Сыйға тарту шартының ұғымы
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе 2
I. Сыйға тарту шарты 4
1.1. Сыйға тарту шартының ұғымы 4
1.2. Сыйға тарту шартының нысаны 8
1.3. Сыйға тарту шартының элементтері 10
1.4. Сыйға тарту шартының тараптары 13
II. СЫЙҒА ТАРТУ ШАРТЫНЫҢ МАЗМҰНЫ жӘне СЫЙҒА
ТАРТУ ШАРТЫ бойынша жауапкершiлiк 18
2.1. Сыйға тарту шарты бойынша тараптардың құқықтары мен мiндеттерi 18
2.2. Сыйға тарту шарты бойынша жауапкершiлiк 26
III. Мүлiктi меншiкке беру туралы мiндеттемелер
жүйесiндегi Өзгеде шарттардың сыйға тарту
шартынан айырмашылықтары 30
Қортынды 51
Пайдаланылған Әдебиеттер 53
Кiрiспе
Мемлекетiмiз тәуелсiздiк алған кезден бастап және елiмiз нарықтық экономикалық реформалар жағдайына көшуiне байланысты мүлiктiк мүдделердiң мәнi жоғарлай түстi. Осыған байланысты азаматтық құқық саласының сыйға тартыу институтының маңызы арта түсуде.
Сыйға тарту шарты – мүлікке билік жүргізудің заңды амалы. Ол мүлікті ерікті беру актісін бекітеді және меншік құқығының ауысуын реттейді. Осы арқылы сый алушының айналадағыларға қатысты мүдделері қамтамасыз етіледі және ол өзіне берілген құқықты заңсыз араласудан қорғау қабілетіне ие болады. Кеңес Одағы уақытындағы азаматтық заңнамада сыйға тарту шарты тек қана реалды болуы мүмкін еді. Сыйға тарту шартына қатысушылары өздерінің еріктері бойынша реалды немесе консенсуалды мінез беруі жалпы алғанда қазіргі заман талабына сай келеді. Сыйға тарту қатынастарында өкiлдiкке жол берiледi. Сыйға тарту шартын жасау үшiн жалпы сенiмхат қолданылуы мүмкiн емес. Сый берушi берген сенiмхатта сый алушы аталу керек және сыйдың пәнi, көрсетiлу керек, онсыз сенiмхат жарамсыз болып табылады. Сыйға тарту шартында әмбебап құқықтық мирасқорлық туралы ережелердiң қолданылуында айырмашылықтар бар. Сыйға тартудың консенсуалды шарты (болашақта сыйға тартудың уәдесi) оның орындалуы жеке несие берушiге (сыйға алушыға) арналған мiндеттеменiң пайда болуына әкеледi.
Жалпы сыйға тарту шарты көп көздесетiн азаматтық-құқықтық шарттардың қатарына жатады және де сыйға тарту шарты құқықтық және теориялық тұрғыдан алғанда жеткiлiктi дәрежеде жақсы реттелген деп айтуға болады. Соған қарамастан сыйға тарту шарты шартының өзiндiк ерекшелiктерi әлi де болса толық зерттелiп болған жоқ. Осы тұрғыдан алғанда менiң дипломдық жұмысымның тақырыбына арқау болып отырған сыйға тарту шарты құқықтық әрi теориялық жақтан өзектi сипатқа ие деп айтуға болады.
Сыйға тарту шарты әсiресе Қазақстан Республикасы тәуелсiздiк алғаннан кейiн өте жақсы қарқынымен дами бастады.
Оған себеп болған басты жағдай әрине 1994 жылдың 27 желтоқсанында Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң жалпы бөлiмiнiң қабылдануы болатын. Сыйға тарту шартының жалпы азматтық шарттар жүйесiнде аса маңызы бар. Себебi, бұл сыйға тарту шартының пәнi болып келетiн мүлiктi тұрақты меншiк иесi ретiнде пайдаланушы тараптардың мүдделерiне сай келедi.
Қазақстан Республикасы тәуелсiздiк алып нарықтық экономикалық қатынастарға көшкелi берi елiмiздiң ұлттық заңнамаларында жекелеген айрықша мазмұны бар жаңа шарттармен қоса азаматтық құқықтағы бұрынғы ескi шарттар жаңаша мазмұнға ие болған болатын соның бiрi сыйға тарту шарты. Алайда сыйға тарту шарты кезiнде кеңестiк азаматтық құқық аясында да болғаны рас, бұл кезде, яғни нарықтық қатынастардың тапшылығы кезiнде сыйға тарту шартын, бiржақты және реалдық шарт деп қарастырып келгенi рас. Қазiр, әрине сыйға тарту шартын толық қанды қолданылуға және кеңес дәуiрi кезiндегi сыйға тарту шартын қазiргi сыйға тарту шартымен, салыстыруға болмайды.
Менiң дипломдық жұмысымның негiзгi мақсаты –ол Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес, сыйға тарту институтының теориялық және құқықтық аспектiлерiне байланысты мәселелердi мүмкiндiгiнше жан-жақты қарастырып оған талдау жасау арқылы оның маңызды мән-жайларын ашып көрсету, сондай-ақ сыйға тарту шартының ерекшелiктерiн басқа азаматтық шарттар түрiмен салыстыра отырып талдау болып табылады.
I. Сыйға тарту шарты
1.1. Сыйға тарту шартының ұғымы
Сыйға тарут шарты бойынша бір тарап (сыйға тартушы) басқа тараптың (сыйды алушының ) меншігіне затты немесе өзіне немесе үшінші адамға мүмліктің құқықты (талапты) тегін береді немесе беруге міндеттенеді, не оны өзінің немесе үшінші тұлғаның алдындағы мүліктік міндеттен босатады немесе босатуға міндеттенеді.
Қайтарымсыздылық - сыйға тарту шартының ең негізгі белгісі болып табылады. Затты немесе құқықты қарсы беру не қарсы міндеттеме болған кезде шарт сыйға тарту шарты деп танылмайды. Сыйға тарту (кей кездері) белгілі жағдайларда азаматтар мен заңды тұлғалардың мүліктік аймағындағы қажеттіліктерін қанағаттандыру қызметін атқарады. Сыйға тарту шарты – мүлікке билік жүргізудің заңды амалы. Ол мүлікті ерікті беру актісін бекітеді және меншік құқығының ауысуын реттейді. Осы арқылы сый алушының айналадағыларға қатысты мүдделері қамтамасыз етіледі және ол өзіне берілген құқықты заңсыз араласудан қорғау қабілетіне ие болады. Енді түпкілікті және біржола заттың иесінің ауысуы болады. Сондықтан, сыйға тарту шарты мерзімсіз болып табылады.
Сый тартушы сый алушының арасындағы қатынастары (не себептен сыйлағаны) әртүрлі мүмкін, оларды анықтаудың сыйға тарту шарттың жарамсыз деп тану кезінде маңызы болады. Қазіргі жағдайда сыйға маңызды әлеуметтік функцияларды атқарады. Ұйымдар мен азаматтардың сандары өсе түсті, олар басқа тұлғаларға көмек ретінде олардың өмір сүруі үшін аса қажетті заттарды қайтарымсыз береді. Мысалы: азық-түлік, киім-кешек. Білім беру, денсаулық сақтау ұйымдарныа қолдау берілуде, кей-кездері сыйға тарту шет ел элементінің қатысуымен де жүргізіледі. Қоғамды әрі қарай адамгершілік тұрғысынан тарту барысында сыйға тарту қатынастары басқа да азаматтық-құқықтың қатынастар қатарынан нақты орын алады.
ҚР АК бiр уақытылы кәсiпкерлiк сипаттағы қатынастарды реттегеннен сыйға тарту шарты осы кодекс реттеу көзқарасынан үйренiшсiз болып көрiнедi. Ақша –мүлiктiк қатынастарында қайтапымсыздыққа орын жоқ болып көрiнедi.
Егер сауда саттық құқықтық нормаларынан бөлек азаматтық құқыққа тоқталсақ, онда сыйға тарту шарты басқа шарттық құқықтық қатынастарын арасында да салмақтылау көрiнер едi.
Шартты азаматтық-құқықтың ықпалы бар екені айқын көрінеді, егер қазіргі шет ел және құқық жүйесіндегі шартты саралауға жүгінетін болсақ, сыйға тарту шарты басқа шарттармен сатып алу -сату, айырбас және т.б. коммутативті шарт болып табылады. Мұндай шарттың мәнісі бойынша шартты жасасқан кезде әр тараптың пайдасы мен шығыны мүмкін1.
Қолданыстағы (күшіндегі) азаматтық заңнамаға сәйкес сыйға тарту шарты реалды немесе консенсуалды шарт болуы мүмкін. Бұл едәуір өзгеріс осы қоғамдық қатынастарды реттеу барысында пайда болған. Кеңес Одағы уақытындағы азаматтық заңнамада сыйға тарту шарты тек қана реалды болуы мүмкін еді. Сыйға тарту шартына қатысушылары өздерінің еріктері бойынша реалды немесе консенсуалды мінез беруі жалпы алғанда қазіргі заман талабына сай келеді.
Мүлік шартты жасау сәтінде берілетін болса, онда сыйға тарту шарты реалды болып келеді. Ал басқа жағдайда, егер мүлік болашақта берілетін болса, (шартта осыған қатысты талап бекітілсе) онда ол консенсуалды болып табылады. Әлдекімге затты немесе мүлікті құқықты тегін беруге уәде ету не әлдекімді мүліктік міндеттен босату уәдесі егер ол уәде тиісті (жазбаша) нысанда жасалса және алдағы уақытта нақты тұлғаға затты немесе құқықты тегін беру не оны мүліктік міндеттен босатуға айқын ниет білдірген болса, сыйға тарту шарты ( болашақта сыйға тарту уәдесі) болып саналады және уәде берушіні босатпай тастайды. (АК 506-б. 2-тармағы).
Сыйға тарту шартының қайтарымсыздығы жоғарыда атап кеткендей оған қарсы берілетін заттың немесе құқықтың болмауында көрініс табады. Ал егер мүлікке ақы төленетін болса да бұл шартты сыйға тарту деп қарастыруға болмайды.
Заңнамада басқа адамның ауыртпалығы бар мүлікті беруге болмайды деп көрсетілмеген. Сонда да М.В. Елисеевтің пікірі онша нақты емес. Оның ойынша, берілетін мүлікке сыйға берушінің өзінің де құқықтарының ауыртпалығын орнатып сыйға тарту шартын жасауға болады2.
Біріншіден, мүлікті бергенге дейін оған иесінің ауыртпалығы болмайды. Бұл жерде несие беруші мен борышкер бір тұлға болып қалуына байланысты міндеттеменің тоқтатылуы ережесін ұқсастық бойынша қолдануға болады. Екіншіден, сый әдейі өз пайдасына ауыртпалық орната отырып, осы арқылы сыйға тарту шартының қайтарымсыздығы талабын бұзады. Бұл айтылған дәлелдеріміз мүлікке бұрынға ие құқықтарының ауыртпалығы болуы мүмкіндігін мүлдем жоймайды. Бірақ бұл ауыртпалықтар шарт негізінде емес, заң негізінде болу керек және шектелген мөлшерде, жағдайда ғана қолданылады. Мысалы: ортақ меншік режиміндегі,кондиминумдегі, меншік иелерінің, заңды сервитутпен байланысты ауыртпалықтарынан құтыла алмайсыз. Бірінші екі жағдайда ауыртпалық өзара болып келеді. Үшіншіде сый алушының жер учаскесі қасында орналасқан сый берушінің жер учаскесіне қызмет етуі мүмкін. Сый алушыға басқа да мүліктік міндеттер жүктелуі мүмкін. Сыйды берген соң сый беруші оны жалпыға пайдалы мақсатта қолданылуын міндеттеуі мүмкін. Сыйға тарту шарты біржақты шарт болып танылады және негізгі құқықтар сый алушы тарабында болады. Сый беруші шарт бойынша негізгі міндеттерді жүзеге асырады3.
1.2. Сыйға тарту шартының нысаны
Сыйға тарту шартының азаматтық айналымдағы ерекшеліктеріне қарай заң шығарушы шарт нысанына арнайы талаптар қояды. Егер нақты сыйға тарту шарты жасалса, жалпы ереже бойынша ауызша нысанда жасалады, бұл жағдайда Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 151, 152-баптарының нормалары қолданылады.
Заң кейбір нақты сыйға тарту шартын жазбаша түрде жасауды талап етеді. Сыйға тарту шартын жазбаша нысанда жасау, егер сыйға тартушы заңды тұлға болып және сый мөлшері он айлық есептік көрсеткіштен асатын болса талап етіледі. Мұндай талап заңды тұлғаның балансындағы мүліктің тіркелу ережелерімен байланыста. Егер мүлік заң негізінде қайтарымсыз берілсе онда тиісінше дәлелдемелерде болу керек (чек немесе құжаттардың болмауы анық) ал кері жағдайда заңды тұлға органдарды (материалды жауапты тұлғалар) жетіспеушілік үшін жауапты болады. Бірақ бұл міндетті талап емес, сыйға тартудың жазбаша нысанын сақтамаған жағдайда шарт жасалғаны басқа да жазбаша жасалған құжаттармен дәлелденуі мүмкін. Сыйға тартуды заңды тұлғалармен еңбек қатынастарында тұратын жұмысшыларды материалдық нысанындағы көтермелеуден ажырата білу керек, бірақ та мұндай қатынастар еңбек заңымен реттелмеген бөлігінде сыйға тарту нормаларымен реттелуі мүмкін (ҚР АК 1-бабы, 3-тармағы).
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің нормаларында дәл көрсетілмегендігіне қарамастан, егер сыйға тарту шартын мемлекеттік тіркеу талап етсе, ол жазбаша жасалады. Өйткені қозғалмайтын мүлікке құқықты тіркеу үшін осы мүлікке құқықты беретін құжаттар керек (“Қозғалмайтын мүлік және оынмен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы” Қазақстан Республикасының Президентінің Заң күші бар Жарлығының 14-бабы 2-тармағы 25 желтоқсан, 1995).
Алдағы уақытта сыйға тартуға уәде беру - консенсуалды шарт болып табылады және әрқашан жазбаша түрде жасалады. Осы шарттың заң талап ететін жай жазбаша нысанының сақталмауы оның жарамсыздығына әкеп соғады (Қазақстан Республикасыны Азаматтық кодексінің 508-бабы 2-тармағы)4.
1.3. Сыйға тарту шартының элементтері
Қазiргi кезде сыйға тарту шартының пәнi болып зат сонымен қатар мүлiктiк құқықтар да табылады. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 506-б. 2- тармағы. Нақты сыйға тарту затын көрсетпей -ақ өзiнiң барлық мүлкiн сыйға тартуға уәде беру жарамсыз болады. Бұл жағдайда сыйға тарту пәнi болмайды.
Қандай да бiр игiлiктi қайтарымсыз алу әрқашан сыйға тарту болып танылмайды. “Рим құқығында қайтарымсыз пайдалану, процентсiз зайым және қайтарымсыз сақтау сыйға тарут деп қарастырылмаған”. Сыйға тарту болып бiр нәрсенi уақытша пайдалануға беру немесе ақысыз қызметтi жүзеге асыру болып келмейдi, тек сезiлетiн нәрсенi (субстанцияны) беру сыйға тарту болып бағалануы мүмкiн. Айтылған Қазақстан Республикасының азаматтық құқықтық доктринасында қалыптасқан сыйға тарту шартының түсiнiгiне және оның пәнiне қарама – қарсы келмейдi. Егер де сыйға тарту белгiлi бiр мiндеттеменi борышты кешiру арқылы тоқтату сияқты Азаматтық кодексiнiң 373 – бабымен көзделген әрекеттен өзгешiлiктi байқай алмаймыз. Жоғарады айтылғанның цессияға да қатысты, яғни сыйға берушi үшiншi тұлғадан талап ету құқығын берген жағдайға. Ал егер тұлға өзiне қатысты құқық сыйласа, ол сыйға тарту негiзiнде туындайды яғни құқықтың пайда болу тетiгi цессияға қарағанда өзгеше.
Ф.Карагусовтың пікіріне назар аударуға тұрарлық. Ол азаматтық құқықтың жекелеген объектісі болып алатын мүліктік құқықтарды анықтап бөлу керек деген пікірді алға тартады5. Қарастырылып отырған пікірдің методологиялық маңызы бар, оның тек сыйға тарту шартының сұрақтарын ғана емес, сонымен қатар басқа пәні (нысанысы) мүлік және мүліктік құқықтар болып табылатын шарттарды қарастыруда мәні бар. Сыйға тарту шартының нысанасы болып азаматтық айналымнан алынбаған заттар және азаматтық құқықтың дербес объектісі бола алатын мүліктік құқықтар табылады. Сондықтан көрсетілген сыйға берілетін мүліктік құқық тек сыйға беруші мен сый алушының арасында ғана мәні болмай ол басқа да тұлғалардың қатысуымен азаматтық айналымда кеңінен қолдануға жарамды болуы керек.
Сый алушының міндеттемеден босатылу жағдайында әдетте сыйдың пәні болмайды. Бұл кезде сый алушы сый берушіден мүлік алмайды. Сыйдың “нысаны” болып сый алушы жеткен жетiстiктер саналады, бiрақ оны азаматтық құқықтың қандай да бiр объектiсi ретiнде бағалауға болмайды. Осы жағдай сый алушы сыйдың арқасында өзiнiң мүлкiн сақтап қалады. Бiрақ оның құрамы сый алушы босатылатын мiндеттеме сияқты нақты емес сыйға берушi борышкердi үшiншi тұлғалар алдындағы мiндетiнен босатқан кезде де ұқсас жағдай пайда болады. Осындай қайшылықтар салдарынан сыйға тартуды реттейтiн заңнама сыйға тарту шарттардың қатарынан сыйға алушы сыйға берушi немесе үшiншi тұлға алдындағы мiндеттемесiнен босатылатын жағдайларды алып тастау керек.
Сыйға тарту шартының нысанасын ол қандай түрге жататындығы әсер етеді. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 516-бабына сәйкес жалпы пайдалану мақсатында затты немесе құқықты сыйға тарту қайырымдылық пен танылады. Қарастыралған норманың мазмұнынан біз қайырымдылық нысанасы болып тек зат немесе мүліктік құқық табылатынын көре аламыз. Ал қарапайым сыйға тарту мұндай шектеулерді білмейді6.
1.4. Сыйға тарту шартының тараптары
Сыйға тарту шартының тараптары сый беруші мен сый алушы болып азаматтық құқықтық барлық субъектілері келуі мүмкін. Жеке тұлғалар, заңды тұлғалар (ұйымдастырушылық –құқықтық нысанына қарамастан), мемлекеттік, әкімшілік –аумақтық бөліністер. Мысалы Қазақстан Республиксының Қаржы министрлігінің Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру департаментінің 22-қазан, 1998 жылғы 637-қаулысымен жеке кәсіпкерлік субъектілеріне мемлекеттік кәсіпорындар мен мемлекеттің қатысуымен ұйымдарға арендаға немесе сенімгерлікпен ьасқаруға берілген қолданылмайтын өндірістік ғимараттар, объектілер және офистік ғимараттарды меншігіне беру ережесі бекітілген болатын.
Бұл Қазақстан Республиксының Президентінің “жеке кәсіпкерлік қолдануды күшейту және активизациялау туралы” 6 наурыз, 1997 жылғы 3398 Жарлығына және “Жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы” Қазақстан Республиксының Заңына сәйкес қабылданған болатын7.Бұрын Қазақстан Республикасында жекешелендiруте жататын пәтерлердi (және басқа да үй-жайларды) қайтарымсыз азаматтың меншiгiне беру орын алған болатын. Жоғарыда көрсетiлген жағдайда сый берушi болып мемлекет немесе әкiмшiлiк-аумақтық уөкiлдiк берiлген орган арқылы шартта қатысады. Ал сый алушылар болып шағын кәсiпкерлiк субъектiлерi табылады. Бұл шартты қайырымдылыққа жатқызуға болмайды. Өйткенi шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң жалпыға пайдалы қызметi жүзеге асыруы талап етiлмейдi.
Ал егер мемлекеттiң басқа жағдайда сыйға беруi туралы айтатын болсақ, мынаны ескеру керек. Әкiмшiлiк акт негiзiнде мемлекеттiк мекемелер мен кәсiпорындарға мүлiк (компьютерлер. кiтаптар, құрал-саймандар, ғимараттар және т.б.) олардың жедел (оранымды) басқаруына шаруашылық жүргiзуiне берiледi. Бұл қатынастарды сыйға тарту болуы мүмкiн емес, өйткенi меншiк иесi бар — ол мемлекет. Бұл жағдайда қайырымдылық тек жеке меншiк нысанындағы заңды тұлғалар пайдасына жасалуы мүмкiн.
Сый берушi болып әрекет қабiлеттiлiгi бар әрекет ете алады. Сыйға тарту мүмкiндiгi 14 жасқа дейiнгi кәмелетке толмағандар және сот әрекетке қабiлетсiз деп танығандар үшiн барынша шектелген. Олардың атынан заңды өкiлдердiң сыйға тартуына, сыйдың құны он айлық есептiк көрсеткiштен аспайтын жағдайды қоспағанда жол берiлмейдi. Онда да мұндай сыйды беру үшiн алдын ала қорғаушы мен қамқоршы органардың келiсiмi керек (Қазақстан Республикасының "Неке және отбасы туралы" заңы 114-бап 2-тармағы).
Егер сыйға тартушы 14 пен 18 жас аралығындағы кәмелетке толмаған немесе әрекет қабiлеттiгi шектелген кәмелетке толған болса заңды өкiл қорғаушы және қамқоршы органның алдын-ала келiсiмiнсiз сыйды беруге рұқсат ете алмайды. Әрекет қабiлеттiгi шектелген және жартылай әрекет қабылеттi тұлғалар тек ұсақ тұрмыстық мәмiле болып табылатын мәмiлелердi ғана өз бетiнен (дербес) жасай алады.
Әрекет қабiлеттiгi жоқ тұлға ешқандай шектеусiз сый алушы ретiнде бола алады, ал сыйды оның атынан қорғаншылары (ата-аналары, асырап алушылары) алады. Қамқоршыларының келiсiмiмен 14 пен 18 жас аралығындағы кәмелетке толмағандар және әрекет қабiлеттiгi шектеулi азаматтар сый алады (ал ұсақ сыйларды олар жеке өздерi алуға болады).
Ресей Федерациясының кәмелетке толмағандармен немесе олардың қатысуымен жасалатын сыйға тарту бiздiң елге қарағанда басқаша тұрғыдан жол тапқан. Ол кәмелетке толмағандардың әрекет қабiлеттiгi құқықтарын реттейтiн батыс елдерiнiң заңдылықтарына ұқсас.
Мысалы, РФ АК 26-бабының 2-тармағына және 28-бабының 2-тармағына сәйкес 6 жастан 14 жасқа дейiнгi және 14 жастан 18 жасқа дейiегi кәмелетке толмағандар өз беттерiмен нотариаттық куәландыруды немесе мемлекеттiк тiркеудi талап етпейтiн ақысыз (орнына өтем жасаусыз) пайда алуға бекiтiлген мәмiлелердi жасай алады. Осындай шешiмдермен келiсуге болады, бiрақ балалардың тәрбеиесiне, жүйкесiне, моральдық дамуына зиянды келтiруi мүмкiн сыйларды табыс етуге тыйым салу керек.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 509-бабына сәйкес, құны он айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнен аспайтын әдеттегi сыйлықтарды қоспағанда, емдеу, тәрбиелеу олардың емдеуiндегi, асырауындағы не тәрбиесiндегi азаматтардың және осы азаматтардың зайыптары мен туыстарынан алуға тыйым салады8. Құны он айлық есептiк көрсеткiштен аспайтын әдеттегi сыйлықтарды қоспағанда, мемлекеттiк қызметшiлерге олардың лауазымды жағдайына байланысты немесе олардың қызметтiк мiндеттерiн атқаруына байланысты сыйға тартуға жол бермейдi. Сыйға тартуды пара алудан айыра бiлу керек. ҚҚ 311, 312-баптары. Құқыққа қылықты пара алу (пара беру) қылып бағатау мүлiктiң мөлшерiмен бағасына байланысты емес. Параны қорқытып алу жағдайы болмағанда заңға қайшы ниеттенулер екi тарапта бiрдей болып келедi. Егер "сый" коммерциялық немесе өзге де ұйымда басқару функдиясын атқаратын тұлғаға берiлсе де жасалған әрекеттiң қайшылығы орын
алады. (ҚК231-б.).
Егер мүлiк заңды тұлғаның жедел басқару (шаруашылық жүргiзу) құқығында болса оны тек меншiк иесiнiң келiсiмiмен сыйға тартуға болады. Бұл шектеу құны он айлық есептiк көрсеткiштен аспайтын әдеттегi сыйлықтарға койылмайды. Қайырымдылық шартының субъектiсi, сый алушы болып азамат, емдеу, тәрбие беру мекемелерi, әлеуметтiк қорғау мекемелерi және басқа да сол сияқты мекемелер қайырымдылық пен айналысатын ғылыми, оқу, мәдениет мекемелерi, қоғамдық және дiни бiрлестiктерi (ҚР АК 516 бабының 1 тармағы), коммерциялық емес заңды тұлғалар келе алады. Аталған норманың мағынасы бойынша сыйға алушылар болып (қайырымдылық шарттарының негiзiнде), тиiстi көрсетiлгендей мiндеттердi атқаратын коммерпиялық заңды тұлғаларда келе алады. Қайырымдылық шарты мемлекет немесе әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстiң пайдасына да жасалуы мүмкiн.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 220-бабына сәйкес сыйға тартушы бiрлескен меншiктiң қатысушысы болса онда сыйға артуға бiрлескен меншiкке қатысушылардың барлығының келiсiмiнен ғана жол берiледi9. Мүлiкке билiк ету жөнiндегi мәмiленi қатысушылардың қайсысы жасағанына қарамастан бiрлескен меншiктегi мүлiкке билiк етуге өзге қатысушылардың келiсмi бар деп есептеледi. (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 220-б 2-тармағы). Бiрақ, сыйға тарту шартын қалған қатысушылардың келiсiмi бар деп болжанылуы мүмкiн шарттарға жатқызбау керек. Мүлiктi жеке басымен сыйға таптатын ортақ бiрлескен меншiк құқығының қатысушысы ортақ мүддеде әрекет етпегеслн қалған қатысушыларға мәмiленi жарамсыз деп таныттыру құқығы берiлуi керек. Нотариаттың куәландыруды немесе мемлекеттiк тiркеудi талап ететiн мәмiле жасалғанда бұл мәселе туындайды, ондай жағдайларда мәмiленi жасауға бiрлескен меншiкте барлық қатысушылардың келiсiмi алдын ала нотариатты расталуы тиiс.
Сыйға тарту қатынастарында өкiлдiкке жол берiледi. Сыйға тарту шартын жасау үшiн жалпы сенiмхат қолданылуы мүмкiн емес. Сый берушi берген сенiмхатта сый алушы аталу керек және сыйдың пәнi, көрсетiлу керек, онсыз сенiмхат жарамсыз болып табылады. Сыйға тарту шартында әмбебап құқықтық мирасқорлық туралы ережелердiң қодданылуында айырмашылықтар бар. Сыйға тартудың консенсуалды шарты (болашақта сыйға тартудың уәдесi) оның орындалуы жеке несие берушiге (сыйға алушыға) арналған мiндеттеменiң пайда болуына әкеледi. Оның өлуiмен (заңды тұлға таратылуымен) ол тоқтатылады (515 бап 1 тармақ). Бұл норманың мiнезi диспозитивтi және ол-тараптардың келiсiмiмен өзгертiлуi мүмкiн10.
II. СЫЙҒА ТАРТУ ШАРТЫНЫҢ МАЗМҰНЫ жӘне СЫЙҒА ТАРТУ ШАРТЫ бойынша жауапкершiлiк
2.1. Сыйға тарту шарты бойынша тараптардың құқықтары мен мiндеттерi
Сыйға тартушының құқықтары мен мiндеттерiнiң, ол сыйға тарту шартының реалды әлде консенсуалды түрiн жасады ма соған қарап өзгешеленедi. Шарттың мазмұнына шарттың нысанасы да әсерiн тигiзедi.
Шартты жасасу және затты беру сәттерi бiрдей болғанда (сыйға тартудың реалды шарты), сыйға тартушының заттың өзiн беруден басқа елеулi мiндеттерi болмайды. Сыйды беру оны сый алушыға беру оған қатысты белгiлердi (кiлтi және с.с.) беру немесе затқа құқықты растайтын құжаттарды ұсыну арқылы жүзеге асырылуы мүмкiн.
Мұны сыйға тартушы барлық мiндеттерден босатылған деп санауға болмайды. Егер заттың керек жарағы болса онда сый тартушы оны беруге мiндеттi болып табылады. Мүлiктi берген уақытта сыйға тартушы оған қоса тиiстi құжаттарды да беру керек. Өйткенi мүлiк (бiрiншi кезекте заттар) сый алушыға қайтарымсыз берiледi. Сыйға тарту шартында сыйға берудi сыйғга алушының мүлiкке құқықтарын рәсiмдейтiн қарастырылуы мүмкiн. Сыйға тарту шартының ақысыздығы сыйлаушыға сыйды алушының өзiне, оның мүлкiне қауiптi заттарды сыйлау құқығын бермейдi (ҚР АК 514 бабы).
Мына жағдайларда сыйға тартушы iс жүзiнде жасалған сыйға тартудың күшiн жоя алады:
1) егер сыйға алушы сыйға тартушының өмiрiне, оның отбасы мүшелерiнiң немесе жақын туыстарының бiреуiне қастандық жасаса не сый берушiге қасақана дене жарақатын салса,
2) егер сый алушының сыйға тартушы үшңн үлкен мүлiктiк емес құндылық болып саналатын сыйланған затты ұстауы оның бiржола жойылу қаупiн тудырса.
Сыйға тарту шартында сый берушi сый алушыдан ұзақ өмiр сүрген жағдайда сыйға тартудың күшiн жою құқығы ескертiлуi мүмкiн. Егер шартта тiкелей бұл негiз көрсетiлмесе, онда ол оған сiлтенiп сыйға тартудың күшiн жою мүмкiн болмайды. Сыйға тарту шартын орындаудан бас тарту және сыйға тартудың күшiн жою құны он айлық есептiк көрсеткiштен аспайтын заттарға қолданылмайды (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң. 513-бабы). Қайырымдылық жасаушы оның мүлiктiк немесе отбасылық жағдайы, не денсаулығы, тұрмыс деңгейi нашарлаған жағдайларды қоспағанда қайырымдылық шартын басқа кездерi жоя алмайды. Шартты жоюдың қарастырылып отырған негiзi тек болашаққа сыйға тартуға уәде берудi (қайырымдылық) қарастыратын сыйға тарту шарттарына тарайды (ҚР АК 511 бабы 1 тармағы).
Сыйға тартудың нысанасы болып бағалы қағазбен расталатын мүлiктiк құқық келсе, бағалы қағаз ұсынушыға болса, сыйға тарту оны беру арқылы жүзеге асырылады. Бағалы қағаз ордерлiк болса, онда оның берiлуi туралы жазу (индоссамент) жасалуы тиiс және ол iс жүзiнде берiлуi керек. Құжатсыз бағалы қағазды сыйға тарту құқықтық сыйға алушыға жататыны туралы тиiстi жазуды арнайы тiзiмде реестiрде) жасау арқылы жүзеге асырылады.
Цессия (үшiншi тұлғаға қатысты мүлiктiк құқықты беру) жағдайында сыйға берушi талап ету құқығын беруге қатысты барлық ережелердi орындауы керек (ҚР АК 339-343, 345-346 баптары). Мысалы, сыйға алушыға сыйды алушының тұлғасымен тығыз байланысты құқықтар, жекелеп алғанда алименттер бойынша немесе өмiрге әлде денсаулыққа келтiрiлген зиянды өтеу туралы талаптар (ҚР АК 340 бабы).
Мiндеттеменi үшiншi жақ алдында орындаудан сыйды алушыны босату кредитор алдындағы сый алушының мiндетiн орындау арқылы жүргiзiледi (Азаматтық кодекстiң 276-б.) немесе Азаматтық кодексiнiң
348-б. Сәйкес борышты сыйды берушiге аудару арқылы жүзеге асады. Егер шартта өзгеше көзделмесе екi жағдайда да сыйды берушi сый алушының мiндетiн толық көлемде және тиiстi орындауға мiндеттi. Болуы мүмкiн шешiмдер осылармен шектелмейдi. Сый тартушы несие беруiншiнiң келiсiмiн алған болса өз кезегiнде борышты өзге тұлғаға аудара алады.
Айтылғандай мүлiктiк құқық сый берушiнiң өзiне де қосымша қатысты болуы мүмкiн.
Осындай сыйға тарту нәтижесiнде сый берушi мен сый алушы арасында азаматтық құқықтық қатынас пайда болады. Зат берiлу жағдайынан ерекшелiгi мүлiктiк құқықты беру сыйға тарту шартына әрқашан мерзiмсiз және бет бұрусыз мiнездi бере бермейдi.
Мүлiктiк құқықты сыйлау кезiнде бiр емес бiрнеше құқықтық қатынас пайда болуы мүмкiн. Мысалы: мiндеттемелiк, заттық немесе авторлық құқықтық қатынастар. Соңғы екi қатынастың пайда болуы сыйға тарту үшiн мiндеттi емес. Бiрақ бiр немесе өзге мазмұны бар мiндеттемелер, соның арасында заттық әлде авторлық қатынастармен бiрге орын алатын мiндеттемелер әрқашан пайда болады.
Пайда болатын мiндеттемелердiң мiнезi мүлдем жаңа (ерекше) болмайды. Кейбiр жағдайларда оларда бiрнеше мiндеттемелердiң мiнезi бiрiктiрiлуi мүмкiн. Заттық құқықтарға келсек, олардың мазмұны, көлемi негiзiнен тiкелей заңнама нормалары бойынша анықталады:
Егер сыйға тарту уәде берiлiп алдағы уақытта жасалатын болса, онда сый берушiнiң мiндетiне оны берудiң мерзiмiн және шартта көзделген өзге де таланттарды сақтау жатады. Ал қалған жағдайларда сыйға тартудың реалды және консенсуалды шарттарының айырмаларында болмайды деп есептеймiз.
Сый алушының құқықтары мен мiндеттерi. Сый алушынын сыйды алуға құқығы бар. Егер сыйға тарту шартының нысанасы белгiлi бiр зат болса және сый берушi өз уәдесiн орындамаса, сый алушы оны берудi талап ете алады. Егер заттар тектiк болса, немесе сыйға тартудың нысанасы болып мүлiктiк құқық келсе, ол келтiрiлген залалдың орнын толтыруды талап етуге құқылы.
Басқа мәмiлелер сияқты сыйға тарту шарты кейбiр жағдайларда шартты болып табылады. Бұл Қазақстан Республикасының азаматтық, заңнамасында кейде тiкелей қарастырылады (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 511-512-б). Өзiнiң заңды әсерiне сәйкес олар мәмiле күшiн жоятын шарттарға жатады (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 150-б, 2-тармағы). Сыйға тарту шартында бұл тәсiлдi қолдану шарттың жағдайына байланысты, яғни заңнамада диспозитивтiк реттеу қолданылған. Жалпы тәртiп бойынша мәмiледегi (сыйға тарту шарты) жою шарты пайда болса, сыйға алушы оған сый берiлуiн талап ету құқығынан айырылады.
Сыйға тарту шартының бiржақтылығына қарамастан оған сый алушының да келiсiмi керек. Сый алушының келiсiмi болуының болжамы Азаматтық кодекс нормалары мағынасынан көрiнiс табады. Егер сый алушы сыйды алуға келiспесе ол сый берiлген уақытқа дейiн одан бас тартуға құқылы. Сыйдан бас тарту сонымен сый алушының белсендi әрекеттердi жасауын талап етедi. Егер шарт жазбаша түрде жасалған болса, онда одан бас тартуда жазбаша түрде болуы тиiс. Ал егер сыйға тарту шарты тiркелiп қойған болса одан бас тарту да мемлекеттiк тiркелуi тиiс. Сый алушының сыйды алудан бас тартқан кездегi iшкi ниеттенулерi мұрадан бас тартатын мұрагердiкiндей болуы мүмкiн (ҚР АК 1074 бап).
Заң шығарушы сыйдан бас тартудың ерекше талаптарын бекiтпейдi, бiрақ мұрадан бас тарту секiлдi сыйдың бiр бөлiгiнен -бас тартуға болмайды, оны ауыртпалықсыз алу және т.б, бұл құқықты терiс пиғылмен пайдалану болып келедi және де сыйды табушы жасаған ұсыныстың (офертаның) да шегiнен шығып кетедi.
Әдеттегi сыйға тартуда сый алушы сыйға тартушыдан алған мүлiктiк игiлiктi өз қалауы бойынша пайдаланады. Егер әңгiме қайырымдылық шарты төңiрегiнде болса, жағдай өзгередi. Ол (қайырымдылық шарты) әрқашан сыйға алушының мүлiктi жалпыға пайдалы мақсатта пайдалану мiндетiн бекiтедi. Егер мүлiк азаматқа сыйланса онда қайырымдылық жасайтын тұлға оны қандай мақсатта қолдану талабын айқындау диспозитивтi, қандай жағдайда да мүлiктiң қолданылуы оның жарғылық құқық қабiлеттiгi шегiнде болады. Көрсетiлген қайырымдылық нормалары халыққа әлеуметтiк көмек көрсететiн әртүрлi ұйымдардың бағдарламаларын жүзеге асырылуын камтамасыз ету көзқарасынан маңызды болып келедi.
Оның қолданылуы айқындалған қайырымдылықты алатын заңды тұлға қайырымдылық негiзiнде берiлген мүлiктi пайдалану операцияларына (әрекеттерiне) бөлшектенген (оқшауланған) есеп жүргiзуге мiндеттi.
Егер қайырымдылыққа берiлген мүлiктi қайырымдылық беруiн көрсеткен мақсатта қолдану мүмкiн болмаса, оны өзге мақсатта қолдануға тек қайырымдылық берушiнiң келiсiмiмен жол берiледi. Егер қайырымдылық берушi азамат қайтыс болса, заңды тұлға таратылса, онда мүлiктi қайырымдылық шарты бойынша өзге мақсатта қолдану сот келiсiмiмен жүргiзiледi.
Қайырымдылық негiзiнде берiлген мүлiктi тиiстi мақсатта қолдану (пайдалану) мiндетi сонымен мүлiкке одан ажырамайтын ауыртпалық жасайды және сый алушының затты пайдалану және онымен билеу, мүлiктiк құқықты билеу құқықтарын елеулi шектейдi. Заттарға қатысты бұл шектеу заттық-құқықтық ауыртпалық болып келедi11.
Бұған қарамастан, сый алушы қайырымдылық берушiнiң мүлiктi қолдануға (пайдалануға) қатысты талаптарын бұзбай тұра, оны (мүлiктi) өзiнiң мұқтаждары үшiн де пайдалану құқығына ие болуы (бұл құқық бар деп есептелуi) қажет. Онсыз сый алушының меншiк иесiнiң құқығы тым көп, және негiзсiз шектеледi.
Мүлiктi мақсаттты пайдалану талабы мемлекет жайларды (бөлмелердi) шағын кәсiпкерлiк субъектiсiнiң меншiгiне тегiн бергенде де болуы мүмкiн. Шағын кәсiпкерлiк субъектiсi объектiсi үш жыл көлемiнде өндiрiстiк мақсатта пайдалануға тиiс.
Сыйға тарту жойылса және сыйға тартылған зат бүтiн, аман, болып тұрса, онда сый алушы оны қайтаруға мiндеттi (ҚР АК 512б.5т.)12.
Ендi сыйға тарту шарты бойынша сот тәжiрибесiнен үзiндiнi қарастыралық:
Аламаты қаласы сотының азаматтық iстер жөнiндегi алқасы өз отырысында азаматша Момбаеваның азаматша Тасмағамбетоваға қойған талап арызын қарап және азаматша Тасмағамбетованың Момбаеваға қойған керi талап арызын, яғни өзiне келген моральдық шығындардың орнын толтырып сондай-ақ №1 және №9 мемлекеттiк нотариалдық кеңсе бекiткен сыйға шарту шарты мен өсиеттi жарамсыз деп табуды, қорғаншы жалдағаны үшiн кеткен шығындарын өтеу туралы және тәуелсiз сараптау тағайындау туралы талап еткен шағымды қарап төмендiгiлердi
анықтады:
Момбаева өзiнiң Тасмағамбетоваға берген талап арызында жауапкердi, яғни Тасмағамбетованы оның қазiргi тұрып жатқан Тимирязев көшесiндегi пәтерiнен босатуды талап етiп өз талаптарын төмендегiдей негiздермен негiздедi, 2 ақпан 1998 жылы жасы-85 келгенде оның әжесi Джантаева өлмей тұрып өзiнiң мешiгiндегi пәтерiн талапкерге, яғни Момбаеваға сыйға тартып шарт жасасқан болатын. Ол сыйға тарту шарты 1997 жылы 12 қыркүйекте жасалып нотариалды түрде куәләндiрiлген және жылжымайтын мүлiктердi тiркеу орталығында жоғарыда аталған сыйға тарту шарты тiркетiлгендiгiн баяндайды.
Ал жауапкер - Тасмағамбетова өз кезегiнде талапкер Момбаеваға керi талап қойып онда өзiне келген моральдық шығындардың орнын толтырып сондай-ақ №1 және №9 мемлекеттiк нотариалдық кеңсе бекiткен сыйға шарту шарты мен өсиеттi жарамсыз деп табуды, қорғаншы жалдағаны үшiн кеткен шығындарын өтеу туралы қарсы талап арыз берiп қарастырып отырған мәселеге қатысты мынаны негiзге алады, яғни марқыұм- Джантаева тiрi кезiнде даулап отырған пәтердi оған, яғни Тасмағанбетоваға өсиет бойынша қалдырғандығын және оны нотариалды түрде куәләндiргенiн айтады.
Iстiң барысында анықталып отырғандай талапкерге сыйға тартылған пәтердi марқұм –Джантаева бес ай өткеннен кейiн жауапкер Тасмағанбетоваға өсиет бойынша қалдырған. Джантаева жиi ауыратын, көзi нашар көрiп, кей кездерi өз iсiнен жаңылатын болған. Мiне осыған байланысты марқұм–Джантаеваның ақыл есiнiң дұрыс болмағандығына күмәндi болған мүдделi тараптар марқұмның қалдырған өсиетiнне қолжазбалық сараптама тағайындап сыйға тарту шарты мен өсиеттi жарамсыз деп тану туралы талап қойылған болатын.
Бұл iстi қараған Алматы қаласы Бостандық ауданнының сотының ұйғарымымен қолжазбалық және психиатырлық сараптама тағайындау туралы шешiм қабылданады.
Алайда төменгi соттың шешiмiн жартылай дұрыс емес деп тапқан Алматы қалалық сотының алқасы қадағалау тәртiбi бойынша сот шешiмiн жартылай жарамсыз деп тапты, алқаның мұндай шешiмге келуi адам қайтыс болғаннан кейiн оған психиатырлық сараптама тағайындау мүмкiн еместiгiне байланысты.
шешiм:
Азаматша Джантаева жасаған сыйға тарту шартын жарамсыз деп тануға ешбiр құқықтық негiз жоқ, сондықтанда марқұм- Джантаеваның соңғы өсиеттiн жарамсыздеп саналсын және жауапкер Тасмағамбетованың талаптары қанағаттандырылудан бас тартылсын. Өйткенi сыйға тарту объектiсi сыйға тарту шарты бойынша заңды негiз бойынша азаматша Момбаеваның меншiгiне ауысқан деп санауға толық құқықтық негiздер бар13.
Демек, сыйға тарту шартының пәнi болып табылатын жылжымайтын мүлiк сый алушының меншiгiне шартқа қойылған заң талаптары сақталған реттерде сый алушының меншiгiне өтетiндiгiн осы сот шешiмiнен анық аңғаруымызға болады.
2.2. Сыйға тарту шарты бойынша жауапкершiлiк
Сыйға тарту шартына да жауапкершiлiктер туралы жалпы ережелер қолданылады, бiрақ жауапкершiлiк үшiн басқа шарттарға қарағанда сыйға тарту шартында негiздер аздау болады. Сыйға тартушы сый беруге уәде берген кезде оны орындамағаны немесе тиiсiнше орындамағаны үшiн жауапты болады. Бiздiң пiкiрiмiз бойынша ақша сыйлауға уәде берiлген болса, сыйға тартушыға ҚР АҚ 353 бабы қолданылуы тиiс және өзге жағдайларда да оның жауапкершiлiк сый алушы шеккен нақты нұқсан мен шектелуi керек.
Егер сыйға тарту жазбаша жазылған болса, сый алушы сыйды алудан бас тартса, онда ол сый берушiге келтiрiлген нақты нұқсанды өтеуi керек. Мысалы, сый тасымалданған болса, оны алып келумен, жұмыс уақытының бөлiнуiмен байланысты шығындарды және т.б.
Егер зиян сый алушының өмiрiне, денсаулығына сыйға тартылған заттың кемiстiктерiмен келтiрiлсе, деликтiлiк жауапкершiлiк туралы нормалар қолданымды болып келедi (ҚР АК 47 тарауы 3-т.). Қолданылатын жауапкершiлiктiң ақылы шарттар негiзiнде берiлген, орындалған, көрсетiлген тауарлар, жұмыстар, қызметтердiң кемiстiктерiмен келтiрiлген зиянды өтеуге бағытталған жауапкершiлiктен айырмашылығы, бар екенiн ескеруге қажет.
Сыйға берiлетiн заттардың кемiстiктерi, олар сый алушыға берiлгенге дейiн пайда болуы және айқын кемiстiктердiң қатарына жатпауы, ал сыйға тартушы олар туралы бiлгенiмен сый алушыға айтпағаны орын алуы керек. Сыйға тартушының жауапкершiлiгi сый алушыға зиян келтiрiлуде оның кiнәсi болған жағдайда орын алады.
Қалған жағдайлардағы тараптардың құқыққа қарсы әрекеттерi деликтiк азаматтық құқық бойынша бағаланады. Олар сыйға тартудың шарттық мiндеттемелiк шегiнен шығады, сондықтан оларға шарттық жауапкершiлiк қолданылмайды.
Сыйға тарту шартының тоқталуы. Жоғарыда сыйға тарту шартының тоқталуының ерекше тәсiлi туралы айтылған болатын, ол сый тартуды жою. Оның мағынасы сыйға тартудың заңды күшi, сый берушiнiң еркiмен байланысты тоқтатылады, сыйға тарту заңды факт ретiнде толық жойылады.
Сыйға тартуды жою тек сый берушiнiң талабы бойынша ғана жүргiзiлмейлi. Егер сый алушы сый берушiнi өмiрiнен айырса, онда сыйды жою құқығы онын мұрагерлерiнде болады."
Қандай да болсын мүдделi тұлға, оларға әдетте азаматтық-құқықтық мiндеттемелердегi несие берушiлер және салық органдары жатады, заңды тұлғалар және жеке кәсiпкерлер банкроттық туралы заңнаманы бұзған жағдайда олар жасаған сыйға тартуды жоюды талап етуге құқылы. Сыйға тартуды даулау үшiн ол кәсiпкерлiк қызметпен байланысты қаражаттар есебiнен оны банкрот деп жарияланғаннан бiр жыл бұрын жасалуы қажет.
Қайырымдылық негiзiнде берiлген мүлiктi онын мақсатына байланысты емес қолданған жағдайға қайырымдылық берушi, оның мүрагерi, таратылған заңды тұлғаның құқықтық мирасқоры жасалған қайырымдылық шарттың жойылуын талап ете алады. Реалды сыйға тарту тартып жою оны тоқтатудың бiрден бiр жолы болып келедi. Конеснсуалды сыйға тарту тоқтату үшiн шартты бұзу мен мiндеттеменi тоқтатудың жалпы ережелерi қолданымды болып келедi14.
Сыйға тарту шартының мәселесін баяндайтын бірқатар теориялық зерттеулерде атап өтілгендей сақтау қызмет көрсетудің ерекше түрі, соның ішінде азаматтық –құқықтық міндеттемелер арқылы қамтамасыз етіле алатын кең таралған түрлерінің бірі болып табылады.
Қазіргі қоғамда сыйға тарту бойынша қатынастардың кеңінен таралуын толық түсінуге болады. Сыйға тарту шарты бойынша міндеттеменің туындауы әртүрлі себептермен жетеленуі мүмкін және ол тек сыйға тарту шартына ғана байланысты туындамайды. Алайда сыйға тарту шарты басқа да барлық жағдайларда осындай міндеттеменің туындауының негізі болып табылады. Пост кеңестікте сыйға тарту институтының қазіргі жай күйіндегі мәселелерін жан-жақты баяндаған аз ғана авторлардың бірі- М.И. Брагинский15. Оның сыйға тарту қатынастарын қамтамасыз ететiн заңдық құрылымдарды талдауы назар аударуға тұрарлықтай.
Аталған автор сыйға тарту қатынастардың төрт негізгі құрылымын ажыратады. Біріншісі ретінде, шарт үлгісі аталады. Ол бүтіндей және толығымен заңды анықтама аясына сай келеді. Бұл құрылымға деген қажеттілік немесе мұқтаждық сақтау дербес сипатқа ие болғанда туындайды.
Екінші құрылым болып сыйға тарту бойынша міндеттеменің бір тұтас шартқа енуі табылады. Сонымен бірге мұндай шарт сыйға тарту әрекет ету мүмкіндігіне ие болмауы тиіс.
Сыйға тарту шарты жалпы ереже бойынша ақысыз шарт болып табылады, бұл оның анықтамасынан айқын көрiнедi
Қозғалмайтын заттар сыйға тартудың объектiсi бола алады. Мұндай көзқарас азаматтық құқық теориясында даусыз болып табылады. М.И. Брагинский сыйға тарту шартының монографиялық зерттеуiн өткiзе отырып бiрқатар ғалымдырдың пiкiрлерiне сүйенедi. Оларға Д.И. Мейер, Г.Ф. Шершеневич, З.И. Шкундин, К.А. Граве, О.С. Иоффе жатады, олардың барлығы жылжымайтын мүлiктiң сыйға тартудың объектiсi бола алатындығына және консенсуалды бола алатындыған байланыста пiкiрдi бiр ауыздан қолданған16.
III. Мүлiктi меншiкке беру туралы мiндеттемелер жүйесiндегi Өзгеде шарттардан сыйға тарту шартынан айырмашылықтары
Сыйға тарту шарты мүлiктi меншiкке беру туралы мiндеттемелер жүйесiндегi шарттардың қатарына жатады. Бiрақ осы мүлiктi меншiкке беру туралы мiндеттемелер жүйесiнде шарттар iшiнде өзге шарттардың айрықша мазмұндық ерекшелiктерiнiң болатындығын айта кеткен жөн деп бiлемiз. Мәселен, сатып алу-сату шартының сыйға тарту шартынан басты ерекшелiктерi ретiнде ең алдымен мыналарды айтып кетуге болар едi.
Сатып алу-сату шарты бұл — мүлікті ақылы беруді қамтамасыз ететін шарттардың бір түрі. Әрекет етуші азаматтық-құқықтық нормалар оның бірнеше түрін реттейді, олардың әрқайсысының ерекшелігі, олар қолданылатын салалардың ерекшелігіне байланысты.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 406-бабына сәйкес: "Сатып алу шарты бойынша бір тарап (сатушы) мулікті (тауарды) екінші тараптын (сатып алушының) меншігіне, шаруашылық жүргізуіне немесе жедел басқаруына беруге міндеттенеді, ал сатып алушы бұл мүлікті (тауарды) қабылдауға және ол үшін белгілі бір ақша сомасын (бағасын) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе 2
I. Сыйға тарту шарты 4
1.1. Сыйға тарту шартының ұғымы 4
1.2. Сыйға тарту шартының нысаны 8
1.3. Сыйға тарту шартының элементтері 10
1.4. Сыйға тарту шартының тараптары 13
II. СЫЙҒА ТАРТУ ШАРТЫНЫҢ МАЗМҰНЫ жӘне СЫЙҒА
ТАРТУ ШАРТЫ бойынша жауапкершiлiк 18
2.1. Сыйға тарту шарты бойынша тараптардың құқықтары мен мiндеттерi 18
2.2. Сыйға тарту шарты бойынша жауапкершiлiк 26
III. Мүлiктi меншiкке беру туралы мiндеттемелер
жүйесiндегi Өзгеде шарттардың сыйға тарту
шартынан айырмашылықтары 30
Қортынды 51
Пайдаланылған Әдебиеттер 53
Кiрiспе
Мемлекетiмiз тәуелсiздiк алған кезден бастап және елiмiз нарықтық экономикалық реформалар жағдайына көшуiне байланысты мүлiктiк мүдделердiң мәнi жоғарлай түстi. Осыған байланысты азаматтық құқық саласының сыйға тартыу институтының маңызы арта түсуде.
Сыйға тарту шарты – мүлікке билік жүргізудің заңды амалы. Ол мүлікті ерікті беру актісін бекітеді және меншік құқығының ауысуын реттейді. Осы арқылы сый алушының айналадағыларға қатысты мүдделері қамтамасыз етіледі және ол өзіне берілген құқықты заңсыз араласудан қорғау қабілетіне ие болады. Кеңес Одағы уақытындағы азаматтық заңнамада сыйға тарту шарты тек қана реалды болуы мүмкін еді. Сыйға тарту шартына қатысушылары өздерінің еріктері бойынша реалды немесе консенсуалды мінез беруі жалпы алғанда қазіргі заман талабына сай келеді. Сыйға тарту қатынастарында өкiлдiкке жол берiледi. Сыйға тарту шартын жасау үшiн жалпы сенiмхат қолданылуы мүмкiн емес. Сый берушi берген сенiмхатта сый алушы аталу керек және сыйдың пәнi, көрсетiлу керек, онсыз сенiмхат жарамсыз болып табылады. Сыйға тарту шартында әмбебап құқықтық мирасқорлық туралы ережелердiң қолданылуында айырмашылықтар бар. Сыйға тартудың консенсуалды шарты (болашақта сыйға тартудың уәдесi) оның орындалуы жеке несие берушiге (сыйға алушыға) арналған мiндеттеменiң пайда болуына әкеледi.
Жалпы сыйға тарту шарты көп көздесетiн азаматтық-құқықтық шарттардың қатарына жатады және де сыйға тарту шарты құқықтық және теориялық тұрғыдан алғанда жеткiлiктi дәрежеде жақсы реттелген деп айтуға болады. Соған қарамастан сыйға тарту шарты шартының өзiндiк ерекшелiктерi әлi де болса толық зерттелiп болған жоқ. Осы тұрғыдан алғанда менiң дипломдық жұмысымның тақырыбына арқау болып отырған сыйға тарту шарты құқықтық әрi теориялық жақтан өзектi сипатқа ие деп айтуға болады.
Сыйға тарту шарты әсiресе Қазақстан Республикасы тәуелсiздiк алғаннан кейiн өте жақсы қарқынымен дами бастады.
Оған себеп болған басты жағдай әрине 1994 жылдың 27 желтоқсанында Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң жалпы бөлiмiнiң қабылдануы болатын. Сыйға тарту шартының жалпы азматтық шарттар жүйесiнде аса маңызы бар. Себебi, бұл сыйға тарту шартының пәнi болып келетiн мүлiктi тұрақты меншiк иесi ретiнде пайдаланушы тараптардың мүдделерiне сай келедi.
Қазақстан Республикасы тәуелсiздiк алып нарықтық экономикалық қатынастарға көшкелi берi елiмiздiң ұлттық заңнамаларында жекелеген айрықша мазмұны бар жаңа шарттармен қоса азаматтық құқықтағы бұрынғы ескi шарттар жаңаша мазмұнға ие болған болатын соның бiрi сыйға тарту шарты. Алайда сыйға тарту шарты кезiнде кеңестiк азаматтық құқық аясында да болғаны рас, бұл кезде, яғни нарықтық қатынастардың тапшылығы кезiнде сыйға тарту шартын, бiржақты және реалдық шарт деп қарастырып келгенi рас. Қазiр, әрине сыйға тарту шартын толық қанды қолданылуға және кеңес дәуiрi кезiндегi сыйға тарту шартын қазiргi сыйға тарту шартымен, салыстыруға болмайды.
Менiң дипломдық жұмысымның негiзгi мақсаты –ол Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес, сыйға тарту институтының теориялық және құқықтық аспектiлерiне байланысты мәселелердi мүмкiндiгiнше жан-жақты қарастырып оған талдау жасау арқылы оның маңызды мән-жайларын ашып көрсету, сондай-ақ сыйға тарту шартының ерекшелiктерiн басқа азаматтық шарттар түрiмен салыстыра отырып талдау болып табылады.
I. Сыйға тарту шарты
1.1. Сыйға тарту шартының ұғымы
Сыйға тарут шарты бойынша бір тарап (сыйға тартушы) басқа тараптың (сыйды алушының ) меншігіне затты немесе өзіне немесе үшінші адамға мүмліктің құқықты (талапты) тегін береді немесе беруге міндеттенеді, не оны өзінің немесе үшінші тұлғаның алдындағы мүліктік міндеттен босатады немесе босатуға міндеттенеді.
Қайтарымсыздылық - сыйға тарту шартының ең негізгі белгісі болып табылады. Затты немесе құқықты қарсы беру не қарсы міндеттеме болған кезде шарт сыйға тарту шарты деп танылмайды. Сыйға тарту (кей кездері) белгілі жағдайларда азаматтар мен заңды тұлғалардың мүліктік аймағындағы қажеттіліктерін қанағаттандыру қызметін атқарады. Сыйға тарту шарты – мүлікке билік жүргізудің заңды амалы. Ол мүлікті ерікті беру актісін бекітеді және меншік құқығының ауысуын реттейді. Осы арқылы сый алушының айналадағыларға қатысты мүдделері қамтамасыз етіледі және ол өзіне берілген құқықты заңсыз араласудан қорғау қабілетіне ие болады. Енді түпкілікті және біржола заттың иесінің ауысуы болады. Сондықтан, сыйға тарту шарты мерзімсіз болып табылады.
Сый тартушы сый алушының арасындағы қатынастары (не себептен сыйлағаны) әртүрлі мүмкін, оларды анықтаудың сыйға тарту шарттың жарамсыз деп тану кезінде маңызы болады. Қазіргі жағдайда сыйға маңызды әлеуметтік функцияларды атқарады. Ұйымдар мен азаматтардың сандары өсе түсті, олар басқа тұлғаларға көмек ретінде олардың өмір сүруі үшін аса қажетті заттарды қайтарымсыз береді. Мысалы: азық-түлік, киім-кешек. Білім беру, денсаулық сақтау ұйымдарныа қолдау берілуде, кей-кездері сыйға тарту шет ел элементінің қатысуымен де жүргізіледі. Қоғамды әрі қарай адамгершілік тұрғысынан тарту барысында сыйға тарту қатынастары басқа да азаматтық-құқықтың қатынастар қатарынан нақты орын алады.
ҚР АК бiр уақытылы кәсiпкерлiк сипаттағы қатынастарды реттегеннен сыйға тарту шарты осы кодекс реттеу көзқарасынан үйренiшсiз болып көрiнедi. Ақша –мүлiктiк қатынастарында қайтапымсыздыққа орын жоқ болып көрiнедi.
Егер сауда саттық құқықтық нормаларынан бөлек азаматтық құқыққа тоқталсақ, онда сыйға тарту шарты басқа шарттық құқықтық қатынастарын арасында да салмақтылау көрiнер едi.
Шартты азаматтық-құқықтың ықпалы бар екені айқын көрінеді, егер қазіргі шет ел және құқық жүйесіндегі шартты саралауға жүгінетін болсақ, сыйға тарту шарты басқа шарттармен сатып алу -сату, айырбас және т.б. коммутативті шарт болып табылады. Мұндай шарттың мәнісі бойынша шартты жасасқан кезде әр тараптың пайдасы мен шығыны мүмкін1.
Қолданыстағы (күшіндегі) азаматтық заңнамаға сәйкес сыйға тарту шарты реалды немесе консенсуалды шарт болуы мүмкін. Бұл едәуір өзгеріс осы қоғамдық қатынастарды реттеу барысында пайда болған. Кеңес Одағы уақытындағы азаматтық заңнамада сыйға тарту шарты тек қана реалды болуы мүмкін еді. Сыйға тарту шартына қатысушылары өздерінің еріктері бойынша реалды немесе консенсуалды мінез беруі жалпы алғанда қазіргі заман талабына сай келеді.
Мүлік шартты жасау сәтінде берілетін болса, онда сыйға тарту шарты реалды болып келеді. Ал басқа жағдайда, егер мүлік болашақта берілетін болса, (шартта осыған қатысты талап бекітілсе) онда ол консенсуалды болып табылады. Әлдекімге затты немесе мүлікті құқықты тегін беруге уәде ету не әлдекімді мүліктік міндеттен босату уәдесі егер ол уәде тиісті (жазбаша) нысанда жасалса және алдағы уақытта нақты тұлғаға затты немесе құқықты тегін беру не оны мүліктік міндеттен босатуға айқын ниет білдірген болса, сыйға тарту шарты ( болашақта сыйға тарту уәдесі) болып саналады және уәде берушіні босатпай тастайды. (АК 506-б. 2-тармағы).
Сыйға тарту шартының қайтарымсыздығы жоғарыда атап кеткендей оған қарсы берілетін заттың немесе құқықтың болмауында көрініс табады. Ал егер мүлікке ақы төленетін болса да бұл шартты сыйға тарту деп қарастыруға болмайды.
Заңнамада басқа адамның ауыртпалығы бар мүлікті беруге болмайды деп көрсетілмеген. Сонда да М.В. Елисеевтің пікірі онша нақты емес. Оның ойынша, берілетін мүлікке сыйға берушінің өзінің де құқықтарының ауыртпалығын орнатып сыйға тарту шартын жасауға болады2.
Біріншіден, мүлікті бергенге дейін оған иесінің ауыртпалығы болмайды. Бұл жерде несие беруші мен борышкер бір тұлға болып қалуына байланысты міндеттеменің тоқтатылуы ережесін ұқсастық бойынша қолдануға болады. Екіншіден, сый әдейі өз пайдасына ауыртпалық орната отырып, осы арқылы сыйға тарту шартының қайтарымсыздығы талабын бұзады. Бұл айтылған дәлелдеріміз мүлікке бұрынға ие құқықтарының ауыртпалығы болуы мүмкіндігін мүлдем жоймайды. Бірақ бұл ауыртпалықтар шарт негізінде емес, заң негізінде болу керек және шектелген мөлшерде, жағдайда ғана қолданылады. Мысалы: ортақ меншік режиміндегі,кондиминумдегі, меншік иелерінің, заңды сервитутпен байланысты ауыртпалықтарынан құтыла алмайсыз. Бірінші екі жағдайда ауыртпалық өзара болып келеді. Үшіншіде сый алушының жер учаскесі қасында орналасқан сый берушінің жер учаскесіне қызмет етуі мүмкін. Сый алушыға басқа да мүліктік міндеттер жүктелуі мүмкін. Сыйды берген соң сый беруші оны жалпыға пайдалы мақсатта қолданылуын міндеттеуі мүмкін. Сыйға тарту шарты біржақты шарт болып танылады және негізгі құқықтар сый алушы тарабында болады. Сый беруші шарт бойынша негізгі міндеттерді жүзеге асырады3.
1.2. Сыйға тарту шартының нысаны
Сыйға тарту шартының азаматтық айналымдағы ерекшеліктеріне қарай заң шығарушы шарт нысанына арнайы талаптар қояды. Егер нақты сыйға тарту шарты жасалса, жалпы ереже бойынша ауызша нысанда жасалады, бұл жағдайда Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 151, 152-баптарының нормалары қолданылады.
Заң кейбір нақты сыйға тарту шартын жазбаша түрде жасауды талап етеді. Сыйға тарту шартын жазбаша нысанда жасау, егер сыйға тартушы заңды тұлға болып және сый мөлшері он айлық есептік көрсеткіштен асатын болса талап етіледі. Мұндай талап заңды тұлғаның балансындағы мүліктің тіркелу ережелерімен байланыста. Егер мүлік заң негізінде қайтарымсыз берілсе онда тиісінше дәлелдемелерде болу керек (чек немесе құжаттардың болмауы анық) ал кері жағдайда заңды тұлға органдарды (материалды жауапты тұлғалар) жетіспеушілік үшін жауапты болады. Бірақ бұл міндетті талап емес, сыйға тартудың жазбаша нысанын сақтамаған жағдайда шарт жасалғаны басқа да жазбаша жасалған құжаттармен дәлелденуі мүмкін. Сыйға тартуды заңды тұлғалармен еңбек қатынастарында тұратын жұмысшыларды материалдық нысанындағы көтермелеуден ажырата білу керек, бірақ та мұндай қатынастар еңбек заңымен реттелмеген бөлігінде сыйға тарту нормаларымен реттелуі мүмкін (ҚР АК 1-бабы, 3-тармағы).
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің нормаларында дәл көрсетілмегендігіне қарамастан, егер сыйға тарту шартын мемлекеттік тіркеу талап етсе, ол жазбаша жасалады. Өйткені қозғалмайтын мүлікке құқықты тіркеу үшін осы мүлікке құқықты беретін құжаттар керек (“Қозғалмайтын мүлік және оынмен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы” Қазақстан Республикасының Президентінің Заң күші бар Жарлығының 14-бабы 2-тармағы 25 желтоқсан, 1995).
Алдағы уақытта сыйға тартуға уәде беру - консенсуалды шарт болып табылады және әрқашан жазбаша түрде жасалады. Осы шарттың заң талап ететін жай жазбаша нысанының сақталмауы оның жарамсыздығына әкеп соғады (Қазақстан Республикасыны Азаматтық кодексінің 508-бабы 2-тармағы)4.
1.3. Сыйға тарту шартының элементтері
Қазiргi кезде сыйға тарту шартының пәнi болып зат сонымен қатар мүлiктiк құқықтар да табылады. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 506-б. 2- тармағы. Нақты сыйға тарту затын көрсетпей -ақ өзiнiң барлық мүлкiн сыйға тартуға уәде беру жарамсыз болады. Бұл жағдайда сыйға тарту пәнi болмайды.
Қандай да бiр игiлiктi қайтарымсыз алу әрқашан сыйға тарту болып танылмайды. “Рим құқығында қайтарымсыз пайдалану, процентсiз зайым және қайтарымсыз сақтау сыйға тарут деп қарастырылмаған”. Сыйға тарту болып бiр нәрсенi уақытша пайдалануға беру немесе ақысыз қызметтi жүзеге асыру болып келмейдi, тек сезiлетiн нәрсенi (субстанцияны) беру сыйға тарту болып бағалануы мүмкiн. Айтылған Қазақстан Республикасының азаматтық құқықтық доктринасында қалыптасқан сыйға тарту шартының түсiнiгiне және оның пәнiне қарама – қарсы келмейдi. Егер де сыйға тарту белгiлi бiр мiндеттеменi борышты кешiру арқылы тоқтату сияқты Азаматтық кодексiнiң 373 – бабымен көзделген әрекеттен өзгешiлiктi байқай алмаймыз. Жоғарады айтылғанның цессияға да қатысты, яғни сыйға берушi үшiншi тұлғадан талап ету құқығын берген жағдайға. Ал егер тұлға өзiне қатысты құқық сыйласа, ол сыйға тарту негiзiнде туындайды яғни құқықтың пайда болу тетiгi цессияға қарағанда өзгеше.
Ф.Карагусовтың пікіріне назар аударуға тұрарлық. Ол азаматтық құқықтың жекелеген объектісі болып алатын мүліктік құқықтарды анықтап бөлу керек деген пікірді алға тартады5. Қарастырылып отырған пікірдің методологиялық маңызы бар, оның тек сыйға тарту шартының сұрақтарын ғана емес, сонымен қатар басқа пәні (нысанысы) мүлік және мүліктік құқықтар болып табылатын шарттарды қарастыруда мәні бар. Сыйға тарту шартының нысанасы болып азаматтық айналымнан алынбаған заттар және азаматтық құқықтың дербес объектісі бола алатын мүліктік құқықтар табылады. Сондықтан көрсетілген сыйға берілетін мүліктік құқық тек сыйға беруші мен сый алушының арасында ғана мәні болмай ол басқа да тұлғалардың қатысуымен азаматтық айналымда кеңінен қолдануға жарамды болуы керек.
Сый алушының міндеттемеден босатылу жағдайында әдетте сыйдың пәні болмайды. Бұл кезде сый алушы сый берушіден мүлік алмайды. Сыйдың “нысаны” болып сый алушы жеткен жетiстiктер саналады, бiрақ оны азаматтық құқықтың қандай да бiр объектiсi ретiнде бағалауға болмайды. Осы жағдай сый алушы сыйдың арқасында өзiнiң мүлкiн сақтап қалады. Бiрақ оның құрамы сый алушы босатылатын мiндеттеме сияқты нақты емес сыйға берушi борышкердi үшiншi тұлғалар алдындағы мiндетiнен босатқан кезде де ұқсас жағдай пайда болады. Осындай қайшылықтар салдарынан сыйға тартуды реттейтiн заңнама сыйға тарту шарттардың қатарынан сыйға алушы сыйға берушi немесе үшiншi тұлға алдындағы мiндеттемесiнен босатылатын жағдайларды алып тастау керек.
Сыйға тарту шартының нысанасын ол қандай түрге жататындығы әсер етеді. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 516-бабына сәйкес жалпы пайдалану мақсатында затты немесе құқықты сыйға тарту қайырымдылық пен танылады. Қарастыралған норманың мазмұнынан біз қайырымдылық нысанасы болып тек зат немесе мүліктік құқық табылатынын көре аламыз. Ал қарапайым сыйға тарту мұндай шектеулерді білмейді6.
1.4. Сыйға тарту шартының тараптары
Сыйға тарту шартының тараптары сый беруші мен сый алушы болып азаматтық құқықтық барлық субъектілері келуі мүмкін. Жеке тұлғалар, заңды тұлғалар (ұйымдастырушылық –құқықтық нысанына қарамастан), мемлекеттік, әкімшілік –аумақтық бөліністер. Мысалы Қазақстан Республиксының Қаржы министрлігінің Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру департаментінің 22-қазан, 1998 жылғы 637-қаулысымен жеке кәсіпкерлік субъектілеріне мемлекеттік кәсіпорындар мен мемлекеттің қатысуымен ұйымдарға арендаға немесе сенімгерлікпен ьасқаруға берілген қолданылмайтын өндірістік ғимараттар, объектілер және офистік ғимараттарды меншігіне беру ережесі бекітілген болатын.
Бұл Қазақстан Республиксының Президентінің “жеке кәсіпкерлік қолдануды күшейту және активизациялау туралы” 6 наурыз, 1997 жылғы 3398 Жарлығына және “Жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы” Қазақстан Республиксының Заңына сәйкес қабылданған болатын7.Бұрын Қазақстан Республикасында жекешелендiруте жататын пәтерлердi (және басқа да үй-жайларды) қайтарымсыз азаматтың меншiгiне беру орын алған болатын. Жоғарыда көрсетiлген жағдайда сый берушi болып мемлекет немесе әкiмшiлiк-аумақтық уөкiлдiк берiлген орган арқылы шартта қатысады. Ал сый алушылар болып шағын кәсiпкерлiк субъектiлерi табылады. Бұл шартты қайырымдылыққа жатқызуға болмайды. Өйткенi шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң жалпыға пайдалы қызметi жүзеге асыруы талап етiлмейдi.
Ал егер мемлекеттiң басқа жағдайда сыйға беруi туралы айтатын болсақ, мынаны ескеру керек. Әкiмшiлiк акт негiзiнде мемлекеттiк мекемелер мен кәсiпорындарға мүлiк (компьютерлер. кiтаптар, құрал-саймандар, ғимараттар және т.б.) олардың жедел (оранымды) басқаруына шаруашылық жүргiзуiне берiледi. Бұл қатынастарды сыйға тарту болуы мүмкiн емес, өйткенi меншiк иесi бар — ол мемлекет. Бұл жағдайда қайырымдылық тек жеке меншiк нысанындағы заңды тұлғалар пайдасына жасалуы мүмкiн.
Сый берушi болып әрекет қабiлеттiлiгi бар әрекет ете алады. Сыйға тарту мүмкiндiгi 14 жасқа дейiнгi кәмелетке толмағандар және сот әрекетке қабiлетсiз деп танығандар үшiн барынша шектелген. Олардың атынан заңды өкiлдердiң сыйға тартуына, сыйдың құны он айлық есептiк көрсеткiштен аспайтын жағдайды қоспағанда жол берiлмейдi. Онда да мұндай сыйды беру үшiн алдын ала қорғаушы мен қамқоршы органардың келiсiмi керек (Қазақстан Республикасының "Неке және отбасы туралы" заңы 114-бап 2-тармағы).
Егер сыйға тартушы 14 пен 18 жас аралығындағы кәмелетке толмаған немесе әрекет қабiлеттiгi шектелген кәмелетке толған болса заңды өкiл қорғаушы және қамқоршы органның алдын-ала келiсiмiнсiз сыйды беруге рұқсат ете алмайды. Әрекет қабiлеттiгi шектелген және жартылай әрекет қабылеттi тұлғалар тек ұсақ тұрмыстық мәмiле болып табылатын мәмiлелердi ғана өз бетiнен (дербес) жасай алады.
Әрекет қабiлеттiгi жоқ тұлға ешқандай шектеусiз сый алушы ретiнде бола алады, ал сыйды оның атынан қорғаншылары (ата-аналары, асырап алушылары) алады. Қамқоршыларының келiсiмiмен 14 пен 18 жас аралығындағы кәмелетке толмағандар және әрекет қабiлеттiгi шектеулi азаматтар сый алады (ал ұсақ сыйларды олар жеке өздерi алуға болады).
Ресей Федерациясының кәмелетке толмағандармен немесе олардың қатысуымен жасалатын сыйға тарту бiздiң елге қарағанда басқаша тұрғыдан жол тапқан. Ол кәмелетке толмағандардың әрекет қабiлеттiгi құқықтарын реттейтiн батыс елдерiнiң заңдылықтарына ұқсас.
Мысалы, РФ АК 26-бабының 2-тармағына және 28-бабының 2-тармағына сәйкес 6 жастан 14 жасқа дейiнгi және 14 жастан 18 жасқа дейiегi кәмелетке толмағандар өз беттерiмен нотариаттық куәландыруды немесе мемлекеттiк тiркеудi талап етпейтiн ақысыз (орнына өтем жасаусыз) пайда алуға бекiтiлген мәмiлелердi жасай алады. Осындай шешiмдермен келiсуге болады, бiрақ балалардың тәрбеиесiне, жүйкесiне, моральдық дамуына зиянды келтiруi мүмкiн сыйларды табыс етуге тыйым салу керек.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 509-бабына сәйкес, құны он айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнен аспайтын әдеттегi сыйлықтарды қоспағанда, емдеу, тәрбиелеу олардың емдеуiндегi, асырауындағы не тәрбиесiндегi азаматтардың және осы азаматтардың зайыптары мен туыстарынан алуға тыйым салады8. Құны он айлық есептiк көрсеткiштен аспайтын әдеттегi сыйлықтарды қоспағанда, мемлекеттiк қызметшiлерге олардың лауазымды жағдайына байланысты немесе олардың қызметтiк мiндеттерiн атқаруына байланысты сыйға тартуға жол бермейдi. Сыйға тартуды пара алудан айыра бiлу керек. ҚҚ 311, 312-баптары. Құқыққа қылықты пара алу (пара беру) қылып бағатау мүлiктiң мөлшерiмен бағасына байланысты емес. Параны қорқытып алу жағдайы болмағанда заңға қайшы ниеттенулер екi тарапта бiрдей болып келедi. Егер "сый" коммерциялық немесе өзге де ұйымда басқару функдиясын атқаратын тұлғаға берiлсе де жасалған әрекеттiң қайшылығы орын
алады. (ҚК231-б.).
Егер мүлiк заңды тұлғаның жедел басқару (шаруашылық жүргiзу) құқығында болса оны тек меншiк иесiнiң келiсiмiмен сыйға тартуға болады. Бұл шектеу құны он айлық есептiк көрсеткiштен аспайтын әдеттегi сыйлықтарға койылмайды. Қайырымдылық шартының субъектiсi, сый алушы болып азамат, емдеу, тәрбие беру мекемелерi, әлеуметтiк қорғау мекемелерi және басқа да сол сияқты мекемелер қайырымдылық пен айналысатын ғылыми, оқу, мәдениет мекемелерi, қоғамдық және дiни бiрлестiктерi (ҚР АК 516 бабының 1 тармағы), коммерциялық емес заңды тұлғалар келе алады. Аталған норманың мағынасы бойынша сыйға алушылар болып (қайырымдылық шарттарының негiзiнде), тиiстi көрсетiлгендей мiндеттердi атқаратын коммерпиялық заңды тұлғаларда келе алады. Қайырымдылық шарты мемлекет немесе әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстiң пайдасына да жасалуы мүмкiн.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 220-бабына сәйкес сыйға тартушы бiрлескен меншiктiң қатысушысы болса онда сыйға артуға бiрлескен меншiкке қатысушылардың барлығының келiсiмiнен ғана жол берiледi9. Мүлiкке билiк ету жөнiндегi мәмiленi қатысушылардың қайсысы жасағанына қарамастан бiрлескен меншiктегi мүлiкке билiк етуге өзге қатысушылардың келiсмi бар деп есептеледi. (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 220-б 2-тармағы). Бiрақ, сыйға тарту шартын қалған қатысушылардың келiсiмi бар деп болжанылуы мүмкiн шарттарға жатқызбау керек. Мүлiктi жеке басымен сыйға таптатын ортақ бiрлескен меншiк құқығының қатысушысы ортақ мүддеде әрекет етпегеслн қалған қатысушыларға мәмiленi жарамсыз деп таныттыру құқығы берiлуi керек. Нотариаттың куәландыруды немесе мемлекеттiк тiркеудi талап ететiн мәмiле жасалғанда бұл мәселе туындайды, ондай жағдайларда мәмiленi жасауға бiрлескен меншiкте барлық қатысушылардың келiсiмi алдын ала нотариатты расталуы тиiс.
Сыйға тарту қатынастарында өкiлдiкке жол берiледi. Сыйға тарту шартын жасау үшiн жалпы сенiмхат қолданылуы мүмкiн емес. Сый берушi берген сенiмхатта сый алушы аталу керек және сыйдың пәнi, көрсетiлу керек, онсыз сенiмхат жарамсыз болып табылады. Сыйға тарту шартында әмбебап құқықтық мирасқорлық туралы ережелердiң қодданылуында айырмашылықтар бар. Сыйға тартудың консенсуалды шарты (болашақта сыйға тартудың уәдесi) оның орындалуы жеке несие берушiге (сыйға алушыға) арналған мiндеттеменiң пайда болуына әкеледi. Оның өлуiмен (заңды тұлға таратылуымен) ол тоқтатылады (515 бап 1 тармақ). Бұл норманың мiнезi диспозитивтi және ол-тараптардың келiсiмiмен өзгертiлуi мүмкiн10.
II. СЫЙҒА ТАРТУ ШАРТЫНЫҢ МАЗМҰНЫ жӘне СЫЙҒА ТАРТУ ШАРТЫ бойынша жауапкершiлiк
2.1. Сыйға тарту шарты бойынша тараптардың құқықтары мен мiндеттерi
Сыйға тартушының құқықтары мен мiндеттерiнiң, ол сыйға тарту шартының реалды әлде консенсуалды түрiн жасады ма соған қарап өзгешеленедi. Шарттың мазмұнына шарттың нысанасы да әсерiн тигiзедi.
Шартты жасасу және затты беру сәттерi бiрдей болғанда (сыйға тартудың реалды шарты), сыйға тартушының заттың өзiн беруден басқа елеулi мiндеттерi болмайды. Сыйды беру оны сый алушыға беру оған қатысты белгiлердi (кiлтi және с.с.) беру немесе затқа құқықты растайтын құжаттарды ұсыну арқылы жүзеге асырылуы мүмкiн.
Мұны сыйға тартушы барлық мiндеттерден босатылған деп санауға болмайды. Егер заттың керек жарағы болса онда сый тартушы оны беруге мiндеттi болып табылады. Мүлiктi берген уақытта сыйға тартушы оған қоса тиiстi құжаттарды да беру керек. Өйткенi мүлiк (бiрiншi кезекте заттар) сый алушыға қайтарымсыз берiледi. Сыйға тарту шартында сыйға берудi сыйғга алушының мүлiкке құқықтарын рәсiмдейтiн қарастырылуы мүмкiн. Сыйға тарту шартының ақысыздығы сыйлаушыға сыйды алушының өзiне, оның мүлкiне қауiптi заттарды сыйлау құқығын бермейдi (ҚР АК 514 бабы).
Мына жағдайларда сыйға тартушы iс жүзiнде жасалған сыйға тартудың күшiн жоя алады:
1) егер сыйға алушы сыйға тартушының өмiрiне, оның отбасы мүшелерiнiң немесе жақын туыстарының бiреуiне қастандық жасаса не сый берушiге қасақана дене жарақатын салса,
2) егер сый алушының сыйға тартушы үшңн үлкен мүлiктiк емес құндылық болып саналатын сыйланған затты ұстауы оның бiржола жойылу қаупiн тудырса.
Сыйға тарту шартында сый берушi сый алушыдан ұзақ өмiр сүрген жағдайда сыйға тартудың күшiн жою құқығы ескертiлуi мүмкiн. Егер шартта тiкелей бұл негiз көрсетiлмесе, онда ол оған сiлтенiп сыйға тартудың күшiн жою мүмкiн болмайды. Сыйға тарту шартын орындаудан бас тарту және сыйға тартудың күшiн жою құны он айлық есептiк көрсеткiштен аспайтын заттарға қолданылмайды (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң. 513-бабы). Қайырымдылық жасаушы оның мүлiктiк немесе отбасылық жағдайы, не денсаулығы, тұрмыс деңгейi нашарлаған жағдайларды қоспағанда қайырымдылық шартын басқа кездерi жоя алмайды. Шартты жоюдың қарастырылып отырған негiзi тек болашаққа сыйға тартуға уәде берудi (қайырымдылық) қарастыратын сыйға тарту шарттарына тарайды (ҚР АК 511 бабы 1 тармағы).
Сыйға тартудың нысанасы болып бағалы қағазбен расталатын мүлiктiк құқық келсе, бағалы қағаз ұсынушыға болса, сыйға тарту оны беру арқылы жүзеге асырылады. Бағалы қағаз ордерлiк болса, онда оның берiлуi туралы жазу (индоссамент) жасалуы тиiс және ол iс жүзiнде берiлуi керек. Құжатсыз бағалы қағазды сыйға тарту құқықтық сыйға алушыға жататыны туралы тиiстi жазуды арнайы тiзiмде реестiрде) жасау арқылы жүзеге асырылады.
Цессия (үшiншi тұлғаға қатысты мүлiктiк құқықты беру) жағдайында сыйға берушi талап ету құқығын беруге қатысты барлық ережелердi орындауы керек (ҚР АК 339-343, 345-346 баптары). Мысалы, сыйға алушыға сыйды алушының тұлғасымен тығыз байланысты құқықтар, жекелеп алғанда алименттер бойынша немесе өмiрге әлде денсаулыққа келтiрiлген зиянды өтеу туралы талаптар (ҚР АК 340 бабы).
Мiндеттеменi үшiншi жақ алдында орындаудан сыйды алушыны босату кредитор алдындағы сый алушының мiндетiн орындау арқылы жүргiзiледi (Азаматтық кодекстiң 276-б.) немесе Азаматтық кодексiнiң
348-б. Сәйкес борышты сыйды берушiге аудару арқылы жүзеге асады. Егер шартта өзгеше көзделмесе екi жағдайда да сыйды берушi сый алушының мiндетiн толық көлемде және тиiстi орындауға мiндеттi. Болуы мүмкiн шешiмдер осылармен шектелмейдi. Сый тартушы несие беруiншiнiң келiсiмiн алған болса өз кезегiнде борышты өзге тұлғаға аудара алады.
Айтылғандай мүлiктiк құқық сый берушiнiң өзiне де қосымша қатысты болуы мүмкiн.
Осындай сыйға тарту нәтижесiнде сый берушi мен сый алушы арасында азаматтық құқықтық қатынас пайда болады. Зат берiлу жағдайынан ерекшелiгi мүлiктiк құқықты беру сыйға тарту шартына әрқашан мерзiмсiз және бет бұрусыз мiнездi бере бермейдi.
Мүлiктiк құқықты сыйлау кезiнде бiр емес бiрнеше құқықтық қатынас пайда болуы мүмкiн. Мысалы: мiндеттемелiк, заттық немесе авторлық құқықтық қатынастар. Соңғы екi қатынастың пайда болуы сыйға тарту үшiн мiндеттi емес. Бiрақ бiр немесе өзге мазмұны бар мiндеттемелер, соның арасында заттық әлде авторлық қатынастармен бiрге орын алатын мiндеттемелер әрқашан пайда болады.
Пайда болатын мiндеттемелердiң мiнезi мүлдем жаңа (ерекше) болмайды. Кейбiр жағдайларда оларда бiрнеше мiндеттемелердiң мiнезi бiрiктiрiлуi мүмкiн. Заттық құқықтарға келсек, олардың мазмұны, көлемi негiзiнен тiкелей заңнама нормалары бойынша анықталады:
Егер сыйға тарту уәде берiлiп алдағы уақытта жасалатын болса, онда сый берушiнiң мiндетiне оны берудiң мерзiмiн және шартта көзделген өзге де таланттарды сақтау жатады. Ал қалған жағдайларда сыйға тартудың реалды және консенсуалды шарттарының айырмаларында болмайды деп есептеймiз.
Сый алушының құқықтары мен мiндеттерi. Сый алушынын сыйды алуға құқығы бар. Егер сыйға тарту шартының нысанасы белгiлi бiр зат болса және сый берушi өз уәдесiн орындамаса, сый алушы оны берудi талап ете алады. Егер заттар тектiк болса, немесе сыйға тартудың нысанасы болып мүлiктiк құқық келсе, ол келтiрiлген залалдың орнын толтыруды талап етуге құқылы.
Басқа мәмiлелер сияқты сыйға тарту шарты кейбiр жағдайларда шартты болып табылады. Бұл Қазақстан Республикасының азаматтық, заңнамасында кейде тiкелей қарастырылады (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 511-512-б). Өзiнiң заңды әсерiне сәйкес олар мәмiле күшiн жоятын шарттарға жатады (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнiң 150-б, 2-тармағы). Сыйға тарту шартында бұл тәсiлдi қолдану шарттың жағдайына байланысты, яғни заңнамада диспозитивтiк реттеу қолданылған. Жалпы тәртiп бойынша мәмiледегi (сыйға тарту шарты) жою шарты пайда болса, сыйға алушы оған сый берiлуiн талап ету құқығынан айырылады.
Сыйға тарту шартының бiржақтылығына қарамастан оған сый алушының да келiсiмi керек. Сый алушының келiсiмi болуының болжамы Азаматтық кодекс нормалары мағынасынан көрiнiс табады. Егер сый алушы сыйды алуға келiспесе ол сый берiлген уақытқа дейiн одан бас тартуға құқылы. Сыйдан бас тарту сонымен сый алушының белсендi әрекеттердi жасауын талап етедi. Егер шарт жазбаша түрде жасалған болса, онда одан бас тартуда жазбаша түрде болуы тиiс. Ал егер сыйға тарту шарты тiркелiп қойған болса одан бас тарту да мемлекеттiк тiркелуi тиiс. Сый алушының сыйды алудан бас тартқан кездегi iшкi ниеттенулерi мұрадан бас тартатын мұрагердiкiндей болуы мүмкiн (ҚР АК 1074 бап).
Заң шығарушы сыйдан бас тартудың ерекше талаптарын бекiтпейдi, бiрақ мұрадан бас тарту секiлдi сыйдың бiр бөлiгiнен -бас тартуға болмайды, оны ауыртпалықсыз алу және т.б, бұл құқықты терiс пиғылмен пайдалану болып келедi және де сыйды табушы жасаған ұсыныстың (офертаның) да шегiнен шығып кетедi.
Әдеттегi сыйға тартуда сый алушы сыйға тартушыдан алған мүлiктiк игiлiктi өз қалауы бойынша пайдаланады. Егер әңгiме қайырымдылық шарты төңiрегiнде болса, жағдай өзгередi. Ол (қайырымдылық шарты) әрқашан сыйға алушының мүлiктi жалпыға пайдалы мақсатта пайдалану мiндетiн бекiтедi. Егер мүлiк азаматқа сыйланса онда қайырымдылық жасайтын тұлға оны қандай мақсатта қолдану талабын айқындау диспозитивтi, қандай жағдайда да мүлiктiң қолданылуы оның жарғылық құқық қабiлеттiгi шегiнде болады. Көрсетiлген қайырымдылық нормалары халыққа әлеуметтiк көмек көрсететiн әртүрлi ұйымдардың бағдарламаларын жүзеге асырылуын камтамасыз ету көзқарасынан маңызды болып келедi.
Оның қолданылуы айқындалған қайырымдылықты алатын заңды тұлға қайырымдылық негiзiнде берiлген мүлiктi пайдалану операцияларына (әрекеттерiне) бөлшектенген (оқшауланған) есеп жүргiзуге мiндеттi.
Егер қайырымдылыққа берiлген мүлiктi қайырымдылық беруiн көрсеткен мақсатта қолдану мүмкiн болмаса, оны өзге мақсатта қолдануға тек қайырымдылық берушiнiң келiсiмiмен жол берiледi. Егер қайырымдылық берушi азамат қайтыс болса, заңды тұлға таратылса, онда мүлiктi қайырымдылық шарты бойынша өзге мақсатта қолдану сот келiсiмiмен жүргiзiледi.
Қайырымдылық негiзiнде берiлген мүлiктi тиiстi мақсатта қолдану (пайдалану) мiндетi сонымен мүлiкке одан ажырамайтын ауыртпалық жасайды және сый алушының затты пайдалану және онымен билеу, мүлiктiк құқықты билеу құқықтарын елеулi шектейдi. Заттарға қатысты бұл шектеу заттық-құқықтық ауыртпалық болып келедi11.
Бұған қарамастан, сый алушы қайырымдылық берушiнiң мүлiктi қолдануға (пайдалануға) қатысты талаптарын бұзбай тұра, оны (мүлiктi) өзiнiң мұқтаждары үшiн де пайдалану құқығына ие болуы (бұл құқық бар деп есептелуi) қажет. Онсыз сый алушының меншiк иесiнiң құқығы тым көп, және негiзсiз шектеледi.
Мүлiктi мақсаттты пайдалану талабы мемлекет жайларды (бөлмелердi) шағын кәсiпкерлiк субъектiсiнiң меншiгiне тегiн бергенде де болуы мүмкiн. Шағын кәсiпкерлiк субъектiсi объектiсi үш жыл көлемiнде өндiрiстiк мақсатта пайдалануға тиiс.
Сыйға тарту жойылса және сыйға тартылған зат бүтiн, аман, болып тұрса, онда сый алушы оны қайтаруға мiндеттi (ҚР АК 512б.5т.)12.
Ендi сыйға тарту шарты бойынша сот тәжiрибесiнен үзiндiнi қарастыралық:
Аламаты қаласы сотының азаматтық iстер жөнiндегi алқасы өз отырысында азаматша Момбаеваның азаматша Тасмағамбетоваға қойған талап арызын қарап және азаматша Тасмағамбетованың Момбаеваға қойған керi талап арызын, яғни өзiне келген моральдық шығындардың орнын толтырып сондай-ақ №1 және №9 мемлекеттiк нотариалдық кеңсе бекiткен сыйға шарту шарты мен өсиеттi жарамсыз деп табуды, қорғаншы жалдағаны үшiн кеткен шығындарын өтеу туралы және тәуелсiз сараптау тағайындау туралы талап еткен шағымды қарап төмендiгiлердi
анықтады:
Момбаева өзiнiң Тасмағамбетоваға берген талап арызында жауапкердi, яғни Тасмағамбетованы оның қазiргi тұрып жатқан Тимирязев көшесiндегi пәтерiнен босатуды талап етiп өз талаптарын төмендегiдей негiздермен негiздедi, 2 ақпан 1998 жылы жасы-85 келгенде оның әжесi Джантаева өлмей тұрып өзiнiң мешiгiндегi пәтерiн талапкерге, яғни Момбаеваға сыйға тартып шарт жасасқан болатын. Ол сыйға тарту шарты 1997 жылы 12 қыркүйекте жасалып нотариалды түрде куәләндiрiлген және жылжымайтын мүлiктердi тiркеу орталығында жоғарыда аталған сыйға тарту шарты тiркетiлгендiгiн баяндайды.
Ал жауапкер - Тасмағамбетова өз кезегiнде талапкер Момбаеваға керi талап қойып онда өзiне келген моральдық шығындардың орнын толтырып сондай-ақ №1 және №9 мемлекеттiк нотариалдық кеңсе бекiткен сыйға шарту шарты мен өсиеттi жарамсыз деп табуды, қорғаншы жалдағаны үшiн кеткен шығындарын өтеу туралы қарсы талап арыз берiп қарастырып отырған мәселеге қатысты мынаны негiзге алады, яғни марқыұм- Джантаева тiрi кезiнде даулап отырған пәтердi оған, яғни Тасмағанбетоваға өсиет бойынша қалдырғандығын және оны нотариалды түрде куәләндiргенiн айтады.
Iстiң барысында анықталып отырғандай талапкерге сыйға тартылған пәтердi марқұм –Джантаева бес ай өткеннен кейiн жауапкер Тасмағанбетоваға өсиет бойынша қалдырған. Джантаева жиi ауыратын, көзi нашар көрiп, кей кездерi өз iсiнен жаңылатын болған. Мiне осыған байланысты марқұм–Джантаеваның ақыл есiнiң дұрыс болмағандығына күмәндi болған мүдделi тараптар марқұмның қалдырған өсиетiнне қолжазбалық сараптама тағайындап сыйға тарту шарты мен өсиеттi жарамсыз деп тану туралы талап қойылған болатын.
Бұл iстi қараған Алматы қаласы Бостандық ауданнының сотының ұйғарымымен қолжазбалық және психиатырлық сараптама тағайындау туралы шешiм қабылданады.
Алайда төменгi соттың шешiмiн жартылай дұрыс емес деп тапқан Алматы қалалық сотының алқасы қадағалау тәртiбi бойынша сот шешiмiн жартылай жарамсыз деп тапты, алқаның мұндай шешiмге келуi адам қайтыс болғаннан кейiн оған психиатырлық сараптама тағайындау мүмкiн еместiгiне байланысты.
шешiм:
Азаматша Джантаева жасаған сыйға тарту шартын жарамсыз деп тануға ешбiр құқықтық негiз жоқ, сондықтанда марқұм- Джантаеваның соңғы өсиеттiн жарамсыздеп саналсын және жауапкер Тасмағамбетованың талаптары қанағаттандырылудан бас тартылсын. Өйткенi сыйға тарту объектiсi сыйға тарту шарты бойынша заңды негiз бойынша азаматша Момбаеваның меншiгiне ауысқан деп санауға толық құқықтық негiздер бар13.
Демек, сыйға тарту шартының пәнi болып табылатын жылжымайтын мүлiк сый алушының меншiгiне шартқа қойылған заң талаптары сақталған реттерде сый алушының меншiгiне өтетiндiгiн осы сот шешiмiнен анық аңғаруымызға болады.
2.2. Сыйға тарту шарты бойынша жауапкершiлiк
Сыйға тарту шартына да жауапкершiлiктер туралы жалпы ережелер қолданылады, бiрақ жауапкершiлiк үшiн басқа шарттарға қарағанда сыйға тарту шартында негiздер аздау болады. Сыйға тартушы сый беруге уәде берген кезде оны орындамағаны немесе тиiсiнше орындамағаны үшiн жауапты болады. Бiздiң пiкiрiмiз бойынша ақша сыйлауға уәде берiлген болса, сыйға тартушыға ҚР АҚ 353 бабы қолданылуы тиiс және өзге жағдайларда да оның жауапкершiлiк сый алушы шеккен нақты нұқсан мен шектелуi керек.
Егер сыйға тарту жазбаша жазылған болса, сый алушы сыйды алудан бас тартса, онда ол сый берушiге келтiрiлген нақты нұқсанды өтеуi керек. Мысалы, сый тасымалданған болса, оны алып келумен, жұмыс уақытының бөлiнуiмен байланысты шығындарды және т.б.
Егер зиян сый алушының өмiрiне, денсаулығына сыйға тартылған заттың кемiстiктерiмен келтiрiлсе, деликтiлiк жауапкершiлiк туралы нормалар қолданымды болып келедi (ҚР АК 47 тарауы 3-т.). Қолданылатын жауапкершiлiктiң ақылы шарттар негiзiнде берiлген, орындалған, көрсетiлген тауарлар, жұмыстар, қызметтердiң кемiстiктерiмен келтiрiлген зиянды өтеуге бағытталған жауапкершiлiктен айырмашылығы, бар екенiн ескеруге қажет.
Сыйға берiлетiн заттардың кемiстiктерi, олар сый алушыға берiлгенге дейiн пайда болуы және айқын кемiстiктердiң қатарына жатпауы, ал сыйға тартушы олар туралы бiлгенiмен сый алушыға айтпағаны орын алуы керек. Сыйға тартушының жауапкершiлiгi сый алушыға зиян келтiрiлуде оның кiнәсi болған жағдайда орын алады.
Қалған жағдайлардағы тараптардың құқыққа қарсы әрекеттерi деликтiк азаматтық құқық бойынша бағаланады. Олар сыйға тартудың шарттық мiндеттемелiк шегiнен шығады, сондықтан оларға шарттық жауапкершiлiк қолданылмайды.
Сыйға тарту шартының тоқталуы. Жоғарыда сыйға тарту шартының тоқталуының ерекше тәсiлi туралы айтылған болатын, ол сый тартуды жою. Оның мағынасы сыйға тартудың заңды күшi, сый берушiнiң еркiмен байланысты тоқтатылады, сыйға тарту заңды факт ретiнде толық жойылады.
Сыйға тартуды жою тек сый берушiнiң талабы бойынша ғана жүргiзiлмейлi. Егер сый алушы сый берушiнi өмiрiнен айырса, онда сыйды жою құқығы онын мұрагерлерiнде болады."
Қандай да болсын мүдделi тұлға, оларға әдетте азаматтық-құқықтық мiндеттемелердегi несие берушiлер және салық органдары жатады, заңды тұлғалар және жеке кәсiпкерлер банкроттық туралы заңнаманы бұзған жағдайда олар жасаған сыйға тартуды жоюды талап етуге құқылы. Сыйға тартуды даулау үшiн ол кәсiпкерлiк қызметпен байланысты қаражаттар есебiнен оны банкрот деп жарияланғаннан бiр жыл бұрын жасалуы қажет.
Қайырымдылық негiзiнде берiлген мүлiктi онын мақсатына байланысты емес қолданған жағдайға қайырымдылық берушi, оның мүрагерi, таратылған заңды тұлғаның құқықтық мирасқоры жасалған қайырымдылық шарттың жойылуын талап ете алады. Реалды сыйға тарту тартып жою оны тоқтатудың бiрден бiр жолы болып келедi. Конеснсуалды сыйға тарту тоқтату үшiн шартты бұзу мен мiндеттеменi тоқтатудың жалпы ережелерi қолданымды болып келедi14.
Сыйға тарту шартының мәселесін баяндайтын бірқатар теориялық зерттеулерде атап өтілгендей сақтау қызмет көрсетудің ерекше түрі, соның ішінде азаматтық –құқықтық міндеттемелер арқылы қамтамасыз етіле алатын кең таралған түрлерінің бірі болып табылады.
Қазіргі қоғамда сыйға тарту бойынша қатынастардың кеңінен таралуын толық түсінуге болады. Сыйға тарту шарты бойынша міндеттеменің туындауы әртүрлі себептермен жетеленуі мүмкін және ол тек сыйға тарту шартына ғана байланысты туындамайды. Алайда сыйға тарту шарты басқа да барлық жағдайларда осындай міндеттеменің туындауының негізі болып табылады. Пост кеңестікте сыйға тарту институтының қазіргі жай күйіндегі мәселелерін жан-жақты баяндаған аз ғана авторлардың бірі- М.И. Брагинский15. Оның сыйға тарту қатынастарын қамтамасыз ететiн заңдық құрылымдарды талдауы назар аударуға тұрарлықтай.
Аталған автор сыйға тарту қатынастардың төрт негізгі құрылымын ажыратады. Біріншісі ретінде, шарт үлгісі аталады. Ол бүтіндей және толығымен заңды анықтама аясына сай келеді. Бұл құрылымға деген қажеттілік немесе мұқтаждық сақтау дербес сипатқа ие болғанда туындайды.
Екінші құрылым болып сыйға тарту бойынша міндеттеменің бір тұтас шартқа енуі табылады. Сонымен бірге мұндай шарт сыйға тарту әрекет ету мүмкіндігіне ие болмауы тиіс.
Сыйға тарту шарты жалпы ереже бойынша ақысыз шарт болып табылады, бұл оның анықтамасынан айқын көрiнедi
Қозғалмайтын заттар сыйға тартудың объектiсi бола алады. Мұндай көзқарас азаматтық құқық теориясында даусыз болып табылады. М.И. Брагинский сыйға тарту шартының монографиялық зерттеуiн өткiзе отырып бiрқатар ғалымдырдың пiкiрлерiне сүйенедi. Оларға Д.И. Мейер, Г.Ф. Шершеневич, З.И. Шкундин, К.А. Граве, О.С. Иоффе жатады, олардың барлығы жылжымайтын мүлiктiң сыйға тартудың объектiсi бола алатындығына және консенсуалды бола алатындыған байланыста пiкiрдi бiр ауыздан қолданған16.
III. Мүлiктi меншiкке беру туралы мiндеттемелер жүйесiндегi Өзгеде шарттардан сыйға тарту шартынан айырмашылықтары
Сыйға тарту шарты мүлiктi меншiкке беру туралы мiндеттемелер жүйесiндегi шарттардың қатарына жатады. Бiрақ осы мүлiктi меншiкке беру туралы мiндеттемелер жүйесiнде шарттар iшiнде өзге шарттардың айрықша мазмұндық ерекшелiктерiнiң болатындығын айта кеткен жөн деп бiлемiз. Мәселен, сатып алу-сату шартының сыйға тарту шартынан басты ерекшелiктерi ретiнде ең алдымен мыналарды айтып кетуге болар едi.
Сатып алу-сату шарты бұл — мүлікті ақылы беруді қамтамасыз ететін шарттардың бір түрі. Әрекет етуші азаматтық-құқықтық нормалар оның бірнеше түрін реттейді, олардың әрқайсысының ерекшелігі, олар қолданылатын салалардың ерекшелігіне байланысты.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 406-бабына сәйкес: "Сатып алу шарты бойынша бір тарап (сатушы) мулікті (тауарды) екінші тараптын (сатып алушының) меншігіне, шаруашылық жүргізуіне немесе жедел басқаруына беруге міндеттенеді, ал сатып алушы бұл мүлікті (тауарды) қабылдауға және ол үшін белгілі бір ақша сомасын (бағасын) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz