біріншіден, білімді дискреттеу құралы ретінде; екіншіден, оның объективтенуі ретінде; үшіншіден, интерпретациялануы барысында көрінеді, - деп таниды [35, 195 б.].
Демек тілсіз адамның рухани дүниесін анықтау мүмкін емес. Бірақ, дүниені тану үшін ақиқат дүние туралы санада жинақталған ақпараттардың табиғатын толық ашу мүмкіндігіне байланысты. Санадағы кейбір фрагменттер кейде тіл арқылы бейнеленбей, ойда таным ретінде сақталуы мүмкін. Бұндайда дүниенің туралы танымды нақты белгілей алатын жағдаяттар ғана стереотиптік сипатқа ие бола алады. Мысалы, қазақ тіліндегі қыз лексемасына қатысты атауларда көрініс табатын сұлу қыз, сымбатты қыз, ажарлы қыз т.б. стереотиптік таңба ретінде танылса, нашар бала, бұрымды, шашбаулы т.б. стереотиптік емес таңбалар қатарында бір ұғымды білдіріп, қыз концептісінің негізін құрайды. Дүниенің бейнесі – жан-жақты ақпарат, бұл ақпараттарды біріктіретін орта – концептілік жүйе. Сондықтан тілдің когнитивтік бағыты тілдегі ұғымды кешенді таныту мәселесін қарастырады.
Когнитивтік ғылымның басты қағидаларына жауап беретін ұғымдар – ғалам бейнесі (картина мира), ғаламның тілдік бейнесі (языковая картина мира).
Ғалам бейнесі дегеніміз – адамды қоршаған обьективтік шындық. Ол танымға тәуелсіз өмір сүреді. Ал табиғи тіл біздің ғалам туралы біліміміз – толық қамтып бейнеленген негізгі форма. Оған қоса, адамның дүниетану құралы, яғни адам миына сырттан түскен белгілерді (сигналдарды) белгілеп, дерексіздендіреді, танымды құрады.
Шындық немесе идеальды ғалам затын бейнелейтін ұжымдық сананың кез-келген дискретті бірлігі тілде ұлттық жадта вербальды белгіленген күйде сақталады да [5, 11 б.].
Ойды жеткізу барысында адамның мынадай қабілеттері айқындалады: дүние туралы танымы, стереотипі, санадағы ақпараттар т.б. Бұл мәселелер антрополингвистиканың тіл және сана, тіл және ойлау, ойлау және қабылдау, тіл және таным, тіл және мәдениет, негізінде қарастырылады. Соның ішінде адамның танымдық әрекеті мен тілдің өзара қатынасын зерттеуде когнитивтік тіл білімінің қызметі ерекше. Когнитивтік тіл білімі когнитивизм ғылымынан тарайды. Когнитивизм – бұл адамның зердесін, ойлау қабілеті мен ментальді әрекеттері және оның жай-күйін зерттейтін ғылыми бағыт. Адамның білімі мен танымы туралы, дүниені қабылдау және ұғыну механизмі туралы ғылым [36, 17-33 бб.].
Расында, адам санасындағы танымдық әрекеттің жекелік қасиетіне аса мән берген жөн. Дегенмен, ғаламның тілдегі бейнесі өмірлік тәжірибелер негізінде алынып, ақиқатқа қатысты болып келетіні де даусыз мәселе.
Тұтас алғанда когнитивтік модель санада жүйелі сипатта қоғамдық тәжірибемен және лингвокреативтік әрекет нәтижесінде кодталған концептуалды білімнің бейнеленуін қолданылу, даму ерекшеліктерін барлық байланыстарында көрсетуге, түсіндіруге, танымның универсалды сипатымен айқындалатын ерекше жалпыланған бейнесімен бір белгілі мәдениетке тән нақты сипатын айқындауға бағытталады. Бұдан таным моделдерінің өзіне тән қасиеттерін де көрсетуге болады.
Білім – адамда ерекше ұйымдасқан ақпарат жүйесі. Білімді жүйелі ұйымдастыру мен жарыққа шығару– ақпараттың түрлі типтері қалай кодталып, қалай өңделеді дегенді түсіндіру. Біздің ішкі (менталды) білім қорымыз ішкі қажеттілігімізді өтеуде тілде түрлі формада көрініс береді. Когнитивистикада тілдік білім қабылданған тілдік бірліктердің ұйымдасқан тізбегі формасын қабылдайды деп есептеледі, бірлік – сөйлеуші толық меңгерген құрылымдық кешенді білдіреді. Бірліктің үш негізгі типі жорамалданады: семантикалық, фонологиялық және символикалық. Жалпы қабылданған бірліктердің тізбек құруы бір бірлік басқаларының компоненті ретінде қызмет ететіндей болып ұйымдасқан [37, 73 б.].
Сананың ақиқатты субьективті түрде қабылдауы өмірдегі ақиқат болмыс пен әрекеттің нәтижесі ретінде көрінеді де, ұжымдық сананың қабылдауымен сабақтаса келе обьективтенеді. Бұл уақыттың көрсеткішімен емес әрекеттің нақты болмысымен сипатталады. Адамзат санасындағы дүние туралы білімнің обьективтенуі оның тілдік бейне ретінде таңбалануының негізі болып табылады. Ал қабылдаудағы тілдік білім мазмұнының ерекшелігі қабылдаушы сезімінің субьективтілігіне қатысты болмақ, яғни ақпараттың қабылдаушының обьективті емес, субьективті көзқарасына сай түсуімен байланысты.
Когнитивтік моделдер бір жағынан санаға жетуге мүмкіндігі бар процестер ретінде қарастырылса, басқа жағынан санадан шығатын процесс ретінде қызмет етеді, сондықтан да олар адам үшін когнитивтік механизм жұмысын түсіну мен көрсетуде не мәндірек болатынын аша алады.
Осы тұста Г.Г. Гиздатовтың: Когнитивные модели, к которым относятся и пропозиции, или пропозициональные структуры, являясь связующим звеном между миром действительности, миром языка и миром человеческого мышления, представляют собой один из способов изучения когнитивных особенностей носителей того или иного языка. Понимая слово как хранилище знаний и опыта человека, многие ученые считают, что пропозициональные структуры находят свою реализацию как на синтаксическом, так и на лексическом и словообразовательном ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 81373. 512. 122 Қолжазба құқығында
Әйел концептісін қалыптастыратын тұрақты тіркестердің
лингвомәдени сипаты
10.02.02 – қазақ тілі
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші
филология ғылымдарының
докторы, профессор
Қазақстан Республикасы
Алматы 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТҰРАҚТЫ ТІРКЕСТЕРДЕГІ ӘЙЕЛ БЕЙНЕСІНІҢ
КОГНИТИВТІК ҚҰРЫЛЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.1 Тұрақты тіркестерді когнитивтік аспектіде зерттеудің мәні ... ... ... . 8
1.2 Тұрақты тіркестердегі әйел лексемасының концептілік өрісі ... .. 23
1.3 Фразеологиялық бірліктердегі әйел бейнесінің символдық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 41
2 ТҰРАҚТЫ ТІРКЕСТЕРДЕГІ ӘЙЕЛДЕР БЕЙНЕСІНІҢ
ҰЛТТЫҚ ТАБИҒАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 59
2.1 Қазақтың салт-дәстүр, әдет-ғұрып, ойын атауларындағы әйел лексемасына қатысты тұрақты тіркестердің жасалу жолдары ... ... ... ... .. 59
2.2 Поэтикалық мәтіндердегі әйел атауына қатысты кездесетін тұрақты тіркестердің лингвомәдени негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
2.3 Тұрақты тіркестердегі әйел бейнесінің этнолингвистикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 107
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... . 110
КІРІСПЕ
Жер бетіндегі әрбір этностың бір-біріне ұқсамайтын мәдениеті мен өзіне тән ерекшеліктері болатыны – тарихи заңдылық. Мұндай құбылыс сол тілдік ұжымдағы ортаның қарым-қатынасынан, олардың сөйлеу мәдениеті мен өмір сүру дағдысынан, тектік құрылымының коммуникативтік ерекшеліктерінен анық байқалатынын аңғаруға әбден болады. Бұл ерекшеліктер сол кезеңге тән қоғамдық сананың тілінде жақсы сақталады да, сол этностың рухани, мәдени құндылықтарының негізін көрсетеді. Сондықтан қазіргі тіл ғылымында халықтың, ұлттық этноментальды өмірін, дүниетанымдық сипатын қарастыратын антропоцентристік бағыттағы зерттеулер өз нәтижесін беріп келеді. Себебі тіл адамдардың іс-әрекетінен тыс дамымайды. Тілдік ұжымды, жеке адамды тілі арқылы тану арқылы оның шаруашылық, мәдени өмірінен толық ақпарат алуға болады.
Тілдік ұжым мүшелерінің дүниетанымы адамзат пен мәдениеттің даму кезеңдерінің сатысынан өткен сайын ақиқат дүниені тек логикалық-позитивтік қана емес, этикалық-моральдық, ментальдық тұрғыдан да таныта алады. Осыған сай, тілде қалыптасқан тұрақты тіркестерді – мақал-мәтелдер мен фразеологизмдерді антропоцентристік аспектіде қарастырған еңбектер қай кезде болса да маңызды.
Дүниенің тілдегі бейнесін жан-жақты қарастыруда концептілік ұғыммен мағыналық байланыста тұратын тұрақты тіркестердің – мақал-мәтелдер мен фразеологизмдердің маңызы ерекше.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Басқа да тілдік бірліктер тәрізді адамзат бейнесіне қатысты лексикалық қор – ауызекі тілде, ауыз әдебиеті үлгілерінде, тарихи және көркем шығармаларда тұрақты тіркестердің фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер сияқты түрлері когнитивтік модель қалыптастырушы таңба, ақиқат дүниенің көрінісін белгілейтін нысандар ретінде танылады. Тілдік бірліктер арқылы таңбаланған әйел бейнесі қоғамдық санада өміршеңдік, тұрақтылық, сезімталдық, символдық т.б. белгілермен ерекшеленеді. Дегенмен де тұрақты тіркестер арқылы әйел концептісінің берілу ерекшеліктері, жалпы әйел лексемасының ұлттық сипаты осы кезге дейін тілімізде когнитивтік тіл білімі тұрєысынан арнайы қарастырылмағаны белгілі. Осыған байланысты таным – мәдениет – тіл үштігінің принциптері негізінде, қазақ әйелдері туралы мәдени-этнотанымдық мәні зор тілдік фактілер – тұрақты тіркестердегі әйелдер бейнесін когнитивтік құрылым тұрғысында ғылыми талдау қай кезде болса да өзекті мәселе болып табылады.
Тіліміздегі тұрақты тіркестер әр түрлі аспектіде зерттеліп келеді. Алайда әйел лексемасына қатысты тұрақты тіркестер осы уақытқа дейін арнайы зерттеу нысаны болған емес. Әйел лексемасына қатысты тұрақты тіркестер ұлттың өмірінен, оның тарихы мен мәдениетінен, менталитетінен ақпарат беретін тілдік құндылықтар ретінде қызмет атқарады. Әйел бейнесін ашуда, портрет жасауда, әйелдің ішкі жан – дүниесін, психологиясын беру мақсатында қолданылған әйел лексемасына қатысты тұрақты тіркестердің лингвомәдени сипатын қарастыру арнайы зерттеуді қажет етеді. Әйел атауымен байланысты тұрақты тіркестерге концептілік талдау жасау ғаламның тілдік бейнесі туралы білімді анықтау үшін қажет. Осы тұрғыда әйел атауына қатысты тұрақты тіркестердің когнитивтік семантикасы, концептуалды негіздері тоғыса қарастырылады. Әйел лексемасының когнитивтік аспектіде тұңғыш рет арнайы зерттелуі жұмыстың өзектілігін танытады.
Зерттеудің нысаны. Тілдегі ұлттық танымға сәйкес әйел концептісін қалыптастыратын тұрақты тіркестердегі (мақал-мәтелдер мен фразеологизмдердегі) әйел лексемасы алынды.
Зерттеудің пәні. Тұрақты тіркестердегі әйел бейнесінің лингвомәдени сипаты.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты – поэтикалық мәтіндердегі, ақын-жыраулардың өлеңдеріндегі, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, ойын атауларындағы тұрақты тіркестерді қалыптастыратын әйел лексемасын негізге ала отырып, лингвомәдени тұрғыдан әйел бейнесінің ұлттық табиғатын ашу. Тұрақты тіркестердің табиғатын когнитивтік аспектіде қарастыру тілдің ұлттық сипатын анықтауға мүмкіндік береді. Сондықтан когнитивтік лингвистиканың қағидаларына сәйкес әйел атауын концепт тұрғысынан қарастыру арқылы әйелдер бейнесінің лингвомәдени сипатын айқындау нысанға алынды. Сондай-ақ, әйел атауына қатысты тұрақты тіркестердің когнитивтік құрылымын анықтау мақсаты бар. Бұл мәселелерді анықтау үшін мынадай міндеттер қойылды:
– қазақ тілінде әйел атауына қатысты жасалған тұрақты тіркестердің семантикасын ұлттың мәдени болмысы мен ойлау жүйесін, қоршаған дүниені қабылдаудағы ұлттық менталдық танымның ерекшелігі арқылы анықтау;
– қазақ тіліндегі әйел концептісін қалыптастыратын тұрақты тіркестердің когнитивтік аспектіде зерттелуін қарастыру;
– когнитивтік тіл білімінде қазақ тіліндегі әйел ұғымын концепт тұрғысынан қарастыру;
– қазақ тіліндегі әйел атауына қатысты ассоциациялық фондық образы үйлес, ұғымдық мәні тектес концептуалдық өрісін анықтау;
– қазақ тілінде әйел атауына қатысты танымдық мәдениеттің ақпараттық ерекшеліктерін айқындайтын концепт құрылымдарды анықтау, концептілік құрылымдар арқылы тұрақты тіркестердегі әйелдер бейнесінің лингвомәдени мазмұнын сипаттау;
– концептілік құрылымдар арқылы тұрақты тіркестердегі әйелдер бейнесінің этнолингвистикалық мазмұнын ашу және символдық мәнін айқындау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
– зерттеу жұмысында концепт ұғымы кешенді құрылым деп танылып, оның тұрақты тіркестердегі лингвомәдениеттанымдық, этнолингвистикалық, лингвокогнитивтік ерекшеліктері көрсетілді;
– қазақ тілінде әйел атауына қатысты жасалған тұрақты тіркестердің семантикасы ұлттың мәдени болмысы мен ойлау жүйесі, қоршаған дүниені
қабылдаудағы ұлттық менталдық танымның ерекшелігі анықталды;
– қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің когнитивтік аспектіде зерттелуі қарастырылды;
– тіл біліміндегі когнитивтік бағыттың принциптеріне орай қазақ тіліндегі әйел атауы концепт тұрғысынан алғаш рет сөз етілді;
– қазақ тіліндегі әйел атауына қатысты ассоциациялық фондық образы үйлес, ұғымдық мәні тектес концептуалдық өрістер анықталды;
– қазақ тілінде әйел атауына қатысты танымдық мәдениеттің ақпараттық ерекшеліктерін айқындайтын концепт құрылымдар жүйеленді;
– концептілік құрылымдар арқылы тұрақты тіркестердегі әйелдер бейнесінің лингвомәдени мазмұны сипатталды;
– концептілік құрылымдар арқылы тұрақты тіркестердегі әйелдер бейнесінің этнолингвистикалық мазмұны және символдық мәні сөз етілді.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. І. Кеңесбаевтың Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі (Алматы, 1977 ж.); Ә. Қайдардың Халық даналығы (Алматы, 2004 ж.); А. Қайдар Тысяча метких и образных выражений: Казахско-русский фразеологический словарь с этнолингвистическими пояснениями (Алматы, 2003 ж.); Г. Смағұлованың Мағыналас фразеологизмдер сөздігі (Алматы, 2001 ж.); әр жылдары жарық көрген қазақ мақал-мәтелдері жинақтары, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі (10 томдық), қазақ ақын-жырауларының шығармалары мен айтыстардан және тарихи жырлар тілінен алынды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы.
Жұмыста ұсынылған тұжырымдар мен пайымдаулар, алынған нәтижелер қазақ тіл біліміндегі когнитивтік зерттеудің ғылыми-теориялық негіздері мен ұстанымдарын нақтылай түсуге, айқындауға өз деңгейінде үлес қосады. Қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердегі әйелдер бейнесінің концепт құрылымдары арқылы лингвомәдени, этнолингвистикалық білім негіздерін тереңдетуге ықпал етеді.
Зерттеу барысында қол жеткен нәтижелер мен тұжырымдар, талдау жасалған тілдік деректер мен үлгі-модельдерді қазақ фразеологизмдерін оқытуда лингвомәдени, этнолингвистикалық бағытта арнаулы курстарда талдау жүргізу үшін пайдалануға болады. Сондай-ақ зерттеу нәтижелерінің Этнолингвистика, Когнитивтік лингвистика, Көркем мәтінді лингвистикалық талдау пәндерінен қосымша дәріс оқуға да септігі тиеді.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- қазақ тілінде әйел атауына қатысты жасалған тұрақты тіркестердің семантикасы ұлттың мәдени болмысы мен ойлау жүйесі, қоршаған дүниені қабылдаудағы ұлттық менталдық танымға байланысты қалыптасады;
- әйел лексемасы қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің когнитивтік аспектіде зерттелуіне тілдік фактор бола алады;
- тіл білімінің когнитивтік саласында қазақ тіліндегі әйел атауы концепт құраушы таңба ретінде танылды;
- қазақ тіліндегі әйел атауына қатысты ассоциациялық фондық образы
үйлес, ұғымдық мәні тектес концептуалдық өрістер өзіндік жүйе құрайды;
- қазақ тілінде әйел атауына қатысты танымдық мәдениеттің ақпараттық ерекшеліктерін айқындайтын концептілік құрылымдары мынадай типтерден тұрады: фрейм, скрипт, сценарий, схема, ойсурет;
- концептілік құрылымдар арқылы тұрақты тіркестердегі әйелдер бейнесі лингвомәдени мазмұнға ие;
- концептілік құрылымдар арқылы тұрақты тіркестердегі әйелдер бейнесінің этнолингвистикалық мазмұнын сипаттау арқылы ұлт мәдениетінің тілдегі көрінісі анықталады;
- концептілік жүйені құраушы тұрақты тіркестердегі әйелдер бейнесінің ұлттық табиғаты мен символдық ерекшелігі бар.
Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеу жұмысының мақсаты мен тақырып ерекшелігіне байланысты сипаттама, салыстырмалы талдау мен жинақтау, ассоциативтік әдістері, концептілік талдау, жүйелеу және оны түсіндіру, аналитикалық талдау әдістері қолданылды.
Жұмыстың әдістанымдық негізі. Қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердегі әйелдер бейнесін антропоцентристік парадигмада сөз ету, оған жан-жақты когнитивтік аспектіде талдау жүргізу барысында әлемдік когнитолог ғалымдар М. Минский, Г. Филмор, Дж Лакофф, В.А. Маслова, Е.С. Кубрякова, А. Бабушкин т.б. және қазақ тіл біліміндегі І. Кеңесбаев, Ә. Қайдар, Е. Жанпейісов, Р. Сыздық, М. Серғалиев, Г. Смағұлова, Н. Уәлиев, С.Сәтенова, Ж. Манкеева, Б. Момынова, Қ. Жаманбаева, М. Күштаева, С. Жапақов т.б. ғалымдардың зерттеу еңбектерін, теориялық тұжырымдары басшылыққа алынды.
Жұмыстың жариялануы мен мақұлдануы.
Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері мен мазмұны бойынша Ғасырлар тоғысындағы Қазақстанның ғылым, білім және рухани даму мәселелері: Қазақ-Араб университетінің 10 жылдығына арналєан халықаралық ғылыми- практикалық конференцияда (Шымкент, 2004 ж.); профессор Ғабдолла Қалиевтің 70 жылдығына орай өткізілген республикалық конференцияда (Алматы, 2004 ж.); Ә. Қайдар Қазақ тіл білімі және түркітану мәселелері атты ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 2004 ж.); Қазақ тіл білімінің мәселелері және оқыту әдістемесі атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Алматы, 2005 ж.); Қазақ тіл білімінің бүгіні мен болашағы атты профессор А. Айғабыловтың туғанына 70 жыл толуына орай өткізілген республикалық ғылыми конференцияда (Алматы, 2006 ж.); Қазақ тілі ғасырлар тоғысында теориясы, тарихы және қазіргі жайы атты профессор М.Балақаевтың туғанына 100 жыл толуына орай ұйымдастырылған халықаралық ғылыми теориялық конференцияда (Алматы, 2007 ж.); әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті қазақ филологиясы кафедрасының Лингвистикалық семинарында (2005 ж., мамыр) баяндама жасалды.
Республикалық ғылыми басылымдар мен ғылыми жинақтарда 9 мақала жарияланды.
Жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ТҰРАҚТЫ ТІРКЕСТЕРДЕГІ ӘЙЕЛ БЕЙНЕСІНІҢ
КОГНИТИВТІК ҚҰРЫЛЫМЫ
1.1 Тұрақты тіркестерді когнитивтік аспектіде зерттеудің мәні
Қазіргі таңда тілді барша адамзаттың ең басты құндылығы деп танитын көзқарас өркениетті қоғамның ең басты қағидасына айналды. Негізі, тіл адамзаттың ойлау, қабылдау, пайымдау арқылы ақиқат дүниені танудың құралы ретінде ой-санасының обьективтенуі болып табылады. Сонымен қатар тіл қоғамдық сананың түрлерін қалыптастырумен қатар өз кезегінде оған әсер етеді. Белгілі бір этностың өмір сүру кезеңі, оның мәдени-шаруашылық тәжірибесі турасындағы ақпараттар сол тілде ізін қалдырып отырады. Ол сонымен қатар тілдік ұжымның, тілді пайдаланушы халықтың әрбір кезеңдегі шежіресінен де мол ақпарат береді. Осыған орай тілдік жүйені құраушы бірліктер тек лингвистиканың ғана емес, этностану, әлеуметтану, мәдениеттану, елтану т.б. нысанына айналып отыр. Қазіргі таңда тіл ғылымы да өзінің зерттеу нысанын кеңейтіп, тілді сол тілді жасаушы халықтың, этностың өзі арқылы тану мәселесін алдыңғы қатарға қойып келеді. Бұған қазіргі тіл біліміндегі лингвоелтану, лингвомәдениеттану сияқты салаларды ғылымның басқа да салаларымен тығыз байланыста қарастырған еңбектерді айтуға болады.
Көп жағдайда этнолингвистика мен лингвомәдениеттану пәндерінің ортақтық, тіпті ұқсас жақтары бірізді сөз етілгенмен, О.И. Титкова атап көрсеткендей, этнолингвистика ғылымының өзіндік ерекшелігін былайша түсіндіруге болады: Этнолингвистика кешенді этнографиямен шектес, халық мәдениеті, тарихтың шығу тегі мен таралуын зерттейді. Бүгінгі ғылымда этнолингвистиканың зерттеу мақсаты – тілдің қызметі мен дамуына лингвистикалық, этномәдени, этнопсихологиялық факторының әсерін ерекше қарастыру, ұлттық болмыспен ұштастыру [1, 10 б.].
Тілдік бірліктерді этнолингвистикалық тұрғыдан бөліп қарастыру, этносқа тән материалдық және рухани арналардың қоғамдағы қызметінің ерекшелігін танытады. Тілдік бірліктер, оның ішінде тұрақты тіркестер, мақал-мәтелдер әр халықтың ғасырлар бойғы саналы еңбегінің жемісін, жетістігін анықтайды. Шынайы өмірдің негізгі көрінісі болып табылатын мұндай атаулар халықтық тұрмыс, шаруашылық, мәдениетпен тығыз байланыста қаралады. Сонымен қатар сол қоғамның этикалық, эстетикалық, символдық тәжірибесін де көрсетеді. Осы тұрғыда әйел лексемасына қатысты тұрақты тіркестердің рухани өмірмен байланысы көрінеді. Әйел атауына қатысты тұрақты тіркестерді қарастыра отырып, оған байланысты білімдер жүйесінің ұлттық таным мен болмыс ерекшелігін сипаттайтынын анық байқаймыз. Оған академик І. Кеңесбаев өз Сөздігінде ақ жаулық, ана сүтін ақтау, керме қас, ақша маңдай тәрізді тұрақты тіркестерге мынадай мысалдарды келтіріп, оның мәнін ашып көрсеткен: Ізгі перзент, ақ жаулық. Қорада жатар жүз саулық. Құлаш мойын, кез құлақ, Бір бедеу ат, денсаулық (Н.Н.). Қажырлы туған жас бала, Самолет жерге түскенде, Қорықпаған, саспаған. Ерлік десең, осыны айт. Сабырлықпен батырым, Төрт дұшпанды өлтіріп, Өзін аман сақтаған. Батыр десең, осыны айт, Ана сүтін ақтаған (Н.Б.). Қоян қолтық, керме қас, Ару шешей болса игі (А.Ә.). Алаңдап, алабұртып тұрғаныңда, Алдыңнан қарсы шықса ақша маңдай... (І.Ж.) т.б.
Тіліміздегі әйел лексемасының мазмұн межесін толықтыратын қыз, бойжеткен, келін, ана, апа, шеше, қатын, бәйбіше, тоқал т.б. атаулардан ұлттық мәдениеттің ерекшелігін аңғарсақ, осындай тілдік бірліктер арқылы халқымыздың салт-дәстүрлері, әдет-ғұрыптары мен мәдени құндылықтарының пайда болу себебін, екіншіден, тілден тысқары білімдер арқылы тұрақты тіркестер мен тілдік бірліктердің пайда болу негізін айқындауға болады. Бұл пікірімізге академик Р. Сыздықтың тіліміздегі жесір сөзінің пайда болу негізі туралы: Жесір – тұтқын және тұтқынға түскен деген мағынадағы арабтың есир деген сөзінің қазақшаланған тұлғасы. Бұрынырақ қазақ тілінде бұл сөз соғыста қолға түскен тұтқын – құл дегеннен гөрі, жалпы тұтқын мағынасында жиірек қолданылған.
Сонымен қатар жесір сөзі әйелге қатысты айтылса, қазіргідей, тек ері өлген әйелді ғана емес, қалыңмалы төленген қызды немесе әйелді де дау-шар тұсында жесір деп атаған. Бұл – қалыңмалы төленген әйел де тұтқын, құл, күң есепті, мал берушінің меншігіне жататын басыбайлы болады дегенді білдіреді [2, 52 б.] деп ғылыми тұрғыдағы теориялық тұжырымын айтуға болады. Бұл бір ғана жесір сөзіне қатысты этимологиялық талдаудың негізінде алынған ақпараттар. Ал тіліміздегі тұрақты тіркестердің ішіндегі әйел бейнесіне қатысты атаулардың әрбіріне тән тілдік, тілдік емес ақпараттар ұлттың ментальді дүниесі мен рухани болмысы жайында мол мағлұмат берері даусыз мәселе.
Жеке лексемаларға қатысты мұндай рухани құндылықтардың ақиқат өмірмен тікелей қатыстығын және бұл құбылыстардың барлығы тілде сақталып, ұлттық өмірдің ерекшелігін байқататынын тілші В. Виноградов былайша көрсетеді: Социокультурный уклад определенной национальной общности имеет свои особенности отличающие его от других национальных укладов. Эти особенности отражаются в лексике и составляют в ней фоновую информацию, передающую сведения о национальных формах, видах и проявлениях духовной и материальной культуры [3, с. 10].
Себебі, этнос мәдениет жасаушы ұжым. Этностың тұрмысындағы халық тудырған мәдениет – ұлттық мәдениеттің негізін қалайды. Ол тіл арқылы жүйеленіп, тілдің қасиеті мен сөз құдіретінің негізінде халық жадында сақталады. Демек, ұлттық мәдениеттің негізі тілде деген қазіргі қазақ тіл білімінде өріс алып келе жатқан қағиданың мәні де осында жатыр. Осыған орай тіліміздегі әйел лексемасына қатысты тұрақты тіркестерді жүйелі түрде қарастыра отырып, ұлттық мәдениет пен ментальді дүниеміздің ерекшелігі туралы нақты білімдер жүйесін саралауға болады. Ол үшін тіліміздегі әйел атауына қатысты тілдік бірліктерді этностың ойлау дүниесі мен дүниетанымы тұрғысынан қараудың ерекше маңызы бар. Бұл мақсатқа жету үшін қазіргі тіл біліміндегі зерттеудің жаңа бағыттарына сүйене отырып, тіл біліміндегі когнитивтік лингвистика, лингвокультурология тәрізді жаңа аспектілердің принциптеріне жүгінген жөн секілді. Әсіресе, халықтың дүниетанымы негізінде көрініс табатын әлемнің бейнесі, әлемнің тілдік бейнесі деген ұғымдардың сипатын ашу үшін когнитивтік бағыттағы зерттеулердің маңызы ерекше. Соңғы уақытта қазақ тіл біліміндегі осы бағытта жасалып жатқан жұмыстар да оң нәтиже беріп келеді.
Біз де өз еңбегіміздің нысаны ретінде алып отырған қазақ тіліндегі әйел лексемасына қатысты тұрақты тіркестерді осы бағытта қарастыра отырып, когниция туралы білім мен осы бағыттағы еңбектерге тоқтала кеткенді жөн көрдік.
Ұлттың ментальді дүниесін, болмысын, таным-түсінігін сол ұлттың тілі арқылы тану үшін бұған дейін негізінен тілдік таңбаларды құрылымдық деңгейде қарастыру мәселесімен шектеліп келсек, енді оларды тілдік емес құндылықтармен, яғни ақиқат өмір, ойлау, танымдық тұрғыда бір-бірімен тығыз байланыста қарау болмақ. Осы тұрғыда алғанда, тілдік бірліктер, оның ішінде лексика-фразеологиялық жүйе ақиқат өмірді, ойлау мен тілді ұштастыратын категория ретінде танылады.
Когнитивтік лингвистика саласында зерттеу жасап жүрген ресейлік Н.Н. Рябцева батыс және ресейлік лингвистикада когнитивтік деп санауға болатын бір де бір жалпы қабылданған анықтама жоқтығын көлденең тартады. Солай бола тұра, когнитивтік зерттеулердің ішінде Ю.А. Апресян, Н.Д. Арутюнова, А.Г. Шмелев, Г.В. Булыгина, В. Левонтина т.б. ғалымдар семантикалық зерттеулердің мазмұнына сай бұл мақсаттың орындалғанын жазады.
Тіл табиғатын когнитивтік сипатта қарастыратын бұл бағыттың ерекшелігі – әлемдік озық лингвистиканың теориялық бағыттарын әбден дәстүрге айналған құрылымдық лингвистикадан өзгешелеу қалыппен жаңа арна үлгісінде танытуға жөн сілтейді. Когнитологтардың пайымдауынша, әлемдік тіл білімінде ғалам бейнесін когнитивті әдіс-тәсілмен зерттеудің жетістігі мол. Өйткені адам санасындағы барлық танымдық, интеллектуальдық, эмоциялық қасиеттердің тілмен байланысының сан-салалығы мен жан-жақтылығын ашып көрсетуде, тіпті олардың жүзеге асуы мен ішкі құрылымының ұсақ механизмдерін талдап түсіндіруде бұл ғылым саласы орасан зор көмегін тигізеді.
Ғалым Ж. Манкеева Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері мақаласында тіл қызметінің когнитивтік негіздерін айқындайтын негізгі ұстанымдарды анықтайды [4, 41 б.].
Қ. Жаманбаеваның осы бағыттағы жазылған еңбегі де қазіргі таңда когнитивтік аспектіде қарастырылып жүрген еңбектердің арасында маңызы ерекше. Онда тілдік сананың құрылымы анықталып, гештальт болмысы түсіндіріледі. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері терең қарастырылып, құрылымның күрделі жүйе тудыру үрдісі кеңінен қамтылады [5, 21 б.].
Бүгінде әлемдік тіл біліміндегі жаңа көзқарастарға сәйкес қазақ тіл біліміндегі соңғы зерттеулер ұлттық тілдің ерекшеліктерін лингвокогнитивтік тұрғыдан қарастыруды қолға ала бастады. Бұл өз нәтижесін беріп те келеді. Әсіресе, қазақ тілінің лексика-фразеологиялық жүйесіндегі тұрақты тіркестердің табиғатын когнитивтік аспектіде қарастыру тілдің ұлттық сипатын анықтауға ерекше әсерін тигізіп отыр.
Жалпы тіл табиғатын когнитивтік негізде қарастыру үлгісі 60-70 жылдардағы американдық Гейвен Хелен [6, 235 б.], Дж. Лакофф [7, 68 б.], сияқты ғалымдардың еңбектерінде кездеседі. Негізінен бұл идеялар философиялық тіл білімінің өкілдері В. Гумбольдт [8, 21 б.], Т.А. ван Дейк [9, 113 б.], Е. Филлмор [10, 96 б.] тәрізді ғалымдардың еңбегінен бастау алса, Ресейде – С.Г. Воркачев [11, 118 б.], Е.М. Кубрякова [12, 48 б.], Н.Д. Арутюнова [13, 21 б.], Ю.Д. Апресян [14, 81 б.] т.б. еңбектерінен көрініс тапқан.
Осы тұрғыдан келгенде когнитивтік лингвистика дегеніміз не? Оның тілдегі басты ерекшелігі неде? деген сұрақ туындауы мүмкін. Ол үшін когнитология туралы анықтамалар мен теориялық пікірлерге назар аударсақ.
Когнитивтік лингвистика антропоцентристік парадигманы, яғни адам санасының танымдық деңгейін жинақтаушы тілді адамның өзі арқылы зерттеуді басты нысан етіп, ғылымның этнолингвистика, психолингвистика, социолингвистика және мәдениеттану, философия, психология пәндерімен сабақтастық танытады.
Жалпы когнитив терминінің кең мағынадағы қазақша баламасы таным ұғымына жуық келеді. Танымның түпкі мақсаты, әрине құбылыстардың ішкі табиғатын игеру, соны бейнелеу және соның нәтижесінде адамның іс-әрекеттеріне пайдалану, іске асыру. Болмыстың заңын, өзіндік табиғатын игеру, бейнелеу ұғымдары түрінде іске асады. Таным сыртқы дүние заттарына бағытталған тәрізді көрінгенмен, оны жүзеге асырып отырған адам болмысы тұрғысынан бағдарланып, айтылған процестің үнемі адамның ішкі жан дүниесіне қарай бағытталатыны белгілі. Таным процесі адамның ішкі жан дүниесінің күрделі құрылымдарын тудырады және соған сәйкес сипаты да өзгеріп отырады. Осылайша, танымның өзгеруі мен толығуын адамның ішкі қажеттіліктер дәрежесі белгілейді. Когнитив терминінің мәні туралы Қ. Жаманбаева өз еңбегінде: Когнитив – білім деген ағылшын сөзінен алынған. Психикалық процестердің өтуін басқаратын әлдебір білімдер жүйесінің құрылымы когнитивтік құрылым делінеді. Әлдебір деген сөзді қолдануымыздың мәні бар. Себебі ол құрылымның нақты сипаты процесс үстінде ғана айқындалады деп көрсетеді [5, 137 б.].
Когнитивизмнің басты зерттеу нысаны - адамзаттық когниция. Оны тек байқау, бақылау әдістері арқылы зерттеп қоймай, ментальді репрезентациясын, білімнің негізін қалыптастырған символдар мен адамның стратегиялық таңбаларын айқындау керек. Демек адамның когнитивтік әлемі оның ойлау әрекеті мен тәжірибесі арқылы анықталады. Адамның бұл әрекетін танытатын негізгі белгі – оның тілі. Себебі тіл – адамның қабылдаған ақпаратын өңдеп санада реттеген нәтижесін көрсететін құрал.
Когнитивтік әрекеттің нәтижесінде адамның ақиқат және бейақиқат дүние туралы танымын көрсететін ой жүйесі қалыптасады. Адам санасындағы дүниетанымдық ақпараттар ойлау, қабылдау, жүйелеу арқылы ол тілдік таңба ретінде вербалданады: Тілдік сана, жалпы сөз мағынасы – адамның қоғамдық тәжірибесінің құрылымдық формасы; дүние туралы білімі – индивидуалды санадағы білімінің өзекті көздері мен белгілерінің формасы [15, 48 б.]. Когнитивтік әрекеттер тілмен тікелей қатысты және олар тілге қатысты әрекеттердің формасын тудырады [12, 48 б.].
Когнитивтік тіл білімінің қызметі - тілдегі бейнеленген мазмұнның санада қандай ақпараттар негізінде қалыптасқанын анықтау. Сонымен бірге когнитивтік тіл білімі санадағы ақиқат дүниенің тек вербалданған көрінісін ғана емес, бейвербалды көрінісін зерттеуде де септігін тигізеді. Профессор Б. Момынова: Танымдық (когнитивтік) тұрғыдан да дене тілі, ым мен ишаратты зерттеу – тілдің әлеуметтік, психологиялық лингвистика сынды салаларының фактілерін салыстыра, салғастыра отырып, кешенді қарастыру барысында ғана қол жеткізуге болатын, қазақ тіл біліміндегі теориялық тұғыры әлі де толық анықтала қоймаған жаңа бағыт, – деп көрсетеді [16, 16 б.].
Тілдің когнитивтік аспектісі дүние туралы білімді қабылдау, топтастыру, жүйелеу, құрастыру нәтижесінде оның тілде тілдік бірліктер арқылы көрініс беруін қадағалайды.
Б.А. Серебренников: Тіл мен ойлау екі түрлі сала болғанмен әрқашан өзара қарым-қатынаста болады [17, 16 б.], - деген тұжырым жасай келе, олардың көрінісі ретінде әлемнің бейнесі танылатындығын айтады. Яғни, ол концептілік бейнеде және тілдік бейнеде обьективтенеді. Бұның алғашқысы дүние туралы ұғымның пайда болуына, екіншісі – әлемнің тілдегі бейнесіне қатысты. Әлемнің тілдегі бейнесі деп ақиқат немесе бейақиқат дүниенің санадағы көрінісі тілдік таңбалар арқылы репрезентациялануы деп түсінген дұрыс.
Когнитивтік бағыттың негізгі қызметі – дүниенің бейнесін белгілі бір жүйеде репрезентациялау. Репрезентация – алғашқы түсініктен бастап, дамыған бай концептілік жүйедегі түсінікке дейінгі санадағы білімінің көрінісі [18, 19б.]. Осындай қағидаларға сүйене отырып, когнитивтік тіл білімі – ақиқат және бейақиқат дүние туралы санада қалыптасқан білімді репрезентациялау әдісін, заңдылығын, теориясын зерттейтін ғылым деп тұжырымдауға болады.
Когнитивтік лингвистикада ғаламның тілдік бейнесі динамикалық негізді, уәжді және адаммен тікелей қатысты, тұтас бірліктегі дүние деп түсініледі. Когнитивтік лингвистиканың өзге пәндермен шектелуі де негізінен тіл қызметі, не әдіс-тәсіл ортақтығына байланысты.
Г. Гиздатов өз зерттеулерінде: Когнитивтік бағыттың негізгі қызметі – санада әмбебап модель қалыптастыру [19, 63 б.], – деген пікір айтады. Санадағы ұғымның әмбебап көрінісі тіл арқылы танылады. Ал тілдің кешенді қызметі бұған дейін зерттелген болатын. Л.С. Выготский: Тіл - табиғат феномені, тіл - ақпаратты таратушы деп айқындайды [20, 115 б.].
Профессор Э.Д. Сүлейменова өз еңбегінде тілдің когнитивтік аспектіде көрінуі ондағы мазмұнның жан-жақты танылуы мен дүниені бүтіндей меңгеруден байқалады. Бірақ тіл жеке тұрып ақиқат дүниені бүтіндей таныта алмайды [21, 127 б.] десе, ғалым Ж. Манкееваның зерттеулерінде: Тілдегі мазмұнның сақталуы оның кумулятивтік қызметімен тікелей байланысты. Ол өз кезегінде қабылдау, ойлау, жад сияқты психологиялық ұғымдармен тығыз байланысты болып, тұтас күйіндегі когнитивті парадигма құрайды [4, 10 б.], - деп тұжырым жасайды.
Ал когнитивтік жүйенің негізгі міндеттері жайында Е.С. Кубрякова: Прежде всего, когнитивная лингвистика связана с изучением когнитивной системы человека. Основная задача когнитивной системы человека заключается в обработке и переработке информации, а также ее хранении и видоизменении, – деген құнды пікір айтады [12, 47-50 бб.].
Яғни, когнитология тілді индивид пен тілдік ұжымның, белгілі бір этнос пен ұлттың, адамзаттың ойлау жүйесімен психологиялық таным дүниесін, әлеуметтік мәдени деңгейі мен рухани – практикалық қызметін, ойлау дәстүрімен сабақтастыра қарастыруды көздейді.
Тіл қызметінің когнитивтік негізін айқындауда тілдік ұжымның әлем бейнесін қалай таниды, меньталдық танымдар қалай пайда болады, қоршаған ортадан түскен ақпараттар қалай танымға айналады деген сауалдарды бүгінгі тіл біліміндегі жаңа жалпы бағыт когнитивтік лингвистика, социолингвистикамен, психолингвистикамен, нейролингвистикамен, этнолингвистикамен сабақтастыра қарастырғанда ғана зерттеудің кешенді табиғаты өз жемісін беретіні ақиқат.
Жалпы қазақ тіліндегі фразеологизмдер түрлі бағытта, түрлі аспектіде зерттеліп келеді. Дегенмен, ортақ бір ұғымды білдіретін таңбаның аясына топтасатын ақиқат және бейақиқат дүние туралы білімдер жүйесін, оның концептуалдық өрісін қарастыру әлі де болса зерделей түсу бүгінгі таңда тіл білімінің ең маңызды мәселесінің бірі екендігіне дау жоқ. Соның бірі қазақ тіліндегі әйел лексемасын толықтыратын тұрақты тіркестерді когнитивтік лингвистиканың қағидаларына сай антропоцентристік парадигмада қарастыру мәселесі.
Тілдік бірліктерді антропоцентристік парадигма тұрғысынан қарастыра отырып, қазақ тілінде Әйел атауына қатысты жасалған тұрақты тіркестердің семантикасынан ұлттың мәдени болмысы мен ойлау жүйесін, қоршаған дүниені қабылдаудағы ұлттың ментальдық ерекшелігін, қазақ халқының салт-дәстүрі мен гендерлік сипатын айқын аңғаруға болады. Себебі, когнитивтік лингвистика адам санасында тілдік және тілден тыс факторларды, сондай-ақ, оған тән мәдени ақпараттарды танудың, оны игерудің жолдарын жүзеге асырылуын қарастырады. Бұл мәселе туралы: Тіл мен ойлаудың, тіл мен танымның арақатынасы адам баласының интеллектуалды өмірінде құндылықтар қаншалықты рөл атқаратынын белгілеп береді. Тіл мен таным арақатынасы сипаттайтын ұғымдар белгілі бір құрылымға түседі деп жазады Ю.С. Степанова [22, 51 б.].
Дүниені ойлау, сезу арқылы танудың нәтижесі санада тұжырымдалады да, тіл семантикалық тұрғыдан түрлі мағыналарға ие идиомалық және фразеологиялық айтылымдар мен оралымдарды қалыптастырады. Сөйтіп адамды қоршаған орта тілде символданады, психологиялық сипат алады, тұрақтанып, ішкі әлем обьективтенеді. Тіл адамның өмірлік тәжірибесін, оның мәдени ерекшелігін әлемнің тілдік бейнесі ретінде сыртқа шығарады.
Осыған байланысты когнитивтік талдау жеке адамдар мен әлеуметтік топтардан үздіксіз алынып жататын жаңа мәліметтер арқылы ішкі дүниенің үлгісін жасауға мүмкіндік беретін, оның адамдар арасындағы қарым-қатынастың негізін анықтайтын таптырмайтын әдіс екені ақиқат нәрсе. Яғни, тілді ақпараттар алмасудың когнитивтік жүйесі ретінде бағалайды. Адам қоршаған ортаны ой қабілеті арқылы танып біледі. Ал тіл ой қызметін таңбалар арқылы бейнелейді. Яғни таным-түсінік тіл арқылы емес, ойлаудың, қабылдаудың нәтижесі арқылы жүзеге асады. Осыдан барып тілдің мазмұндық және тұрпаттық межелері айқындалады. Олай болса, тіл – ойлаудың құралы, ал ойлау – шындық дүниенің бейнесі.
Зерттеуші Г.Ю. Аманбаева: Когнитивные модели не могут быть объективированы вне человеческого сознания, порождающего и декодирующего дискурс, однако, наличествует разновекторное соотношение когнитивных структур как форм ментальных репрезентаций, фиксирующих различные по своей природе сегменты знания. Индивидуальное знание коммуникантов представляет модифицирующуюся систему,единицей которой является концепт, – деген де пікір айтады [23, с. 22].
Қоғамның дамуы мен заманның талабына байланысты пайда болған көзқарастар тілге де өз әсерін тигізе бастады. Тілді құрылымдық тұрғыдан зерттеумен бірге оны антропоцентристік парадигмада қарастыратын кешенді жұмыстар жүргізіле бастады. Бұл дәстүрлі тіл біліміндегі жүргізілген зерттеу жұмыстарынан кейін, тілді жаңаша бір қырынан қарастыруды өз алдына міндет етіп қойды.
Тілдің қызметіне қатысты когнитивтік лингвистиканың енді бір негізгі ұштасатын пәні – этнолингвистика. Антропологияда адамға этнолингвистикада этносқа тән болмыстың тұтас көрсетілуін зерттеу мәселесінде бұл екі пәнді сабақтастыратын ұғымдар – ментальдылық, тіл әлемі, этнос табиғаты және ғаламның этникалық тілдік бейнесі ұғымдары. Ментальдылық адамның, әлеуметтік қоғам, дәуір немесе этномәдениеттің рухани әлемін бейнелейтін әлеуметтік-психологиялық құбылысты айқындайды [24, 62 б.]. Ол вербальды жүзеге асады, яғни тіл арқылы сыртқа танылады. Бұл ретте ментальды лексиканың да өз маңызы бар. Ол индивидтің өзі өмір сүретін ортасына әрі тәуелділігін білдіріп, әрі оның интеллектуалды, рухани дүниесін сипаттайды және өзге халықтан ерекшелендіретін қасиеттерін жинақтап көрсетеді. Этнос тілі, ғаламның этникалық тілдік бейнесі тілдің күрделі когнитивтік қызметінің өнімі ретінде когнитивтік лингвистиканың негізгі нысаны болса, этностың өзін танып білудегі қайнар көзі, біліктіліктің кәусар бұлағы – тіл әлемі [25, 11 б.] этнолингвистикалық зерттеудің өзекті мәселесі болып табылады.
Ал қазақ тіл білімінде бұл салада жемісті еңбек еткен қазақ ғалымдары Ә. Қайдар [25], Р. Сыздық [26], Е. Жанпейісов [27], Ж. Манкеева [4], М. Копыленко [28], Г. Смағұлова [29], Н. Уәлиев [30], Б. Момынова [16] т.б. зерттеулері тек этнолингвистика үшін емес, когнитивтік зерттеулер үшін де құнды мазмұнға ие.
Алғашқы когнитивтік зерттеулер этнолингвистикалық принцип деңгейінде сипат алды. Бұл туралы қазақ тіл біліміндегі этнолингвистика саласының негізін салушы ғалым Ә. Қайдар ...кейінгі кезде (АҚШ-та) қалыптаса бастаған тағы бір көзқараста этносты Адам деген ұғыммен алмастыру арқылы этнолингвистиканың баламасы ретінде антропология (адам туралы ғылым) терминін қолдану үрдісі байқалып отыр, - деп көрсетеді [25, 9 б.]. Антропоцентристік парадигма тұрғысынан қарастырған зерттеулердің нәтижесінде тілдің теориялық негізі нақты түрде саралана бастады.
Түрлі деңгейдегі когнитивтік зерттеулер дәлелдегендей, олардың барлығына ортақ мәселе тілдік антропоцентризм, дәлірек айтқанда, тілде тілді тұтынушының танымдық тәжірибесі, мәдени білімі концептуальды түрде ғаламның тілдік бейнесі ретінде көрініс табуы екендігі анықталады.
Когнитивтік антропология адам сана-сезімінің негізінде жатқан өзіне ғана болмыстың тіл арқылы көрініс табуын зерттейді. Антропоцентристік парадигманы алғашқыда интуитивтік жүйе деп атау ұсынылғанмен, кейін антропоцентристік термині қабылданған [31, 15 б.].
Кейбір зерттеушілер когнитивтік лингвистика мен психолингвистиканың негізгі ұстанымдары бір болғанымен, екеуінің бір-бірінен айырым белгілері бар деген пікір айтады. Оған П.Б. Паршиннің Когнитивтік зерттеу ұстанымдары психолингвистиканың дәстүрлі бағдарымен ұштасады. Айырмашылығы, психолингвистика лингвистикалық болжамдардың психологиялық шындығын (анықтығын), психологиялық негіздемесін түсіндіреді. Басқаша айтқанда, психологиялық әдістеменің лингвистикалық теорияда қолданылуы, яғни психолингвистика әдістемелік қатынаста экспериментальды психология ретінде көрінеді. Когнитивтік лингвистика ,керісінше, психологиялық болжамдардың лингвистикалық шындығын, тұжырымын, лингвистикалық негіздемесін түсіндіруге бағытталған, - деген пікірін [32, 61 б.] келтіруге болады.
Бұған О.Н. Селиверстова психолингвистиканы когнитивтік лингвистикамен ортақтастыруға болмайды деген уәж айтады [33, 13 б.]. Психологияны когнитивтік лингвистикамен сыбайластыратын оның әдісі емес, сөйлеуші адам психикасында өтілетін процесті, тіл мен мидың ара қатынасын қарастыруы болса керек.
Лингвистикалық семантика когнитивтік лингвистиканың дереккөзінің бірі. Когнитивтік лингвистика дәстүрлі семантиканың әдіс тәсілдерін дамыта отырып, кейбір жалпы ұғымдық категорияларды адам танымының әлемді когнитивтік игеруі нәтижелері ретінде қарастырады. Когнитивтік семантика ерекше терең құрылымды семантика ретінде анықталады, сондай-ақ семантикалық ойлардың табиғи дамуы сипатын да қарастырады. Дәстүрлі лингвистикадағы тілді имманентті зерттеу арқылы қол жеткізу мүмкін емес тілдік жүйе қызмет етуінің креативтік аспектісіне назар қоюға мүмкіндік береді.
Тілдің санаға әсері негізінде адам бұрын өзі естімеген, білмейтін сөзін де шамалай ұғып жатады. Ол адамның бұған дейінгі білімімен, сондай-ақ тілдік интуицияның көмегі арқылы жүзеге асады. Лингвистикалық интуицияны түсіндірудің де мәні зор. Мәні бойынша ол имплицитті білімнің көрінісі ретінде бағаланады.
Когнитивтік жүйесі – индивидуальды өмірлік тәжірибе, яғни оқуөзі үйрену нәтижесі болып табылатын өмір әрекеті нысандары мен жағдайлары туралы білімнен тұрады [19, 63 б.]. Менталитет – жеке индивидті, не индивид тобын сипаттайтын ақыл-ой саласы, психиканы анықтайтын барлық сипаттамалардың жиынтығы, ойлау тәсілі, не ойлану сипаты ретінде айқындалады. Менталитет тұрақты ойлау түрі, қандай да бір жеке адамдар, саяси-әлеуметтік институт, топтар, ұйымдар, т.с.с. бөлімшелер туралы шындықтың жинақталған, таратылған бейне-түсінігі, - деп жазады Э.В. Тадевосян [34, 133 б.].
Тіл халықтың менталитетін, өзін қоршаған ортаның туындысы болып табылатын сана-сезімінің, таным-жүйесінің көрінісі ретінде зерттелетіндіктен жоғарыдағы терминдердің ұғымы берілгені жөн. Дүние туралы түсініктің санада қалыптасуы үш деңгейлі психикалық әрекеттердің өзара қатынасынан туындаған нәтижесіне байланысты: біріншісі –сенсорлық қабылдау (көру, есту, терімен сезу, иіскеп сезу, дәмін сезу, т.б.) деңгейі; екіншісі – түсініктің қалыптасу деңгейі (қарапайым стереотиптер, ассоциациялар, символдар, санадағы бейнелер, абстракция); үшіншісі – ойдың тілдік деңгейі. Санада қалыптасатын бұл операциялар бір дүние туралы ақпараттар жиынтығын тудырады.
Санада сыртқы әсердің көмегімен пайда болған ақпараттар адамның эмпирикалық тәжірибесімен толықтырылады. Мысалы, ойдың метафоралануы – негізгі ментальді әрекет, дүниені тану және таныту тәсілі. Себебі тіл – барлық коммуникативтік жүйенің ірі семиотикалық көрінісі. В.А. Звегинцев: Білімнің мәнділігі оның дискреттік сипатында, ал тіл одан туындайтын мынадай үш қызметі арқылы көрініс табады: біріншіден, білімді дискреттеу құралы ретінде; екіншіден, оның объективтенуі ретінде; үшіншіден, интерпретациялануы барысында көрінеді, - деп таниды [35, 195 б.].
Демек тілсіз адамның рухани дүниесін анықтау мүмкін емес. Бірақ, дүниені тану үшін ақиқат дүние туралы санада жинақталған ақпараттардың табиғатын толық ашу мүмкіндігіне байланысты. Санадағы кейбір фрагменттер кейде тіл арқылы бейнеленбей, ойда таным ретінде сақталуы мүмкін. Бұндайда дүниенің туралы танымды нақты белгілей алатын жағдаяттар ғана стереотиптік сипатқа ие бола алады. Мысалы, қазақ тіліндегі қыз лексемасына қатысты атауларда көрініс табатын сұлу қыз, сымбатты қыз, ажарлы қыз т.б. стереотиптік таңба ретінде танылса, нашар бала, бұрымды, шашбаулы т.б. стереотиптік емес таңбалар қатарында бір ұғымды білдіріп, қыз концептісінің негізін құрайды. Дүниенің бейнесі – жан-жақты ақпарат, бұл ақпараттарды біріктіретін орта – концептілік жүйе. Сондықтан тілдің когнитивтік бағыты тілдегі ұғымды кешенді таныту мәселесін қарастырады.
Когнитивтік ғылымның басты қағидаларына жауап беретін ұғымдар – ғалам бейнесі (картина мира), ғаламның тілдік бейнесі (языковая картина мира).
Ғалам бейнесі дегеніміз – адамды қоршаған обьективтік шындық. Ол танымға тәуелсіз өмір сүреді. Ал табиғи тіл біздің ғалам туралы біліміміз – толық қамтып бейнеленген негізгі форма. Оған қоса, адамның дүниетану құралы, яғни адам миына сырттан түскен белгілерді (сигналдарды) белгілеп, дерексіздендіреді, танымды құрады.
Шындық немесе идеальды ғалам затын бейнелейтін ұжымдық сананың кез-келген дискретті бірлігі тілде ұлттық жадта вербальды белгіленген күйде сақталады да [5, 11 б.].
Ойды жеткізу барысында адамның мынадай қабілеттері айқындалады: дүние туралы танымы, стереотипі, санадағы ақпараттар т.б. Бұл мәселелер антрополингвистиканың тіл және сана, тіл және ойлау, ойлау және қабылдау, тіл және таным, тіл және мәдениет, негізінде қарастырылады. Соның ішінде адамның танымдық әрекеті мен тілдің өзара қатынасын зерттеуде когнитивтік тіл білімінің қызметі ерекше. Когнитивтік тіл білімі когнитивизм ғылымынан тарайды. Когнитивизм – бұл адамның зердесін, ойлау қабілеті мен ментальді әрекеттері және оның жай-күйін зерттейтін ғылыми бағыт. Адамның білімі мен танымы туралы, дүниені қабылдау және ұғыну механизмі туралы ғылым [36, 17-33 бб.].
Расында, адам санасындағы танымдық әрекеттің жекелік қасиетіне аса мән берген жөн. Дегенмен, ғаламның тілдегі бейнесі өмірлік тәжірибелер негізінде алынып, ақиқатқа қатысты болып келетіні де даусыз мәселе.
Тұтас алғанда когнитивтік модель санада жүйелі сипатта қоғамдық тәжірибемен және лингвокреативтік әрекет нәтижесінде кодталған концептуалды білімнің бейнеленуін қолданылу, даму ерекшеліктерін барлық байланыстарында көрсетуге, түсіндіруге, танымның универсалды сипатымен айқындалатын ерекше жалпыланған бейнесімен бір белгілі мәдениетке тән нақты сипатын айқындауға бағытталады. Бұдан таным моделдерінің өзіне тән қасиеттерін де көрсетуге болады.
Білім – адамда ерекше ұйымдасқан ақпарат жүйесі. Білімді жүйелі ұйымдастыру мен жарыққа шығару– ақпараттың түрлі типтері қалай кодталып, қалай өңделеді дегенді түсіндіру. Біздің ішкі (менталды) білім қорымыз ішкі қажеттілігімізді өтеуде тілде түрлі формада көрініс береді. Когнитивистикада тілдік білім қабылданған тілдік бірліктердің ұйымдасқан тізбегі формасын қабылдайды деп есептеледі, бірлік – сөйлеуші толық меңгерген құрылымдық кешенді білдіреді. Бірліктің үш негізгі типі жорамалданады: семантикалық, фонологиялық және символикалық. Жалпы қабылданған бірліктердің тізбек құруы бір бірлік басқаларының компоненті ретінде қызмет ететіндей болып ұйымдасқан [37, 73 б.].
Сананың ақиқатты субьективті түрде қабылдауы өмірдегі ақиқат болмыс пен әрекеттің нәтижесі ретінде көрінеді де, ұжымдық сананың қабылдауымен сабақтаса келе обьективтенеді. Бұл уақыттың көрсеткішімен емес әрекеттің нақты болмысымен сипатталады. Адамзат санасындағы дүние туралы білімнің обьективтенуі оның тілдік бейне ретінде таңбалануының негізі болып табылады. Ал қабылдаудағы тілдік білім мазмұнының ерекшелігі қабылдаушы сезімінің субьективтілігіне қатысты болмақ, яғни ақпараттың қабылдаушының обьективті емес, субьективті көзқарасына сай түсуімен байланысты.
Когнитивтік моделдер бір жағынан санаға жетуге мүмкіндігі бар процестер ретінде қарастырылса, басқа жағынан санадан шығатын процесс ретінде қызмет етеді, сондықтан да олар адам үшін когнитивтік механизм жұмысын түсіну мен көрсетуде не мәндірек болатынын аша алады.
Осы тұста Г.Г. Гиздатовтың: Когнитивные модели, к которым относятся и пропозиции, или пропозициональные структуры, являясь связующим звеном между миром действительности, миром языка и миром человеческого мышления, представляют собой один из способов изучения когнитивных особенностей носителей того или иного языка. Понимая слово как хранилище знаний и опыта человека, многие ученые считают, что пропозициональные структуры находят свою реализацию как на синтаксическом, так и на лексическом и словообразовательном ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz