Қаржы лизингі жалға алушының төлемдері нігізінде жалға алынатын мүліктің толық амортизациялануын қарастыратын келісім
I-
II- МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ 2
III-
IV- I. ЛИЗИНГТIК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТҮСIНIГI ЕРЕКШЕЛIКТЕРI 3
1.1. Лизингтiк қатнастардың пайда болу және даму тарихы 3
1.2. Лизингтiң түрлерi және лизингтiк операциялар 8
II. ЛИЗИНГ ШАРТЫНЫҢ ТҮСIНIГI, ЕРЕКШЕЛIКТЕРI
АЗАМАТТЫҚ ШАРТТАР ЖҮЙЕСIНДЕГI ОРНЫ 15
2.1. Лизинг шартының түсiнiгi, құқықтық табиғатының еркшелiктерi 15
2.2. Лизинг шартын жасаудың негізгі кезеңдері 27
2.3. Лизинг шарты бойынша тараптардың кұқықтары
мен мiндеттерi 31
2.4. Лизинг шарты бойынша тараптардың жауапкершiлiгi 35
2.5. Лизинг шартының тоқтатылу негiздерi 38
III. ЛИЗИНГ институтытынң ӨЗЕКТI ПРОБЛЕМАЛАРы 42
3.1. Жылжымайтын мүлiкке байланысты лизинг шартын
құқықтық реттеу мәселелерi 42
3.2. Қазiргi уақытта Қазақстанда лизингтi ұйымдастырудың
негiзгi бағыттары 46
ҚОРЫТЫНДЫ 52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI 54
V- КIРIСПЕ
Қазақстан экономикасының дамуының өзекті мәселелерінің бірі экономиканың негiзгi өндiрiс құралдарының тозуы және моральді тұрғыдан ескiруi табылады. Бұл мәселені шешуде біздің ойымызша лизингтің маңызы өте жоғары.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi ең алдымен Қазақстан Республикасында лизинг нарығы әлі де толығымен қалыптасып болмағынында және соған сәйкес оның толық игерілмеуi әрi линзинг институтыынң құқықтық және теориялық тұрғыдан толық қанда зерттелмеуiне тiкелей байланысты десек артық болмас деп ойлаймын. Мiне сондықтанда Қазақстанда лизинг қатынастарының қалыптасуы мен пайда болуының және оның даму жолдарының құқықтық теориялық негіздерін зерттеудiң тәжірибелiк маңызы зор екенi сөзсiз.
Оның үстiне нарықтық экономика жағдайында көптеген кәсiпорындар өндiрiске техникалық iрi мөлшердегi қаражаттарды салуды жүзеге асыра алмай отыр. Осыған байланысты барлық меншiк нысаныдағы отандық өндiрiстi қолдауға, соның iшiнде шағын және орта кәсiпкерлiктi және өндiрiс аясын дамыту үшiн қосымша жеке инвестициялар тартуға мүмкiндiк беретiн лизингтiк бизнестi дамыту қажеттiлiгi туындап отыр.
Сондықтан да көптеген кәсiпорындар үшiн техника-құралдарын жаңарту мол ақша қаражаттарын тартуды талап етедi, осы орайда инвестициялық қаражаттар тартуда лизингтiң ролi маңызды.
Менiң дипломдық жұмысымның негiзгi мақсаты Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының лизинг институтының ерекшелiктерiне құқықтық-теориялық талдау жасау болып табылады және осы лизинг қатынастарына байланысты кейбiр өзектi мәселелердi жан-жақты қарастырып кету болып табылады.
VI- I. ЛИЗИНГТIК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТҮСIНIГI ЕРЕКШЕЛIКТЕРI
1.1. Лизингтiк қатнастардың пайда болу және даму тарихы
Лизинг терминi ағылшын етiстiгi to leaseң, жалдауң немесе жалға алуң деген сөзден шыққан.
Лизингң ұғымын кең мағынада талқыланушылардың қатарындағы Е.Кабатова, Е. Чекмарев, В.Петровтың ойларынша, лизинг шартты қатынастардың күрделi кешенi және ол екi және одан көп шарттар негiзiнде, оның iшiнде ең алдымен сатып алу-сату және мүлiктi жалдау шарты негiзiнде жүзеге асырылады1.
Қазiргi кезде лизинг дегенiмiз – кәсiпкерлiк қызмет деген әр түрлi ойлар бар. Мысалы, Рессей ғалымы Горемыкин В.А. лизингтi банкiлiк немесе коммерциялық қызметтерге қарағанда кәсiпкерлiк қызметтiң жоғарғы деңгейiне жатқызады, өйткенi ол қаржылық бизнесте, өндiрiсте және құрал-жабдық пен мүлiк нарқында кең көлемде бiлiмдi қажет ететiнiн айтады2.
Лизингтiң жалға алудан айтарлықтай айырмашылығы бар. Лизинг алушы жалға алушы сияқты мүлiктi тек ұзақ пайдалануға ғана алмайды, сонымен қатар оған меншiк құқығымен байланысты сатып алушының мiндеттерi жүктеледi: мүлiк үшiн ақы төлеу мүлiктiң кездейсоқ жойылуынан болған зиянды өтеу, мүлiктi сақтандыру және техникалық қызмет көрсету, сондай-ақ жөндеу т.б. Бiрақ, мүлiктiң меншiк иесi лизинг берушiнiң өзi болады. Лизинг шарты нысанасының жойылуы немесе оны пайдаланудың мүмкiнсiздiгi қарызды толық өтеу мiндетiнен босатпайды. Егер жалға алу екi жақты мәлiме болса, лизинг келiсiм шарты үш жақты немесе көп жақты болады.
Толығымен былай деп айтуға болады: лизинг шартының негiзгi ерекшелiгi сонда, ол лизинг берушiнiң кепiлдi, жауаптылықты және тәуекелдi бөлу барысында, жалға алушылық шарттық қатыныстар сатып алу-сату шарты негiзiндегi құқықтық реттеумен ауысады.
Қаржылық лизингтiң ерекше маңызды белгiсi болып шартта бекiтiлген және өзгертiлмейтiн, тараптардың құқықтық жағдайына кепiлдiк беретiн мерзiм табылады.
Жалға алу шарты мен лизинг шарты тараптарының арасында тәжiрибеде қалыптасқан басқа да айырмашылық бар.
Лизинг бойынша төлемдердi есептегенде мүлiктiң сатып алу бағасы, лизинг шарты жасалған мерзiм, қалдық құны және үстеме бағалары есептелiнедi. Жалға беру кезiнде төлем мөлшерi көбiнесе нарықтық конъюктураға (сұраныс және ұсыныс) байланысты есептелiнедi. Жалға алу шартына қарағанда лизингте тәжiрибе көрсеткендей шарттың әрекет ету мерзiмi аяқталғаннан кейiн алдын ала келiсiлген баға бойынша мүлiк лизинг алушының жеке меншiгiнде қалады. Мұндай жағдайда бөлек шарт жасасу қажеттiгi туады.
Көптеген ғалымдар Лизинг шартында оның қатысушыларымен қарастырылған жағдайларға сәйкес лизингтiң бiрнеше түрлерi жөнiнде сөз етедi. Олардың арасын ашып көрсету көп жағдайда қиынға түскенмен де, тараптардың мақсаттарына байланысты лизинг шартында оның бiрнеше түрлерi көрiнiс табуы мүмкiн.
Лизигтiң негiзгi түрлерi ретiнде қаржылық (finance leasing) және жедел (operative leasing) лизинг қарастырылады. Лизингтi мұндай түрге бөлуге лизинг берушiнiң мiндеттерiнiң көлемi мен лизинг нысанасының қолданылуы уақыты себеп болып отыр. Қаржылық лизингте лизинг берушi үшiншi тұлғаның мүддесi үшiн құрал-жабдықты сатып алады, яғни мүлiктiң болашақта пайдаланылуын, оның құнын лизинг алушының кезектi төлемдерi арқылы, қалпында келтiре отырып, қаржаландырады. Лизингтiң басқа түрлерiнде де лизинг берушiнiң осындай мақсатының болуымен қатар, оған осы мүлiкке байланысты бiрқатар мiндеттерде жүктеледi (мысалы, техникалық қызмет көрсету).
Сондай-ақ ежелгi грек оқымыстысы Аристотель (б.э.д. 350.ж) өзiнiң Риторикасындаң Байлық - мүлiктi меншiк құқығы негiзiнде иеленуде емес, оны пайдалануды құрайдың3 деген болатын. Бұл пiкiр лизингтiң негiзгi мағынасын анықтап көрсететiндей: пайда табу үшiн мүлiктi өз меншiгiнде ұстау мiндеттi емес, оны пайдалану және пайда табу құқығын иеленудiң өзi жетiп жатыр.
Ағылшын авторы Т.Кларк лизинг сонау Аристотель заманынан белгiлi деп санап, Хаммурапи заңдарынан лизинг туралы бiрнеше ережелердi атап көрсетедi.
Лизингтiк шығу тарихы қазiргi кездегi еуропалық құқықтық жүйенiң дамуының негiзi болып табылатын Рим құқығынан бастау алады. Рим құқығында мүлiктi оған меншiк құқығынсыз шарт түрiнде және заттай құқық негiзiнде иелену институты кеңiнен белгiлi. Бiрiншi жағдайда бұл мүлiктi жалдау шарты(locatio-conducto rerum),екiншiден заттық құқық-бұл сервитуттық құқық, нақтырақ айтсақ, сервитуттың бiр түрi.Осы институтардың қайсысы лизингтiң түп тамыры болғанын анықтау, әрине қиыңға соғады.
Лизинг, көптеген ғалымдардың пiкiрiнше, меншiктiң қандай да бiр нақты түрлерiн жалға алумен ғана шектелмейдi. Тек қана ауылшаруашылығы құралдары мен қол-өнер құрал-жабдықтары ғана емес, сонымен қатар әскери техникалар да жалға берiлгенi тарихтан белгiлi.
Осыған сәйкес, иелену мен жеке меншiктi және иеленуден пайда алу мүмкiндiгiнiң болу идеясы құқықта ерте кезден-ақ белгiлi болған.
Көптеген ғалымдардың ойы, пiкiрi бойынша қазiргi мағынадағы лизинг 1952 жылы АҚШ-тың Сан-Франциско қаласында ең бiрiншi Лизинг компаниясының ашылуымен тұспа-тұс келедi.
Босх мырза Калифорния штатындағы азық-түлiк өндiрiсiмен айналысатын кiшiгiрiм фирманың басшысы болады. Әскери ведомстваның үлкен тапсырмасын орындау үшiн оған автокөлiк паркiн ұлғайту керек болады. Бұл фирманың қоры шағын болмағандықтан бұл мақсатта қолдану үшiн қаржы көздерi болмаған. Сонда Босх керектi автокөлiктердi жалға алуды жөн көрдi, сонымен оларды алу үрдiсiн қаржыландырды.
Мұндай операцияның өте тиiмдi екенiн байқап және кейбiр фирмалар оның жасаған операциясын қайталағысы келетiндiгiн естiп, Босх 20 мың доллар қоры бар"U.S.Leasing" фирмасын құрды.
Екi жылдан кейiн бұл фирма құны үш миллион доллар асатын автокөлiктер мен құрал жабдықтарды жалға берiп отырды. Осыдан кейiн Босх мырза акцияларға жария жазылу хабарландырып, қорында 400 мың доллар бар екiншi "Bothe Leasing Corporation" фирмасын ашады.
1990 жылы Төменгi Новгородта "Россия" лизингтiк фирмасын құрылады. Сонымен қатар, Россияда, әсiресе Москва мен Санкт-Петербург қалаларында "Колумб", "Агролизинг", "Лизинг", "Батлиз" сынды лизингтiк фирмалар құрыла бастады.
Банктердің лизингтік операциялары несиелік операцияларымен ұқсас болып келеді. Алайда, лизингтің несиеден айырмашылығын келісім-шартта көрсетілген төлемдер төленіп, мерзімі аяқталғаннан кейін де лизинг объектісінің лизинг берушінің меншігінде қала беруінен көруге болады. Ал, несиеде банктің меншік объектісі ретінде қарыз алушының берген кепілдігі қалады4.
Қазiргi кезде Қазақстанда лизинг төрт жолмен дамып отыр:
1.Аймақтық көтерме делдал фирмалар және Қазақстан келiсiм-шарт корпорацияларындағы компаниялардың басқаруындағы техникалық құралдарын жалға берумен айналысатын кәсiпорындар мен бөлiмшелер;
2.Коммерциялық банкiлердiң лизингтiк операциялары;
3.Жаңа құрылып жатқан маманданған лизинг фирмалары;
4.Халықаралық лизинг фирмаларының экспорттық, импорттық компенсациялық және тағы басқа да дамуы және шетел лизингтiк компанияларының республика территориясындағы қызметi.
Казақстанда 1992 жылдың ортасында экономиканың мемлекеттiк емес секторында 120-дай коммерциялық банкттер мен 20 лизингтiк фирмалар, соның iшiнде "Техникализинг", "Туранлизинг" сынды фирмалар қызмет еттi5.
Алғаш рет Қазақстан заңдарында "лизинг", терминi "ҚазССР-гi кәсiпкерлiктiң дамуы және шаруашылық қызмет еркiндiгi туралы" ҚазССР-нiң заңының 21 бабында қолданылады. Кейiн "лизинг" терминi келесi нормативтiк құқықтық актiлерде, көбiнесе, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қаулыларында көрiнiс тапты: 1994 жылғы 18 наурыздағы "Қазақстандық фракторлық компаниялар және транспорттық лизингтiк компаниялар құру туралы", 1994 жылғы 10 қазандағы "Азия лизинг" мемлекеттерiнiң қатысуымен лизингтiк компаниялар құру туралы", 1995 жылғы 23 желтоқсандағы "АӨК машинақұрылыс өнiмдерiн лизинг негiзiнде қамтамасыз етудi ұйымдастыру туралы" 1998 жылғы 15 сәуiрдегi "Ауылшаруашылығындағы ұйымдастыру шарттары мен тәртiбi жөнiндегi ереженi бекiту туралы", сондай-ақ басқа да нормативтiк актiлерде.
Бiрақ та жоғарыда келтiрiлген нормативтiк құқықтық актiлердiң бiреуiнде де "лизингке" анықтама берiлмедi. Тек, ""Агро-өндiрiс кешеннiнiң машинақұрылыс өнiмдерiн лизинг негiзiнде қамтамасыз етудi ұйымдастыру туралы" 1995 жылғы 23 желтоқсандағы Үкiмет қаулысы "ауылшаруашылығы лизингiне" анықтама берiлдi: "Ауылшаруашылығы кешенiндегi лизинг- бұл уақытша тартылған немесе еркiн ақша қаражаттарын инвестициялау есебiнен ауылшаруашылық кәсiпорындарын техникамен қамтамасыз ету деңгейiн жоғарылатуға бағытталған, көлiк, құрал-жабдықтарды және өндiрiстiк мақсаттағы үйлердi ұзақ мерзiмдi жалға алу".
Лизинг әлемнiң көптеген елдерiнде өз дамуын тауып, кәсiпкерлiк ұйымдастырудың пайдалы әдiстердiң бiрi болып саналғанмен, Қазақстанда әлi де болса оның даму нысандары мен жолдары анықталуда. Қәзiргi жағдайда көптеген кәсiпорындар өндiрiстiң техникалық жанаруына iрi мөлшердегi қаражаттарды салуды жүзеге асыра алмай отыр. Осыған байланысты барлық меншiк нысандағы отандық өндiрiстi қолдауға, соның iшiнде шағын және орта кәсiпкерлiктi және өндiрiс аясын дамыту үшiн қосымша жеке инвестицициялар тартуға мүмкiндiк беретiн лизингтiк бизнестi дамыту қажеттiлiгi туындап отыр. Шағын кәсiпкерлiктiң инвестициялық лизингтiк жоспарына қолдау көрсету осы процеске қатысатын негiзгi субъектiлерiн анықтауға негiзделуi қажет- олар ретiнде лизингтiк компаниялар түсуi керек.
Қазақстан Президентi 1990 жылғы 31 желтоқсандағы "Қазақстан Республикасындағы шағын кәсiпкерлiктi қолдау мен дамытудың мемлекеттiк бағдарламасы туралы" жарлығында атап көрсеттi: "Лизингтiк қатынастарды тезiрек енгiзу мақсатында оларды мемлекеттiк қолдау жөнiндегi бiрнеше шаралар жүргiзу керек. Солардың бiрi- Қазақстан Республикасының қазақстандық нарыққа әлемнiң алдынғы лизингтiк компанияларын тарту үшiн 1989 жылғы "Лизинг туралы" Оттава конвенциясына қол қоюы"6.
1.2. Лизингтiң түрлерi және лизингтiк операциялар
Лизингтің түрлерін бөліп көрсету олардың жіктелу белгілеріне байланысты болады.
Олар келесідей сипатталады: жалға алынатын объектіге қатысы бойынша; лизинг операциясын қаржыландыру түрі бойынша; лизингке берілетін мүліктің түрі бойынша; лизингтік мәмілеге қатысушылардың құрамына байланысты; лизингтік мүліктің өтелу дәрежесіне байланысты; лизингтік операциялар жүргізілетін нарық секторына байланысты; салықтық, кеден және амортизациялық жеңілдіктер мен преференцияларға қатысына байланысты; лизингтік төлемдердің ретіне байланысты.
Жалға алынатын мүлікке қатысы бойынша лизинг:
- Таза лизинг - бұл жағдайда мүлікті ұстау бойынша барлық шығындарды лизинг алушы төлейді және ол лизинг берушіге тек таза немесе нетто төлемдерді аударып отырады. Отандық лизингтік нарықтағы қызметтердің көбісі таза лизинг болып табылады.
- Толық лизинг - бұл жағдайда лизинг беруші мүлікті үстау бойынша барлық шығындарды қаржыландырады. Бағасы бойынша толық лизинг ең қымбат лизинг болып табылады, себебі лизинг берушінің мүлікті ұстау бойынша, қажетті шикізаттарды әкелу бойынша шығыстары өседі.
- Бөлшектік (частичный) лизинг - бұл жағдайда лизинг беруші мүлікті ұстау бойынша тек кейбір қызметтерді ғана өзіне алады.
Қаржыландыру түрі бойынша лизинг келесідей бөлінеді:
- Бір жолғы (срочный) лизинг - яғни мүлікті беру бір рет қана жүзеге асырылады.
- Қайталанылатын (возобновляемый) лизинг - бұл жағдайда бір лизинг келісім-шартының мерзімі біткен кезде, лизинг келісім-шарты жаңа кезеңге жасалады. Сонымен бірге белгілі бір уақыттан кейін объектінің тозуына және лизинг алушының қалауына байланысты жаңа мүлік берілуі мүмкін.
- Қайталанылатын лизингтің тағы бір түрі Бас лизинг - лизингтің бұл түрі лизинг алушыға жаңа келісім-шарт жасамай-ақ жалға алынатын мүлік тізімін толтыруға мүмкіндік береді.
Лизингтік мәмілеге қатысушылардың кұрамы бойынша лизинг:
- Тура лизинг - бұл жағдайда мүліктің иесі өзі объектіні лизингке береді. Негізінен мұндай мәмілені классикалық лизингтік мәмілеге жатқызуға болмайды, себебі лизингтік компания көрініс таппайды.
- Жанама лизинг - бұл жағдайда мүлік лизингке белгілі бір делдал арқылы беріледі. Бұл мәміле классикалық лизингтік мәмілеге ұқсас болып келеді, себебі мұнда лизинг алушы, лизинг беруші және жабдықтаушы көрініс табады.
- Бөлек (раздельный) лизинг (көп жақты лизинг) -лизингтің бұл түрі күрделі, үлкен объектілерге (әуетехникасы, теңіз кемелері, теміржол техникасы, бұрғылау қондырғылары) қаржы салымдарын жасау үшін қолданылады. Лизингтің бұл түрі топтық немесе акционерлік лизинг деп аталады, себебі мұнда бірнеше лизинг беруші, банктер жұмыс істеуі мүмкін.
Мүлік түріне байланысты лизинг:
- Жылжымайтын мүлік лизингі (ғимараттар мен ғұрылғылар);
- Жылжымалы мүлік лизингі (автомобиль, самолет, кемелер, техника, кұрал-жабдықтар);
Мүліктің өтелу дәрежесіне байланысты лизинг:
- Толық өтелетін лизинг (немесе толық өтелуге жақын) лизинг, яғни лизинг келісім-шартының мерзімі аралығында мүліктің толық немесе толыққа жақын амортизациясы есептеліп, лизинг берушіге мүліктің толық құны төленеді.
- Толық өтелмейтін лизинг - бұл жағдайда лизинг келісім-шартында көрсетілген мерзімде, мүлік тек белгілі бір дәрежеде ғана амортизацияланып,оның тек бір ғана бөлігі өтеледі.
Өтеліну белгілеріне байланысты лизинг:
- Шұғыл лизинг - бұл мүліктің қызмет ету мерзіміне қарағанда, оның пайдалану мерзімінің қысқалығын және мүліктің құнын толық өтемеуімен сипатталады.
- Қаржы лизингі - бұл уақытша пайдалануға берген лизинг затының мерзімі ішінде өзінің толық амортизациялық құнын төлеп шығуымен немесе өзін-өзі өтеуімен байланысты сипатталады. Қаржы лизингі үлкен күрделі қаржы жұмсалымын талап ететіндіктен де, оларды банктермен ынтымақтаса отырып жүзеге асырады.
Лизингтік операциялар жүргізілетін нарық секторына байланысты лизинг:
- Қшкі лизинг - бұл, оның қатысушыларының бір елден болып келуімен байланысты сипатталады.
- Халықаралық лизинг - бір тарап немесе барлық тараптардың әр елден болып келуін сипаттайды.
- Сыртқы лизинг - экспорттық және импорттық болып бөлінеді. Экспорттық лизингте шетел лизинг алушы болса, импорттық лизингте шетел лизинг беруші болып табылады.
Қшкі лизинг Қазақстан Республикасының заңдарымен реттеледі және субъектілері Қазақстан Республикасының резидетнтері болады.
Егер де лизинг беруші Қазақстан Республикасының резиденті болса, яғни лизинг объектісі Қазақстан Республикасының резидентінің меншігінде болса, онда халықаралық лизинг келісім-шарты Қазақстан Республикасының заңдарымен реттеледі. Ал, егер керісінше болса, онда халықаралық лизинг келісім-шарты сыртқы экономикалық қызмет облысындағы заңдарымен реттеледі.
VII- Лизингтік операциялардың түрлері
Қазіргі кезде дамыған мемлекеттердің шаруашылық тәжірибесінде лизингтің көптеген түрлері көрініс табады. Олардың ішінде негізгілері болып:
-Шұғыл лизинг;
- Қаржы лизингі;
- Қайтарылатын (возвратный) лизинг;
- Үлестік лизинг;
- Тура лизинг;
• Сублизинг;
Шұғыл лизинг
Шұғыл лизинг-ағымдағы жал туралы келісім. Әдетте бүл келісімнің мерзімі активтің толық амортизациялық кезеңінен аз болады. Яғни, келісім-шартта көрсетілген жал төлемдері активтің толық құнын өтемейді, сондықтан актив лизингке бірнеше рет беріледі.
Шұғыл лизингтің ең негізгі ерекшелігі-лизинг алушының келісім-шартты уақытынан бұрын тоқтата алуы. Сонымен бірге бұл келісімде лизингке берілетін объектіге ағымдағы техникалық қызмет көрсету және басқа қызметтер түрін көрсету туралы шарттар қарастырылады.
Шұғыл лизингтің негізгі объектілері тез тозатын (моральді) құралдар (компьютерлер, көшірме техникасы,оргтехниканың көптеген түрлері) және техникалық күрделі, үнемі қадағалауды қажет ететін техника (жеңіл және жүк автомобильдері, әуе кемелері және т.с.с.).
Жалпы лизингтің бұл түрі лизинг алушы үшін үнемді. Себебі уақытынан бұрын келісім-шартты тоқтату моральді ескірген құралдарды жаңа бәсекелестік қабілеттілігі жоғары құрал-жабдықтармен ауыстыруға мүмкіндік береді.Сонымен қатар егер лизинг алушы бір жолғы жобаларды іске асыру үшін мүлікті алған болса, оның одан әрі мүлікті үстау және сату жөніндегі қиындықтары туындамайды. Лизинг берушінің ағымдағы техникалық қызмет көрсетуі артық персоналды ұстаудағы қажеттілікті төмендетеді.
Сонымен бірге шұғыл лизингтің келесі кемшіліктері бар:
- басқа лизинг түрлеріне қарағанда қамбаттылығы, жал төлемдерінің жоғары болуы;
- аванстар мен алдын-ала төлемдерді салу қажеттілігі;
- уақытынан бұрын өтеу кезінде айып пұлдың төленуі;
- мүлік иелерінің тәуекелді төмендету мақсатында жасаған басқа да шарттары;
Қаржы лизингі
Қаржы лизингі жалға алушының төлемдері нігізінде жалға алынатын мүліктің толық амортизациялануын қарастыратын келісім. Келісімнің уақытынан бүрын жалды тоқтатуын қарастырмағандықтан, бұл келісім мүлік иесінің құралды сатып алу, оған техникалық қызмет көрсету бойынша барлық шығындардың орнын толтырып, қажетті табыс деңгейін қамтамасыз етеді. Лизингтің бұл түрі кезінде құралдарды орнату және ағымдағы қызмет көрсету бойынша барлық шығындар жалға алушы есебінен қаржыландырылады. Сонымен қатар көбінде бұл лизинг түрінде келісім уақыты біткен кезде жалға алушы негізгі құралды қалдық құны бойынша сатып алуға құқылы.
Шұғыл лизингке қарағанда қаржы лизингті кезінде мүлік иесінің тәуекелі едәір төмен болады. Былай қарағанда бұл келісім банктің ұзақ мерзімді несиесіне өте ұқсас болып келеді. Себебі құрал-жабдықтың құнының толық өтелуін, кезіңдік төлемдердің төленуін және жалға алушының өз міндеттемелерін орындамаған жағдайда оны банкрот деп атау құқығын қарастырады.
Қаржы лизингінің объектілеріне жылжымайтын мүлік (жер, ғимараттар мен құрылғылар), сонымен қатар ұзақ мерзімді өндіріс құралдары жатады.
Қаржы лизингі қайтарылатын және үлестік лизингтің базасы болып табылады.
Қайтарылатын лизинг
Қайтарылатын лизингті екі келісімнен тұратын жүйе ретінде қарастыруға болады. Бұл келісім кезінде құралдың иесі оны 3 тұлғаға сатады да, сол сәтте 3 тұлға жалға алушымен ұзақ мерзімді жал келісім-шартына отырады. Бұл кезде сатып алушы ретінде әдетте коммерциялық банктер, инвестициялық, сақтандыру немесе лизингтік компаниялар көрініс табады. Яғни келісімнің нәтижесінде мүлік иесі ғана ауысады, ал пайдаланушы өзгермейді.
Өз алдына инвестор сатушының мүлкіне меншік құқын кепілдікке ала отырып, мүлік иесін несиелендіреді деп айтуға болады. Мұндай келісімдер негізінен іскерлік белсенділіктің төмендеуі кезінде, кәсіпорындардың қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі.
Үлестік лизинг
Үлестік лизинг - қаржылық лизингтің бір түрі. Лизингтің бұл түрі 3 жақтың (инвестордың) қатысуын қарастырады. Әдетте инвестор түрінде банк, сақтандыру немесе инвестициялық компаниялар жұмыс істейді. Бұл келісім кезінде лизингтік компания ұзақ мерзімді жал келісім-шартын жасап, лизингтік объектіні тартылған қаражаттар есебінен сатып алады. Алынған займның кепілі ретінде әдетте сатып алынатын мүлік немесе негізгі құрал болып табылады, тартылған қаражаттар болашақ кезеңдердегі лизингтік төлемдер есебінен өтеліп отырады. Сонымен қатар лизингтік компанияның салықтық және займды өтеу кезінде жеңілдіктерді пайдалануға мүмкіншілігі туады.
Лизингтің бұл түрінің негізгі объектілеріне қымбат бағалы активтер (пайдалы қазбалар кенорны, өндіруші салалар құрал-жабдықтары).
Тікелей лизинг
Лизингтің бұл түрі кезінде жалға алушы жалға берушімен қажетті құрал-жабдықтар мен негізгі құралдарды жалға беру туралы келісім-шарт жасасады. Көп жағдайларда лизинг беруші мен лизинг объектісін өндіруші бір тұлға болады. Яғни келісім-шарт тікелей өндірушімен жасалынады. Әлемдегі өз өнімін лизинг негізінде сататын ірі компанияларға ҚВМ, Хегох, ОАТХ, көптеген әуекемелерін, теніз кемелерін және автокөліктерін өндіруші компаниялар жатады. Мысал үшін, Даймлер-Крайслерң және ВМW концернлері ірі лизингтік компаниялардың құрылтайшылары болап табылады және осы компаниялар арқылы өздерінің автокөліктерін өткізеді.
Сублизинг
Сублизинг - сублизинг келісім-шартымен рәсімделетін, лизинг объектісін пайдалану құқығын 3 тұлғаға берумен сипатталатын ерекше қатынастар түрі.
Сублизинг кезінде сублизингті іске асырушы түлға лизинг объектісін лизинг берушіден лизинг келісім-шарты негізінде 3 тулғаға уақытша пайдалануға береді. ғ 78-II 05.07.2000 ж. Қаржы лизингі туралың ҚР 3-на сәйкес лизинг алушының лизинг төлемдерін төлеу бойынша өзінің міндеттемелерін 3 тұлғаға аударуға тиым салынады.
Объектіні сублизингке беру кезінде лизинг берушінің жазбаша рұқсаты міндетті тұрде болу керек.
Халықаралық сублизинг халықаралық лизингтің бір түрі болғандықтан, ол да халықаралық лизингтік заңдарға сай жүзеге асырылуы керек. Халықаралық сублизингтің бір ерекшелігі ретінде лизинг объектісінің Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы арқылы тек сублизинг келісім-шартының мерзімі аралығында ғана өтуін көрсетуге болады. Қазақстан Республикасында лизинг шартын құқықтық реттеу
Өзара байланысты субьектілердің мүдделерін ескере отырып, оларды құқықпен қамтамасыз ету - лизингтік механизм тиімділігінің ең маңызды шарттарының бірі.
Қазақстандағы лизинг қүқықтық орта құруда және шаруашылық операциялардың белгілі бір формасы ретінде қалыптасудың үш кезеңін өтті.
Бірінші кезеңде лизинг туралы заңның болмауы кәсіпкерліктің осы түрінің дамымағандығымен байланыстырылады.
Екінші кезеңде лизинг қызметі арнайы нормативті және заң актілерінсіз арендаға сәйкес жүзеге асырылды. Мұндай белгісіздік лизинг процесіне қатысушылардың қызметіндегі қауіп деңгейін ұлғайтты және кәсіпкерлік инициативаға бөгет жасап, ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін машықта қолдануға шек қойды.
Үшінші кезеңде лизинг шарттарының арнайы базасы жедел қалыптаса бастады.
Қазақстанда "лизинг" термині бірінші рет азаматтық заңдарда емес, банк операцияларын басқаратын заңдарда қолданыла бастады. Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің 1990 жылғы 6-желтоқсандағы қаулысымен бекітілген "Қазақ ССР экономикасын тұрақтандыру және нарыққа өту" бағдарламасындағы "Қаржылық-несиелік саясат" бөлімінде банктердің қызметіне "лизинг-факторинг" операциялары кірді7.
Қазіргі таңда лизинг 1999 жылғы 1-шілдеден бастап күшіне енген Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінде (ерекше бөлім) заңды түрде бекітілді. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде тек қана мүлікті жалдау түжырымы бар, ал лизинг туралы тұжырым жоқ, соған сәйкес ол лизингтің құқықтық шеңберін анықтай алмайды.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексіне терең өзгерістер енгізілгенімен, ол 1963 жылғы 28-желтоқсанда қабылданған түрінде әрекет істеуде. Бірақ Жаңа Азаматтық кодексте (ерекше бөлім) лизинг тү-жырымы баяндалған жэне оған "лизинг шарты бойынша лизинг беруші лизинг алушы көрсеткен мүлікті сатушыдан меншігіне алып, оны лизинг алушыға ақы төлеп уақытша иеленуге және кәсіпкерлік мақсатта пайдалануға беруге міндеттенеді" деген анықтама берілген.
Сонымен қатар, лизинг қызметі салықты есепке алу мақсатында салық туралы заңда да көрсетілген.
"Салықтар және бюджетке міндетті төлемдер туралы" 1995 жылғы 24-сәуірдегі Заңына Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығымен толықтыру және өзгерту арқылы "лизинг, лизинг бойынша операциялар" деген түсініктер енгізілді.
Біздің республикамызда ұзақ уақыт бойы нормативтік базаның болмағандығына қарамай, лизинг қаржы арендасы ретінде кәсіпкерлік қызмет субьектілерінің машығында қолданылып жүргенін жоққа шығаруға болмайды. "Банктер мен банк қызметі" туралы 1995 жылғы 31-тамызда қабылданған заңның күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығында көрсетілгендей, банк туралы заңдар екінші дәрежедегі банктердің лизинг операцияларымен айналысу мүмкіндігін қарастырады.
Тек Ұлттық Банктің лицензиясы бар банктер ғана лизинг операцияларын жүзеге асыра алады.
Бұл кепілдік 30-баптың 3-тармағының астында бекітілген.
Осы уақытқа дейін лизинг қызметінің жұмыс тәртібін белгілейтін басқа да нормативтік актілер, Үкімет пен мемлекеттік басқа органдардың қаулылары қолданылып келді. Мысалы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің "Азияттық Банкті дамытудың бағдарламалық займын ауылшаруашылық секторлар үшін жүзеге асыру туралы" 1996 жылғы 15-шілдедегі Қаулысы лизинг негізінде қаржыландыруды ең алғаш рет ұсынған болатын.
Сонымен қатар лизинг қызметіне "Инвестициялар туралы" Қазақстан Республикасының заңы, дәлірек айтқанда "Инвестициялар туралы" 2003 жылғы 8-қаңтардағы Қазақстан Республикасының заңы және де лизинг бизнесінің экономикалық қызметіне байланысты басқа да заңдар қарастырған инвестициялық құқықты жүзеге асырудың құқықтық және экономикалық режимі кіреді.
Қазақстан Республикасының кедендік заңы бекіткен шетелге шығару және шетелден әкелу режимі қолданылатын лизинг нысаналарының тізімін Қазақстан Республикасының Үкіметі анықтайды.
Сонымен қатар лизинг қызметі көп жақты және екі жақты халықаралық келісім-шарттармен басқарылады. Осы халықаралық құжаттардың нормалары мемлекет ішіндегі заңдардың нормаларынан басым келеді.
2000 жылғы 5-шілдеде "Қаржы лизингі туралы" Заң қабылданды. Осы заң қаржы лизингі процесінде пайда болатын қатынастарды реттейді жэне бұл заң инвестицияларды лизинг қызметі негізінде жұмылдандыруға бағытталған.
Біз өткен тарауда кейбір жалпы ережелерді, лизинг қатынастарының құқықтық негіздерін, "Қаржы лизингі" туралы Заңның негізгі түсініктерін қарастырдық. Лизинг шарты лизинг қатынастарының негізі болғандықтан, біз шарт жасаудың талаптары мен шарттарын анықтағымыз келді8.
II.ЛИЗИНГ ШАРТЫНЫҢ ТҮСIНIГI, ЕРЕКШЕЛIКТЕРI оның АЗАМАТТЫҚ ШАРТТАР ЖҮЙЕСIНДЕГI ОРНЫ
2.1.Лизинг шартының түсiнiгi, құқықтық табиғатының еркшелiктерi
Қазiргi заманның азаматтық құқығында маңызды және айтысты сұрақтарының бiрi лизинг шартының түсiнiгiне анықтама беру, оның азаматтық құқықтық шарттар жүйесiндегi орны және де оның құқықтық табиғаты анықтауға байланысты. Лизингтiң заңды және экономикалық табиғаттың анализдеуге анықталған көптеген ұлттық және шетел әдебиеттерi шығарылған. Бiрақта, кейбiр авторлар өз жұмыстарында экономикалық және заңды деген ұғымдарды қосып қарастырады, осыған орай олар лизингтi экономикалық құқықтық категория ретiнде қарастырады, ол дұрыс емес деп ойлаймыз. Мысалы, Е.Н. Чекмарева лизингтiң экономикалық негiздерiн қарастыра отырып, коммерциялық кредитпен салыстырады. Оның ойынша лизинг пен коммерциялық кредиттiң негiзгi айырмашылығы меншiкке байланысты.
Ол былай жазады: "лизингте пайдалану құқығы иелену құқығынан бөлiнедi. Лизинг берушi лизинг мүлкiн берген соң иелену құқығынан сақтап қалады, ал лизинг алушыға тек пайдалану құқығы өтедi" дейдi9. Менiмше бұл ой дұрыс емес. Мүлiк жалдау шартында жалға алушыға тек пайдалану және иелену құқығы өтедi, бiрақ лизинг берушi меншiк құқығын сақтап қалады. Лизинг алушыға пайдалану құқығы мен иелену құқығының берiлуiнiң негiзi бар, лизинг алушы тек пайдалы заттарды алғаннан басқа, ол титульдiк иесi ретiнде қарастырылады.
Лизинг алушы лизинг мүлкiнiң титульдiк иесi ретiнде, үшiншi тұлғалардың құқықка қарсы әрекеттерiнен қорғалу құқығы берiледi. Ондай құқық заңда көбiне меншiк иесiне берiледi.
05.07.2000 ж. ҚР "Қаржылық лизинг туралы" заңының 7 бабына сәйкес лизинг алушыға лизинг заттың қорғау құқығы лизинг берушiмен бiрдей берiледi. Лизинг алушы лизинг шартының мерзiмi iшiнде сотқа талап арыз беру және басқа да әдiстердi қолдану арқылы өз атынан қорғай алады10.
Лизинг алушыға тек титульдiк иесi статусынан басқа, заң шығарушыларға лизинг мүлкiне меншiк құқығын қарастырған кезiнде, қолдану (следование) құқығын қарастырған жөн, өйткенi ол да мүлiктiк құқықтың негiзгi белгiлерiнiң бiрi ҚР "Қаржылық лизинг туралы" заңының 5-шi бабына сәйкес лизинг мүлкiнен меншiк құқығы, шаруашылық жүргiзу және оралымды басқару құқығы басқа тұлғаға өтуi лизинг шартының бұзылуына негiз бола алмайды. ҚР азаматтық заңдарында лизинг шартына байланысты көптеген даулы мәселелер бар. ҚР АК-де лизингтi мүлiк жалдаудың бiр түрi ретiнде, кәсiпкерлiк қызмет ретiнде қарастырылады. ҚР АК-нiң 565 бабына сәйкес лизинг шарты бойынша лизинг берушi лизинг алушы көрсеткен мүлiктi сатушыдан меншiгiне сатып алуға және лизинг алушыға осы мүлiктi ақы төлеп уақытша иеленуге және кәсiпкерлiк мақсатта пайдалануға беруге мiндеттенедi11.
Бiздiң ойымызша аталған бапта лизинг шартының түсiнiгiне қаржылық, жедел және экспулатациялық лизинг та кiредi. Бiздiң бiлуiмiз бойынша қаржылық лизингте жалға алу мерзiмi лизинг нысанасының қызмет ету уақытымен бiрдей болғандықтан, лизинг алушы шарт мерзiмi iшiнде лизинг мүлкiнiң құнын лизинг берушiге толық өтеп бередi. Ал жедел лизингте лизинг мүлкi жалға берiлетiн мерзiмi оның қызмет ету мерзiмiнен әлде қайда кем болғандықтан лизингтiк төлемдер лизинг берушiнiң шығындарын толық өтемейдi. Шарт мерзiмi бiткеннен кейiн жедел лизинг бойынша лизинг берушiге қайтарылады. Лизинг берушi кейiн оны тағы да жалға бере алады, бiрақ қайта жалға берген кезде ҚР АК-нiң нормасы бойынша мүлiктi жалдау шартымен жасалуы тиiс. Өйткенi, бұл шартта лизингтiң белгiлерi жоқ, ол арнайы лизинг алушы үшiн лизинг берушiнiң белгiлi бiр мүлiктi сатып алу белгiсi. Cонымен, бiз жедел мен қаржылық лизингтердiң негiзгi айырмашылығы шарт мерзiмiнде екенiнiн бiлдiк. Бiздiң ойымызша жедел лизингтiң қажетi жоқ деп есептеймiз және де ҚР заңдарында жеке жедел лизингi туралы ештеңе нақты айтылмаған. ҚР АК-нiң 380 бабына сәйкес тараптар заңда белгiленген де, белгiленбеген де шарттар жасауға құқықтары бар12.
Ал ҚР "Қаржылық лизинг туралы" заңының 2 бабына сәйкес лизинг инвестициялық қызметiнiң бiр түрi ретiнде былай қарастырған:
1.Лизинг берушi шартта көрсетiлген белгiлi бiр мүлiктi сатушыдан алуды және оны лизинг берушiге белгiлi бiр ақы үшiн белгiлi бiр мерзiмде, белгiлi бiр шарттармен уақытша кәсiнкерлiк мақсатқа иеленуге пайдалануға беруге мiндеттенедi. Бұл орайда лизинг нысанасы лизинг алушыға берiлетiн мерзiм ұзақтығы жөнiнен нысанасының барлық немесе елеулi құнының (кемiнде80%-ң) амортизациясы мерзiмiнен шамалас немесе одан ұзақ болады.
2.Лизинг алушы лизинг шартын жасау кезiндегi баға бойынша лизинг нысанасы құнының барлық немесе елеулi бөлiгiнiң (кемiнде80%-ң) өтелуi, амортизациясы ескерiле отырып, есептелетiн лизинг шартына сәйкес төленуге тиiстi, жүйелiк кезеңдiк төлемдердi төлеп отыруға мiндеттi. Бұл орайда лизинг шарттының қолданылу мерзiмi аяқталғаннан кейiн немесе ол аяқталғанға дейiн лизинг алушы лизинг шарттында көзделген толық соманы төлеген жағдайда, егер осылай оның лизинг шартында көзделген болса, лизинг нысанасы лизинг алушының меншiгiне ауысады.
31.08.1995 ж. ҚР Президентiнiң "Қазақстан Республикасындағы банктер және банктiк қызмет туралы" Жарлығының 30 бабына сәйкес лизинг – мүлiктi жалға беру кезiнде, жалға берушi бүкiл шарт мерзiмiнде мүлiкке меншiгiн сақтап қалатын шарт ретiнде қарастырылады13.
12.06.2001 ж. ҚР "Салық және бюджетке төленетiн басқада мiндеттi төлемдер туралы" Кодексiнде қаржылық лизинг басқаша анықталады. ҚР заңдарына сәйкес жасалған лизинг шарты бойынша амортизациялауға жататын негiзгi құралдарды беру, егер ол мынадай шартттарға сәйкес болса:
1.Негiзгi құралдарды лизинг алушының меншiгiне беру және лизинг алушыға негiзгi құралдарды тiркелген бағамен сатып алу жөнiнде құқық беру лизингi шартында белгiленсе.
2.Қаржы лизигнiнiң мерзiмi негiзгi құралдардың пайдалы қызметi мерзiмiнiң 80%-нен асса, ол қаржы лизингi болып табылады.
Сонымен азаматтық, салық, банкiлiк заңдарда лизинг шарты, соның iшiнде қаржылық лизинг шартына нақты бiр тұрақты анытама берiлмеген. Лизинг шартының түсiнiгiн анықтаудан басқа қазiргi кезде ғылыми әдебиеттерде даулы мәселелердiң бiрi ол лизинг шартын көпжақты мәмлеге жатқызуға болама деген сұрақ. Е.А.Суханов14, Ю.И. Свядосц15, Е.А. Павлодский16, Л. Комаровтың17, К.Шмидгоффтың18 басқа да ғалымдардың ойынша классикалық қаржылық лизинг үш жақты мәмле,оның қатысулары лизинг берушi, лизинг алушы, лизинг сатушы. Бұл мәселе "Халықаралық қаржылық лизинг туралы" УНИДРУА Конвенциясында бекiтiлген, 1988ж. 29 мамыр Оттава (Канада) қаласында қабылданған. Бiрақ бiздер бұл оймен келiспеймiз, өйткенi көпжақты мәмле үщiн, екi жақты мәмлеге қарағанда, мәмле қатысушыларының мүдделерi бiр бағытта болуы қажет. Мысалы: бiрiгiп қызмет ету шартында, көпжақты шарт болып табылатын тараптардың құқықтары мен мiндеттерiнiң мүдделерi бiр бағытта болады және өз мазмұны бойынща қарама-қарсы болмауы тиiс. Керсiнше, кез-келген екi жақты мәмледе мүдделерiнiң бағыты қарама-қарсы болып табылады және соған орай құқықтары мен мiндеттерi, әрекеттерi де қарама-қарсы болады. Ал лизинг шарты бойынша лизинг берушi көрсеткен мүлiктi сатушыдан меншiгiне сатып алуға және лизинг алушыға осы мүлiктi белгiлi бiр ақыға уақытша иеленуге және кәсiпкерлiк мақсатта пайдалануға беруге мiндеттенедi. Ал лизинг алушы осы мүлiктi алуға және ақысын белгiленген мерзiмде төлеуге мiндеттенедi. Ал сатып алу – сату шартында, лизинг берушi мен сатушы арасында жасалатын лизинг берушi лизинг мүлкiнiң ақысын төлеуге мiндеттенедi, ал сатушы мүлiктi лизинг берушiнiң меншiгiне аударып, сонымен қоса лизинг алушыға сол мүлiктi жеткiзiп беруге мiндеттенедi. ҚР "Қаржылық лизинг туралы" заңының 13 бабына сәйкес лизинг шартын үш жақтың қатысуымен жасауға мүмкiндiк бередi, олар лизинг берушi, лизинг алушы, лизинг сатушы. Бiрақ менiң ойымша бұл жерде екi екi жақты мiндеттемелер туындайды: бiрiншi- лизинг шартынан , екiншi- сатып алу – сату шартынан.
Лизингтiк мәмiленiң классикалық моделi былай көрсетiлген. Болашақ лизинг алушы тауар тасымалдаушыны тауып, өз қаражаты мен басқа да мүмкiндiктерi жоқтығынан, лизингтiк мәмiлеге қатысу үшiн, қаражаты жағынан және басқа да мүмкiндiктерi жағынан бар болып тұрған лизинг берушiге өтiнiшпен барады. Осыдан бiз лизингтiк мәмiледе үш тараптың қатысатынын бiлемiз. Олар: лизинг берушi- лизингтiк қызметтi жүзеге асыратын заңды тұлға немесе жеке кәсiпкер, лизинг алушы-кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыратын заңды тұлға немесе жылжымайтын мүлiктi кәсiпкерлiк мақсатқа алушы жеке кәсiпкер.Сатушы-сатып алу-сату шарты бойынша лизинг нысанасын лизинг берушiнiң меншiгiне беретiн және кейiн оны лизинг шарты бойыша лизинг алушыға беруiн қамтамасыз ететiн заңды және жеке тұлға. Лизинг шарттың тараптарына қатысты заң ғылымда әлi де шешiлмеген мәселелер бар, ол лизинг шарты екi жақты ма, үш жақты ма, әлде көпжақты ма деген сұрақтар. Е.А.Суханов лизинг шартын екi жақты дейдi, яғни тарап ретiнде жалға берушi мен жалға алушы деп қараған. С.Королев лизинг мүлкiн сатып алу-сату шартын үш тұғаның пайдасына) жасалатын шарт ретiнде қарастыруды ұсынады.
ҚР АК-сi бойынша лизинг шарты екi жақты шарт ретiнде белгiлеген, яғни ол лизинг берушi мен лизинг алушы арасындағы шарт Ал ҚР "Қаржылық лизинг туралы" заңында лизинг инвестициялық қызмет ретiнде қараған және лизингтiк мәмiлеге жанадан аңықтама берiлген. Ол белгiлi бiр азаматтық құқықтар мен мiндеттердi анықтау, өзгерту және тоқтатуға бағытталған, лизинг тараптарының әрекетерiнiң жиынтығы ҚР АК-нен айырмашылығы, бұл заңда тараптардың үшеуi қарастырылған, ол лизинг берушi, лизинг алушы және сатушы. Осыдан заңда лизинг екi жақты мәмiлеге болады, егер де бiз оны екi шарттық комплексi ретiнде қарасақ және де үш жақты мәмiледе болуы мүмкiн, егер де екi жақтың келiсiмен сатушы да, шарттың қатысушысы ретiнде қарастырылса. Бұл шарт аралас сипатта болады. Бiздiң ойымызша лизингтiң қызметiнiң жедел дамуын ескере отырып, лизингтiк мәмiленiң субъектерiн ұлғайтуды қажет деп есептемеймiз.
Жоғарыда айтылғандай ҚР АК-ң 565-бабы мен ҚР "Қаржылық лизинг туралы" заңының 2 бабына сәйкес лизинг нысанасы тек кәсiпкерлiк мақсатта пайдаланылуы тиiс.
Осыдан, бiз жеке кәсiпкер ретiнде тiркелмеген азамат және коммерциялық емес ұйымдар жылжымайтын мүлiктi лизингке ала алмайтынын бiлемiз.
Келесi даулы мәселе ол лизинг шартын жасау тәртiбi, егер де бiз оны екi шарттың комплексi ретiнде қарастырсақ: сатып алу-сату шарты осыған байланысты қазiр практикада проблема туындап тұр, ол қай шарт бiрiншi жасалады ҚР АК-ң 565-бабы мен ҚР "Қаржылық лизинг туралы" заңының 15- бабына сәйкес бiрiншi лизинг шарты сосын сатып алу-сату шарты жасалады деп бекiтiлген. Р.А.Маметова мен Г.П. Дорошеваның ойынша бұл мәселе былай шешiледi: қол қойылатын документтер пакетiне алдын ала шарт қосу, мысалы, лизингтiк келiсiм. Олардың ойынша лизингтiк мәмiле келесi этаптармен жүзеге асырылуы тиiс:
-лизинг шартын жасау туралы келiсiм, оның мақсаты сатушымен лизинг мүлкi бойынша сатып алу- сату шартын жасау және тараптар арасында лизинг шартын жасау
-лизинг мүлкiн сатып алу жүзеге асырылады.
-лизинг шартының өзi жасалады
-берiлетiн лизинг мүлкiн алу актiсiне қол қойылады19.
Негiзгi және орталық шарт болып, лизинг шарты болып табылады, ал қалған шарттар лизинг шартын жүзеге асыру үшiн көмектесу мақсатында жасалады. Бұл ойдың дұрыс тағы да бар, оған алдын-ала шартты жатқызуға болады, өйткенi шарт жасалғаннан кейiн, шартты жүзеге асырылмағаны үшiн емес шартқа отырмағаны үшiн жауапкершiлiкке тартылады. Бiрақ оның бұл құжаттар пакетiне заңды түрде қосылуы бұл қызметке қызығушылықты төмендетедi немесе кедергi келтiруi мүмкiн. Сондықтан екi шарттың комплексi ретiнде қарастырғанымыз жөн.
Лизинг шарты лизинг беруші, лизинг алушы және сатушы (жабдықтаушы) арасындағы лизинг келісім-шартты жүзеге асыру үшін қажетті келісім-шарттар жиынтығы.
Лизинг объектісі ретінде ғимараттар мен құрылыстарды, машиналарды, құрал-жабдықтарды, транспорттық құралдарды, жер учаскелерін және т.б. тұтынылмайтын заттарды қарастыруға болады. Бағалы қағаздар мен табиғи ресурстар лизинг объектісі болып табылмайды.
Лизингтік мәмілеге келесі субъектілер қатыса алады:
- Лизинг беруші - лизингтік мәмілені іске асыру барысында меншікті немесе тартылған ақша қаражаттары есебінен лизинг объектісін сатып алып, лизинг алушыға белгілі бір төлемге, уақытқа және шарттар негізінде уақыты біткен кезде меншік құнының ауысуымен немесе ауысуынсыз уақытша пайдалануға беретін жеке немесе заңды тулға.
- Лизинг алушы - лизинг келісім-шартына сәйкес лизинг объектісін белгілі бір төлемге, уақытқа және шарттар негізінде уақытша пайдалану үшін алуға міндетті жеке немесе заңды тұлға.
- Мүлікті сатушы (жабдықтаушы) - лизинг берушімен сату-сатып алу шарты негізінде лизинг берушіге немесе лизинг алушыға белгіленген уақытта лизинг объектісін сатушы жеке немесе заңды тұлға.
- Банк (немесе басқа да несиелік мекеме) - лизинг объектісін сатып алуға қажетті қаржы ресурстарын беретін заңды тұлға.
Сонымен қатар лизинг нарығындағы арнайы субъектілерді көрсетуге болады. Оларға:
- Сақтандыру компаниясы - лизинг мәмілесін іске асыру кезінде пайда болатын әр түрлі тәуекелдерді сақтандыратын заңды тұлға.
Дамыған мемлекеттердегі қаржы лизингінің жағдайын талдай отырып, лизингке берілетін объектілерді келесі топтарға бөлуге болады:
- Транспоттық (ұшақтар, автомобильдер, су кемелері, темір жол вагондары және т.б.);
- Байланыс құралдары (радиостанциялар, спутниктер және т.б.);
- Ауыл шаруашылық құрал-жабдықтары;
- Құрылыстық топ (крандар, бетонараластырушылар және т.б.);
- Басқа да құралдар;
Лизинг әлемiнiң көптеген елдердiң кең дамып, кәсiпкерлiк қызметтi ұйымдастыруды тиiмдi әдiстерiнiң бiрi болып саналғанымен, Қазақстанда әлде де болса оның даму жолдары анықталу үстiнде. Қазiргi кезде көптеген кәсiпорындар өздерiнiң техникаларын жаңартуға iрi мөлшердегi ақша қаражаттарын салуға мүмкiншiлiгi жоқ дағдарыс жағдайында өндiрiс шеңберiн кеңейтуге қосымша инвестициялық қаражаттар тартуда лизингтiк бизнестiң ролi маңызды екенi белгiлi болып отыр.
Өндiрiс орындарындағы жабдықтардың тозуы және моральдi ескiруi, негiзгi қорды жаңартуға қаржылық ресурстардың болмауы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
II- МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ 2
III-
IV- I. ЛИЗИНГТIК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТҮСIНIГI ЕРЕКШЕЛIКТЕРI 3
1.1. Лизингтiк қатнастардың пайда болу және даму тарихы 3
1.2. Лизингтiң түрлерi және лизингтiк операциялар 8
II. ЛИЗИНГ ШАРТЫНЫҢ ТҮСIНIГI, ЕРЕКШЕЛIКТЕРI
АЗАМАТТЫҚ ШАРТТАР ЖҮЙЕСIНДЕГI ОРНЫ 15
2.1. Лизинг шартының түсiнiгi, құқықтық табиғатының еркшелiктерi 15
2.2. Лизинг шартын жасаудың негізгі кезеңдері 27
2.3. Лизинг шарты бойынша тараптардың кұқықтары
мен мiндеттерi 31
2.4. Лизинг шарты бойынша тараптардың жауапкершiлiгi 35
2.5. Лизинг шартының тоқтатылу негiздерi 38
III. ЛИЗИНГ институтытынң ӨЗЕКТI ПРОБЛЕМАЛАРы 42
3.1. Жылжымайтын мүлiкке байланысты лизинг шартын
құқықтық реттеу мәселелерi 42
3.2. Қазiргi уақытта Қазақстанда лизингтi ұйымдастырудың
негiзгi бағыттары 46
ҚОРЫТЫНДЫ 52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI 54
V- КIРIСПЕ
Қазақстан экономикасының дамуының өзекті мәселелерінің бірі экономиканың негiзгi өндiрiс құралдарының тозуы және моральді тұрғыдан ескiруi табылады. Бұл мәселені шешуде біздің ойымызша лизингтің маңызы өте жоғары.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi ең алдымен Қазақстан Республикасында лизинг нарығы әлі де толығымен қалыптасып болмағынында және соған сәйкес оның толық игерілмеуi әрi линзинг институтыынң құқықтық және теориялық тұрғыдан толық қанда зерттелмеуiне тiкелей байланысты десек артық болмас деп ойлаймын. Мiне сондықтанда Қазақстанда лизинг қатынастарының қалыптасуы мен пайда болуының және оның даму жолдарының құқықтық теориялық негіздерін зерттеудiң тәжірибелiк маңызы зор екенi сөзсiз.
Оның үстiне нарықтық экономика жағдайында көптеген кәсiпорындар өндiрiске техникалық iрi мөлшердегi қаражаттарды салуды жүзеге асыра алмай отыр. Осыған байланысты барлық меншiк нысаныдағы отандық өндiрiстi қолдауға, соның iшiнде шағын және орта кәсiпкерлiктi және өндiрiс аясын дамыту үшiн қосымша жеке инвестициялар тартуға мүмкiндiк беретiн лизингтiк бизнестi дамыту қажеттiлiгi туындап отыр.
Сондықтан да көптеген кәсiпорындар үшiн техника-құралдарын жаңарту мол ақша қаражаттарын тартуды талап етедi, осы орайда инвестициялық қаражаттар тартуда лизингтiң ролi маңызды.
Менiң дипломдық жұмысымның негiзгi мақсаты Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының лизинг институтының ерекшелiктерiне құқықтық-теориялық талдау жасау болып табылады және осы лизинг қатынастарына байланысты кейбiр өзектi мәселелердi жан-жақты қарастырып кету болып табылады.
VI- I. ЛИЗИНГТIК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТҮСIНIГI ЕРЕКШЕЛIКТЕРI
1.1. Лизингтiк қатнастардың пайда болу және даму тарихы
Лизинг терминi ағылшын етiстiгi to leaseң, жалдауң немесе жалға алуң деген сөзден шыққан.
Лизингң ұғымын кең мағынада талқыланушылардың қатарындағы Е.Кабатова, Е. Чекмарев, В.Петровтың ойларынша, лизинг шартты қатынастардың күрделi кешенi және ол екi және одан көп шарттар негiзiнде, оның iшiнде ең алдымен сатып алу-сату және мүлiктi жалдау шарты негiзiнде жүзеге асырылады1.
Қазiргi кезде лизинг дегенiмiз – кәсiпкерлiк қызмет деген әр түрлi ойлар бар. Мысалы, Рессей ғалымы Горемыкин В.А. лизингтi банкiлiк немесе коммерциялық қызметтерге қарағанда кәсiпкерлiк қызметтiң жоғарғы деңгейiне жатқызады, өйткенi ол қаржылық бизнесте, өндiрiсте және құрал-жабдық пен мүлiк нарқында кең көлемде бiлiмдi қажет ететiнiн айтады2.
Лизингтiң жалға алудан айтарлықтай айырмашылығы бар. Лизинг алушы жалға алушы сияқты мүлiктi тек ұзақ пайдалануға ғана алмайды, сонымен қатар оған меншiк құқығымен байланысты сатып алушының мiндеттерi жүктеледi: мүлiк үшiн ақы төлеу мүлiктiң кездейсоқ жойылуынан болған зиянды өтеу, мүлiктi сақтандыру және техникалық қызмет көрсету, сондай-ақ жөндеу т.б. Бiрақ, мүлiктiң меншiк иесi лизинг берушiнiң өзi болады. Лизинг шарты нысанасының жойылуы немесе оны пайдаланудың мүмкiнсiздiгi қарызды толық өтеу мiндетiнен босатпайды. Егер жалға алу екi жақты мәлiме болса, лизинг келiсiм шарты үш жақты немесе көп жақты болады.
Толығымен былай деп айтуға болады: лизинг шартының негiзгi ерекшелiгi сонда, ол лизинг берушiнiң кепiлдi, жауаптылықты және тәуекелдi бөлу барысында, жалға алушылық шарттық қатыныстар сатып алу-сату шарты негiзiндегi құқықтық реттеумен ауысады.
Қаржылық лизингтiң ерекше маңызды белгiсi болып шартта бекiтiлген және өзгертiлмейтiн, тараптардың құқықтық жағдайына кепiлдiк беретiн мерзiм табылады.
Жалға алу шарты мен лизинг шарты тараптарының арасында тәжiрибеде қалыптасқан басқа да айырмашылық бар.
Лизинг бойынша төлемдердi есептегенде мүлiктiң сатып алу бағасы, лизинг шарты жасалған мерзiм, қалдық құны және үстеме бағалары есептелiнедi. Жалға беру кезiнде төлем мөлшерi көбiнесе нарықтық конъюктураға (сұраныс және ұсыныс) байланысты есептелiнедi. Жалға алу шартына қарағанда лизингте тәжiрибе көрсеткендей шарттың әрекет ету мерзiмi аяқталғаннан кейiн алдын ала келiсiлген баға бойынша мүлiк лизинг алушының жеке меншiгiнде қалады. Мұндай жағдайда бөлек шарт жасасу қажеттiгi туады.
Көптеген ғалымдар Лизинг шартында оның қатысушыларымен қарастырылған жағдайларға сәйкес лизингтiң бiрнеше түрлерi жөнiнде сөз етедi. Олардың арасын ашып көрсету көп жағдайда қиынға түскенмен де, тараптардың мақсаттарына байланысты лизинг шартында оның бiрнеше түрлерi көрiнiс табуы мүмкiн.
Лизигтiң негiзгi түрлерi ретiнде қаржылық (finance leasing) және жедел (operative leasing) лизинг қарастырылады. Лизингтi мұндай түрге бөлуге лизинг берушiнiң мiндеттерiнiң көлемi мен лизинг нысанасының қолданылуы уақыты себеп болып отыр. Қаржылық лизингте лизинг берушi үшiншi тұлғаның мүддесi үшiн құрал-жабдықты сатып алады, яғни мүлiктiң болашақта пайдаланылуын, оның құнын лизинг алушының кезектi төлемдерi арқылы, қалпында келтiре отырып, қаржаландырады. Лизингтiң басқа түрлерiнде де лизинг берушiнiң осындай мақсатының болуымен қатар, оған осы мүлiкке байланысты бiрқатар мiндеттерде жүктеледi (мысалы, техникалық қызмет көрсету).
Сондай-ақ ежелгi грек оқымыстысы Аристотель (б.э.д. 350.ж) өзiнiң Риторикасындаң Байлық - мүлiктi меншiк құқығы негiзiнде иеленуде емес, оны пайдалануды құрайдың3 деген болатын. Бұл пiкiр лизингтiң негiзгi мағынасын анықтап көрсететiндей: пайда табу үшiн мүлiктi өз меншiгiнде ұстау мiндеттi емес, оны пайдалану және пайда табу құқығын иеленудiң өзi жетiп жатыр.
Ағылшын авторы Т.Кларк лизинг сонау Аристотель заманынан белгiлi деп санап, Хаммурапи заңдарынан лизинг туралы бiрнеше ережелердi атап көрсетедi.
Лизингтiк шығу тарихы қазiргi кездегi еуропалық құқықтық жүйенiң дамуының негiзi болып табылатын Рим құқығынан бастау алады. Рим құқығында мүлiктi оған меншiк құқығынсыз шарт түрiнде және заттай құқық негiзiнде иелену институты кеңiнен белгiлi. Бiрiншi жағдайда бұл мүлiктi жалдау шарты(locatio-conducto rerum),екiншiден заттық құқық-бұл сервитуттық құқық, нақтырақ айтсақ, сервитуттың бiр түрi.Осы институтардың қайсысы лизингтiң түп тамыры болғанын анықтау, әрине қиыңға соғады.
Лизинг, көптеген ғалымдардың пiкiрiнше, меншiктiң қандай да бiр нақты түрлерiн жалға алумен ғана шектелмейдi. Тек қана ауылшаруашылығы құралдары мен қол-өнер құрал-жабдықтары ғана емес, сонымен қатар әскери техникалар да жалға берiлгенi тарихтан белгiлi.
Осыған сәйкес, иелену мен жеке меншiктi және иеленуден пайда алу мүмкiндiгiнiң болу идеясы құқықта ерте кезден-ақ белгiлi болған.
Көптеген ғалымдардың ойы, пiкiрi бойынша қазiргi мағынадағы лизинг 1952 жылы АҚШ-тың Сан-Франциско қаласында ең бiрiншi Лизинг компаниясының ашылуымен тұспа-тұс келедi.
Босх мырза Калифорния штатындағы азық-түлiк өндiрiсiмен айналысатын кiшiгiрiм фирманың басшысы болады. Әскери ведомстваның үлкен тапсырмасын орындау үшiн оған автокөлiк паркiн ұлғайту керек болады. Бұл фирманың қоры шағын болмағандықтан бұл мақсатта қолдану үшiн қаржы көздерi болмаған. Сонда Босх керектi автокөлiктердi жалға алуды жөн көрдi, сонымен оларды алу үрдiсiн қаржыландырды.
Мұндай операцияның өте тиiмдi екенiн байқап және кейбiр фирмалар оның жасаған операциясын қайталағысы келетiндiгiн естiп, Босх 20 мың доллар қоры бар"U.S.Leasing" фирмасын құрды.
Екi жылдан кейiн бұл фирма құны үш миллион доллар асатын автокөлiктер мен құрал жабдықтарды жалға берiп отырды. Осыдан кейiн Босх мырза акцияларға жария жазылу хабарландырып, қорында 400 мың доллар бар екiншi "Bothe Leasing Corporation" фирмасын ашады.
1990 жылы Төменгi Новгородта "Россия" лизингтiк фирмасын құрылады. Сонымен қатар, Россияда, әсiресе Москва мен Санкт-Петербург қалаларында "Колумб", "Агролизинг", "Лизинг", "Батлиз" сынды лизингтiк фирмалар құрыла бастады.
Банктердің лизингтік операциялары несиелік операцияларымен ұқсас болып келеді. Алайда, лизингтің несиеден айырмашылығын келісім-шартта көрсетілген төлемдер төленіп, мерзімі аяқталғаннан кейін де лизинг объектісінің лизинг берушінің меншігінде қала беруінен көруге болады. Ал, несиеде банктің меншік объектісі ретінде қарыз алушының берген кепілдігі қалады4.
Қазiргi кезде Қазақстанда лизинг төрт жолмен дамып отыр:
1.Аймақтық көтерме делдал фирмалар және Қазақстан келiсiм-шарт корпорацияларындағы компаниялардың басқаруындағы техникалық құралдарын жалға берумен айналысатын кәсiпорындар мен бөлiмшелер;
2.Коммерциялық банкiлердiң лизингтiк операциялары;
3.Жаңа құрылып жатқан маманданған лизинг фирмалары;
4.Халықаралық лизинг фирмаларының экспорттық, импорттық компенсациялық және тағы басқа да дамуы және шетел лизингтiк компанияларының республика территориясындағы қызметi.
Казақстанда 1992 жылдың ортасында экономиканың мемлекеттiк емес секторында 120-дай коммерциялық банкттер мен 20 лизингтiк фирмалар, соның iшiнде "Техникализинг", "Туранлизинг" сынды фирмалар қызмет еттi5.
Алғаш рет Қазақстан заңдарында "лизинг", терминi "ҚазССР-гi кәсiпкерлiктiң дамуы және шаруашылық қызмет еркiндiгi туралы" ҚазССР-нiң заңының 21 бабында қолданылады. Кейiн "лизинг" терминi келесi нормативтiк құқықтық актiлерде, көбiнесе, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қаулыларында көрiнiс тапты: 1994 жылғы 18 наурыздағы "Қазақстандық фракторлық компаниялар және транспорттық лизингтiк компаниялар құру туралы", 1994 жылғы 10 қазандағы "Азия лизинг" мемлекеттерiнiң қатысуымен лизингтiк компаниялар құру туралы", 1995 жылғы 23 желтоқсандағы "АӨК машинақұрылыс өнiмдерiн лизинг негiзiнде қамтамасыз етудi ұйымдастыру туралы" 1998 жылғы 15 сәуiрдегi "Ауылшаруашылығындағы ұйымдастыру шарттары мен тәртiбi жөнiндегi ереженi бекiту туралы", сондай-ақ басқа да нормативтiк актiлерде.
Бiрақ та жоғарыда келтiрiлген нормативтiк құқықтық актiлердiң бiреуiнде де "лизингке" анықтама берiлмедi. Тек, ""Агро-өндiрiс кешеннiнiң машинақұрылыс өнiмдерiн лизинг негiзiнде қамтамасыз етудi ұйымдастыру туралы" 1995 жылғы 23 желтоқсандағы Үкiмет қаулысы "ауылшаруашылығы лизингiне" анықтама берiлдi: "Ауылшаруашылығы кешенiндегi лизинг- бұл уақытша тартылған немесе еркiн ақша қаражаттарын инвестициялау есебiнен ауылшаруашылық кәсiпорындарын техникамен қамтамасыз ету деңгейiн жоғарылатуға бағытталған, көлiк, құрал-жабдықтарды және өндiрiстiк мақсаттағы үйлердi ұзақ мерзiмдi жалға алу".
Лизинг әлемнiң көптеген елдерiнде өз дамуын тауып, кәсiпкерлiк ұйымдастырудың пайдалы әдiстердiң бiрi болып саналғанмен, Қазақстанда әлi де болса оның даму нысандары мен жолдары анықталуда. Қәзiргi жағдайда көптеген кәсiпорындар өндiрiстiң техникалық жанаруына iрi мөлшердегi қаражаттарды салуды жүзеге асыра алмай отыр. Осыған байланысты барлық меншiк нысандағы отандық өндiрiстi қолдауға, соның iшiнде шағын және орта кәсiпкерлiктi және өндiрiс аясын дамыту үшiн қосымша жеке инвестицициялар тартуға мүмкiндiк беретiн лизингтiк бизнестi дамыту қажеттiлiгi туындап отыр. Шағын кәсiпкерлiктiң инвестициялық лизингтiк жоспарына қолдау көрсету осы процеске қатысатын негiзгi субъектiлерiн анықтауға негiзделуi қажет- олар ретiнде лизингтiк компаниялар түсуi керек.
Қазақстан Президентi 1990 жылғы 31 желтоқсандағы "Қазақстан Республикасындағы шағын кәсiпкерлiктi қолдау мен дамытудың мемлекеттiк бағдарламасы туралы" жарлығында атап көрсеттi: "Лизингтiк қатынастарды тезiрек енгiзу мақсатында оларды мемлекеттiк қолдау жөнiндегi бiрнеше шаралар жүргiзу керек. Солардың бiрi- Қазақстан Республикасының қазақстандық нарыққа әлемнiң алдынғы лизингтiк компанияларын тарту үшiн 1989 жылғы "Лизинг туралы" Оттава конвенциясына қол қоюы"6.
1.2. Лизингтiң түрлерi және лизингтiк операциялар
Лизингтің түрлерін бөліп көрсету олардың жіктелу белгілеріне байланысты болады.
Олар келесідей сипатталады: жалға алынатын объектіге қатысы бойынша; лизинг операциясын қаржыландыру түрі бойынша; лизингке берілетін мүліктің түрі бойынша; лизингтік мәмілеге қатысушылардың құрамына байланысты; лизингтік мүліктің өтелу дәрежесіне байланысты; лизингтік операциялар жүргізілетін нарық секторына байланысты; салықтық, кеден және амортизациялық жеңілдіктер мен преференцияларға қатысына байланысты; лизингтік төлемдердің ретіне байланысты.
Жалға алынатын мүлікке қатысы бойынша лизинг:
- Таза лизинг - бұл жағдайда мүлікті ұстау бойынша барлық шығындарды лизинг алушы төлейді және ол лизинг берушіге тек таза немесе нетто төлемдерді аударып отырады. Отандық лизингтік нарықтағы қызметтердің көбісі таза лизинг болып табылады.
- Толық лизинг - бұл жағдайда лизинг беруші мүлікті үстау бойынша барлық шығындарды қаржыландырады. Бағасы бойынша толық лизинг ең қымбат лизинг болып табылады, себебі лизинг берушінің мүлікті ұстау бойынша, қажетті шикізаттарды әкелу бойынша шығыстары өседі.
- Бөлшектік (частичный) лизинг - бұл жағдайда лизинг беруші мүлікті ұстау бойынша тек кейбір қызметтерді ғана өзіне алады.
Қаржыландыру түрі бойынша лизинг келесідей бөлінеді:
- Бір жолғы (срочный) лизинг - яғни мүлікті беру бір рет қана жүзеге асырылады.
- Қайталанылатын (возобновляемый) лизинг - бұл жағдайда бір лизинг келісім-шартының мерзімі біткен кезде, лизинг келісім-шарты жаңа кезеңге жасалады. Сонымен бірге белгілі бір уақыттан кейін объектінің тозуына және лизинг алушының қалауына байланысты жаңа мүлік берілуі мүмкін.
- Қайталанылатын лизингтің тағы бір түрі Бас лизинг - лизингтің бұл түрі лизинг алушыға жаңа келісім-шарт жасамай-ақ жалға алынатын мүлік тізімін толтыруға мүмкіндік береді.
Лизингтік мәмілеге қатысушылардың кұрамы бойынша лизинг:
- Тура лизинг - бұл жағдайда мүліктің иесі өзі объектіні лизингке береді. Негізінен мұндай мәмілені классикалық лизингтік мәмілеге жатқызуға болмайды, себебі лизингтік компания көрініс таппайды.
- Жанама лизинг - бұл жағдайда мүлік лизингке белгілі бір делдал арқылы беріледі. Бұл мәміле классикалық лизингтік мәмілеге ұқсас болып келеді, себебі мұнда лизинг алушы, лизинг беруші және жабдықтаушы көрініс табады.
- Бөлек (раздельный) лизинг (көп жақты лизинг) -лизингтің бұл түрі күрделі, үлкен объектілерге (әуетехникасы, теңіз кемелері, теміржол техникасы, бұрғылау қондырғылары) қаржы салымдарын жасау үшін қолданылады. Лизингтің бұл түрі топтық немесе акционерлік лизинг деп аталады, себебі мұнда бірнеше лизинг беруші, банктер жұмыс істеуі мүмкін.
Мүлік түріне байланысты лизинг:
- Жылжымайтын мүлік лизингі (ғимараттар мен ғұрылғылар);
- Жылжымалы мүлік лизингі (автомобиль, самолет, кемелер, техника, кұрал-жабдықтар);
Мүліктің өтелу дәрежесіне байланысты лизинг:
- Толық өтелетін лизинг (немесе толық өтелуге жақын) лизинг, яғни лизинг келісім-шартының мерзімі аралығында мүліктің толық немесе толыққа жақын амортизациясы есептеліп, лизинг берушіге мүліктің толық құны төленеді.
- Толық өтелмейтін лизинг - бұл жағдайда лизинг келісім-шартында көрсетілген мерзімде, мүлік тек белгілі бір дәрежеде ғана амортизацияланып,оның тек бір ғана бөлігі өтеледі.
Өтеліну белгілеріне байланысты лизинг:
- Шұғыл лизинг - бұл мүліктің қызмет ету мерзіміне қарағанда, оның пайдалану мерзімінің қысқалығын және мүліктің құнын толық өтемеуімен сипатталады.
- Қаржы лизингі - бұл уақытша пайдалануға берген лизинг затының мерзімі ішінде өзінің толық амортизациялық құнын төлеп шығуымен немесе өзін-өзі өтеуімен байланысты сипатталады. Қаржы лизингі үлкен күрделі қаржы жұмсалымын талап ететіндіктен де, оларды банктермен ынтымақтаса отырып жүзеге асырады.
Лизингтік операциялар жүргізілетін нарық секторына байланысты лизинг:
- Қшкі лизинг - бұл, оның қатысушыларының бір елден болып келуімен байланысты сипатталады.
- Халықаралық лизинг - бір тарап немесе барлық тараптардың әр елден болып келуін сипаттайды.
- Сыртқы лизинг - экспорттық және импорттық болып бөлінеді. Экспорттық лизингте шетел лизинг алушы болса, импорттық лизингте шетел лизинг беруші болып табылады.
Қшкі лизинг Қазақстан Республикасының заңдарымен реттеледі және субъектілері Қазақстан Республикасының резидетнтері болады.
Егер де лизинг беруші Қазақстан Республикасының резиденті болса, яғни лизинг объектісі Қазақстан Республикасының резидентінің меншігінде болса, онда халықаралық лизинг келісім-шарты Қазақстан Республикасының заңдарымен реттеледі. Ал, егер керісінше болса, онда халықаралық лизинг келісім-шарты сыртқы экономикалық қызмет облысындағы заңдарымен реттеледі.
VII- Лизингтік операциялардың түрлері
Қазіргі кезде дамыған мемлекеттердің шаруашылық тәжірибесінде лизингтің көптеген түрлері көрініс табады. Олардың ішінде негізгілері болып:
-Шұғыл лизинг;
- Қаржы лизингі;
- Қайтарылатын (возвратный) лизинг;
- Үлестік лизинг;
- Тура лизинг;
• Сублизинг;
Шұғыл лизинг
Шұғыл лизинг-ағымдағы жал туралы келісім. Әдетте бүл келісімнің мерзімі активтің толық амортизациялық кезеңінен аз болады. Яғни, келісім-шартта көрсетілген жал төлемдері активтің толық құнын өтемейді, сондықтан актив лизингке бірнеше рет беріледі.
Шұғыл лизингтің ең негізгі ерекшелігі-лизинг алушының келісім-шартты уақытынан бұрын тоқтата алуы. Сонымен бірге бұл келісімде лизингке берілетін объектіге ағымдағы техникалық қызмет көрсету және басқа қызметтер түрін көрсету туралы шарттар қарастырылады.
Шұғыл лизингтің негізгі объектілері тез тозатын (моральді) құралдар (компьютерлер, көшірме техникасы,оргтехниканың көптеген түрлері) және техникалық күрделі, үнемі қадағалауды қажет ететін техника (жеңіл және жүк автомобильдері, әуе кемелері және т.с.с.).
Жалпы лизингтің бұл түрі лизинг алушы үшін үнемді. Себебі уақытынан бұрын келісім-шартты тоқтату моральді ескірген құралдарды жаңа бәсекелестік қабілеттілігі жоғары құрал-жабдықтармен ауыстыруға мүмкіндік береді.Сонымен қатар егер лизинг алушы бір жолғы жобаларды іске асыру үшін мүлікті алған болса, оның одан әрі мүлікті үстау және сату жөніндегі қиындықтары туындамайды. Лизинг берушінің ағымдағы техникалық қызмет көрсетуі артық персоналды ұстаудағы қажеттілікті төмендетеді.
Сонымен бірге шұғыл лизингтің келесі кемшіліктері бар:
- басқа лизинг түрлеріне қарағанда қамбаттылығы, жал төлемдерінің жоғары болуы;
- аванстар мен алдын-ала төлемдерді салу қажеттілігі;
- уақытынан бұрын өтеу кезінде айып пұлдың төленуі;
- мүлік иелерінің тәуекелді төмендету мақсатында жасаған басқа да шарттары;
Қаржы лизингі
Қаржы лизингі жалға алушының төлемдері нігізінде жалға алынатын мүліктің толық амортизациялануын қарастыратын келісім. Келісімнің уақытынан бүрын жалды тоқтатуын қарастырмағандықтан, бұл келісім мүлік иесінің құралды сатып алу, оған техникалық қызмет көрсету бойынша барлық шығындардың орнын толтырып, қажетті табыс деңгейін қамтамасыз етеді. Лизингтің бұл түрі кезінде құралдарды орнату және ағымдағы қызмет көрсету бойынша барлық шығындар жалға алушы есебінен қаржыландырылады. Сонымен қатар көбінде бұл лизинг түрінде келісім уақыты біткен кезде жалға алушы негізгі құралды қалдық құны бойынша сатып алуға құқылы.
Шұғыл лизингке қарағанда қаржы лизингті кезінде мүлік иесінің тәуекелі едәір төмен болады. Былай қарағанда бұл келісім банктің ұзақ мерзімді несиесіне өте ұқсас болып келеді. Себебі құрал-жабдықтың құнының толық өтелуін, кезіңдік төлемдердің төленуін және жалға алушының өз міндеттемелерін орындамаған жағдайда оны банкрот деп атау құқығын қарастырады.
Қаржы лизингінің объектілеріне жылжымайтын мүлік (жер, ғимараттар мен құрылғылар), сонымен қатар ұзақ мерзімді өндіріс құралдары жатады.
Қаржы лизингі қайтарылатын және үлестік лизингтің базасы болып табылады.
Қайтарылатын лизинг
Қайтарылатын лизингті екі келісімнен тұратын жүйе ретінде қарастыруға болады. Бұл келісім кезінде құралдың иесі оны 3 тұлғаға сатады да, сол сәтте 3 тұлға жалға алушымен ұзақ мерзімді жал келісім-шартына отырады. Бұл кезде сатып алушы ретінде әдетте коммерциялық банктер, инвестициялық, сақтандыру немесе лизингтік компаниялар көрініс табады. Яғни келісімнің нәтижесінде мүлік иесі ғана ауысады, ал пайдаланушы өзгермейді.
Өз алдына инвестор сатушының мүлкіне меншік құқын кепілдікке ала отырып, мүлік иесін несиелендіреді деп айтуға болады. Мұндай келісімдер негізінен іскерлік белсенділіктің төмендеуі кезінде, кәсіпорындардың қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі.
Үлестік лизинг
Үлестік лизинг - қаржылық лизингтің бір түрі. Лизингтің бұл түрі 3 жақтың (инвестордың) қатысуын қарастырады. Әдетте инвестор түрінде банк, сақтандыру немесе инвестициялық компаниялар жұмыс істейді. Бұл келісім кезінде лизингтік компания ұзақ мерзімді жал келісім-шартын жасап, лизингтік объектіні тартылған қаражаттар есебінен сатып алады. Алынған займның кепілі ретінде әдетте сатып алынатын мүлік немесе негізгі құрал болып табылады, тартылған қаражаттар болашақ кезеңдердегі лизингтік төлемдер есебінен өтеліп отырады. Сонымен қатар лизингтік компанияның салықтық және займды өтеу кезінде жеңілдіктерді пайдалануға мүмкіншілігі туады.
Лизингтің бұл түрінің негізгі объектілеріне қымбат бағалы активтер (пайдалы қазбалар кенорны, өндіруші салалар құрал-жабдықтары).
Тікелей лизинг
Лизингтің бұл түрі кезінде жалға алушы жалға берушімен қажетті құрал-жабдықтар мен негізгі құралдарды жалға беру туралы келісім-шарт жасасады. Көп жағдайларда лизинг беруші мен лизинг объектісін өндіруші бір тұлға болады. Яғни келісім-шарт тікелей өндірушімен жасалынады. Әлемдегі өз өнімін лизинг негізінде сататын ірі компанияларға ҚВМ, Хегох, ОАТХ, көптеген әуекемелерін, теніз кемелерін және автокөліктерін өндіруші компаниялар жатады. Мысал үшін, Даймлер-Крайслерң және ВМW концернлері ірі лизингтік компаниялардың құрылтайшылары болап табылады және осы компаниялар арқылы өздерінің автокөліктерін өткізеді.
Сублизинг
Сублизинг - сублизинг келісім-шартымен рәсімделетін, лизинг объектісін пайдалану құқығын 3 тұлғаға берумен сипатталатын ерекше қатынастар түрі.
Сублизинг кезінде сублизингті іске асырушы түлға лизинг объектісін лизинг берушіден лизинг келісім-шарты негізінде 3 тулғаға уақытша пайдалануға береді. ғ 78-II 05.07.2000 ж. Қаржы лизингі туралың ҚР 3-на сәйкес лизинг алушының лизинг төлемдерін төлеу бойынша өзінің міндеттемелерін 3 тұлғаға аударуға тиым салынады.
Объектіні сублизингке беру кезінде лизинг берушінің жазбаша рұқсаты міндетті тұрде болу керек.
Халықаралық сублизинг халықаралық лизингтің бір түрі болғандықтан, ол да халықаралық лизингтік заңдарға сай жүзеге асырылуы керек. Халықаралық сублизингтің бір ерекшелігі ретінде лизинг объектісінің Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы арқылы тек сублизинг келісім-шартының мерзімі аралығында ғана өтуін көрсетуге болады. Қазақстан Республикасында лизинг шартын құқықтық реттеу
Өзара байланысты субьектілердің мүдделерін ескере отырып, оларды құқықпен қамтамасыз ету - лизингтік механизм тиімділігінің ең маңызды шарттарының бірі.
Қазақстандағы лизинг қүқықтық орта құруда және шаруашылық операциялардың белгілі бір формасы ретінде қалыптасудың үш кезеңін өтті.
Бірінші кезеңде лизинг туралы заңның болмауы кәсіпкерліктің осы түрінің дамымағандығымен байланыстырылады.
Екінші кезеңде лизинг қызметі арнайы нормативті және заң актілерінсіз арендаға сәйкес жүзеге асырылды. Мұндай белгісіздік лизинг процесіне қатысушылардың қызметіндегі қауіп деңгейін ұлғайтты және кәсіпкерлік инициативаға бөгет жасап, ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін машықта қолдануға шек қойды.
Үшінші кезеңде лизинг шарттарының арнайы базасы жедел қалыптаса бастады.
Қазақстанда "лизинг" термині бірінші рет азаматтық заңдарда емес, банк операцияларын басқаратын заңдарда қолданыла бастады. Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің 1990 жылғы 6-желтоқсандағы қаулысымен бекітілген "Қазақ ССР экономикасын тұрақтандыру және нарыққа өту" бағдарламасындағы "Қаржылық-несиелік саясат" бөлімінде банктердің қызметіне "лизинг-факторинг" операциялары кірді7.
Қазіргі таңда лизинг 1999 жылғы 1-шілдеден бастап күшіне енген Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінде (ерекше бөлім) заңды түрде бекітілді. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде тек қана мүлікті жалдау түжырымы бар, ал лизинг туралы тұжырым жоқ, соған сәйкес ол лизингтің құқықтық шеңберін анықтай алмайды.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексіне терең өзгерістер енгізілгенімен, ол 1963 жылғы 28-желтоқсанда қабылданған түрінде әрекет істеуде. Бірақ Жаңа Азаматтық кодексте (ерекше бөлім) лизинг тү-жырымы баяндалған жэне оған "лизинг шарты бойынша лизинг беруші лизинг алушы көрсеткен мүлікті сатушыдан меншігіне алып, оны лизинг алушыға ақы төлеп уақытша иеленуге және кәсіпкерлік мақсатта пайдалануға беруге міндеттенеді" деген анықтама берілген.
Сонымен қатар, лизинг қызметі салықты есепке алу мақсатында салық туралы заңда да көрсетілген.
"Салықтар және бюджетке міндетті төлемдер туралы" 1995 жылғы 24-сәуірдегі Заңына Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығымен толықтыру және өзгерту арқылы "лизинг, лизинг бойынша операциялар" деген түсініктер енгізілді.
Біздің республикамызда ұзақ уақыт бойы нормативтік базаның болмағандығына қарамай, лизинг қаржы арендасы ретінде кәсіпкерлік қызмет субьектілерінің машығында қолданылып жүргенін жоққа шығаруға болмайды. "Банктер мен банк қызметі" туралы 1995 жылғы 31-тамызда қабылданған заңның күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығында көрсетілгендей, банк туралы заңдар екінші дәрежедегі банктердің лизинг операцияларымен айналысу мүмкіндігін қарастырады.
Тек Ұлттық Банктің лицензиясы бар банктер ғана лизинг операцияларын жүзеге асыра алады.
Бұл кепілдік 30-баптың 3-тармағының астында бекітілген.
Осы уақытқа дейін лизинг қызметінің жұмыс тәртібін белгілейтін басқа да нормативтік актілер, Үкімет пен мемлекеттік басқа органдардың қаулылары қолданылып келді. Мысалы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің "Азияттық Банкті дамытудың бағдарламалық займын ауылшаруашылық секторлар үшін жүзеге асыру туралы" 1996 жылғы 15-шілдедегі Қаулысы лизинг негізінде қаржыландыруды ең алғаш рет ұсынған болатын.
Сонымен қатар лизинг қызметіне "Инвестициялар туралы" Қазақстан Республикасының заңы, дәлірек айтқанда "Инвестициялар туралы" 2003 жылғы 8-қаңтардағы Қазақстан Республикасының заңы және де лизинг бизнесінің экономикалық қызметіне байланысты басқа да заңдар қарастырған инвестициялық құқықты жүзеге асырудың құқықтық және экономикалық режимі кіреді.
Қазақстан Республикасының кедендік заңы бекіткен шетелге шығару және шетелден әкелу режимі қолданылатын лизинг нысаналарының тізімін Қазақстан Республикасының Үкіметі анықтайды.
Сонымен қатар лизинг қызметі көп жақты және екі жақты халықаралық келісім-шарттармен басқарылады. Осы халықаралық құжаттардың нормалары мемлекет ішіндегі заңдардың нормаларынан басым келеді.
2000 жылғы 5-шілдеде "Қаржы лизингі туралы" Заң қабылданды. Осы заң қаржы лизингі процесінде пайда болатын қатынастарды реттейді жэне бұл заң инвестицияларды лизинг қызметі негізінде жұмылдандыруға бағытталған.
Біз өткен тарауда кейбір жалпы ережелерді, лизинг қатынастарының құқықтық негіздерін, "Қаржы лизингі" туралы Заңның негізгі түсініктерін қарастырдық. Лизинг шарты лизинг қатынастарының негізі болғандықтан, біз шарт жасаудың талаптары мен шарттарын анықтағымыз келді8.
II.ЛИЗИНГ ШАРТЫНЫҢ ТҮСIНIГI, ЕРЕКШЕЛIКТЕРI оның АЗАМАТТЫҚ ШАРТТАР ЖҮЙЕСIНДЕГI ОРНЫ
2.1.Лизинг шартының түсiнiгi, құқықтық табиғатының еркшелiктерi
Қазiргi заманның азаматтық құқығында маңызды және айтысты сұрақтарының бiрi лизинг шартының түсiнiгiне анықтама беру, оның азаматтық құқықтық шарттар жүйесiндегi орны және де оның құқықтық табиғаты анықтауға байланысты. Лизингтiң заңды және экономикалық табиғаттың анализдеуге анықталған көптеген ұлттық және шетел әдебиеттерi шығарылған. Бiрақта, кейбiр авторлар өз жұмыстарында экономикалық және заңды деген ұғымдарды қосып қарастырады, осыған орай олар лизингтi экономикалық құқықтық категория ретiнде қарастырады, ол дұрыс емес деп ойлаймыз. Мысалы, Е.Н. Чекмарева лизингтiң экономикалық негiздерiн қарастыра отырып, коммерциялық кредитпен салыстырады. Оның ойынша лизинг пен коммерциялық кредиттiң негiзгi айырмашылығы меншiкке байланысты.
Ол былай жазады: "лизингте пайдалану құқығы иелену құқығынан бөлiнедi. Лизинг берушi лизинг мүлкiн берген соң иелену құқығынан сақтап қалады, ал лизинг алушыға тек пайдалану құқығы өтедi" дейдi9. Менiмше бұл ой дұрыс емес. Мүлiк жалдау шартында жалға алушыға тек пайдалану және иелену құқығы өтедi, бiрақ лизинг берушi меншiк құқығын сақтап қалады. Лизинг алушыға пайдалану құқығы мен иелену құқығының берiлуiнiң негiзi бар, лизинг алушы тек пайдалы заттарды алғаннан басқа, ол титульдiк иесi ретiнде қарастырылады.
Лизинг алушы лизинг мүлкiнiң титульдiк иесi ретiнде, үшiншi тұлғалардың құқықка қарсы әрекеттерiнен қорғалу құқығы берiледi. Ондай құқық заңда көбiне меншiк иесiне берiледi.
05.07.2000 ж. ҚР "Қаржылық лизинг туралы" заңының 7 бабына сәйкес лизинг алушыға лизинг заттың қорғау құқығы лизинг берушiмен бiрдей берiледi. Лизинг алушы лизинг шартының мерзiмi iшiнде сотқа талап арыз беру және басқа да әдiстердi қолдану арқылы өз атынан қорғай алады10.
Лизинг алушыға тек титульдiк иесi статусынан басқа, заң шығарушыларға лизинг мүлкiне меншiк құқығын қарастырған кезiнде, қолдану (следование) құқығын қарастырған жөн, өйткенi ол да мүлiктiк құқықтың негiзгi белгiлерiнiң бiрi ҚР "Қаржылық лизинг туралы" заңының 5-шi бабына сәйкес лизинг мүлкiнен меншiк құқығы, шаруашылық жүргiзу және оралымды басқару құқығы басқа тұлғаға өтуi лизинг шартының бұзылуына негiз бола алмайды. ҚР азаматтық заңдарында лизинг шартына байланысты көптеген даулы мәселелер бар. ҚР АК-де лизингтi мүлiк жалдаудың бiр түрi ретiнде, кәсiпкерлiк қызмет ретiнде қарастырылады. ҚР АК-нiң 565 бабына сәйкес лизинг шарты бойынша лизинг берушi лизинг алушы көрсеткен мүлiктi сатушыдан меншiгiне сатып алуға және лизинг алушыға осы мүлiктi ақы төлеп уақытша иеленуге және кәсiпкерлiк мақсатта пайдалануға беруге мiндеттенедi11.
Бiздiң ойымызша аталған бапта лизинг шартының түсiнiгiне қаржылық, жедел және экспулатациялық лизинг та кiредi. Бiздiң бiлуiмiз бойынша қаржылық лизингте жалға алу мерзiмi лизинг нысанасының қызмет ету уақытымен бiрдей болғандықтан, лизинг алушы шарт мерзiмi iшiнде лизинг мүлкiнiң құнын лизинг берушiге толық өтеп бередi. Ал жедел лизингте лизинг мүлкi жалға берiлетiн мерзiмi оның қызмет ету мерзiмiнен әлде қайда кем болғандықтан лизингтiк төлемдер лизинг берушiнiң шығындарын толық өтемейдi. Шарт мерзiмi бiткеннен кейiн жедел лизинг бойынша лизинг берушiге қайтарылады. Лизинг берушi кейiн оны тағы да жалға бере алады, бiрақ қайта жалға берген кезде ҚР АК-нiң нормасы бойынша мүлiктi жалдау шартымен жасалуы тиiс. Өйткенi, бұл шартта лизингтiң белгiлерi жоқ, ол арнайы лизинг алушы үшiн лизинг берушiнiң белгiлi бiр мүлiктi сатып алу белгiсi. Cонымен, бiз жедел мен қаржылық лизингтердiң негiзгi айырмашылығы шарт мерзiмiнде екенiнiн бiлдiк. Бiздiң ойымызша жедел лизингтiң қажетi жоқ деп есептеймiз және де ҚР заңдарында жеке жедел лизингi туралы ештеңе нақты айтылмаған. ҚР АК-нiң 380 бабына сәйкес тараптар заңда белгiленген де, белгiленбеген де шарттар жасауға құқықтары бар12.
Ал ҚР "Қаржылық лизинг туралы" заңының 2 бабына сәйкес лизинг инвестициялық қызметiнiң бiр түрi ретiнде былай қарастырған:
1.Лизинг берушi шартта көрсетiлген белгiлi бiр мүлiктi сатушыдан алуды және оны лизинг берушiге белгiлi бiр ақы үшiн белгiлi бiр мерзiмде, белгiлi бiр шарттармен уақытша кәсiнкерлiк мақсатқа иеленуге пайдалануға беруге мiндеттенедi. Бұл орайда лизинг нысанасы лизинг алушыға берiлетiн мерзiм ұзақтығы жөнiнен нысанасының барлық немесе елеулi құнының (кемiнде80%-ң) амортизациясы мерзiмiнен шамалас немесе одан ұзақ болады.
2.Лизинг алушы лизинг шартын жасау кезiндегi баға бойынша лизинг нысанасы құнының барлық немесе елеулi бөлiгiнiң (кемiнде80%-ң) өтелуi, амортизациясы ескерiле отырып, есептелетiн лизинг шартына сәйкес төленуге тиiстi, жүйелiк кезеңдiк төлемдердi төлеп отыруға мiндеттi. Бұл орайда лизинг шарттының қолданылу мерзiмi аяқталғаннан кейiн немесе ол аяқталғанға дейiн лизинг алушы лизинг шарттында көзделген толық соманы төлеген жағдайда, егер осылай оның лизинг шартында көзделген болса, лизинг нысанасы лизинг алушының меншiгiне ауысады.
31.08.1995 ж. ҚР Президентiнiң "Қазақстан Республикасындағы банктер және банктiк қызмет туралы" Жарлығының 30 бабына сәйкес лизинг – мүлiктi жалға беру кезiнде, жалға берушi бүкiл шарт мерзiмiнде мүлiкке меншiгiн сақтап қалатын шарт ретiнде қарастырылады13.
12.06.2001 ж. ҚР "Салық және бюджетке төленетiн басқада мiндеттi төлемдер туралы" Кодексiнде қаржылық лизинг басқаша анықталады. ҚР заңдарына сәйкес жасалған лизинг шарты бойынша амортизациялауға жататын негiзгi құралдарды беру, егер ол мынадай шартттарға сәйкес болса:
1.Негiзгi құралдарды лизинг алушының меншiгiне беру және лизинг алушыға негiзгi құралдарды тiркелген бағамен сатып алу жөнiнде құқық беру лизингi шартында белгiленсе.
2.Қаржы лизигнiнiң мерзiмi негiзгi құралдардың пайдалы қызметi мерзiмiнiң 80%-нен асса, ол қаржы лизингi болып табылады.
Сонымен азаматтық, салық, банкiлiк заңдарда лизинг шарты, соның iшiнде қаржылық лизинг шартына нақты бiр тұрақты анытама берiлмеген. Лизинг шартының түсiнiгiн анықтаудан басқа қазiргi кезде ғылыми әдебиеттерде даулы мәселелердiң бiрi ол лизинг шартын көпжақты мәмлеге жатқызуға болама деген сұрақ. Е.А.Суханов14, Ю.И. Свядосц15, Е.А. Павлодский16, Л. Комаровтың17, К.Шмидгоффтың18 басқа да ғалымдардың ойынша классикалық қаржылық лизинг үш жақты мәмле,оның қатысулары лизинг берушi, лизинг алушы, лизинг сатушы. Бұл мәселе "Халықаралық қаржылық лизинг туралы" УНИДРУА Конвенциясында бекiтiлген, 1988ж. 29 мамыр Оттава (Канада) қаласында қабылданған. Бiрақ бiздер бұл оймен келiспеймiз, өйткенi көпжақты мәмле үщiн, екi жақты мәмлеге қарағанда, мәмле қатысушыларының мүдделерi бiр бағытта болуы қажет. Мысалы: бiрiгiп қызмет ету шартында, көпжақты шарт болып табылатын тараптардың құқықтары мен мiндеттерiнiң мүдделерi бiр бағытта болады және өз мазмұны бойынща қарама-қарсы болмауы тиiс. Керсiнше, кез-келген екi жақты мәмледе мүдделерiнiң бағыты қарама-қарсы болып табылады және соған орай құқықтары мен мiндеттерi, әрекеттерi де қарама-қарсы болады. Ал лизинг шарты бойынша лизинг берушi көрсеткен мүлiктi сатушыдан меншiгiне сатып алуға және лизинг алушыға осы мүлiктi белгiлi бiр ақыға уақытша иеленуге және кәсiпкерлiк мақсатта пайдалануға беруге мiндеттенедi. Ал лизинг алушы осы мүлiктi алуға және ақысын белгiленген мерзiмде төлеуге мiндеттенедi. Ал сатып алу – сату шартында, лизинг берушi мен сатушы арасында жасалатын лизинг берушi лизинг мүлкiнiң ақысын төлеуге мiндеттенедi, ал сатушы мүлiктi лизинг берушiнiң меншiгiне аударып, сонымен қоса лизинг алушыға сол мүлiктi жеткiзiп беруге мiндеттенедi. ҚР "Қаржылық лизинг туралы" заңының 13 бабына сәйкес лизинг шартын үш жақтың қатысуымен жасауға мүмкiндiк бередi, олар лизинг берушi, лизинг алушы, лизинг сатушы. Бiрақ менiң ойымша бұл жерде екi екi жақты мiндеттемелер туындайды: бiрiншi- лизинг шартынан , екiншi- сатып алу – сату шартынан.
Лизингтiк мәмiленiң классикалық моделi былай көрсетiлген. Болашақ лизинг алушы тауар тасымалдаушыны тауып, өз қаражаты мен басқа да мүмкiндiктерi жоқтығынан, лизингтiк мәмiлеге қатысу үшiн, қаражаты жағынан және басқа да мүмкiндiктерi жағынан бар болып тұрған лизинг берушiге өтiнiшпен барады. Осыдан бiз лизингтiк мәмiледе үш тараптың қатысатынын бiлемiз. Олар: лизинг берушi- лизингтiк қызметтi жүзеге асыратын заңды тұлға немесе жеке кәсiпкер, лизинг алушы-кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыратын заңды тұлға немесе жылжымайтын мүлiктi кәсiпкерлiк мақсатқа алушы жеке кәсiпкер.Сатушы-сатып алу-сату шарты бойынша лизинг нысанасын лизинг берушiнiң меншiгiне беретiн және кейiн оны лизинг шарты бойыша лизинг алушыға беруiн қамтамасыз ететiн заңды және жеке тұлға. Лизинг шарттың тараптарына қатысты заң ғылымда әлi де шешiлмеген мәселелер бар, ол лизинг шарты екi жақты ма, үш жақты ма, әлде көпжақты ма деген сұрақтар. Е.А.Суханов лизинг шартын екi жақты дейдi, яғни тарап ретiнде жалға берушi мен жалға алушы деп қараған. С.Королев лизинг мүлкiн сатып алу-сату шартын үш тұғаның пайдасына) жасалатын шарт ретiнде қарастыруды ұсынады.
ҚР АК-сi бойынша лизинг шарты екi жақты шарт ретiнде белгiлеген, яғни ол лизинг берушi мен лизинг алушы арасындағы шарт Ал ҚР "Қаржылық лизинг туралы" заңында лизинг инвестициялық қызмет ретiнде қараған және лизингтiк мәмiлеге жанадан аңықтама берiлген. Ол белгiлi бiр азаматтық құқықтар мен мiндеттердi анықтау, өзгерту және тоқтатуға бағытталған, лизинг тараптарының әрекетерiнiң жиынтығы ҚР АК-нен айырмашылығы, бұл заңда тараптардың үшеуi қарастырылған, ол лизинг берушi, лизинг алушы және сатушы. Осыдан заңда лизинг екi жақты мәмiлеге болады, егер де бiз оны екi шарттық комплексi ретiнде қарасақ және де үш жақты мәмiледе болуы мүмкiн, егер де екi жақтың келiсiмен сатушы да, шарттың қатысушысы ретiнде қарастырылса. Бұл шарт аралас сипатта болады. Бiздiң ойымызша лизингтiң қызметiнiң жедел дамуын ескере отырып, лизингтiк мәмiленiң субъектерiн ұлғайтуды қажет деп есептемеймiз.
Жоғарыда айтылғандай ҚР АК-ң 565-бабы мен ҚР "Қаржылық лизинг туралы" заңының 2 бабына сәйкес лизинг нысанасы тек кәсiпкерлiк мақсатта пайдаланылуы тиiс.
Осыдан, бiз жеке кәсiпкер ретiнде тiркелмеген азамат және коммерциялық емес ұйымдар жылжымайтын мүлiктi лизингке ала алмайтынын бiлемiз.
Келесi даулы мәселе ол лизинг шартын жасау тәртiбi, егер де бiз оны екi шарттың комплексi ретiнде қарастырсақ: сатып алу-сату шарты осыған байланысты қазiр практикада проблема туындап тұр, ол қай шарт бiрiншi жасалады ҚР АК-ң 565-бабы мен ҚР "Қаржылық лизинг туралы" заңының 15- бабына сәйкес бiрiншi лизинг шарты сосын сатып алу-сату шарты жасалады деп бекiтiлген. Р.А.Маметова мен Г.П. Дорошеваның ойынша бұл мәселе былай шешiледi: қол қойылатын документтер пакетiне алдын ала шарт қосу, мысалы, лизингтiк келiсiм. Олардың ойынша лизингтiк мәмiле келесi этаптармен жүзеге асырылуы тиiс:
-лизинг шартын жасау туралы келiсiм, оның мақсаты сатушымен лизинг мүлкi бойынша сатып алу- сату шартын жасау және тараптар арасында лизинг шартын жасау
-лизинг мүлкiн сатып алу жүзеге асырылады.
-лизинг шартының өзi жасалады
-берiлетiн лизинг мүлкiн алу актiсiне қол қойылады19.
Негiзгi және орталық шарт болып, лизинг шарты болып табылады, ал қалған шарттар лизинг шартын жүзеге асыру үшiн көмектесу мақсатында жасалады. Бұл ойдың дұрыс тағы да бар, оған алдын-ала шартты жатқызуға болады, өйткенi шарт жасалғаннан кейiн, шартты жүзеге асырылмағаны үшiн емес шартқа отырмағаны үшiн жауапкершiлiкке тартылады. Бiрақ оның бұл құжаттар пакетiне заңды түрде қосылуы бұл қызметке қызығушылықты төмендетедi немесе кедергi келтiруi мүмкiн. Сондықтан екi шарттың комплексi ретiнде қарастырғанымыз жөн.
Лизинг шарты лизинг беруші, лизинг алушы және сатушы (жабдықтаушы) арасындағы лизинг келісім-шартты жүзеге асыру үшін қажетті келісім-шарттар жиынтығы.
Лизинг объектісі ретінде ғимараттар мен құрылыстарды, машиналарды, құрал-жабдықтарды, транспорттық құралдарды, жер учаскелерін және т.б. тұтынылмайтын заттарды қарастыруға болады. Бағалы қағаздар мен табиғи ресурстар лизинг объектісі болып табылмайды.
Лизингтік мәмілеге келесі субъектілер қатыса алады:
- Лизинг беруші - лизингтік мәмілені іске асыру барысында меншікті немесе тартылған ақша қаражаттары есебінен лизинг объектісін сатып алып, лизинг алушыға белгілі бір төлемге, уақытқа және шарттар негізінде уақыты біткен кезде меншік құнының ауысуымен немесе ауысуынсыз уақытша пайдалануға беретін жеке немесе заңды тулға.
- Лизинг алушы - лизинг келісім-шартына сәйкес лизинг объектісін белгілі бір төлемге, уақытқа және шарттар негізінде уақытша пайдалану үшін алуға міндетті жеке немесе заңды тұлға.
- Мүлікті сатушы (жабдықтаушы) - лизинг берушімен сату-сатып алу шарты негізінде лизинг берушіге немесе лизинг алушыға белгіленген уақытта лизинг объектісін сатушы жеке немесе заңды тұлға.
- Банк (немесе басқа да несиелік мекеме) - лизинг объектісін сатып алуға қажетті қаржы ресурстарын беретін заңды тұлға.
Сонымен қатар лизинг нарығындағы арнайы субъектілерді көрсетуге болады. Оларға:
- Сақтандыру компаниясы - лизинг мәмілесін іске асыру кезінде пайда болатын әр түрлі тәуекелдерді сақтандыратын заңды тұлға.
Дамыған мемлекеттердегі қаржы лизингінің жағдайын талдай отырып, лизингке берілетін объектілерді келесі топтарға бөлуге болады:
- Транспоттық (ұшақтар, автомобильдер, су кемелері, темір жол вагондары және т.б.);
- Байланыс құралдары (радиостанциялар, спутниктер және т.б.);
- Ауыл шаруашылық құрал-жабдықтары;
- Құрылыстық топ (крандар, бетонараластырушылар және т.б.);
- Басқа да құралдар;
Лизинг әлемiнiң көптеген елдердiң кең дамып, кәсiпкерлiк қызметтi ұйымдастыруды тиiмдi әдiстерiнiң бiрi болып саналғанымен, Қазақстанда әлде де болса оның даму жолдары анықталу үстiнде. Қазiргi кезде көптеген кәсiпорындар өздерiнiң техникаларын жаңартуға iрi мөлшердегi ақша қаражаттарын салуға мүмкiншiлiгi жоқ дағдарыс жағдайында өндiрiс шеңберiн кеңейтуге қосымша инвестициялық қаражаттар тартуда лизингтiк бизнестiң ролi маңызды екенi белгiлi болып отыр.
Өндiрiс орындарындағы жабдықтардың тозуы және моральдi ескiруi, негiзгi қорды жаңартуға қаржылық ресурстардың болмауы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz