Мұрагерлік құқықтық қатынастың субьектілері
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1-тарау. МҰРАГЕРЛIК ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
1.1. Мұрагерліктiң түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Мұрагерлiк құқықтың объектiлерi. Мұраның құрамы ... ... ... ... .10
1.3. Мұраның ашылуы және ашылу орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.4. Мұрагерлік құқықтық қатынастың субьектілері ... ... ... ... ... ... ... 18
2-тарау. МҰРА ҚАБЫЛДАУДЫҢ ТҮРЛЕРI
2.1. Өсиет бойынша мүрагерліктiң ерекшелiктерi ... ... ... ... ... .. ... ... ..22
2.2. Өсиеттік бас тарту (легат) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.3. 3аң бойынша мұрагерліктің ерекшелiктерi ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..30
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
Пайдаланылған Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...39
Кіріспе
Қазақстан Республикасы барлық уақытта өз халқының тұрмыс халін жақсарту үшін үлкен қамқорлық көрсетуде. Ол әсіресе егемендік алғаннан соң 10 жылдан астам уақыт ішінде үлкен жетістіктерге жетуімен дәлелденеді. Осыған орай, мемлекет көрсеткен қамқорлық әртүрлі тәсілдермен, соның ішінде азаматтарға мүлікті жеке меншікке беру, оны үлестіру және ортақ мүлікті бөліп беру, азаматтың өзіне тиесілі болатын мүлкін кейінгі ұрпаққа мұра етіп қалдыру құқығының жоғарғы сатыда жүзеге асырылуымен айқындалады. Бұл жағдай жыл сайын халықтың кірісі жоғарлағандығынан және азаматтардың жеке меншік обьектілері шеңберінің ұлғаюынан көрінеді.
Бұл тақырыптың өзектілігі азаматтың жеке меншіктік құқығының өсуін анықтау және оларды қазіргі қоғамдағы мұрагерлік құқық шартымен байланыстыру қажеттілігінен көрінеді.
Мұрагерлік мирасқор заңда қарастырылған ережелерге сәйкес өсиет және заңды мұрагерлікке негізделіп жүзеге асырылады.
Егеменді ел болып, өз тәуелсіздігімізді алғаннан соң, ҚазССР-нан қалған заңдарды демократиялық мемлекетімізге сәйкестендіруге бағытталған бірқатар жаңа заңдар қабылданып, Ата заңымызға және түрлі құқық салаларына қатысты заңдарға, соның ішінде мұрагерлікті реттейтін заңдарға да жаңа ережелер енгізілген. Айта кететін жайт, бұрын ҚазССР-ң 1963 жылғы Азаматтық кодексі мұрагерлікке қатысты 35 бапты қамтыса, ал қазіргі 1999 жылдың шілде айының 1-ші жұлдызында заң күшіне енген Қазақстан Республиқасының Азаматтық кодексі 46 бапты қарастырған.
Қазіргі танда Азаматтық заңдар бойынша әкеден қалған мал-мүліктің балаға, ұрпағына заңды негіздерге сәйкес, құқықтық тәртіптермен ауысуы қарастырылады. Осыған орай, мұрагерлік құқық жан-жақты үлкен мәселенің маңыздылығына ие, ол бірінші кезекте нарық қатынасының енгізілуі нәтижесінде азаматтардың мүлікке жеке меншік құқығы бекітілді. Аталған жағдайға сәйкес мұрагерлік құқық бойынша ауысатын мүліктік обьектілер шеңберінің саны едәуір ұлғайды. Мәселен, бұрын мұрагерлік бойынша ауысатын құнды мүліктердің қатарында автокөлік, саябақ, жинақ қоры (азаматтардың көбісі мұндай мүлікке ие бола алмаған) табылса, ал қазір мұрагерлік құқықтың обьектісі ретінде пәтер, тұрғын үй, жер учаскелері, акция пайыздары және т.б. мүліктің түрлері табылады. Осыған байланысты Азаматтық кодексте мұрагерлік құқықты реттейтін нормалардың қатары кеңейген. Бұл нормаларды дұрыс бағытта реттеу және қолдану қазіргі кезде ауқымды мәселенің біріне айналып отыр. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi мұрагерлік құқық үшін негіз болатын жаңа қағидалар мен ережелерді енгізді, олар: мұрагерлік құқық мирасқорлығының әмбебаптылығын, ұсыну құқығы бойынша мұрагерлікті, мұрагерді қосымша тағайындау, өсиеттік бас тарту, өсиетті жүктеу, мұрадағы міндетті үлеске құқық және т.б.
Осы кезге дейін бұрын-соңды мұрагерлікке қатысты кейбір ұғымдар мен терминдерге нақты түсінік берілмеген (мұра массасы, мұралық трансмиссия және т.б.)
Мұагерлік құқық ұғымына түсінік беру барысында көптеген авторлардың көзқарасы әртүрлі, яғни бірі азаматтың қайтыс болғаннан кейін оның мүлкі бірнеше субьектілердің қатысуы нәтижесінде күрделі комплекстік құқықтық қатынастарды тудырады десе, екінші көзқарас мұрагерлік құқықтық қатынастағы күрделі комплекс көбінесе мұрагерлік құқықтың терминологиясына сәйкес еместігін ескертеді. Қорыта айтқанда, цивилистердің мұрагерлік мирасқорды әртүрлі түсінуінде екенін байқаймыз.
Жалпы мұрагерлік құқықта қайтыс болған азаматтардың мүлкі көптеген күрделі құқықтық қатынастар туғызады және де бұл бірнеше субьектілердің қатысуы нәтижесінде туындайды. Мұрагерлік құқық мәселелерін зерттеуде методологиялық мағына бар және оның дәрежесін дұрыс анықтауымыз керек. Олар: мұралық масса, мұралық мүлік, мұраның құрамы, мұра мирасқорларының объектілері, мұрагерлік құқықтық қатынас, мұрагерлік мирасқорлар.
Бұл курстық жұмыстың негізгі мақсаты - Қазақстан Республикасындағы мұрагерлікті құқықтық реттеуге қатысты заңдарды талдап, мұрагерліқ құқықтың объектілерінің шеңберін анықтау, сонымен қатар мұрагерліктің өсиет және заңды мұрагерлік бойынша жүзеге асырылуын заңды түрде жетілдіру.
1-тарау. МҰРАГЕРЛIК ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
1.1. Мұрагерліктiң түсінігі
Мұрагерлік тәртіп бойынша ең бірінші міндеттеме құқығының мазмұнын құрайтын өзге де мүліктік құқықтар мен міндеттер, сонымен қатар меншік құқығы, авторлық және өнертапқырлық құқықтық қатынастар ауысады. Заңда көрсетілген жағдайда, мұра қалдырушының мұрагерлеріне белгілі бір мүліктік құқықтар мен міндеттер ауысады (авторлық куәлікті алу құқығы). Мұра қалдырушының жеке басына тығыз байланысты құқықтар мен міндеттер мұрагерлік бойынша ауыспайды (мысалы: алименттік құқықтары мен міндеттер). Мұрагерлік өсиет бойынша және заңды мұрагерлік бойынша жүзеге асырылады. Өсиет қалдырылмаған не бүкіл мұраның тағдыры айқыңдалмаған кезде (өсиет жарамсыз болып танылса, өсиет бойынша танылған не заңда көрсетілген мұрагерлер мұрадан бас тартса, сонымен қатар мұрагерліктен лайықсыз мұрагерлер шеттетілсе) мұрагерлік заң бойынша орын алады, яғни занда көрсетілген кезек тәртібі бойынша мұрагерлер мұрагерлікке шақырылады1.
Мұрагерлік құқық институтының тарихына үңілсек, буржуаздық идеологтар атап айтсақ: Г.Граций, Б.Чичерин мұраны табиғи құқыққа жатқызды. Олардың зертеуінше, табиғат адамды жаратты және сол бойынша инстинкт арқылы өзіне тиесілі болған мүлікті кейінгі ұрпақтарына қалуы керек деген тұжырымға келген.
География бағытын негізін қалаушысы буржуаздық социолог Шарль Монтескьенің айтуы бойынша: - табиғи құқығының заңды мұрагерлік құқығына ешқандай қатысы жоқ, - деп түсіндірді. Солай болғандықтан, занды мұрагерлік құқығының нормалары сол елдің саяси қоғамына сәйкес азаматтық заңдарында қаралуы керектігін дұрыс деп есептеді. Ол табиғи құқыққа — баланы асырау міндетін кіргізді де, ал мұраның оларға берілуі азаматтың және мемлекеттің құқығында деп көрсетті.
Немістің идеалист философы Лейбниц өзінің мүлкін өлмейтін жандарға өсиет ету керек деп дәлелдеді. Оның айтуынша, егер де жан өлмейтін болса, онда өсиеттің шыққан күші болмас еді деп түсіндірген.
Ал Гегельдің ойынша, мұра құқығының негізі ең алдымен жанұяның қарым-қатынасы нәтижесінен туындайтынын және мұра бойынша ауысатын мүлікті жанұядағы әрбір адамға ортақ деп қарауды дұрыс тапты. Қорыта айтқанда, Гегель өз кезегінде мұра құқығының ең басты ұстамы ол мұралық мүліктің жанұядан тыс кетпеуінде деп көрсетті.
Буржуаздық идеолог А.Тьер: “Меншік иесі мұрагерлік құқық бойынша өзіне тиесілі болған мүлікті мұрагерлеріне беруінің заңды екенін дәлелдеді. Дегенменде, ол меншік тіршілік етпейді — деді. Егер де мен өзіме тиесілі мүлікті сол бойында тұтастай сыйлай алмасам не жұмсап тұтына алмасам немесе егер де мен оны бөгде адамдарға сыйласам, онда мен әлдеқашан балаларыма сыйлар едім” - деп көрсетті.
Тьердің қорытындысы бойынша заң шығарушы өкілдер меншік иесіне кімге мүлікті мұра етіп қалдыру еркіне шек қоймауы керек деп көрсеткен.
Сонымен, мұрагерлік мүліктің қандай болу керек жөнінде буржуаздық идеологтар әртүрлі ой пікірлер айтты. Алайда, ең негізі олардың бір-бірінен айырмашылығы болмады, яғни олардың барлығы да меншіктің ұрпақтан-ұрпаққа қалуын анықтады.
Буржуаздық құрылымға күресушілер, көрнекті саяси қайраткерлер К.Сен-Симон және оның оқушылары Ф.Лассаль, М.Бакунин және т.б., олар буржуаздық қоғамдағы мұрагерлік құқық бағытын социалистi қайта құру деп есептеді.
Мұрагерліктің мәнін ең бірінші Карл Маркс ашты. К.Маркс 1869 жылғы 1-ші Интернационалдық Кеңесінде Базель конгрессіндегі баяндамасында былай деп көрсеткен: “Мұрагерлік құқығының социалдық мәні бар, солай болғандықтан мұрагер қайтыс болушының өмір бойы ие болған құқығын, соның ішінде өзінің меншік көмегімен бөгде біреудің еңбекті иелену қүқығын қалдырады”, - деп түсіндірген.
Мұра мүлкі ең бірінші жылжымалы мүліктерде кеңейтіліп түсіндірілді.
Сонымен, мұрагерлік құқық - бұл күрделі институт, ол өнегелі бастаулармен және халықтардың діни көзқарастары мен әдет-ғұрыптарына байланысты (көптеген елдерде мұрагерлік құқық діни көзқарастармен реттелінген).
Бұл байланыстар мұрагерлік құқыққа белгілі бір қоғаудағы сақтықты білдіреді.
Меншік құқығының өзгеруі мұрагерлік құқыққа үн қоса қоймады. Бұл тұрғыда И.Б.Закировтың айтуынша, егер кез-келген социалды революция меншігі бұрынгы заңдар мен меншік қатынасындағы құқықтық реттеулерді өзгертетін болса, онда меншік құқығы мұрагерлік құқығы төңірегінде белгілі бір заңдарды сақтауы мүмкін2.
Мүліктің көлемі мен бағасы және азаматтың жеке меншігіндегі мүлік шектелмейді. Сонымен қатар, егер заңда өзгеше туындамаса, ол жеке мүліктердің түрлеріне салық мөлшері заңда көрсетілген табысқа байланысты болады.
Жалпы, қайтыс болушының осы обьектілер шеңберіндегі мүліктер өзінің мұрагерлеріне заңды негіздерге сәйкес ауысады.
Қорыта айтқанда, жалпы мұрагерлік құқық азаматтық құқық саласының бөлігі болып табылады. Ол қайтыс болушының құқықтары мен мiндеттерінің заңда белгіленген тәртіп бойынша мұрагерлеріне ауысуын реттейтін құқықтық нормалар жиынтығы.
1964 жылғы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіндегі “Мұрагерлік құқық” бөлігі мұрагерлік мүлікті толығымен тұтынуыға бағыт көрсеткен, алайда онда мүліктің нақты түрлеріне, ерекшелігіне көңіл қойып ескертпеген. Азаматтың жаңа объектілеріне меншік құқығын реттейтін заңдық актілер кей жағдайда сол мүлікке мұралық ету мен азаматтық кодексінің тәртібінде, сонымен қатар шаруашылық серіктестік үлесін мұрагерлік ету туралы жеке ережелер қарастырылады. Бірақ, әлі де бірікпеген осы ереже толық өндеу мен талдауды талап етеді.
Қазіргі таңда мұрагерлік құқықтық қатынастарды реттейтін нормалардың саны көбейді. Егер ҚазССР-ның 1964 ж. Азаматтық кодексіндегі, VII “Мұрагерлік құқық” бөлімі 35-баптан тұрса, ал қазіргі Мұрагерлік құқық Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің (57-60) VІ-бөлімінде, 57-60 тараулардағы 46-бапты қамтиды. Мұрагерлік құқық бөлімі 4 тараудан (57-60), яғни 1 тарауы (57) Мұрагерлік туралы жалпы ережелер 8-баптан(1038-1045); 2-тарауы (58). Өсиет бойынша мұрагерлік (1046-1059) 14-баптан; 3-тарауы (59). Занды мұрагерлік 12-баптан (1060-1071); 4-тарау Мұра алу (60) 12-баптан (1072-1083) тұрады.
Мұрагерлік тұлғаның қайтыс болуы салдарынан пайда болатын күрделі комплекстік қатынас. Мирасқор үшін, мұра қалдырушының құқығы мен міндетінің мұрагерлеріне ауысуын бір ғана заңдық факті деп қарау аз (мұраның ашылуы), бұған қоса оқиға болған жерде маңызды. Заңдық фактінің құрамы да күрделі комплекстік мұрагерлік құқықтық қатынасты тудырады және бұл комплекске азаматтық құқықтық қатынас кіреді. Азаматтық құқықтық қатынастар (азаматтың құқығы мен міндеті) оқиға мен әрекетті құрайды. Азаматтың құқығы мен міндеті құқықтық қатынастан тыс аспауы тиіс. Осыған орай, мұрагерлік құқықтық қатынастың пайда болуы мен субьектінің құқығы мен міндетiн талдау барысы оның мұрагерлік құқыққа тиісті еқенін білуіміз қажет. Мұрагерлік құқық қоғамдық қатынастардың ерекше түрі болып табылады, яғни ол мүліктердің бір жақтан екінші жаққа ауысуы нәтижесінде пайда болады. Бұл ауысуы, экономикалық құбылыс сияқты. Экономикалық қатынастар жағынан, қайтыс болушының мүлкі мұрагеріне ауысу азаматтың заңдық нормаларымен реттеледі3.
Мұрагерлік құқық мүліктердің ауысуын реттейтін нормалар жиынтығы. Бұл нормалар барлық мүліктік құқықтардың ауысуындағы тәртіптер мен міндеттерді, сонымен қатар қайтыс болған адамның қарыздарын өтеуін реттейді. Қорыта айтқанда, мүра қалдырушыға тиесілі жеке менінік мүлкінің мұрагердің жеке меншік мүлік болып қалуын қамтамасыз етеді.
Ал, мұрагерліқ құқықтың пәні болып барлық мүліктердің жиынтығы табылады. Мұра қалдырушының мүліктік құқығы мен міндеті қандай болса, егер заңда өзгеше туындамаса, мұрагерлерде тап сондай құқыққа ие болып, соған міндеттелінеді.
Қазіргі уақытта мұрагерлік құқық жан-жақты үлкен мәселелерге ие. Бұл нарықтық қатынастың құрылу нәтижесі азаматтардың жеке меншік мүлікке құқығын бекітуі, яғни мұрагерлік құқық бойынша ауысатын мүлік объектілердің шеңбері едәуір ұлғаюының себебінен болса керек. Егемендік алғаннан соң 10 жылдам уақыт аралығында көптеген заңдарды қабылдадық. Ол, мұрагерлік құқыққа қатысты ережелер, Кеңес тұсындағы ескі заңдарды экономикалық және саяси мемлекетімізге сәйкес түрлендірдік. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 6-шы бөлімі мұрагерлік ережелеріне арналған.
Сонымен қорыта айтсақ, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіндегі мұрагерлік құқықты жеке сала ретінде бекіту керектігі ұсынылса. Өйткені мұра қалдырушыға тиесілі болған мүліктердің мұрагерлеріне ауысуының өзі күрделі құқықтық қатынас тудырады. Сонымен қатар, мұрагерлік екі негіз бойынша өсиет немесе заңды мұрагерлік жүзеге асырылуының өзі және мұраны алу мен мұраны қорғау жөне т.б. үлкен әлі толық көлемде зерттелмеген мәселелер біріне айналып отыр десекте болады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 1038-шы бабына тоқталсақ, яғни мұрагерлік — азаматтың жеке меншік құқығының пайда болуы негізінен туындайды, солай болгандықтан қайтыс болған азаматтың құқығы мен міндеті мұрагерге ауысады. Осыған байланысты мұрагерлік құқығына кең көлемде анықтаманы төмендегіше беруге болады, Қазақстан Республикасының Азаматтық қодеқстің 1038-ші бабының 1-ші бөлігін мына түрде көрсеткен жөн: “Мұрагерлік - қайтыс болған азамат (мұра қалдырушы) мүлкінің құқықтары мен міндетгерінің басқа адамға (адамдарға) — мұрагерге (мүрагерлерге) ауысуы”4.
Мұрагерлік — азаматтың жеке меншік құқығының пайда болуы негізінен туындайды, яғни қайтыс болған азаматтың құқығы мен міндеті мұрагерге ауысады. Осыдан туындайтын мұралық масса, яғни бұл мұра қалдырушы қайтыс болғаннан кейінгі мүліктер жиынтығының (жылжымайтын және жылжымалы мүлік) мұрагерлеріне ауысуын айтады. Мұрагерлік құқық - мұра қалдырушы қайтыс болғаннан кейін ашылады. Мұра ашылуы кезіндегі мұраның орны мен уақыты көптеген сұрақтарды шешу үшін маңызы зор. Мәселен, мұраның ашылу уақыты мыналарды: мұралық мүліктің құрамын, мұрагерлердің мұралық мүлікке меншік құқығының пайда болуын, мұралық мүлікті қабылдау немесе одан бас тартуды және т.б. анықтау үшін маңызы бар5.
Мұрагерге, сонымен қатар мүліктік құқық пен міндет ауысады. Бұл дегеніміз тек құқықтың ауысуы ғана емес, сол мүлікке азаматтың толық құқылы дегенді білдіреді. Мысалы: мұрагерліқ еткен үйге мұрагердің құқығы бар.
Мүліктік міндет, бұл — мұрагердің мүліктік құқықтан басқа мұра қалдырушының міндетін (қарыздарын) өтеуі. Мұрагер мұралық еткен мүлік шегінде мұра қалдырушының қарыздарын өтеуі тиіс. Алайда, мұрагер мұра қалдырушының жеке басына тығыз байланысты құқықтар мен міндеттерге жауап бермейді. Мысалы: алименттік құқықтар мен міндеттер мұрагерлік деп есептелінбейді.
Мұрагерлік құқықтық қатынас басқа құқықтық қатынастардан өзгеше, яғни ерекше. Мұрагерлік құқықтық қатынас қайтыс болған адамның мүлкімен байланысты және де бүл әртүрлі қатынастардың нәтижесінде пайда болады. Осыған байланысты Н.Д.Егоровтың бекітуінде мұрагерлік құқықтық қатынас бұл абсолюттік түрде мінезделінген және бұл мұра қалдырушының қайтыс болғаннан қейін мұрагерлер мен мұра қалдырушының арасында пайда болатын қатынас десе6, Б.С. Антимонов пен К.А.Гравенің ойларынша мұра қалдыруда еқі құқықтық қатынасты айтуға болатынын түсіндірген: біріншісі оқиғаның пайда болуы (мұраның ашылуы), екіншісі: мұрагерлердің еркі бойынша мұраны қабылдау нәтижесі барысында туындайтын процесс. Дегенмен де, мұрагерлік құқықтық қатынастың анықтамасы қең қөлемде берілмеген, яғни өлі толық анықталынбаған7.
Қазіргі заң әдебиеттерiнде құқықтық қатынас түсінігіне негізгі 3 тәсідді атап көрсетуге болады8 (ол өртүрлі авторлардың нақты түсіндірмелерінен):
Бірінші көзқарастағы құқықтық қатынас ол өзіндік заңдық мазмұнымен шектеледі9. Ю.КТолстой, құқық қатынас деп ерекше идеологиялық құқықтық қатынастарды түсіндірді, яғни өзінің объектісіне құқықтық қатынастарының қоғамдық қатынастағы заңи түрлерінің әсері сияқты10 екенін атап көрсетті. Осы концепцияны қолдайтын авторлар құқықтық қатынастың субъектілерінің құқығы мен міндетінің мазмұны деп санайды.
Қоғамдық қатынасты реттейтін және құқықтық қатынастардың болуының жақтаушысының бірі ВАТархов болып табылады. Ол қоғамдық қатынастарды реттейтін - құқықтық қатынасты және оның мазмұнын құрайтындарды шатастырмауын айтады11.
1.2. Мұрагерлiк құқықтың объектiлерi. Мұраның құрамы
Мұрагерлік құқықтың объектісі ретінде мұра қалдырушының жеке меншігіндегі мүлікті, яғни сол азаматтың заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлктерді айта кетуге болады..
Мұрагерлік мирасқор обьектісінің анықтамасы, мұрагерлікті құқықтық қатынастың маңызы болғандықтан жалпы қатынас обьектісі және соның ішінде құқықтық қатынасты толығырақ қарастырайық. Философиялық мағынады объект категориясы материяны, адам санасынан тыс және одан тәуелсіз өмір сүретін обьективті дүниені білдіреді. Заң ғылымында С.С.Алексеев атап көрсеткендей, “объектінің категориясы субъектімен тікелей байланысты емес, басқа түрде түсіндірілген — объектілер құқықтық қатынасқа сәйкес қарастырылады”12.
Қазіргі академиялық тіл сөздігінде объект деп “қандай да біреудің ықпалына бағытталған заттық құбылысты айтады”. С.И.Ожеговтың орыс тіл сөздігінде объектіге, осыған ұқсас түсінік береді, “қандайда бір әрекетке бағытталған, зат және құбылыс” деп түсіндірме берген13.
Юриспруденцияда объект “термині” құқытық реттеудің объектісі болып, яғни “құқықтық объект”, және “құқықтық қатынастың объектісі” ретінде қолданылады. Көрсетілген терминдердің мәні мүлдем әртүрлі, ол құқықтық реттеудің объектісі (кейде “құқықтық реттеудің пәні” термині ретінде қолданылады), көптеген заңгерлердің пікірлері бойынша, құқықтың ықпалынан табылатын қоғамдық қатынас. Құқық объектісі мен құқықтық қатынастың объектілері ұқсас және маңызы бірдей анықтамада түсіндіріледі.
Құқықтық қатынастың обьектісінің және құқықтық обьектілерінің мұндай ұқсастықтары жалпы дұрыс емес.
Құқықтық қатынастың объектісін, заттар, жұмыс қызмет көрсету, творчестволық қызметтегі азық-түлік жеке мүліктік емес игіліктер, деп тану дұрыс емес14.
Мұра қалдырушыдан мұрагерлік тәртіппен нақты не ауысатынын анықтау үшін, тұлғаның қайтыс болуына байланысты пайда болатын құқықтық қатынастарды толық жете түбегейлі талдау керек.
Мұраның құрамы. Мұраның құрамына мұра қалдырушыға тиесілі мүлік, сондай-ақ оның қайтыс болуына байланысты қолданынуы тоқтамайтын құқықтары мен міндеттері кіреді.
Мұра қалдырушының жеке басына тығыз байланысты мына құқықтар мен міндеттер:
1) егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше белгіленбесе, заңды тұлғалар болып табылатын ұйымдарға мүше болу құқығы;
2) өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянды өтеу құқығы;
3) алименттік міндеттемелерден туындайтын құқықтар мен міндеттер;
4) зейнетақы төлеу, жәрдемақы және еңбекпен әлеуметтік қамсыздандыру туралы заң акгілерінің негізінде басқа да төлемдер төлеу құқығы;
5) мүліктік құқықтармен байланысы жоқ жеке мүліктік емес құқықтар мұраның құрамына кірмейді.
Мұра қалдырушыға тиесілі болған жеке мүліктік емес құқықтар мен басқа да материалдық емес игіліктерді мұрагердің жүзеге асыруы және қорғауы мүмкін.
Мұраның құрамына тек қана құқықтар емес, сонымен қатар аталмыш міндеттер де кіреді. Мұрагерлік құқыққа мемлекеттік органға жататын кооперативтік, ауыл шаруашылық, қоғамдық және т.б. мүліктер кірмейді.
Жоғары да айтылғандардың мүліктері уақытша мұра қалдырушыда болса, ол мүра қалдырушының жеке меншік мүлкінің құрамына кірмейді. Сонымен қатар, мұра қалдырушының жеке басына байланысты міндетер мұраның құрамына кірмейді. Оған: ғылыми дәрежесі, алимент төлеу, зейнет ақы, құрметті атағы, ордендері және т.б. кірмейді.
Мұрагерлікке шақырылған тұлғаларға мұрагерлікті құқықтың ауысуы ғылымда трансмиссия деп аталады.
Егер де тұлғалар мұрагерлер болып белгіленбесе, мұрагерлік құқыққа енбейді, бұны ғылымда субституция деп атайды.
Жалпы мұрагерлік ережесі онша күрделі емес. Мұраның құрамына лайық барлық мүліктік құқық пен міндеттер жиындықтары кіреді. Бірақ, бұл құрамға мұра қалдырушының денсаулығына келтірілген зиянмен, мұра мүлкінің құрамына келтірілген зиян төлемі кірмейді. Бұған мысал: бір азамат жол ережесін бұзып, адамды қағып кетеді. Жәбірленуші адам мүгедек болып қалады, нәтижесінде әрине жұмыссыз қалып, айлық алмайды жәбірленуші қайтыс болады. Енді автокөлік жүргізуші мұрагерге не үшін төлеу керек деген сауал туады15.
Осы жағдайды екінші қырынан қарастырып көрелік. Егер де автокөлік жүргізуші жәбірленушіге бірнеше айға “борышты” болса, онда мұра қалдырушы өлер аддында қаражат алуға құқылы болғаны. Бұл жағдайда, аталмыш борыш мұралық мүліктің құрамына мұрагерлік құқық тәртібі бойынша өтеді. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының 1997 жылдың 20 маусымындағы 136-1 Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңының (бұдан әрі - Заң) 25-ші баптың 3-ші тармағына, 28-ші бапың 3-ші тармағына және Қазақстан Республикасының еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі Жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін реттеу жөніндегі комитетінің 2000 жылдың 11 қаңтарындағы “Жинақтаушы зейнетақы қорларына зейнетақы төлемін және зейнетақы қаражаттарын алуға құжаттар тапсыру тәртібі туралы нұсқаулыққа” 6-ө бұйрығымен бекітілген заңға сәйкес қайтыс болған салымшының мұрагерлері жинақтаушы зейнетақы қаражаттарын алуға құқылы.
Мұрагерлік бойынша зейнетақы қаражаттарын алу туралы өтінішпен бірге мынандай құжаттар тапсырылуы тиіс:
-алушының төл құжаты (жеке басьшың куәлігі);
-салымшының қайтыс болғаны туралы куәліктің нотариалдық расталған көшірмесі;
- мұрагерлікке құқық туралы куәліктің нотариалды расталған көшірмесі.
Мұра құрамына мұра қалдырушының әртүрлі құқықтары мен міндеттері кіреді. Атап айтқанда: түрлі заттарға жеке меншік құқығы, кепіл құқығы, шарт бойынша міндеттерді талап ету құқығы және т.б.
Мұралық массаға заңда белгіленген тәртіпке сай мыналар: жер учаскесі, яғни мұра қалдырушы иесі болып табылатын шаруашылық өндіріс қорының үлесі құны немесе үлес құнына сәйкес акциялар кіреді.
Сондай-ақ мүліктік және жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтар азаматтық қүқықтың объектілері болып табылады.
Мүліктік игіліктер мен құқықтарға (мүлікке): заттар, ақша соның ішінде шетел валютасы, құнды қағаздар, жұмыс, қызмет, шығармашылық интеллектуалдық қызметтің объектіге айналған нәтижелері, фирмалық атаулар, тауарлық белгілер, бұйымдыдараландырудың өзге де құралдары, мүліктік құқықтар мен басқа да мүліктер жатады.
Азаматтардың банкідегі ақшалары мұра қүқығының жалпы ережелеріне сәйкес мұраланады.
Жұбайлардың неке кезінде жинаған ақшалары олардың жалпы ортақ меншігі болып есептеледі. Өлген жұбайының үлесі тірі қалған жұбайының атына салған ақшаға қарай анықталады.
Барлық мүлік көрсетілген тәртіппен куәландырылған өсиетпен қалдырылғанда, оған банкідегі ақша кіреді, егер ол жөнінде осы өсиеттен кейін жасалған басқа өсиет болмаса16.
Үлесті меншіктегі мүлік, оған қатысушылардың келісімі бойынша өздерінің арасында бөлінуі мүмкін.
Үлесті меншікке қатысушы ортақ мүліктен өз үлесін бөліп шығаруды талап етуге құқылы.
Егер үлесті заттай бөліп беруге заң құжаттарында жол берілмесе немесе ол ортақ меншіктегі мүлікке шамадан тыс залал келтірмеу мүмкін болмаса, бөлініп шыққан меншік иесі үлес меншігінің басқақатысушыларынан өз үлесі құны шегінде төлетуге құқылы.
Үлес меншігінің мүліктік бөлінуі және одан үлесті бөліп шығару негізі және үлесті меншіктің қатысушысына заттай бөліп берілетін мүлік меншік құқығындағы оның үлесіне сәйкессіздігі тиісті акция сомасын немесе өзге өтем төлеу арқылы жөнге келтіріледі.
1.3. Мұраның ашылуы және ашылу орны
Мұрагерлікке ие болу үшін ең алдымен мұра ашылады. Мұраның ашылуына нақты тоқталайық. Мұра азаматтың қайтыс болуы немесе оны қайтыс болды деп жариялау салдарынан ашылады.
Мұра қалдырушының қайтыс болған күні, ал оны қайтыс болған деп жариялаған кезде, егер сот шешімінде басқа күн көрсетілмесе, азаматы қайтыс болды деп жариялау туралы сот шешімі күшіне енген күн мұраның ашылу уақыты болып табылады.
Егер бірінен кейін бірі мұрагер болуға құқылы адамдар бір күнде қайтыс болса, олар бір қүнде қайтыс болған деп танылады және олардың әрқайсысынан кейін мұрагерлік ашылады да, олардың әрқайсысының мұрагерлері мұрагерлікке шақырылады17.
Мұрагерлік құқық жалпы мұра қалдырушының қайтыс болуы салдарынан ашылады. Мұрагерлік құқық үшін мұраның ашылу уақыты мен мұраның ашылу орнының маңызы зор. Ол мұрагерлік құқықтық қатынастың пайда болуын және азаматтың қайтыс болғандығын растайтын неке органынан берілетін немесе сот шешімімен оның қайтыс болғандығы туралы хабарлануы негізінен туындайды.
Ал мұраның ашылуы белгілі бір уақыт пен белгілі бір орында өтеді. Мұраның ашылу орны бойынша мұрагерлер мемлекеттік нотариалдық мекемелерге баруы керек. Мұрагерлер мұрагерлік мүлікке ие болуы үшін, ең алдымен мұрагерлер оны қабылдауы керек. Мұраны қабылдау үшін заң 6 ай мерзімді белгілеген. Алайда кейбір жағдайларда осы мерзім сот арқылы бұдан да үзақ уақытқа созылуы мүмкін.
Мұраның ашылу уақыты мұра қалдырушының қайтыс болғандығын растайтын, яғни егер азаматтың тұрғылықты жерінде ол туралы үш жыл бойы деректер болмаған ретте, егер ол өлім қатері төнген немесе жазатайым оқиғадан қаза тапты деп жорамалдауға негіз болатын жағдайларда алты ай бойы хабар-ошарсыз жоғалып кетсе, мүдделі адамдардың арызы бойынша сот оны өлді деп жариялауы мүмкін.
Соғыс қимылдарына байланысты хабар-ошарсыз жоғалып кеткен әскери қызметші немесе өзге адам соғыс қимылдары аяқталған күннен бастап кемінде екі жыл өткеннен кейін өлді деп жариялануы мүмкін.
Өлім қатері төнген немесе жазатайым оқиғадан қаза тапты деп жорамалдауға негіз болатын жағдайларда, хабар-ошарсыз жоғалып кеткен адамды өлді деп жарияланған реттерде, сот бұл адамның шамамен қаза тапқан қүнін оның өлген қүні деп тануы мүмкін.
Адамды өлді деп жариялау туралы заң күшіне енғен сот шешімі негізінде азаматтық хал актілерін жазу кітаптарына оның өлгені туралы жазба жасалады. Бұл жазбаның нәтижелері де нақты өлім туралы жазбаның нәтижелері сияқты болады.
Мәселен, азамат С. жеке өзі шағын қыстақта тұрған. Бұл азамат ешкіммен, тіпті туыстарымен де араласпайтын болған. Сол себептен біренше уақыттардан бері ол туралы ешкім ешнәрсе білмеген. 1989 жылы ол баласына соңғы рет хат жазған. 1993 жылдың қазан айында азамат А. қыстаққа келіп әкесін таба алмайды және ол бұл жерде көптен бері ешкімнің тұрмағандығын байқайды. Сонымен қатар, әкесінің алыс сапарға кете қоймағандығына көзі жетеді, яғни жеқе төлқұжатының, өзге құжаттардың және ақшаның үйде екенін көреді. Жақын жердегі көрші-қолаңдар 3 жылдай уақыт бойы оны көрмегендерін және ол туралы ешнәрсе естімеғендерін айтады. Көп уақыт бойы барлық мән-жайларды заң талаптарына сәйкес бақылай отырып, азамат А. және оның әпкесі В. сотқа әкелерін қайтыс болды деп жариялауы туралы арызбен барады. Мұндай шешім 1995 жылдың 11 қаңтарында шығып және заң күшіне сол жылдың 21 қаңтарында енеді. Бірақ та 15 қаңтарда А. қайтыс болады. Енді В. (азамат С.-ның қызы) мен азамат А.-ның жесірі арасында дау-жанжал туады. Бұл дауды қалай шешу керек деген сауал туады.
Қазақстан Республиқасының Азаматтық кодексінің 1041-шы бабына сәйкес мұраның анықталу уақыты мен мұра қалдырушының қайтыс болған қүні (егер ол белгісіз болса), немесе оны қайтыс болды деп жариялау салдарынан пайда болады делінген. Қорыта айтқанда, азаматты С.—ны қайтыс болды деп жариялау салдарынан мұраның ашылуы 1995 жылдың 21 қаңтары — сот шешімінің заң күшіне енген күн болып танылады. Бұл күнге дейін азамат С. заңды түрде тірі деп саналды. Енді, заңға сәйкес мұрагерлер тобын тек 1995 жылдың 21 қаңтарында анықтайды. Мұнда мұрагер тек біреу,
қаңтарында қайтыс болды, солай болғандықтан мұра ашылғанға дейін азамат А. әкесінен кейін мұрагерлік құқықты қабылдап үлгермеген.
Егер өлді деп жарияланған адам тірі оралған немесе оның тұрған жері белгілі болған жағдайда сот тиісті шешімнің күшін жояды. Сондай-ақ егер өлді деп жарияланған адамның мүлкін заңды мұрагері үшінші бір адамдарға берсе және олар сатылған мүліктің бағасын, адам тірі оралғанға дейін толық төлемеген болса, төленбеген соманы талап ету құқығы тірі оралған адамға көшеді.
Ал өлді деп жарияланған адамның мүлкі мұрагерлік құқық бойынша мемлекетке өтіп немесе сатылып кеткен болса, адамды өлді деп жариялау туралы шешімнің күші жойылғаннан кейін оған мүліктің қүн төленетін күнінің нарықтық бағасы ескеріле отырып, одан түскен сома қайтарылады.
Қайтыс болған адамның қайтыс болғандығы туралы мәлімет неке органының тіркеуінде қабылданбаса, онда соттың ерекше өндірістік тәртіппен тағайындалуы мүмкін.
Азаматтың қайтыс болғандығы туралы мұраның ашылу уақытысында АХАЖ орғандарының мұра қалдырушының қайтыс болғандығы туралы куәлігімен, оның Үлы Отан соғысында қаза тапқандығы туралы (бұрынғы ҚСРО-ның) Қазақстан Республикасы мен ТМД елдерінің әскери бөлім командованиесінің, госпиталь әкімшілігінің және тиісті өзге органдарының берген хабарламасымен немеес өзге құжаттарымен дәлелденеді.
Қайтыс болу фактісін дәлелдеуде медициналық мекемелер берген дәрігерлік анықтама мен қайтыс болу туралы куәлік құжаттар қабылданбайды.
Мұраның ашылу орны мұра қалдырушының тұрған жері туралы қүзіретті орган берген анықтамамен расталады, ал егер тұрған жері белгісіз болса, мұралық мүліктің орналасқан жері немесе оның негізгі бөлігі орналасқан жеріндегі орган берен құжатпен расталады.
Егер мұрагерлерде аталған құжаттар болмаса, нотариус мұраның ашылу орнын белгілегені туралы заңды күшіне енген сот шешімін талап ете алады.
Сонымен бірғе сотпен азаматтың қайтыс болғандығы туралы факті анықталып және ол туралы хабарланса немесе неке органдарының тіркеу негізінде азаматтың қайтыс болғандығы туралы куәлік берілген ретте, оны нотариус қабылдай алады18.
Егер қайтыс болушының қайтыс болғандығы туралы куәлігінде, қайтыс болған күні нақты қөрсетілмесе, онда қайтыс болған айдың соңғы күні қайтыс болған күні деп есептеледі.
Мұраның ашылуы бойынша мұраны қабылдау және мұрадан бас тарту үшін нотариалдық мекемеге мұрагерлер арыз береді. Сол бойынша берілген мерзім iшінде, егер заңда өзгеше көрсетілмесе, мұрагерлікке құқық туралы куәлік береді немесе мұрагерлік мүлікке қамқоршы тағайындайды.
Мұра қалдырушының қайтыс болғандығын растайтын өзге де жанама құжаттар мұраны ашу үшін негіз болып табылмайды.
Заңды мұрагерлік бойынша азаматтың қайтыс болғандығы туралы хабарланған істі сот прокурордың міндетті қатысуымен қарайды. Мұраның ашылу уақытын анықтауды заң мынандай жағдайлар мен байланыстырады:
1. Мұрагерлікке шақырылатын мұрагерлерді анықтау;
2. Мұрагерлік мүліктің құрамы (мұралық масса) - мұра қалдырушыға тиесілі болған мүлік түрлерінің жиынтығы және мұрагерлерге ауысатын ақшалай сомма;
3. Мұрагерлердің мұрагерлік мүлікке құқығының пайда болу мерзімі;
4. Мұраны қабылдау мерзімін есептеу немесе мұрагерлердің одан бас тарту мерзімі;
5. Кредиторлардың талап қою мерзімін есептеу;
6. Мұрагерлікке құқық туралы куәлікті беру үшін көрсетілетін мерзім;
7. Заңдарды нүсқау етіп қолдану (егер заңда өзгеше туындамаса, мұраның ашылу кезінде қолданатын заңдар).
Мұраның ашылуында уақыттың емес күннің мәні бар. Мұрагерлік мүліктің құрамын мұраның ашылған күні бойынша анықтайды. Осыған байланысты мұра ашылған кезде тірі жүрген адамдар мұрагерлер болып табылады.
Егер бірінен кейін бірі мұрагер болуға құқылы адамдар бір күнде қайтыс болса, олар бір мезгіл де қайтыс болған деп танылады және олардың әрқайсысынан кейін нотариус жеке мұрагерлік іс жүргізеді. Сонымен, мұра қалдырушылардың бір мезгілдегі өлімі деп, 1 (календарлық) тәулік ішіндегісі (00-сағаттан 24-сағат) саналады. Тәулік ішіндегі сағат айырмашылықтарының заңдық мәні жоқ. Ал, мұра қалдырушының бірі, екіншісінен бір сағат кейін бірақ келесі тәулік ішінде қайтыс болса, онда ол біріншісінен кейін қайтыс болды деп саналады.
Егер өсиет қалдырушы мен өсиетте көрсетілген жалғыз мұрагер бір уақытта қайтыс болса, онда заңды мұрагерлері заңды мұрагерлік бойынша кезек тәртібімен шақырылады, егер заңды мұрагерлер де жоқ болса, онда мұрагерлік мүлік мұрагерлік құқық бойынша мемлекетке ауысады.
Егер мұрагерлік мүлік бірнеше мұрагерлер арасында өзара үлесті бөлумен өсиет етілсе, өсиет қалдырушымен бірге қайсыбір мұрагерлер бір уақытта қайтыс болса, онда мұрагерлікке қатысты туындайтын сұрақтар мұра үлесін өсіру ережелеріне сәйкес шешіледі.
Мұра қалдырушылардың бір (бір календарлық) тәулік ішінде қайтыс болғандықтары мұрагерлер арасында өзара түсінбеушілік туғызады. Бұдан, мұрагерлер қай кезде мұрагерлік құқыққа ие бола алады, яғни мұра қалдырушы қайтыс болған күні ме, әлде мезгілі кезінде ме деген сауал туындайды.
Ал, бір адам медициналық қүжатта 23 сағат 55 минутта қайтыс болды делінсе, ал екінші адам 00 сағат 05 минутта келесі күні қайтыс болса және ол туралы лайықты қүжатпен дәлелденсе (10 минуттан кейін) онда бұндай жағдайда мұрагерлік құқық пайда болады.
Егер бір уақытта қайтыс болған ерлі-зайыптылардың мұралық массасы ортақ меншіктерден тұрса, онда ортақ меншіктегі үлестері әрқайсысының мұрагерлерінің талаптары бойынша айқындалады.
Ерлі-зайыптылардың әрқайсысының атында мүлік тіркелген ретте, осы тәртіп бойынша мұра ашылады. Бұған мысал: бір мезгілде қайтыс болған ерлі-зайыптылардың, әйелінің атында пәтер тіркелсе, күйеуінің атында автокөлік тіркелғен. Күйеуінің бірінші некесінен баласы бар, ал әйелінің бірінші кезекте мұрагерлері жоқ, ол қайтыс болғаннан соң мұрагерлік құқық бойынша әпкесі талап етеді. Мұрагерлер арасында мұрагерлік мүлікке талас тумас үшін, нотариус мұра қалдырушының баласына автокөлікке мұрагерлікке құқық туралы куәлікті, ал мұра қалдырушының әпкесіне пәтерге мұрагерлікке құық куәлігін беруге құқығы бар. Осыған қоса, мұрагерлер ерлі-зайыптылардың бірлесіп тапқан мүліктерінің үлестерін нақты айқындап, талап етуі мүмкін. Бұл жағдайда, мұрагерлер сотқа өтінішпен баруға құқылы немесе нотариус ерлі-зайыптылардың ортақ меншіктегі үлестерін заңды немесе занды еместігін айқындап береді.
Мұра ашылғаннан соң, бір күннен кейін қайтыс болған мұрагер, мұрагерлер қатарына кіреді және мұраны алу құқығы үсыну құқығы бойынша оның мұрагерлеріне ауысады
1.4. Мұрагерлік құқықтық қатынастың субъектілері
Мұрагерлік құқықтық қатынастың субъектілеріне нақты тоқталсақ.
Мұрагерлік құқықтық қатынастың субъектілері болып: Мұра қалдырушы, мұрагер, заңды тұлға, мемлекет табылады. Заңды мұрагерлік бойышна мұра қалдырушымен мұрагер болып тек қоғамның құқықтық мүшесі, яғни тұлға табылады, ал өсиет бойынша қез-келген азаматтың құқықтық субъектілері: тұлғалар, заңды тұлғалар және мемлекет бола алады. Мұра қалдырушы болып Қазақстан Республикасының кез келген азаматы, сонымен қатар Қазақстан Республикасының территориясында тұратын әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған немесе әрекет қабілеттілігі шектеулі және шетел азаматтары табылады.
Мұрагерлер болып заңда немесе өсиетте көрсетілген тұлғалар табылады, яғни бұлар мұра қалдырушының құқықтық мирасқорлары. Мұрагер болу тұлғаның әрекет қабілеттілігіне немесе азаматтығына байланысты емес. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 1044-ші бабына сәйкес мұрагерлер құрамы қарастырыладьі.
Мұрагерлер болып мемлекет, қоғамдық және діни ұйыммен бірлестіктер табылуы мүмкін.
Мұра қалдырушы деп, сондай-ақ өзі қайтыс болғаннан кейін өзіне тиесілі болған мүлікті басқа адамдарға қалдырушы тұлғаны атайды. Қорыта айтқанда, мұрагерлік құқық тәртіп бойынша мұра қалдырушының жеке меншігі мұрагерлерге ауысады.
Мұра ашылған кезде тірі жүрген, сондай-ақ мұра қалдырушының тірі кезінде іште қалған және мұра ашылғаннан кейін тірі туған азаматтар өсиет және заң бойынша мұрагер бола алады.
Мұра ашылғанға дейін құрылған және мұраның ашылу уақытында болған заңды тұлғалар, сондай-ақ мемлекет өсиет бойынша мұрагерлер болуы мүмкін.
Мұрагер деп, өсиетте немесе заңда көрсетілген мұра қалдырушының құқықтық мирасқорын айтады. Сонымен қатар, мұрагерлер болып, азамат, мекеме, ұйым, әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған және әрекет қабілеттілігі шектеулі азамат сонымен қатар шетел азаматы табылады.
Өсиет бойынша және заң бойынша мұрагерлерге, сонымен қатар мұра қалдырушының тірі кезінде іште қалған және мұра ашылғаннан кейін тірі туған азаматтар кіреді. Егер мұра қалдырушының тірі кезінде іште қалған баласы туылғаннан кейін кем дегенде бір минуттай тірі болса, ол тірі туылған деп саналады және ол мұрагерлер тобына кіруге тиіс. Мұндай мұрагерге тууы туралы және қайтыс болуы туралы құжат оған тиесілі болған үлесті мұрагерлер заңи тәртіпке сәйкес өзара бөліседі. Бұдан басқа, табиғи ұрықтану нәтижесінде бала пайда болады. Табиғи ұрықтану нәтижесінде туылған баланың мұрагерлік құқығы қелесі негіздерге сәйкес анықталынады. Табиғи ұрықтану нәтижесінде туылған бала мұра ашылғанға дейін жасалса міндетті түрде қайтыс болған зайыбының қелісімі болған презумциясынан алынуы тиіс, ал егер мүдделі тұлғалар мұра қалдырушының келісімінің жоқ болуының дөлелдерін ұсынса, онда мұра ашылғаннан кейін табиғи ұрықтану нәтижесінде туылған бала мұрагерлер қатарына мына жағдайда, егер қайтыс болушының табиғи ұрықтануға жасау келісімі болған ретте (құжаты болса) енгізіледі.
Заңды тұлға қайта ұйымдастырылған жағдайда оған тиесілі жер пайдалану құқығы азаматтық заңдардың нормаларына сәйкес құқықтық мирасқорына ауысады.
Өзіндік (қосалқы) үй шаруашылығын жүргізу, бағбандық және саяжай құрылысы үшін берілген (берілетін) жер учаскелері Қазақстан Республиқасы азаматтарының жеке меншігінде болуы мүмкін. Осы мақсаттарға берілген (берілетін) жер учаскелері шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың жеке меншігінде бола алмайды. Осыған байланысты: егер Қазақстан Республикасының азаматы шетел азаматының пайдасына мұра мүлкін қалдырса және жер учаскесі бойынша мұра ашылса және ол белгіленген мақсат үшін көрсетілсе де, мұрагерлер мүлікті жеке меншік иелігіне ала алмайды. Ол жер учаскесіне қатысты заңда көрсетілген басқа құқықтар мен талап ете алады. Бұл уақытша ұзақ мерзімдегі жерді пайдалану құқылы болуы мүмкін. Бұл жағдайда егер заң құжаттарымен жол берілетін негіздер бойынша заң құжаттарына сәйкес адамның өзіне тиесілі бола алмайтын мүлік оның меншігінде болып шықса, бұл мүлік меншік иесі, егер заң қүжаттарында өзге мерзімдер белгіленбесе, осы мүлікке меншік иесі пайда болған кезден бастап бір жыл ішінде иеліктен айыруға тиіс. Егер меншік иесі мүлікті көрсетілген мерзімде иеліктен айырмаса, ол сот шешімімен неліктен ықтиярынсыз айырылуға тиіс, бұл орай да меншік иесіне мүлікті иеліктен айыру жөніндегі шығындары шегеріп, оның құны өтеледі19.
Мұрагерліктен тек қана мұрадан лайықсыз мұрагерлер шеттетіледі, яғни мұра қалдырушысың немесе мүмкін болатын мұрагерлердің біреуін қасақана өлтірген немесе олардың өміріне қастандық жасаған адамдардың өсиет бойынша да, заң бойынша да мұра алуға құқығы жоқ. Бұдан өсиет қалдырушы оның өміріне қастандық жасалғаннан кейін өздеріне қатысты өсиет қалдырған адамдар кірмейді.
Мұра қалдырушының соңғы еркін жүзеге асыруға қасақана кедергі жасаған және сол арқылы олардың өздерін немесе оларға жақын адамдарды мұрагерлікке шақыруға не мұраның оларға тиесілі үлесін көбейтуге жасаған адамдардың өсиет бойынша да, заң бойынша да мұра алуға құқығы жоқ.
Балаларына ата-аналық құқықтарынан айырылған және мұра ашылған кезде бұл құқықтарын қалпына келтірмеген ата-аналардың балаларына қалған мұраны сондай-ақ мұра қалдырушыны күту жөнінде өздеріне заң күшімен жүктелген міндеттерді орындаудан жалтарған ата-аналардың (асырап алушылардың) және кәмелетке толған (асырап алынған) балалардың заң бойынша мұраны алуға құқығы жоқ.
Лайықсыз мұрагерлерді мұрагерліктен шеттетуге негіз болатын мән-жайларды сот белгілейді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 1045-бабының ережелері өсиет қалдырудан бас тартуға қолданылады.
Азаматтық кодекстің 1045 бабының ережелері барлық мұрагерлерге, соның ішінде міндетті үлеске құқығы бар мұрагерлерге де қолданады.
Бұл баптың бірінші бөлімі тек қана заңда көрсетілғен қасақана әрекеттерге қатысты. Бұған мысалы: әкесі мен баласы аң аулауға шығады. Баласы мылтықты оқтап жатып, абайсызда әкесін өлтіреді. Бұл жағдайда баласы лайықсыз мұрағер болып табылады ма? Қылмыс абайсыздан жасалып отыр. Ал, егер қылмысқердің қандай да бір мақсатына байланысты болсын (өш немесе қызғаныш болса), ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1-тарау. МҰРАГЕРЛIК ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
1.1. Мұрагерліктiң түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Мұрагерлiк құқықтың объектiлерi. Мұраның құрамы ... ... ... ... .10
1.3. Мұраның ашылуы және ашылу орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.4. Мұрагерлік құқықтық қатынастың субьектілері ... ... ... ... ... ... ... 18
2-тарау. МҰРА ҚАБЫЛДАУДЫҢ ТҮРЛЕРI
2.1. Өсиет бойынша мүрагерліктiң ерекшелiктерi ... ... ... ... ... .. ... ... ..22
2.2. Өсиеттік бас тарту (легат) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.3. 3аң бойынша мұрагерліктің ерекшелiктерi ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..30
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
Пайдаланылған Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...39
Кіріспе
Қазақстан Республикасы барлық уақытта өз халқының тұрмыс халін жақсарту үшін үлкен қамқорлық көрсетуде. Ол әсіресе егемендік алғаннан соң 10 жылдан астам уақыт ішінде үлкен жетістіктерге жетуімен дәлелденеді. Осыған орай, мемлекет көрсеткен қамқорлық әртүрлі тәсілдермен, соның ішінде азаматтарға мүлікті жеке меншікке беру, оны үлестіру және ортақ мүлікті бөліп беру, азаматтың өзіне тиесілі болатын мүлкін кейінгі ұрпаққа мұра етіп қалдыру құқығының жоғарғы сатыда жүзеге асырылуымен айқындалады. Бұл жағдай жыл сайын халықтың кірісі жоғарлағандығынан және азаматтардың жеке меншік обьектілері шеңберінің ұлғаюынан көрінеді.
Бұл тақырыптың өзектілігі азаматтың жеке меншіктік құқығының өсуін анықтау және оларды қазіргі қоғамдағы мұрагерлік құқық шартымен байланыстыру қажеттілігінен көрінеді.
Мұрагерлік мирасқор заңда қарастырылған ережелерге сәйкес өсиет және заңды мұрагерлікке негізделіп жүзеге асырылады.
Егеменді ел болып, өз тәуелсіздігімізді алғаннан соң, ҚазССР-нан қалған заңдарды демократиялық мемлекетімізге сәйкестендіруге бағытталған бірқатар жаңа заңдар қабылданып, Ата заңымызға және түрлі құқық салаларына қатысты заңдарға, соның ішінде мұрагерлікті реттейтін заңдарға да жаңа ережелер енгізілген. Айта кететін жайт, бұрын ҚазССР-ң 1963 жылғы Азаматтық кодексі мұрагерлікке қатысты 35 бапты қамтыса, ал қазіргі 1999 жылдың шілде айының 1-ші жұлдызында заң күшіне енген Қазақстан Республиқасының Азаматтық кодексі 46 бапты қарастырған.
Қазіргі танда Азаматтық заңдар бойынша әкеден қалған мал-мүліктің балаға, ұрпағына заңды негіздерге сәйкес, құқықтық тәртіптермен ауысуы қарастырылады. Осыған орай, мұрагерлік құқық жан-жақты үлкен мәселенің маңыздылығына ие, ол бірінші кезекте нарық қатынасының енгізілуі нәтижесінде азаматтардың мүлікке жеке меншік құқығы бекітілді. Аталған жағдайға сәйкес мұрагерлік құқық бойынша ауысатын мүліктік обьектілер шеңберінің саны едәуір ұлғайды. Мәселен, бұрын мұрагерлік бойынша ауысатын құнды мүліктердің қатарында автокөлік, саябақ, жинақ қоры (азаматтардың көбісі мұндай мүлікке ие бола алмаған) табылса, ал қазір мұрагерлік құқықтың обьектісі ретінде пәтер, тұрғын үй, жер учаскелері, акция пайыздары және т.б. мүліктің түрлері табылады. Осыған байланысты Азаматтық кодексте мұрагерлік құқықты реттейтін нормалардың қатары кеңейген. Бұл нормаларды дұрыс бағытта реттеу және қолдану қазіргі кезде ауқымды мәселенің біріне айналып отыр. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi мұрагерлік құқық үшін негіз болатын жаңа қағидалар мен ережелерді енгізді, олар: мұрагерлік құқық мирасқорлығының әмбебаптылығын, ұсыну құқығы бойынша мұрагерлікті, мұрагерді қосымша тағайындау, өсиеттік бас тарту, өсиетті жүктеу, мұрадағы міндетті үлеске құқық және т.б.
Осы кезге дейін бұрын-соңды мұрагерлікке қатысты кейбір ұғымдар мен терминдерге нақты түсінік берілмеген (мұра массасы, мұралық трансмиссия және т.б.)
Мұагерлік құқық ұғымына түсінік беру барысында көптеген авторлардың көзқарасы әртүрлі, яғни бірі азаматтың қайтыс болғаннан кейін оның мүлкі бірнеше субьектілердің қатысуы нәтижесінде күрделі комплекстік құқықтық қатынастарды тудырады десе, екінші көзқарас мұрагерлік құқықтық қатынастағы күрделі комплекс көбінесе мұрагерлік құқықтың терминологиясына сәйкес еместігін ескертеді. Қорыта айтқанда, цивилистердің мұрагерлік мирасқорды әртүрлі түсінуінде екенін байқаймыз.
Жалпы мұрагерлік құқықта қайтыс болған азаматтардың мүлкі көптеген күрделі құқықтық қатынастар туғызады және де бұл бірнеше субьектілердің қатысуы нәтижесінде туындайды. Мұрагерлік құқық мәселелерін зерттеуде методологиялық мағына бар және оның дәрежесін дұрыс анықтауымыз керек. Олар: мұралық масса, мұралық мүлік, мұраның құрамы, мұра мирасқорларының объектілері, мұрагерлік құқықтық қатынас, мұрагерлік мирасқорлар.
Бұл курстық жұмыстың негізгі мақсаты - Қазақстан Республикасындағы мұрагерлікті құқықтық реттеуге қатысты заңдарды талдап, мұрагерліқ құқықтың объектілерінің шеңберін анықтау, сонымен қатар мұрагерліктің өсиет және заңды мұрагерлік бойынша жүзеге асырылуын заңды түрде жетілдіру.
1-тарау. МҰРАГЕРЛIК ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
1.1. Мұрагерліктiң түсінігі
Мұрагерлік тәртіп бойынша ең бірінші міндеттеме құқығының мазмұнын құрайтын өзге де мүліктік құқықтар мен міндеттер, сонымен қатар меншік құқығы, авторлық және өнертапқырлық құқықтық қатынастар ауысады. Заңда көрсетілген жағдайда, мұра қалдырушының мұрагерлеріне белгілі бір мүліктік құқықтар мен міндеттер ауысады (авторлық куәлікті алу құқығы). Мұра қалдырушының жеке басына тығыз байланысты құқықтар мен міндеттер мұрагерлік бойынша ауыспайды (мысалы: алименттік құқықтары мен міндеттер). Мұрагерлік өсиет бойынша және заңды мұрагерлік бойынша жүзеге асырылады. Өсиет қалдырылмаған не бүкіл мұраның тағдыры айқыңдалмаған кезде (өсиет жарамсыз болып танылса, өсиет бойынша танылған не заңда көрсетілген мұрагерлер мұрадан бас тартса, сонымен қатар мұрагерліктен лайықсыз мұрагерлер шеттетілсе) мұрагерлік заң бойынша орын алады, яғни занда көрсетілген кезек тәртібі бойынша мұрагерлер мұрагерлікке шақырылады1.
Мұрагерлік құқық институтының тарихына үңілсек, буржуаздық идеологтар атап айтсақ: Г.Граций, Б.Чичерин мұраны табиғи құқыққа жатқызды. Олардың зертеуінше, табиғат адамды жаратты және сол бойынша инстинкт арқылы өзіне тиесілі болған мүлікті кейінгі ұрпақтарына қалуы керек деген тұжырымға келген.
География бағытын негізін қалаушысы буржуаздық социолог Шарль Монтескьенің айтуы бойынша: - табиғи құқығының заңды мұрагерлік құқығына ешқандай қатысы жоқ, - деп түсіндірді. Солай болғандықтан, занды мұрагерлік құқығының нормалары сол елдің саяси қоғамына сәйкес азаматтық заңдарында қаралуы керектігін дұрыс деп есептеді. Ол табиғи құқыққа — баланы асырау міндетін кіргізді де, ал мұраның оларға берілуі азаматтың және мемлекеттің құқығында деп көрсетті.
Немістің идеалист философы Лейбниц өзінің мүлкін өлмейтін жандарға өсиет ету керек деп дәлелдеді. Оның айтуынша, егер де жан өлмейтін болса, онда өсиеттің шыққан күші болмас еді деп түсіндірген.
Ал Гегельдің ойынша, мұра құқығының негізі ең алдымен жанұяның қарым-қатынасы нәтижесінен туындайтынын және мұра бойынша ауысатын мүлікті жанұядағы әрбір адамға ортақ деп қарауды дұрыс тапты. Қорыта айтқанда, Гегель өз кезегінде мұра құқығының ең басты ұстамы ол мұралық мүліктің жанұядан тыс кетпеуінде деп көрсетті.
Буржуаздық идеолог А.Тьер: “Меншік иесі мұрагерлік құқық бойынша өзіне тиесілі болған мүлікті мұрагерлеріне беруінің заңды екенін дәлелдеді. Дегенменде, ол меншік тіршілік етпейді — деді. Егер де мен өзіме тиесілі мүлікті сол бойында тұтастай сыйлай алмасам не жұмсап тұтына алмасам немесе егер де мен оны бөгде адамдарға сыйласам, онда мен әлдеқашан балаларыма сыйлар едім” - деп көрсетті.
Тьердің қорытындысы бойынша заң шығарушы өкілдер меншік иесіне кімге мүлікті мұра етіп қалдыру еркіне шек қоймауы керек деп көрсеткен.
Сонымен, мұрагерлік мүліктің қандай болу керек жөнінде буржуаздық идеологтар әртүрлі ой пікірлер айтты. Алайда, ең негізі олардың бір-бірінен айырмашылығы болмады, яғни олардың барлығы да меншіктің ұрпақтан-ұрпаққа қалуын анықтады.
Буржуаздық құрылымға күресушілер, көрнекті саяси қайраткерлер К.Сен-Симон және оның оқушылары Ф.Лассаль, М.Бакунин және т.б., олар буржуаздық қоғамдағы мұрагерлік құқық бағытын социалистi қайта құру деп есептеді.
Мұрагерліктің мәнін ең бірінші Карл Маркс ашты. К.Маркс 1869 жылғы 1-ші Интернационалдық Кеңесінде Базель конгрессіндегі баяндамасында былай деп көрсеткен: “Мұрагерлік құқығының социалдық мәні бар, солай болғандықтан мұрагер қайтыс болушының өмір бойы ие болған құқығын, соның ішінде өзінің меншік көмегімен бөгде біреудің еңбекті иелену қүқығын қалдырады”, - деп түсіндірген.
Мұра мүлкі ең бірінші жылжымалы мүліктерде кеңейтіліп түсіндірілді.
Сонымен, мұрагерлік құқық - бұл күрделі институт, ол өнегелі бастаулармен және халықтардың діни көзқарастары мен әдет-ғұрыптарына байланысты (көптеген елдерде мұрагерлік құқық діни көзқарастармен реттелінген).
Бұл байланыстар мұрагерлік құқыққа белгілі бір қоғаудағы сақтықты білдіреді.
Меншік құқығының өзгеруі мұрагерлік құқыққа үн қоса қоймады. Бұл тұрғыда И.Б.Закировтың айтуынша, егер кез-келген социалды революция меншігі бұрынгы заңдар мен меншік қатынасындағы құқықтық реттеулерді өзгертетін болса, онда меншік құқығы мұрагерлік құқығы төңірегінде белгілі бір заңдарды сақтауы мүмкін2.
Мүліктің көлемі мен бағасы және азаматтың жеке меншігіндегі мүлік шектелмейді. Сонымен қатар, егер заңда өзгеше туындамаса, ол жеке мүліктердің түрлеріне салық мөлшері заңда көрсетілген табысқа байланысты болады.
Жалпы, қайтыс болушының осы обьектілер шеңберіндегі мүліктер өзінің мұрагерлеріне заңды негіздерге сәйкес ауысады.
Қорыта айтқанда, жалпы мұрагерлік құқық азаматтық құқық саласының бөлігі болып табылады. Ол қайтыс болушының құқықтары мен мiндеттерінің заңда белгіленген тәртіп бойынша мұрагерлеріне ауысуын реттейтін құқықтық нормалар жиынтығы.
1964 жылғы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіндегі “Мұрагерлік құқық” бөлігі мұрагерлік мүлікті толығымен тұтынуыға бағыт көрсеткен, алайда онда мүліктің нақты түрлеріне, ерекшелігіне көңіл қойып ескертпеген. Азаматтың жаңа объектілеріне меншік құқығын реттейтін заңдық актілер кей жағдайда сол мүлікке мұралық ету мен азаматтық кодексінің тәртібінде, сонымен қатар шаруашылық серіктестік үлесін мұрагерлік ету туралы жеке ережелер қарастырылады. Бірақ, әлі де бірікпеген осы ереже толық өндеу мен талдауды талап етеді.
Қазіргі таңда мұрагерлік құқықтық қатынастарды реттейтін нормалардың саны көбейді. Егер ҚазССР-ның 1964 ж. Азаматтық кодексіндегі, VII “Мұрагерлік құқық” бөлімі 35-баптан тұрса, ал қазіргі Мұрагерлік құқық Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің (57-60) VІ-бөлімінде, 57-60 тараулардағы 46-бапты қамтиды. Мұрагерлік құқық бөлімі 4 тараудан (57-60), яғни 1 тарауы (57) Мұрагерлік туралы жалпы ережелер 8-баптан(1038-1045); 2-тарауы (58). Өсиет бойынша мұрагерлік (1046-1059) 14-баптан; 3-тарауы (59). Занды мұрагерлік 12-баптан (1060-1071); 4-тарау Мұра алу (60) 12-баптан (1072-1083) тұрады.
Мұрагерлік тұлғаның қайтыс болуы салдарынан пайда болатын күрделі комплекстік қатынас. Мирасқор үшін, мұра қалдырушының құқығы мен міндетінің мұрагерлеріне ауысуын бір ғана заңдық факті деп қарау аз (мұраның ашылуы), бұған қоса оқиға болған жерде маңызды. Заңдық фактінің құрамы да күрделі комплекстік мұрагерлік құқықтық қатынасты тудырады және бұл комплекске азаматтық құқықтық қатынас кіреді. Азаматтық құқықтық қатынастар (азаматтың құқығы мен міндеті) оқиға мен әрекетті құрайды. Азаматтың құқығы мен міндеті құқықтық қатынастан тыс аспауы тиіс. Осыған орай, мұрагерлік құқықтық қатынастың пайда болуы мен субьектінің құқығы мен міндетiн талдау барысы оның мұрагерлік құқыққа тиісті еқенін білуіміз қажет. Мұрагерлік құқық қоғамдық қатынастардың ерекше түрі болып табылады, яғни ол мүліктердің бір жақтан екінші жаққа ауысуы нәтижесінде пайда болады. Бұл ауысуы, экономикалық құбылыс сияқты. Экономикалық қатынастар жағынан, қайтыс болушының мүлкі мұрагеріне ауысу азаматтың заңдық нормаларымен реттеледі3.
Мұрагерлік құқық мүліктердің ауысуын реттейтін нормалар жиынтығы. Бұл нормалар барлық мүліктік құқықтардың ауысуындағы тәртіптер мен міндеттерді, сонымен қатар қайтыс болған адамның қарыздарын өтеуін реттейді. Қорыта айтқанда, мүра қалдырушыға тиесілі жеке менінік мүлкінің мұрагердің жеке меншік мүлік болып қалуын қамтамасыз етеді.
Ал, мұрагерліқ құқықтың пәні болып барлық мүліктердің жиынтығы табылады. Мұра қалдырушының мүліктік құқығы мен міндеті қандай болса, егер заңда өзгеше туындамаса, мұрагерлерде тап сондай құқыққа ие болып, соған міндеттелінеді.
Қазіргі уақытта мұрагерлік құқық жан-жақты үлкен мәселелерге ие. Бұл нарықтық қатынастың құрылу нәтижесі азаматтардың жеке меншік мүлікке құқығын бекітуі, яғни мұрагерлік құқық бойынша ауысатын мүлік объектілердің шеңбері едәуір ұлғаюының себебінен болса керек. Егемендік алғаннан соң 10 жылдам уақыт аралығында көптеген заңдарды қабылдадық. Ол, мұрагерлік құқыққа қатысты ережелер, Кеңес тұсындағы ескі заңдарды экономикалық және саяси мемлекетімізге сәйкес түрлендірдік. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 6-шы бөлімі мұрагерлік ережелеріне арналған.
Сонымен қорыта айтсақ, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіндегі мұрагерлік құқықты жеке сала ретінде бекіту керектігі ұсынылса. Өйткені мұра қалдырушыға тиесілі болған мүліктердің мұрагерлеріне ауысуының өзі күрделі құқықтық қатынас тудырады. Сонымен қатар, мұрагерлік екі негіз бойынша өсиет немесе заңды мұрагерлік жүзеге асырылуының өзі және мұраны алу мен мұраны қорғау жөне т.б. үлкен әлі толық көлемде зерттелмеген мәселелер біріне айналып отыр десекте болады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 1038-шы бабына тоқталсақ, яғни мұрагерлік — азаматтың жеке меншік құқығының пайда болуы негізінен туындайды, солай болгандықтан қайтыс болған азаматтың құқығы мен міндеті мұрагерге ауысады. Осыған байланысты мұрагерлік құқығына кең көлемде анықтаманы төмендегіше беруге болады, Қазақстан Республикасының Азаматтық қодеқстің 1038-ші бабының 1-ші бөлігін мына түрде көрсеткен жөн: “Мұрагерлік - қайтыс болған азамат (мұра қалдырушы) мүлкінің құқықтары мен міндетгерінің басқа адамға (адамдарға) — мұрагерге (мүрагерлерге) ауысуы”4.
Мұрагерлік — азаматтың жеке меншік құқығының пайда болуы негізінен туындайды, яғни қайтыс болған азаматтың құқығы мен міндеті мұрагерге ауысады. Осыдан туындайтын мұралық масса, яғни бұл мұра қалдырушы қайтыс болғаннан кейінгі мүліктер жиынтығының (жылжымайтын және жылжымалы мүлік) мұрагерлеріне ауысуын айтады. Мұрагерлік құқық - мұра қалдырушы қайтыс болғаннан кейін ашылады. Мұра ашылуы кезіндегі мұраның орны мен уақыты көптеген сұрақтарды шешу үшін маңызы зор. Мәселен, мұраның ашылу уақыты мыналарды: мұралық мүліктің құрамын, мұрагерлердің мұралық мүлікке меншік құқығының пайда болуын, мұралық мүлікті қабылдау немесе одан бас тартуды және т.б. анықтау үшін маңызы бар5.
Мұрагерге, сонымен қатар мүліктік құқық пен міндет ауысады. Бұл дегеніміз тек құқықтың ауысуы ғана емес, сол мүлікке азаматтың толық құқылы дегенді білдіреді. Мысалы: мұрагерліқ еткен үйге мұрагердің құқығы бар.
Мүліктік міндет, бұл — мұрагердің мүліктік құқықтан басқа мұра қалдырушының міндетін (қарыздарын) өтеуі. Мұрагер мұралық еткен мүлік шегінде мұра қалдырушының қарыздарын өтеуі тиіс. Алайда, мұрагер мұра қалдырушының жеке басына тығыз байланысты құқықтар мен міндеттерге жауап бермейді. Мысалы: алименттік құқықтар мен міндеттер мұрагерлік деп есептелінбейді.
Мұрагерлік құқықтық қатынас басқа құқықтық қатынастардан өзгеше, яғни ерекше. Мұрагерлік құқықтық қатынас қайтыс болған адамның мүлкімен байланысты және де бүл әртүрлі қатынастардың нәтижесінде пайда болады. Осыған байланысты Н.Д.Егоровтың бекітуінде мұрагерлік құқықтық қатынас бұл абсолюттік түрде мінезделінген және бұл мұра қалдырушының қайтыс болғаннан қейін мұрагерлер мен мұра қалдырушының арасында пайда болатын қатынас десе6, Б.С. Антимонов пен К.А.Гравенің ойларынша мұра қалдыруда еқі құқықтық қатынасты айтуға болатынын түсіндірген: біріншісі оқиғаның пайда болуы (мұраның ашылуы), екіншісі: мұрагерлердің еркі бойынша мұраны қабылдау нәтижесі барысында туындайтын процесс. Дегенмен де, мұрагерлік құқықтық қатынастың анықтамасы қең қөлемде берілмеген, яғни өлі толық анықталынбаған7.
Қазіргі заң әдебиеттерiнде құқықтық қатынас түсінігіне негізгі 3 тәсідді атап көрсетуге болады8 (ол өртүрлі авторлардың нақты түсіндірмелерінен):
Бірінші көзқарастағы құқықтық қатынас ол өзіндік заңдық мазмұнымен шектеледі9. Ю.КТолстой, құқық қатынас деп ерекше идеологиялық құқықтық қатынастарды түсіндірді, яғни өзінің объектісіне құқықтық қатынастарының қоғамдық қатынастағы заңи түрлерінің әсері сияқты10 екенін атап көрсетті. Осы концепцияны қолдайтын авторлар құқықтық қатынастың субъектілерінің құқығы мен міндетінің мазмұны деп санайды.
Қоғамдық қатынасты реттейтін және құқықтық қатынастардың болуының жақтаушысының бірі ВАТархов болып табылады. Ол қоғамдық қатынастарды реттейтін - құқықтық қатынасты және оның мазмұнын құрайтындарды шатастырмауын айтады11.
1.2. Мұрагерлiк құқықтың объектiлерi. Мұраның құрамы
Мұрагерлік құқықтың объектісі ретінде мұра қалдырушының жеке меншігіндегі мүлікті, яғни сол азаматтың заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлктерді айта кетуге болады..
Мұрагерлік мирасқор обьектісінің анықтамасы, мұрагерлікті құқықтық қатынастың маңызы болғандықтан жалпы қатынас обьектісі және соның ішінде құқықтық қатынасты толығырақ қарастырайық. Философиялық мағынады объект категориясы материяны, адам санасынан тыс және одан тәуелсіз өмір сүретін обьективті дүниені білдіреді. Заң ғылымында С.С.Алексеев атап көрсеткендей, “объектінің категориясы субъектімен тікелей байланысты емес, басқа түрде түсіндірілген — объектілер құқықтық қатынасқа сәйкес қарастырылады”12.
Қазіргі академиялық тіл сөздігінде объект деп “қандай да біреудің ықпалына бағытталған заттық құбылысты айтады”. С.И.Ожеговтың орыс тіл сөздігінде объектіге, осыған ұқсас түсінік береді, “қандайда бір әрекетке бағытталған, зат және құбылыс” деп түсіндірме берген13.
Юриспруденцияда объект “термині” құқытық реттеудің объектісі болып, яғни “құқықтық объект”, және “құқықтық қатынастың объектісі” ретінде қолданылады. Көрсетілген терминдердің мәні мүлдем әртүрлі, ол құқықтық реттеудің объектісі (кейде “құқықтық реттеудің пәні” термині ретінде қолданылады), көптеген заңгерлердің пікірлері бойынша, құқықтың ықпалынан табылатын қоғамдық қатынас. Құқық объектісі мен құқықтық қатынастың объектілері ұқсас және маңызы бірдей анықтамада түсіндіріледі.
Құқықтық қатынастың обьектісінің және құқықтық обьектілерінің мұндай ұқсастықтары жалпы дұрыс емес.
Құқықтық қатынастың объектісін, заттар, жұмыс қызмет көрсету, творчестволық қызметтегі азық-түлік жеке мүліктік емес игіліктер, деп тану дұрыс емес14.
Мұра қалдырушыдан мұрагерлік тәртіппен нақты не ауысатынын анықтау үшін, тұлғаның қайтыс болуына байланысты пайда болатын құқықтық қатынастарды толық жете түбегейлі талдау керек.
Мұраның құрамы. Мұраның құрамына мұра қалдырушыға тиесілі мүлік, сондай-ақ оның қайтыс болуына байланысты қолданынуы тоқтамайтын құқықтары мен міндеттері кіреді.
Мұра қалдырушының жеке басына тығыз байланысты мына құқықтар мен міндеттер:
1) егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше белгіленбесе, заңды тұлғалар болып табылатын ұйымдарға мүше болу құқығы;
2) өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянды өтеу құқығы;
3) алименттік міндеттемелерден туындайтын құқықтар мен міндеттер;
4) зейнетақы төлеу, жәрдемақы және еңбекпен әлеуметтік қамсыздандыру туралы заң акгілерінің негізінде басқа да төлемдер төлеу құқығы;
5) мүліктік құқықтармен байланысы жоқ жеке мүліктік емес құқықтар мұраның құрамына кірмейді.
Мұра қалдырушыға тиесілі болған жеке мүліктік емес құқықтар мен басқа да материалдық емес игіліктерді мұрагердің жүзеге асыруы және қорғауы мүмкін.
Мұраның құрамына тек қана құқықтар емес, сонымен қатар аталмыш міндеттер де кіреді. Мұрагерлік құқыққа мемлекеттік органға жататын кооперативтік, ауыл шаруашылық, қоғамдық және т.б. мүліктер кірмейді.
Жоғары да айтылғандардың мүліктері уақытша мұра қалдырушыда болса, ол мүра қалдырушының жеке меншік мүлкінің құрамына кірмейді. Сонымен қатар, мұра қалдырушының жеке басына байланысты міндетер мұраның құрамына кірмейді. Оған: ғылыми дәрежесі, алимент төлеу, зейнет ақы, құрметті атағы, ордендері және т.б. кірмейді.
Мұрагерлікке шақырылған тұлғаларға мұрагерлікті құқықтың ауысуы ғылымда трансмиссия деп аталады.
Егер де тұлғалар мұрагерлер болып белгіленбесе, мұрагерлік құқыққа енбейді, бұны ғылымда субституция деп атайды.
Жалпы мұрагерлік ережесі онша күрделі емес. Мұраның құрамына лайық барлық мүліктік құқық пен міндеттер жиындықтары кіреді. Бірақ, бұл құрамға мұра қалдырушының денсаулығына келтірілген зиянмен, мұра мүлкінің құрамына келтірілген зиян төлемі кірмейді. Бұған мысал: бір азамат жол ережесін бұзып, адамды қағып кетеді. Жәбірленуші адам мүгедек болып қалады, нәтижесінде әрине жұмыссыз қалып, айлық алмайды жәбірленуші қайтыс болады. Енді автокөлік жүргізуші мұрагерге не үшін төлеу керек деген сауал туады15.
Осы жағдайды екінші қырынан қарастырып көрелік. Егер де автокөлік жүргізуші жәбірленушіге бірнеше айға “борышты” болса, онда мұра қалдырушы өлер аддында қаражат алуға құқылы болғаны. Бұл жағдайда, аталмыш борыш мұралық мүліктің құрамына мұрагерлік құқық тәртібі бойынша өтеді. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының 1997 жылдың 20 маусымындағы 136-1 Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңының (бұдан әрі - Заң) 25-ші баптың 3-ші тармағына, 28-ші бапың 3-ші тармағына және Қазақстан Республикасының еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі Жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін реттеу жөніндегі комитетінің 2000 жылдың 11 қаңтарындағы “Жинақтаушы зейнетақы қорларына зейнетақы төлемін және зейнетақы қаражаттарын алуға құжаттар тапсыру тәртібі туралы нұсқаулыққа” 6-ө бұйрығымен бекітілген заңға сәйкес қайтыс болған салымшының мұрагерлері жинақтаушы зейнетақы қаражаттарын алуға құқылы.
Мұрагерлік бойынша зейнетақы қаражаттарын алу туралы өтінішпен бірге мынандай құжаттар тапсырылуы тиіс:
-алушының төл құжаты (жеке басьшың куәлігі);
-салымшының қайтыс болғаны туралы куәліктің нотариалдық расталған көшірмесі;
- мұрагерлікке құқық туралы куәліктің нотариалды расталған көшірмесі.
Мұра құрамына мұра қалдырушының әртүрлі құқықтары мен міндеттері кіреді. Атап айтқанда: түрлі заттарға жеке меншік құқығы, кепіл құқығы, шарт бойынша міндеттерді талап ету құқығы және т.б.
Мұралық массаға заңда белгіленген тәртіпке сай мыналар: жер учаскесі, яғни мұра қалдырушы иесі болып табылатын шаруашылық өндіріс қорының үлесі құны немесе үлес құнына сәйкес акциялар кіреді.
Сондай-ақ мүліктік және жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтар азаматтық қүқықтың объектілері болып табылады.
Мүліктік игіліктер мен құқықтарға (мүлікке): заттар, ақша соның ішінде шетел валютасы, құнды қағаздар, жұмыс, қызмет, шығармашылық интеллектуалдық қызметтің объектіге айналған нәтижелері, фирмалық атаулар, тауарлық белгілер, бұйымдыдараландырудың өзге де құралдары, мүліктік құқықтар мен басқа да мүліктер жатады.
Азаматтардың банкідегі ақшалары мұра қүқығының жалпы ережелеріне сәйкес мұраланады.
Жұбайлардың неке кезінде жинаған ақшалары олардың жалпы ортақ меншігі болып есептеледі. Өлген жұбайының үлесі тірі қалған жұбайының атына салған ақшаға қарай анықталады.
Барлық мүлік көрсетілген тәртіппен куәландырылған өсиетпен қалдырылғанда, оған банкідегі ақша кіреді, егер ол жөнінде осы өсиеттен кейін жасалған басқа өсиет болмаса16.
Үлесті меншіктегі мүлік, оған қатысушылардың келісімі бойынша өздерінің арасында бөлінуі мүмкін.
Үлесті меншікке қатысушы ортақ мүліктен өз үлесін бөліп шығаруды талап етуге құқылы.
Егер үлесті заттай бөліп беруге заң құжаттарында жол берілмесе немесе ол ортақ меншіктегі мүлікке шамадан тыс залал келтірмеу мүмкін болмаса, бөлініп шыққан меншік иесі үлес меншігінің басқақатысушыларынан өз үлесі құны шегінде төлетуге құқылы.
Үлес меншігінің мүліктік бөлінуі және одан үлесті бөліп шығару негізі және үлесті меншіктің қатысушысына заттай бөліп берілетін мүлік меншік құқығындағы оның үлесіне сәйкессіздігі тиісті акция сомасын немесе өзге өтем төлеу арқылы жөнге келтіріледі.
1.3. Мұраның ашылуы және ашылу орны
Мұрагерлікке ие болу үшін ең алдымен мұра ашылады. Мұраның ашылуына нақты тоқталайық. Мұра азаматтың қайтыс болуы немесе оны қайтыс болды деп жариялау салдарынан ашылады.
Мұра қалдырушының қайтыс болған күні, ал оны қайтыс болған деп жариялаған кезде, егер сот шешімінде басқа күн көрсетілмесе, азаматы қайтыс болды деп жариялау туралы сот шешімі күшіне енген күн мұраның ашылу уақыты болып табылады.
Егер бірінен кейін бірі мұрагер болуға құқылы адамдар бір күнде қайтыс болса, олар бір қүнде қайтыс болған деп танылады және олардың әрқайсысынан кейін мұрагерлік ашылады да, олардың әрқайсысының мұрагерлері мұрагерлікке шақырылады17.
Мұрагерлік құқық жалпы мұра қалдырушының қайтыс болуы салдарынан ашылады. Мұрагерлік құқық үшін мұраның ашылу уақыты мен мұраның ашылу орнының маңызы зор. Ол мұрагерлік құқықтық қатынастың пайда болуын және азаматтың қайтыс болғандығын растайтын неке органынан берілетін немесе сот шешімімен оның қайтыс болғандығы туралы хабарлануы негізінен туындайды.
Ал мұраның ашылуы белгілі бір уақыт пен белгілі бір орында өтеді. Мұраның ашылу орны бойынша мұрагерлер мемлекеттік нотариалдық мекемелерге баруы керек. Мұрагерлер мұрагерлік мүлікке ие болуы үшін, ең алдымен мұрагерлер оны қабылдауы керек. Мұраны қабылдау үшін заң 6 ай мерзімді белгілеген. Алайда кейбір жағдайларда осы мерзім сот арқылы бұдан да үзақ уақытқа созылуы мүмкін.
Мұраның ашылу уақыты мұра қалдырушының қайтыс болғандығын растайтын, яғни егер азаматтың тұрғылықты жерінде ол туралы үш жыл бойы деректер болмаған ретте, егер ол өлім қатері төнген немесе жазатайым оқиғадан қаза тапты деп жорамалдауға негіз болатын жағдайларда алты ай бойы хабар-ошарсыз жоғалып кетсе, мүдделі адамдардың арызы бойынша сот оны өлді деп жариялауы мүмкін.
Соғыс қимылдарына байланысты хабар-ошарсыз жоғалып кеткен әскери қызметші немесе өзге адам соғыс қимылдары аяқталған күннен бастап кемінде екі жыл өткеннен кейін өлді деп жариялануы мүмкін.
Өлім қатері төнген немесе жазатайым оқиғадан қаза тапты деп жорамалдауға негіз болатын жағдайларда, хабар-ошарсыз жоғалып кеткен адамды өлді деп жарияланған реттерде, сот бұл адамның шамамен қаза тапқан қүнін оның өлген қүні деп тануы мүмкін.
Адамды өлді деп жариялау туралы заң күшіне енғен сот шешімі негізінде азаматтық хал актілерін жазу кітаптарына оның өлгені туралы жазба жасалады. Бұл жазбаның нәтижелері де нақты өлім туралы жазбаның нәтижелері сияқты болады.
Мәселен, азамат С. жеке өзі шағын қыстақта тұрған. Бұл азамат ешкіммен, тіпті туыстарымен де араласпайтын болған. Сол себептен біренше уақыттардан бері ол туралы ешкім ешнәрсе білмеген. 1989 жылы ол баласына соңғы рет хат жазған. 1993 жылдың қазан айында азамат А. қыстаққа келіп әкесін таба алмайды және ол бұл жерде көптен бері ешкімнің тұрмағандығын байқайды. Сонымен қатар, әкесінің алыс сапарға кете қоймағандығына көзі жетеді, яғни жеқе төлқұжатының, өзге құжаттардың және ақшаның үйде екенін көреді. Жақын жердегі көрші-қолаңдар 3 жылдай уақыт бойы оны көрмегендерін және ол туралы ешнәрсе естімеғендерін айтады. Көп уақыт бойы барлық мән-жайларды заң талаптарына сәйкес бақылай отырып, азамат А. және оның әпкесі В. сотқа әкелерін қайтыс болды деп жариялауы туралы арызбен барады. Мұндай шешім 1995 жылдың 11 қаңтарында шығып және заң күшіне сол жылдың 21 қаңтарында енеді. Бірақ та 15 қаңтарда А. қайтыс болады. Енді В. (азамат С.-ның қызы) мен азамат А.-ның жесірі арасында дау-жанжал туады. Бұл дауды қалай шешу керек деген сауал туады.
Қазақстан Республиқасының Азаматтық кодексінің 1041-шы бабына сәйкес мұраның анықталу уақыты мен мұра қалдырушының қайтыс болған қүні (егер ол белгісіз болса), немесе оны қайтыс болды деп жариялау салдарынан пайда болады делінген. Қорыта айтқанда, азаматты С.—ны қайтыс болды деп жариялау салдарынан мұраның ашылуы 1995 жылдың 21 қаңтары — сот шешімінің заң күшіне енген күн болып танылады. Бұл күнге дейін азамат С. заңды түрде тірі деп саналды. Енді, заңға сәйкес мұрагерлер тобын тек 1995 жылдың 21 қаңтарында анықтайды. Мұнда мұрагер тек біреу,
қаңтарында қайтыс болды, солай болғандықтан мұра ашылғанға дейін азамат А. әкесінен кейін мұрагерлік құқықты қабылдап үлгермеген.
Егер өлді деп жарияланған адам тірі оралған немесе оның тұрған жері белгілі болған жағдайда сот тиісті шешімнің күшін жояды. Сондай-ақ егер өлді деп жарияланған адамның мүлкін заңды мұрагері үшінші бір адамдарға берсе және олар сатылған мүліктің бағасын, адам тірі оралғанға дейін толық төлемеген болса, төленбеген соманы талап ету құқығы тірі оралған адамға көшеді.
Ал өлді деп жарияланған адамның мүлкі мұрагерлік құқық бойынша мемлекетке өтіп немесе сатылып кеткен болса, адамды өлді деп жариялау туралы шешімнің күші жойылғаннан кейін оған мүліктің қүн төленетін күнінің нарықтық бағасы ескеріле отырып, одан түскен сома қайтарылады.
Қайтыс болған адамның қайтыс болғандығы туралы мәлімет неке органының тіркеуінде қабылданбаса, онда соттың ерекше өндірістік тәртіппен тағайындалуы мүмкін.
Азаматтың қайтыс болғандығы туралы мұраның ашылу уақытысында АХАЖ орғандарының мұра қалдырушының қайтыс болғандығы туралы куәлігімен, оның Үлы Отан соғысында қаза тапқандығы туралы (бұрынғы ҚСРО-ның) Қазақстан Республикасы мен ТМД елдерінің әскери бөлім командованиесінің, госпиталь әкімшілігінің және тиісті өзге органдарының берген хабарламасымен немеес өзге құжаттарымен дәлелденеді.
Қайтыс болу фактісін дәлелдеуде медициналық мекемелер берген дәрігерлік анықтама мен қайтыс болу туралы куәлік құжаттар қабылданбайды.
Мұраның ашылу орны мұра қалдырушының тұрған жері туралы қүзіретті орган берген анықтамамен расталады, ал егер тұрған жері белгісіз болса, мұралық мүліктің орналасқан жері немесе оның негізгі бөлігі орналасқан жеріндегі орган берен құжатпен расталады.
Егер мұрагерлерде аталған құжаттар болмаса, нотариус мұраның ашылу орнын белгілегені туралы заңды күшіне енген сот шешімін талап ете алады.
Сонымен бірғе сотпен азаматтың қайтыс болғандығы туралы факті анықталып және ол туралы хабарланса немесе неке органдарының тіркеу негізінде азаматтың қайтыс болғандығы туралы куәлік берілген ретте, оны нотариус қабылдай алады18.
Егер қайтыс болушының қайтыс болғандығы туралы куәлігінде, қайтыс болған күні нақты қөрсетілмесе, онда қайтыс болған айдың соңғы күні қайтыс болған күні деп есептеледі.
Мұраның ашылуы бойынша мұраны қабылдау және мұрадан бас тарту үшін нотариалдық мекемеге мұрагерлер арыз береді. Сол бойынша берілген мерзім iшінде, егер заңда өзгеше көрсетілмесе, мұрагерлікке құқық туралы куәлік береді немесе мұрагерлік мүлікке қамқоршы тағайындайды.
Мұра қалдырушының қайтыс болғандығын растайтын өзге де жанама құжаттар мұраны ашу үшін негіз болып табылмайды.
Заңды мұрагерлік бойынша азаматтың қайтыс болғандығы туралы хабарланған істі сот прокурордың міндетті қатысуымен қарайды. Мұраның ашылу уақытын анықтауды заң мынандай жағдайлар мен байланыстырады:
1. Мұрагерлікке шақырылатын мұрагерлерді анықтау;
2. Мұрагерлік мүліктің құрамы (мұралық масса) - мұра қалдырушыға тиесілі болған мүлік түрлерінің жиынтығы және мұрагерлерге ауысатын ақшалай сомма;
3. Мұрагерлердің мұрагерлік мүлікке құқығының пайда болу мерзімі;
4. Мұраны қабылдау мерзімін есептеу немесе мұрагерлердің одан бас тарту мерзімі;
5. Кредиторлардың талап қою мерзімін есептеу;
6. Мұрагерлікке құқық туралы куәлікті беру үшін көрсетілетін мерзім;
7. Заңдарды нүсқау етіп қолдану (егер заңда өзгеше туындамаса, мұраның ашылу кезінде қолданатын заңдар).
Мұраның ашылуында уақыттың емес күннің мәні бар. Мұрагерлік мүліктің құрамын мұраның ашылған күні бойынша анықтайды. Осыған байланысты мұра ашылған кезде тірі жүрген адамдар мұрагерлер болып табылады.
Егер бірінен кейін бірі мұрагер болуға құқылы адамдар бір күнде қайтыс болса, олар бір мезгіл де қайтыс болған деп танылады және олардың әрқайсысынан кейін нотариус жеке мұрагерлік іс жүргізеді. Сонымен, мұра қалдырушылардың бір мезгілдегі өлімі деп, 1 (календарлық) тәулік ішіндегісі (00-сағаттан 24-сағат) саналады. Тәулік ішіндегі сағат айырмашылықтарының заңдық мәні жоқ. Ал, мұра қалдырушының бірі, екіншісінен бір сағат кейін бірақ келесі тәулік ішінде қайтыс болса, онда ол біріншісінен кейін қайтыс болды деп саналады.
Егер өсиет қалдырушы мен өсиетте көрсетілген жалғыз мұрагер бір уақытта қайтыс болса, онда заңды мұрагерлері заңды мұрагерлік бойынша кезек тәртібімен шақырылады, егер заңды мұрагерлер де жоқ болса, онда мұрагерлік мүлік мұрагерлік құқық бойынша мемлекетке ауысады.
Егер мұрагерлік мүлік бірнеше мұрагерлер арасында өзара үлесті бөлумен өсиет етілсе, өсиет қалдырушымен бірге қайсыбір мұрагерлер бір уақытта қайтыс болса, онда мұрагерлікке қатысты туындайтын сұрақтар мұра үлесін өсіру ережелеріне сәйкес шешіледі.
Мұра қалдырушылардың бір (бір календарлық) тәулік ішінде қайтыс болғандықтары мұрагерлер арасында өзара түсінбеушілік туғызады. Бұдан, мұрагерлер қай кезде мұрагерлік құқыққа ие бола алады, яғни мұра қалдырушы қайтыс болған күні ме, әлде мезгілі кезінде ме деген сауал туындайды.
Ал, бір адам медициналық қүжатта 23 сағат 55 минутта қайтыс болды делінсе, ал екінші адам 00 сағат 05 минутта келесі күні қайтыс болса және ол туралы лайықты қүжатпен дәлелденсе (10 минуттан кейін) онда бұндай жағдайда мұрагерлік құқық пайда болады.
Егер бір уақытта қайтыс болған ерлі-зайыптылардың мұралық массасы ортақ меншіктерден тұрса, онда ортақ меншіктегі үлестері әрқайсысының мұрагерлерінің талаптары бойынша айқындалады.
Ерлі-зайыптылардың әрқайсысының атында мүлік тіркелген ретте, осы тәртіп бойынша мұра ашылады. Бұған мысал: бір мезгілде қайтыс болған ерлі-зайыптылардың, әйелінің атында пәтер тіркелсе, күйеуінің атында автокөлік тіркелғен. Күйеуінің бірінші некесінен баласы бар, ал әйелінің бірінші кезекте мұрагерлері жоқ, ол қайтыс болғаннан соң мұрагерлік құқық бойынша әпкесі талап етеді. Мұрагерлер арасында мұрагерлік мүлікке талас тумас үшін, нотариус мұра қалдырушының баласына автокөлікке мұрагерлікке құқық туралы куәлікті, ал мұра қалдырушының әпкесіне пәтерге мұрагерлікке құық куәлігін беруге құқығы бар. Осыған қоса, мұрагерлер ерлі-зайыптылардың бірлесіп тапқан мүліктерінің үлестерін нақты айқындап, талап етуі мүмкін. Бұл жағдайда, мұрагерлер сотқа өтінішпен баруға құқылы немесе нотариус ерлі-зайыптылардың ортақ меншіктегі үлестерін заңды немесе занды еместігін айқындап береді.
Мұра ашылғаннан соң, бір күннен кейін қайтыс болған мұрагер, мұрагерлер қатарына кіреді және мұраны алу құқығы үсыну құқығы бойынша оның мұрагерлеріне ауысады
1.4. Мұрагерлік құқықтық қатынастың субъектілері
Мұрагерлік құқықтық қатынастың субъектілеріне нақты тоқталсақ.
Мұрагерлік құқықтық қатынастың субъектілері болып: Мұра қалдырушы, мұрагер, заңды тұлға, мемлекет табылады. Заңды мұрагерлік бойышна мұра қалдырушымен мұрагер болып тек қоғамның құқықтық мүшесі, яғни тұлға табылады, ал өсиет бойынша қез-келген азаматтың құқықтық субъектілері: тұлғалар, заңды тұлғалар және мемлекет бола алады. Мұра қалдырушы болып Қазақстан Республикасының кез келген азаматы, сонымен қатар Қазақстан Республикасының территориясында тұратын әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған немесе әрекет қабілеттілігі шектеулі және шетел азаматтары табылады.
Мұрагерлер болып заңда немесе өсиетте көрсетілген тұлғалар табылады, яғни бұлар мұра қалдырушының құқықтық мирасқорлары. Мұрагер болу тұлғаның әрекет қабілеттілігіне немесе азаматтығына байланысты емес. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 1044-ші бабына сәйкес мұрагерлер құрамы қарастырыладьі.
Мұрагерлер болып мемлекет, қоғамдық және діни ұйыммен бірлестіктер табылуы мүмкін.
Мұра қалдырушы деп, сондай-ақ өзі қайтыс болғаннан кейін өзіне тиесілі болған мүлікті басқа адамдарға қалдырушы тұлғаны атайды. Қорыта айтқанда, мұрагерлік құқық тәртіп бойынша мұра қалдырушының жеке меншігі мұрагерлерге ауысады.
Мұра ашылған кезде тірі жүрген, сондай-ақ мұра қалдырушының тірі кезінде іште қалған және мұра ашылғаннан кейін тірі туған азаматтар өсиет және заң бойынша мұрагер бола алады.
Мұра ашылғанға дейін құрылған және мұраның ашылу уақытында болған заңды тұлғалар, сондай-ақ мемлекет өсиет бойынша мұрагерлер болуы мүмкін.
Мұрагер деп, өсиетте немесе заңда көрсетілген мұра қалдырушының құқықтық мирасқорын айтады. Сонымен қатар, мұрагерлер болып, азамат, мекеме, ұйым, әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылған және әрекет қабілеттілігі шектеулі азамат сонымен қатар шетел азаматы табылады.
Өсиет бойынша және заң бойынша мұрагерлерге, сонымен қатар мұра қалдырушының тірі кезінде іште қалған және мұра ашылғаннан кейін тірі туған азаматтар кіреді. Егер мұра қалдырушының тірі кезінде іште қалған баласы туылғаннан кейін кем дегенде бір минуттай тірі болса, ол тірі туылған деп саналады және ол мұрагерлер тобына кіруге тиіс. Мұндай мұрагерге тууы туралы және қайтыс болуы туралы құжат оған тиесілі болған үлесті мұрагерлер заңи тәртіпке сәйкес өзара бөліседі. Бұдан басқа, табиғи ұрықтану нәтижесінде бала пайда болады. Табиғи ұрықтану нәтижесінде туылған баланың мұрагерлік құқығы қелесі негіздерге сәйкес анықталынады. Табиғи ұрықтану нәтижесінде туылған бала мұра ашылғанға дейін жасалса міндетті түрде қайтыс болған зайыбының қелісімі болған презумциясынан алынуы тиіс, ал егер мүдделі тұлғалар мұра қалдырушының келісімінің жоқ болуының дөлелдерін ұсынса, онда мұра ашылғаннан кейін табиғи ұрықтану нәтижесінде туылған бала мұрагерлер қатарына мына жағдайда, егер қайтыс болушының табиғи ұрықтануға жасау келісімі болған ретте (құжаты болса) енгізіледі.
Заңды тұлға қайта ұйымдастырылған жағдайда оған тиесілі жер пайдалану құқығы азаматтық заңдардың нормаларына сәйкес құқықтық мирасқорына ауысады.
Өзіндік (қосалқы) үй шаруашылығын жүргізу, бағбандық және саяжай құрылысы үшін берілген (берілетін) жер учаскелері Қазақстан Республиқасы азаматтарының жеке меншігінде болуы мүмкін. Осы мақсаттарға берілген (берілетін) жер учаскелері шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың жеке меншігінде бола алмайды. Осыған байланысты: егер Қазақстан Республикасының азаматы шетел азаматының пайдасына мұра мүлкін қалдырса және жер учаскесі бойынша мұра ашылса және ол белгіленген мақсат үшін көрсетілсе де, мұрагерлер мүлікті жеке меншік иелігіне ала алмайды. Ол жер учаскесіне қатысты заңда көрсетілген басқа құқықтар мен талап ете алады. Бұл уақытша ұзақ мерзімдегі жерді пайдалану құқылы болуы мүмкін. Бұл жағдайда егер заң құжаттарымен жол берілетін негіздер бойынша заң құжаттарына сәйкес адамның өзіне тиесілі бола алмайтын мүлік оның меншігінде болып шықса, бұл мүлік меншік иесі, егер заң қүжаттарында өзге мерзімдер белгіленбесе, осы мүлікке меншік иесі пайда болған кезден бастап бір жыл ішінде иеліктен айыруға тиіс. Егер меншік иесі мүлікті көрсетілген мерзімде иеліктен айырмаса, ол сот шешімімен неліктен ықтиярынсыз айырылуға тиіс, бұл орай да меншік иесіне мүлікті иеліктен айыру жөніндегі шығындары шегеріп, оның құны өтеледі19.
Мұрагерліктен тек қана мұрадан лайықсыз мұрагерлер шеттетіледі, яғни мұра қалдырушысың немесе мүмкін болатын мұрагерлердің біреуін қасақана өлтірген немесе олардың өміріне қастандық жасаған адамдардың өсиет бойынша да, заң бойынша да мұра алуға құқығы жоқ. Бұдан өсиет қалдырушы оның өміріне қастандық жасалғаннан кейін өздеріне қатысты өсиет қалдырған адамдар кірмейді.
Мұра қалдырушының соңғы еркін жүзеге асыруға қасақана кедергі жасаған және сол арқылы олардың өздерін немесе оларға жақын адамдарды мұрагерлікке шақыруға не мұраның оларға тиесілі үлесін көбейтуге жасаған адамдардың өсиет бойынша да, заң бойынша да мұра алуға құқығы жоқ.
Балаларына ата-аналық құқықтарынан айырылған және мұра ашылған кезде бұл құқықтарын қалпына келтірмеген ата-аналардың балаларына қалған мұраны сондай-ақ мұра қалдырушыны күту жөнінде өздеріне заң күшімен жүктелген міндеттерді орындаудан жалтарған ата-аналардың (асырап алушылардың) және кәмелетке толған (асырап алынған) балалардың заң бойынша мұраны алуға құқығы жоқ.
Лайықсыз мұрагерлерді мұрагерліктен шеттетуге негіз болатын мән-жайларды сот белгілейді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 1045-бабының ережелері өсиет қалдырудан бас тартуға қолданылады.
Азаматтық кодекстің 1045 бабының ережелері барлық мұрагерлерге, соның ішінде міндетті үлеске құқығы бар мұрагерлерге де қолданады.
Бұл баптың бірінші бөлімі тек қана заңда көрсетілғен қасақана әрекеттерге қатысты. Бұған мысалы: әкесі мен баласы аң аулауға шығады. Баласы мылтықты оқтап жатып, абайсызда әкесін өлтіреді. Бұл жағдайда баласы лайықсыз мұрағер болып табылады ма? Қылмыс абайсыздан жасалып отыр. Ал, егер қылмысқердің қандай да бір мақсатына байланысты болсын (өш немесе қызғаныш болса), ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz