Қазақстан Республикасында лизинг шартын құқықтық реттеу
I-
II- МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
III-
IV- I. ЛИЗИНГТIК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТҮСIНIГI ЕРЕКШЕЛIКТЕРI
1.1 Лизингтiк қатынастардың пайда болу және даму тарихы ... ... ... 5
1.2 Лизингтiң түрлерi және лизингтiк операциялар ... ... ... ... ... ... ... ...9
ІІ. ЛИЗИНГ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ЛИЗИНГ МӘМІЛЕСІН ЖАСАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы лизинг ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 16
2.2 Лизинг мәмілесін жасаудағы негізгі кезеңдер ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.3 Лизинг мәмілесін жасауға дайындық және оның
тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
III. ЛИЗИНГ институтының ӨЗЕКТI ПРОБЛЕМАЛАРы
3.1 Жылжымайтын мүлiкке байланысты лизинг шартын құқықтық реттеу мәселелерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
3.2 Қазiргi уақытта Қазақстанда лизингтi ұйымдастырудың жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .37
V- КIРIСПЕ
Қазақстан экономикасының дамуының өзекті мәселелерінің бірі экономиканың негiзгi өндiрiс құралдарының тозуы және моральді тұрғыдан ескiруi табылады. Бұл мәселені шешуде біздің ойымызша лизингтің маңызы өте жоғары.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi ең алдымен Қазақстан Республикасында лизинг нарығы әлі де толығымен қалыптасып болмағынында және соған сәйкес оның толық игерілмеуi әрi линзинг институтыынң құқықтық және теориялық тұрғыдан толық қанда зерттелмеуiне тiкелей байланысты десек артық болмас деп ойлаймын. Мiне сондықтанда Қазақстанда лизинг қатынастарының қалыптасуы мен пайда болуының және оның даму жолдарының құқықтық теориялық негіздерін зерттеудiң тәжірибелiк маңызы зор екенi сөзсiз.
Оның үстiне нарықтық экономика жағдайында көптеген кәсiпорындар өндiрiске техникалық iрi мөлшердегi қаражаттарды салуды жүзеге асыра алмай отыр. Осыған байланысты барлық меншiк нысаныдағы отандық өндiрiстi қолдауға, соның iшiнде шағын және орта кәсiпкерлiктi және өндiрiс аясын дамыту үшiн қосымша жеке инвестициялар тартуға мүмкiндiк беретiн лизингтiк бизнестi дамыту қажеттiлiгi туындап отыр.
Сондықтан да көптеген кәсiпорындар үшiн техника-құралдарын жаңарту мол ақша қаражаттарын тартуды талап етедi, осы орайда инвестициялық қаражаттар тартуда лизингтiң ролi маңызды.
Курстық жұмыстың осы тақырыбын таңдаған себебім – қазіргі кезде лизинг қатынастарының Қазақстан жағдайына енуінен бастап осы күнге дейінгі даму жолын, қарқынын байқағым келді. Ал, бұл қатынастардың даму жолы өте күрделі болып келді және де ол әлі де болса даму үстінде.
Қазақстандағы лизинг қатынастарының негізі тәуелсіздік алған кезден-ақ қаланды. Дегенмен, экономиканың маңызды саласы ретінде қалыптасуы Қазақстн Республикасының Қаржылық лизинг туралы заңның қабылдануынан басталды. Бірақ, банктердің лизингтік операцияларын жүргізуі 1989 жылдары-ақ жүзеге асырылып отырды.
Осы он бес жылдың ішінде лизинг экономиканың ажырамас механизміне айналды, өйткені лизинг ауыл шаруашылық секторының дамуына септігін тигізіп, дамуынының қарқының арттырады. Ал, ол өз кезегінде бүкіл Қазақстан экономикасының жағдайының жақсаруына алып келеді.
Инвестициялардың, шетелдік немесе отандық болсын, артуы экономиканың жағдайын көтереді.
Қазіргі кезде Қазақстанның ауыл шаруашылық секторында қызметін жүзеге асырып жүрген кәсіпорын мен ұйымдар үшін лизинг арқылы алынған ауыл шаруашылық техника, құрал-жабдықтарды алу қаржылық жағдайларына үлкен ауыртпалық тигізбейді, яғни өте тиімді болып келеді.
Менің ойымша, Қазақстандағы лизингтік бизнесті мемлекет тарапынан қолдау өте пайдалы нәтижелерге алып келеді. Қазірдің өзінде-ақ көптеген ұйымдар мен кәсіпорындар тек осы мүмкіндік арқылы аяқтарына тұрып, жұмыстарының тиімділігін арттыруда. Сонымен қатар, қазіргі уақытта лизингтік компаниялардың талаптары лизинг алушылар үшін өте қолайлы болып келеді.
VI- I. ЛИЗИНГТIК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТҮСIНIГI ЕРЕКШЕЛIКТЕРI
1.1. Лизингтiк қатынастардың пайда болу және даму тарихы
Лизинг терминi ағылшын етiстiгi to lease, жалдау немесе жалға алу деген сөзден шыққан.
Лизинг ұғымын кең мағынада талқыланушылардың қатарындағы Е.Кабатова, Е. Чекмарев, В.Петровтың ойларынша, лизинг шартты қатынастардың күрделi кешенi және ол екi және одан көп шарттар негiзiнде, оның iшiнде ең алдымен сатып алу-сату және мүлiктi жалдау шарты негiзiнде жүзеге асырылады1.
Қазiргi кезде лизинг дегенiмiз – кәсiпкерлiк қызмет деген әр түрлi ойлар бар. Мысалы, Рессей ғалымы Горемыкин В.А. лизингтi банкiлiк немесе коммерциялық қызметтерге қарағанда кәсiпкерлiк қызметтiң жоғарғы деңгейiне жатқызады, өйткенi ол қаржылық бизнесте, өндiрiсте және құрал-жабдық пен мүлiк нарқында кең көлемде бiлiмдi қажет ететiнiн айтады2.
Лизингтiң жалға алудан айтарлықтай айырмашылығы бар. Лизинг алушы жалға алушы сияқты мүлiктi тек ұзақ пайдалануға ғана алмайды, сонымен қатар оған меншiк құқығымен байланысты сатып алушының мiндеттерi жүктеледi: мүлiк үшiн ақы төлеу мүлiктiң кездейсоқ жойылуынан болған зиянды өтеу, мүлiктi сақтандыру және техникалық қызмет көрсету, сондай-ақ жөндеу т.б. Бiрақ, мүлiктiң меншiк иесi лизинг берушiнiң өзi болады. Лизинг шарты нысанасының жойылуы немесе оны пайдаланудың мүмкiнсiздiгi қарызды толық өтеу мiндетiнен босатпайды. Егер жалға алу екi жақты мәлiме болса, лизинг келiсiм шарты үш жақты немесе көп жақты болады.
Толығымен былай деп айтуға болады: лизинг шартының негiзгi ерекшелiгi сонда, ол лизинг берушiнiң кепiлдi, жауаптылықты және тәуекелдi бөлу барысында, жалға алушылық шарттық қатыныстар сатып алу-сату шарты негiзiндегi құқықтық реттеумен ауысады.
Қаржылық лизингтiң ерекше маңызды белгiсi болып шартта бекiтiлген және өзгертiлмейтiн, тараптардың құқықтық жағдайына кепiлдiк беретiн мерзiм табылады.
Жалға алу шарты мен лизинг шарты тараптарының арасында тәжiрибеде қалыптасқан басқа да айырмашылық бар.
Лизинг бойынша төлемдердi есептегенде мүлiктiң сатып алу бағасы, лизинг шарты жасалған мерзiм, қалдық құны және үстеме бағалары есептелiнедi. Жалға беру кезiнде төлем мөлшерi көбiнесе нарықтық конъюктураға (сұраныс және ұсыныс) байланысты есептелiнедi. Жалға алу шартына қарағанда лизингте тәжiрибе көрсеткендей шарттың әрекет ету мерзiмi аяқталғаннан кейiн алдын ала келiсiлген баға бойынша мүлiк лизинг алушының жеке меншiгiнде қалады. Мұндай жағдайда бөлек шарт жасасу қажеттiгi туады.
Көптеген ғалымдар Лизинг шартында оның қатысушыларымен қарастырылған жағдайларға сәйкес лизингтiң бiрнеше түрлерi жөнiнде сөз етедi. Олардың арасын ашып көрсету көп жағдайда қиынға түскенмен де, тараптардың мақсаттарына байланысты лизинг шартында оның бiрнеше түрлерi көрiнiс табуы мүмкiн.
Лизигтiң негiзгi түрлерi ретiнде қаржылық (finance leasing) және жедел (operative leasing) лизинг қарастырылады. Лизингтi мұндай түрге бөлуге лизинг берушiнiң мiндеттерiнiң көлемi мен лизинг нысанасының қолданылуы уақыты себеп болып отыр. Қаржылық лизингте лизинг берушi үшiншi тұлғаның мүддесi үшiн құрал-жабдықты сатып алады, яғни мүлiктiң болашақта пайдаланылуын, оның құнын лизинг алушының кезектi төлемдерi арқылы, қалпында келтiре отырып, қаржаландырады. Лизингтiң басқа түрлерiнде де лизинг берушiнiң осындай мақсатының болуымен қатар, оған осы мүлiкке байланысты бiрқатар мiндеттерде жүктеледi (мысалы, техникалық қызмет көрсету).
Сондай-ақ ежелгi грек оқымыстысы Аристотель (б.э.д. 350.ж) өзiнiң Риторикасындаң Байлық - мүлiктi меншiк құқығы негiзiнде иеленуде емес, оны пайдалануды құрайдың3 деген болатын. Бұл пiкiр лизингтiң негiзгi мағынасын анықтап көрсететiндей: пайда табу үшiн мүлiктi өз меншiгiнде ұстау мiндеттi емес, оны пайдалану және пайда табу құқығын иеленудiң өзi жетiп жатыр.
Ағылшын авторы Т.Кларк лизинг сонау Аристотель заманынан белгiлi деп санап, Хаммурапи заңдарынан лизинг туралы бiрнеше ережелердi атап көрсетедi.
Лизингтiк шығу тарихы қазiргi кездегi еуропалық құқықтық жүйенiң дамуының негiзi болып табылатын Рим құқығынан бастау алады. Рим құқығында мүлiктi оған меншiк құқығынсыз шарт түрiнде және заттай құқық негiзiнде иелену институты кеңiнен белгiлi. Бiрiншi жағдайда бұл мүлiктi жалдау шарты(locatio-conducto rerum),екiншiден заттық құқық-бұл сервитуттық құқық, нақтырақ айтсақ, сервитуттың бiр түрi.Осы институтардың қайсысы лизингтiң түп тамыры болғанын анықтау, әрине қиыңға соғады.
Лизинг, көптеген ғалымдардың пiкiрiнше, меншiктiң қандай да бiр нақты түрлерiн жалға алумен ғана шектелмейдi. Тек қана ауылшаруашылығы құралдары мен қол-өнер құрал-жабдықтары ғана емес, сонымен қатар әскери техникалар да жалға берiлгенi тарихтан белгiлi.
Осыған сәйкес, иелену мен жеке меншiктi және иеленуден пайда алу мүмкiндiгiнiң болу идеясы құқықта ерте кезден-ақ белгiлi болған.
Көптеген ғалымдардың ойы, пiкiрi бойынша қазiргi мағынадағы лизинг 1952 жылы АҚШ-тың Сан-Франциско қаласында ең бiрiншi Лизинг компаниясының ашылуымен тұспа-тұс келедi.
Босх мырза Калифорния штатындағы азық-түлiк өндiрiсiмен айналысатын кiшiгiрiм фирманың басшысы болады. Әскери ведомстваның үлкен тапсырмасын орындау үшiн оған автокөлiк паркiн ұлғайту керек болады. Бұл фирманың қоры шағын болмағандықтан бұл мақсатта қолдану үшiн қаржы көздерi болмаған. Сонда Босх керектi автокөлiктердi жалға алуды жөн көрдi, сонымен оларды алу үрдiсiн қаржыландырды.
Мұндай операцияның өте тиiмдi екенiн байқап және кейбiр фирмалар оның жасаған операциясын қайталағысы келетiндiгiн естiп, Босх 20 мың доллар қоры бар"U.S.Leasing" фирмасын құрды.
Екi жылдан кейiн бұл фирма құны үш миллион доллар асатын автокөлiктер мен құрал жабдықтарды жалға берiп отырды. Осыдан кейiн Босх мырза акцияларға жария жазылу хабарландырып, қорында 400 мың доллар бар екiншi "Bothe Leasing Corporation" фирмасын ашады.
1990 жылы Төменгi Новгородта "Россия" лизингтiк фирмасын құрылады. Сонымен қатар, Россияда, әсiресе Москва мен Санкт-Петербург қалаларында "Колумб", "Агролизинг", "Лизинг", "Батлиз" сынды лизингтiк фирмалар құрыла бастады.
Банктердің лизингтік операциялары несиелік операцияларымен ұқсас болып келеді. Алайда, лизингтің несиеден айырмашылығын келісім-шартта көрсетілген төлемдер төленіп, мерзімі аяқталғаннан кейін де лизинг объектісінің лизинг берушінің меншігінде қала беруінен көруге болады. Ал, несиеде банктің меншік объектісі ретінде қарыз алушының берген кепілдігі қалады4.
Қазiргi кезде Қазақстанда лизинг төрт жолмен дамып отыр:
1. Аймақтық көтерме делдал фирмалар және Қазақстан келiсiм-шарт корпорацияларындағы компаниялардың басқаруындағы техникалық құралдарын жалға берумен айналысатын кәсiпорындар мен бөлiмшелер;
2. Коммерциялық банкiлердiң лизингтiк операциялары;
3. Жаңа құрылып жатқан маманданған лизинг фирмалары;
4. Халықаралық лизинг фирмаларының экспорттық, импорттық компенсациялық және тағы басқа да дамуы және шетел лизингтiк компанияларының республика территориясындағы қызметi.
Казақстанда 1992 жылдың ортасында экономиканың мемлекеттiк емес секторында 120-дай коммерциялық банкттер мен 20 лизингтiк фирмалар, соның iшiнде "Техникализинг", "Туранлизинг" сынды фирмалар қызмет еттi5.
Алғаш рет Қазақстан заңдарында "лизинг", терминi "ҚазССР-гi кәсiпкерлiктiң дамуы және шаруашылық қызмет еркiндiгi туралы" ҚазССР-нiң заңының 21 бабында қолданылады. Кейiн "лизинг" терминi келесi нормативтiк құқықтық актiлерде, көбiнесе, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қаулыларында көрiнiс тапты: 1994 жылғы 18 наурыздағы "Қазақстандық фракторлық компаниялар және транспорттық лизингтiк компаниялар құру туралы", 1994 жылғы 10 қазандағы "Азия лизинг" мемлекеттерiнiң қатысуымен лизингтiк компаниялар құру туралы", 1995 жылғы 23 желтоқсандағы "АӨК машинақұрылыс өнiмдерiн лизинг негiзiнде қамтамасыз етудi ұйымдастыру туралы" 1998 жылғы 15 сәуiрдегi "Ауылшаруашылығындағы ұйымдастыру шарттары мен тәртiбi жөнiндегi ереженi бекiту туралы", сондай-ақ басқа да нормативтiк актiлерде.
Бiрақ та жоғарыда келтiрiлген нормативтiк құқықтық актiлердiң бiреуiнде де "лизингке" анықтама берiлмедi. Тек, ""Агро-өндiрiс кешеннiнiң машинақұрылыс өнiмдерiн лизинг негiзiнде қамтамасыз етудi ұйымдастыру туралы" 1995 жылғы 23 желтоқсандағы Үкiмет қаулысы "ауылшаруашылығы лизингiне" анықтама берiлдi: "Ауылшаруашылығы кешенiндегi лизинг- бұл уақытша тартылған немесе еркiн ақша қаражаттарын инвестициялау есебiнен ауылшаруашылық кәсiпорындарын техникамен қамтамасыз ету деңгейiн жоғарылатуға бағытталған, көлiк, құрал-жабдықтарды және өндiрiстiк мақсаттағы үйлердi ұзақ мерзiмдi жалға алу".
Лизинг әлемнiң көптеген елдерiнде өз дамуын тауып, кәсiпкерлiк ұйымдастырудың пайдалы әдiстердiң бiрi болып саналғанмен, Қазақстанда әлi де болса оның даму нысандары мен жолдары анықталуда. Қәзiргi жағдайда көптеген кәсiпорындар өндiрiстiң техникалық жанаруына iрi мөлшердегi қаражаттарды салуды жүзеге асыра алмай отыр. Осыған байланысты барлық меншiк нысандағы отандық өндiрiстi қолдауға, соның iшiнде шағын және орта кәсiпкерлiктi және өндiрiс аясын дамыту үшiн қосымша жеке инвестицициялар тартуға мүмкiндiк беретiн лизингтiк бизнестi дамыту қажеттiлiгi туындап отыр. Шағын кәсiпкерлiктiң инвестициялық лизингтiк жоспарына қолдау көрсету осы процеске қатысатын негiзгi субъектiлерiн анықтауға негiзделуi қажет- олар ретiнде лизингтiк компаниялар түсуi керек.
Қазақстан Президентi 1990 жылғы 31 желтоқсандағы "Қазақстан Республикасындағы шағын кәсiпкерлiктi қолдау мен дамытудың мемлекеттiк бағдарламасы туралы" жарлығында атап көрсеттi: "Лизингтiк қатынастарды тезiрек енгiзу мақсатында оларды мемлекеттiк қолдау жөнiндегi бiрнеше шаралар жүргiзу керек. Солардың бiрi - Қазақстан Республикасының қазақстандық нарыққа әлемнiң алдынғы лизингтiк компанияларын тарту үшiн 1989 жылғы "Лизинг туралы" Оттава конвенциясына қол қоюы"6.
1.2. Лизингтiң түрлерi және лизингтiк операциялар
Лизингтің түрлерін бөліп көрсету олардың жіктелу белгілеріне байланысты болады.
Олар келесідей сипатталады: жалға алынатын объектіге қатысы бойынша; лизинг операциясын қаржыландыру түрі бойынша; лизингке берілетін мүліктің түрі бойынша; лизингтік мәмілеге қатысушылардың құрамына байланысты; лизингтік мүліктің өтелу дәрежесіне байланысты; лизингтік операциялар жүргізілетін нарық секторына байланысты; салықтық, кеден және амортизациялық жеңілдіктер мен преференцияларға қатысына байланысты; лизингтік төлемдердің ретіне байланысты.
Жалға алынатын мүлікке қатысы бойынша лизинг:
- Таза лизинг - бұл жағдайда мүлікті ұстау бойынша барлық шығындарды лизинг алушы төлейді және ол лизинг берушіге тек таза немесе нетто төлемдерді аударып отырады. Отандық лизингтік нарықтағы қызметтердің көбісі таза лизинг болып табылады.
- Толық лизинг - бұл жағдайда лизинг беруші мүлікті үстау бойынша барлық шығындарды қаржыландырады. Бағасы бойынша толық лизинг ең қымбат лизинг болып табылады, себебі лизинг берушінің мүлікті ұстау бойынша, қажетті шикізаттарды әкелу бойынша шығыстары өседі.
- Бөлшектік (частичный) лизинг - бұл жағдайда лизинг беруші мүлікті ұстау бойынша тек кейбір қызметтерді ғана өзіне алады.
Қаржыландыру түрі бойынша лизинг келесідей бөлінеді:
- Бір жолғы (срочный) лизинг - яғни мүлікті беру бір рет қана жүзеге асырылады.
- Қайталанылатын (возобновляемый) лизинг - бұл жағдайда бір лизинг келісім-шартының мерзімі біткен кезде, лизинг келісім-шарты жаңа кезеңге жасалады. Сонымен бірге белгілі бір уақыттан кейін объектінің тозуына және лизинг алушының қалауына байланысты жаңа мүлік берілуі мүмкін.
- Қайталанылатын лизингтің тағы бір түрі Бас лизинг - лизингтің бұл түрі лизинг алушыға жаңа келісім-шарт жасамай-ақ жалға алынатын мүлік тізімін толтыруға мүмкіндік береді.
Лизингтік мәмілеге қатысушылардың кұрамы бойынша лизинг:
- Тура лизинг - бұл жағдайда мүліктің иесі өзі объектіні лизингке береді. Негізінен мұндай мәмілені классикалық лизингтік мәмілеге жатқызуға болмайды, себебі лизингтік компания көрініс таппайды.
- Жанама лизинг - бұл жағдайда мүлік лизингке белгілі бір делдал арқылы беріледі. Бұл мәміле классикалық лизингтік мәмілеге ұқсас болып келеді, себебі мұнда лизинг алушы, лизинг беруші және жабдықтаушы көрініс табады.
- Бөлек (раздельный) лизинг (көп жақты лизинг) -лизингтің бұл түрі күрделі, үлкен объектілерге (әуетехникасы, теңіз кемелері, теміржол техникасы, бұрғылау қондырғылары) қаржы салымдарын жасау үшін қолданылады. Лизингтің бұл түрі топтық немесе акционерлік лизинг деп аталады, себебі мұнда бірнеше лизинг беруші, банктер жұмыс істеуі мүмкін.
Мүлік түріне байланысты лизинг:
- Жылжымайтын мүлік лизингі (ғимараттар мен ғұрылғылар);
- Жылжымалы мүлік лизингі (автомобиль, самолет, кемелер, техника, кұрал-жабдықтар);
Мүліктің өтелу дәрежесіне байланысты лизинг:
- Толық өтелетін лизинг (немесе толық өтелуге жақын) лизинг, яғни лизинг келісім-шартының мерзімі аралығында мүліктің толық немесе толыққа жақын амортизациясы есептеліп, лизинг берушіге мүліктің толық құны төленеді.
- Толық өтелмейтін лизинг - бұл жағдайда лизинг келісім-шартында көрсетілген мерзімде, мүлік тек белгілі бір дәрежеде ғана амортизацияланып,оның тек бір ғана бөлігі өтеледі.
Өтеліну белгілеріне байланысты лизинг:
- Шұғыл лизинг - бұл мүліктің қызмет ету мерзіміне қарағанда, оның пайдалану мерзімінің қысқалығын және мүліктің құнын толық өтемеуімен сипатталады.
- Қаржы лизингі - бұл уақытша пайдалануға берген лизинг затының мерзімі ішінде өзінің толық амортизациялық құнын төлеп шығуымен немесе өзін-өзі өтеуімен байланысты сипатталады. Қаржы лизингі үлкен күрделі қаржы жұмсалымын талап ететіндіктен де, оларды банктермен ынтымақтаса отырып жүзеге асырады.
Лизингтік операциялар жүргізілетін нарық секторына байланысты лизинг:
- Қшкі лизинг - бұл, оның қатысушыларының бір елден болып келуімен байланысты сипатталады.
- Халықаралық лизинг - бір тарап немесе барлық тараптардың әр елден болып келуін сипаттайды.
- Сыртқы лизинг - экспорттық және импорттық болып бөлінеді. Экспорттық лизингте шетел лизинг алушы болса, импорттық лизингте шетел лизинг беруші болып табылады.
Қшкі лизинг Қазақстан Республикасының заңдарымен реттеледі және субъектілері Қазақстан Республикасының резидетнтері болады.
Егер де лизинг беруші Қазақстан Республикасының резиденті болса, яғни лизинг объектісі Қазақстан Республикасының резидентінің меншігінде болса, онда халықаралық лизинг келісім-шарты Қазақстан Республикасының заңдарымен реттеледі. Ал, егер керісінше болса, онда халықаралық лизинг келісім-шарты сыртқы экономикалық қызмет облысындағы заңдарымен реттеледі.
VII- Лизингтік операциялардың түрлері
Қазіргі кезде дамыған мемлекеттердің шаруашылық тәжірибесінде лизингтің көптеген түрлері көрініс табады. Олардың ішінде негізгілері болып:
-Шұғыл лизинг;
- Қаржы лизингі;
- Қайтарылатын (возвратный) лизинг;
- Үлестік лизинг;
- Тура лизинг;
• Сублизинг;
Шұғыл лизинг
Шұғыл лизинг-ағымдағы жал туралы келісім. Әдетте бүл келісімнің мерзімі активтің толық амортизациялық кезеңінен аз болады. Яғни, келісім-шартта көрсетілген жал төлемдері активтің толық құнын өтемейді, сондықтан актив лизингке бірнеше рет беріледі.
Шұғыл лизингтің ең негізгі ерекшелігі-лизинг алушының келісім-шартты уақытынан бұрын тоқтата алуы. Сонымен бірге бұл келісімде лизингке берілетін объектіге ағымдағы техникалық қызмет көрсету және басқа қызметтер түрін көрсету туралы шарттар қарастырылады.
Шұғыл лизингтің негізгі объектілері тез тозатын (моральді) құралдар (компьютерлер, көшірме техникасы,оргтехниканың көптеген түрлері) және техникалық күрделі, үнемі қадағалауды қажет ететін техника (жеңіл және жүк автомобильдері, әуе кемелері және т.с.с.).
Жалпы лизингтің бұл түрі лизинг алушы үшін үнемді. Себебі уақытынан бұрын келісім-шартты тоқтату моральді ескірген құралдарды жаңа бәсекелестік қабілеттілігі жоғары құрал-жабдықтармен ауыстыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар егер лизинг алушы бір жолғы жобаларды іске асыру үшін мүлікті алған болса, оның одан әрі мүлікті үстау және сату жөніндегі қиындықтары туындамайды. Лизинг берушінің ағымдағы техникалық қызмет көрсетуі артық персоналды ұстаудағы қажеттілікті төмендетеді.
Сонымен бірге шұғыл лизингтің келесі кемшіліктері бар:
- басқа лизинг түрлеріне қарағанда қамбаттылығы, жал төлемдерінің жоғары болуы;
- аванстар мен алдын-ала төлемдерді салу қажеттілігі;
- уақытынан бұрын өтеу кезінде айып пұлдың төленуі;
- мүлік иелерінің тәуекелді төмендету мақсатында жасаған басқа да шарттары;
Қаржы лизингі
Қаржы лизингі жалға алушының төлемдері нігізінде жалға алынатын мүліктің толық амортизациялануын қарастыратын келісім. Келісімнің уақытынан бүрын жалды тоқтатуын қарастырмағандықтан, бұл келісім мүлік иесінің құралды сатып алу, оған техникалық қызмет көрсету бойынша барлық шығындардың орнын толтырып, қажетті табыс деңгейін қамтамасыз етеді. Лизингтің бұл түрі кезінде құралдарды орнату және ағымдағы қызмет көрсету бойынша барлық шығындар жалға алушы есебінен қаржыландырылады. Сонымен қатар көбінде бұл лизинг түрінде келісім уақыты біткен кезде жалға алушы негізгі құралды қалдық құны бойынша сатып алуға құқылы.
Шұғыл лизингке қарағанда қаржы лизингті кезінде мүлік иесінің тәуекелі едәір төмен болады. Былай қарағанда бұл келісім банктің ұзақ мерзімді несиесіне өте ұқсас болып келеді. Себебі құрал-жабдықтың құнының толық өтелуін, кезіңдік төлемдердің төленуін және жалға алушының өз міндеттемелерін орындамаған жағдайда оны банкрот деп атау құқығын қарастырады.
Қаржы лизингінің объектілеріне жылжымайтын мүлік (жер, ғимараттар мен құрылғылар), сонымен қатар ұзақ мерзімді өндіріс құралдары жатады.
Қаржы лизингі қайтарылатын және үлестік лизингтің базасы болып табылады.
Қайтарылатын лизинг
Қайтарылатын лизингті екі келісімнен тұратын жүйе ретінде қарастыруға болады. Бұл келісім кезінде құралдың иесі оны 3 тұлғаға сатады да, сол сәтте 3 тұлға жалға алушымен ұзақ мерзімді жал келісім-шартына отырады. Бұл кезде сатып алушы ретінде әдетте коммерциялық банктер, инвестициялық, сақтандыру немесе лизингтік компаниялар көрініс табады. Яғни келісімнің нәтижесінде мүлік иесі ғана ауысады, ал пайдаланушы өзгермейді.
Өз алдына инвестор сатушының мүлкіне меншік құқын кепілдікке ала отырып, мүлік иесін несиелендіреді деп айтуға болады. Мұндай келісімдер негізінен іскерлік белсенділіктің төмендеуі кезінде, кәсіпорындардың қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі.
Үлестік лизинг
Үлестік лизинг - қаржылық лизингтің бір түрі. Лизингтің бұл түрі 3 жақтың (инвестордың) қатысуын қарастырады. Әдетте инвестор түрінде банк, сақтандыру немесе инвестициялық компаниялар жұмыс істейді. Бұл келісім кезінде лизингтік компания ұзақ мерзімді жал келісім-шартын жасап, лизингтік объектіні тартылған қаражаттар есебінен сатып алады. Алынған займның кепілі ретінде әдетте сатып алынатын мүлік немесе негізгі құрал болып табылады, тартылған қаражаттар болашақ кезеңдердегі лизингтік төлемдер есебінен өтеліп отырады. Сонымен қатар лизингтік компанияның салықтық және займды өтеу кезінде жеңілдіктерді пайдалануға мүмкіншілігі туады.
Лизингтің бұл түрінің негізгі объектілеріне қымбат бағалы активтер (пайдалы қазбалар кенорны, өндіруші салалар құрал-жабдықтары).
Тікелей лизинг
Лизингтің бұл түрі кезінде жалға алушы жалға берушімен қажетті құрал-жабдықтар мен негізгі құралдарды жалға беру туралы келісім-шарт жасасады. Көп жағдайларда лизинг беруші мен лизинг объектісін өндіруші бір тұлға болады. Яғни келісім-шарт тікелей өндірушімен жасалынады. Әлемдегі өз өнімін лизинг негізінде сататын ірі компанияларға ҚВМ, Хегох, ОАТХ, көптеген әуекемелерін, теніз кемелерін және автокөліктерін өндіруші компаниялар жатады. Мысал үшін, Даймлер-Крайслерң және ВМW концернлері ірі лизингтік компаниялардың құрылтайшылары болап табылады және осы компаниялар арқылы өздерінің автокөліктерін өткізеді.
Сублизинг
Сублизинг - сублизинг келісім-шартымен рәсімделетін, лизинг объектісін пайдалану құқығын 3 тұлғаға берумен сипатталатын ерекше қатынастар түрі.
Сублизинг кезінде сублизингті іске асырушы түлға лизинг объектісін лизинг берушіден лизинг келісім-шарты негізінде 3 тулғаға уақытша пайдалануға береді. ғ 78-II 05.07.2000 ж. Қаржы лизингі туралың ҚР 3-на сәйкес лизинг алушының лизинг төлемдерін төлеу бойынша өзінің міндеттемелерін 3 тұлғаға аударуға тиым салынады.
Объектіні сублизингке беру кезінде лизинг берушінің жазбаша рұқсаты міндетті тұрде болу керек.
Халықаралық сублизинг халықаралық лизингтің бір түрі болғандықтан, ол да халықаралық лизингтік заңдарға сай жүзеге асырылуы керек. Халықаралық сублизингтің бір ерекшелігі ретінде лизинг объектісінің Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы арқылы тек сублизинг келісім-шартының мерзімі аралығында ғана өтуін көрсетуге болады. Қазақстан Республикасында лизинг шартын құқықтық реттеу
Өзара байланысты субьектілердің мүдделерін ескере отырып, оларды құқықпен қамтамасыз ету - лизингтік механизм тиімділігінің ең маңызды шарттарының бірі.
Қазақстандағы лизинг қүқықтық орта құруда және шаруашылық операциялардың белгілі бір формасы ретінде қалыптасудың үш кезеңін өтті.
Бірінші кезеңде лизинг туралы заңның болмауы кәсіпкерліктің осы түрінің дамымағандығымен байланыстырылады.
Екінші кезеңде лизинг қызметі арнайы нормативті және заң актілерінсіз арендаға сәйкес жүзеге асырылды. Мұндай белгісіздік лизинг процесіне қатысушылардың қызметіндегі қауіп деңгейін ұлғайтты және кәсіпкерлік инициативаға бөгет жасап, ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін машықта қолдануға шек қойды.
Үшінші кезеңде лизинг шарттарының арнайы базасы жедел қалыптаса бастады.
Қазақстанда "лизинг" термині бірінші рет азаматтық заңдарда емес, банк операцияларын басқаратын заңдарда қолданыла бастады. Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің 1990 жылғы 6-желтоқсандағы қаулысымен бекітілген "Қазақ ССР экономикасын тұрақтандыру және нарыққа өту" бағдарламасындағы "Қаржылық-несиелік саясат" бөлімінде банктердің қызметіне "лизинг-факторинг" операциялары кірді7.
Қазіргі таңда лизинг 1999 жылғы 1-шілдеден бастап күшіне енген Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінде (ерекше бөлім) заңды түрде бекітілді. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде тек қана мүлікті жалдау түжырымы бар, ал лизинг туралы тұжырым жоқ, соған сәйкес ол лизингтің құқықтық шеңберін анықтай алмайды.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексіне терең өзгерістер енгізілгенімен, ол 1963 жылғы 28-желтоқсанда қабылданған түрінде әрекет істеуде. Бірақ Жаңа Азаматтық кодексте (ерекше бөлім) лизинг тү-жырымы баяндалған жэне оған "лизинг шарты бойынша лизинг беруші лизинг алушы көрсеткен мүлікті сатушыдан меншігіне алып, оны лизинг алушыға ақы төлеп уақытша иеленуге және кәсіпкерлік мақсатта пайдалануға беруге міндеттенеді" деген анықтама берілген.
Сонымен қатар, лизинг қызметі салықты есепке алу мақсатында салық туралы заңда да көрсетілген.
"Салықтар және бюджетке міндетті төлемдер туралы" 1995 жылғы 24-сәуірдегі Заңына Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығымен толықтыру және өзгерту арқылы "лизинг, лизинг бойынша операциялар" деген түсініктер енгізілді.
Біздің республикамызда ұзақ уақыт бойы нормативтік базаның болмағандығына қарамай, лизинг қаржы арендасы ретінде кәсіпкерлік қызмет субьектілерінің машығында қолданылып жүргенін жоққа шығаруға болмайды. "Банктер мен банк қызметі" туралы 1995 жылғы 31-тамызда қабылданған заңның күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығында көрсетілгендей, банк туралы заңдар екінші дәрежедегі банктердің лизинг операцияларымен айналысу мүмкіндігін қарастырады.
Тек Ұлттық Банктің лицензиясы бар банктер ғана лизинг операцияларын жүзеге асыра алады.
Бұл кепілдік 30-баптың 3-тармағының астында бекітілген.
Осы уақытқа дейін лизинг қызметінің жұмыс тәртібін белгілейтін басқа да нормативтік актілер, Үкімет пен мемлекеттік басқа органдардың қаулылары қолданылып келді. Мысалы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің "Азияттық Банкті дамытудың бағдарламалық займын ауылшаруашылық секторлар үшін жүзеге асыру туралы" 1996 жылғы 15-шілдедегі Қаулысы лизинг негізінде қаржыландыруды ең алғаш рет ұсынған болатын.
Сонымен қатар лизинг қызметіне "Инвестициялар туралы" Қазақстан Республикасының заңы, дәлірек айтқанда "Инвестициялар туралы" 2003 жылғы 8-қаңтардағы Қазақстан Республикасының заңы және де лизинг бизнесінің экономикалық қызметіне байланысты басқа да заңдар қарастырған инвестициялық құқықты жүзеге асырудың құқықтық және экономикалық режимі кіреді.
Қазақстан Республикасының кедендік заңы бекіткен шетелге шығару және шетелден әкелу режимі қолданылатын лизинг нысаналарының тізімін Қазақстан Республикасының Үкіметі анықтайды.
Сонымен қатар лизинг қызметі көп жақты және екі жақты халықаралық келісім-шарттармен басқарылады. Осы халықаралық құжаттардың нормалары мемлекет ішіндегі заңдардың нормаларынан басым келеді.
2000 жылғы 5-шілдеде "Қаржы лизингі туралы" Заң қабылданды. Осы заң қаржы лизингі процесінде пайда болатын қатынастарды реттейді жэне бұл заң инвестицияларды лизинг қызметі негізінде жұмылдандыруға бағытталған.
Біз өткен тарауда кейбір жалпы ережелерді, лизинг қатынастарының құқықтық негіздерін, "Қаржы лизингі" туралы Заңның негізгі түсініктерін қарастырдық. Лизинг шарты лизинг қатынастарының негізі болғандықтан, біз шарт жасаудың талаптары мен шарттарын анықтағымыз келді8.
ІІ. ЛИЗИНГ ҚАТЫНАСТАРЫН ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ЛИЗИНГ МӘМІЛЕСІН ЖАСАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы лизинг
2003 жылдың 14-қантарында Алматы қаласында Қазақстан қаржышыларының үшінші конгресі өтті, оған Президент Н.Назарбаев қатысты, сөз сөйледі. Форум жұмысына экономмикалық блок уэзірліктерінің (министрліктерінің) басшылары, Парламент депутаттары, қаржы құрылымының өкілдері қатысты. Бұл форумға сонымен қатар, Премьер-Министр де қатысты.
Күн тәртібіндегі маңызды мәселе - қаржы секторының даму концепциясының жобасын талқылау. Өткен жылдың қорытындысы форумға жиналғандардың көңілін көтеру, бұған өткен жылдың табысты өзгерістері негіз бола алады. Moody's халықаралық рейтинг агентствосының Қазақстанға инвестициялық рейтинг беруі елімізді жаңа сапалы статуспен және қаржы жүйесімен куәландырады.
Конгресте Н. Назарбаев еліміздің келешектегі қаржы жүйесінің дамуына көз жүгіртті, яғни сапалы жаңа деңгейдегі мәселелерді шешуге өту жөнінде сөз алды. Нақты он бір мәселелердің ішінде біреуіне аса назар аударылды. Бұл келешекте қаржы лизингісінің дамуына кедергі жасайтын тауқыметті мәселелерді жан-жақты талқылау және қажет болса, заңға осыған сәйкес өзгерістер енгізу.
"Интеграция, бизнес, прогресс". Осындай ұранмен 19-ақпанда Мәскеуде Еуразиялық экономикалық қоғамдастығының бірінші форумы ашылды.
Бұл форумға ЕврАзЭС елдері халықаралық кеңесінің төрағасы ретінде еліміздің Президенті Н. Назарбаев қатысты. Форумға Беларусь, Қазақстан, Ресей, Тәжікістан үкіметінің басшылары мен өкілдері, қоғамдас мемлекеттердің ғылыми-қаржы құрылымдарының қызметкерлері, мыңға жуық кәсіпкерлер қатысты. Сонымен қатар, форумға ЕврАзЭС-тегі бақылаушы мемлекеттер - Молдава мен Украинаның - өкілдері қатысты.
Осы кең көлемді форумның мақсаты - интеграциялық өзара әрекеттің болашағы жөнінде пікір алысу, қоғамдас елдердің тығыз серіктестігіне қатысты ұсыныстар жасау, инвестицияларды нақты жобалар мен бағдарламаларға лизинг механизмі арқылы жұмылдыру үшін жағдай жасау.
Қазақстанда лизинг қатынастарының даму тарихы жөнінде қысқаша мағлұмат
Лизинг, лизинг операциялары бірінші рет 1990 жылы "Прокат және лизинг-1991" бағдарламасы жасалған кезде еске салынды. Бұл бағдарламаның мәні - аймақтың қамтамасыз ету органдарында техникалық құралдарды несиеге беру көлемін 1990 жылы 24 млн. рубльден 1995 жылы -50 млн. рубльге дейін, ал лизинг мәмілеллерінің көлемін 5 млн. 55 млн. рубльге дейін өсіру. Осы жүйе ұйымдастырылғаннан кейін бірінші материалдық ресурстар министрлігінде, онан соң "Казконтракт" корпорациясына жүзеге асыруды бақылау жойылған болатын.
1992 жылы республикада 120 коммерциялық банктер, 20 лизинг фирмалары, соның ішінде "КРАМДС-лизинг" ортақ кәсіпорын және басқалар жұмыс істеді.
1994 жылға қарай Қазақстанда ұшақтар лизингісіне қатысты және ауыл шаруашылық техникасы нарығында қатысты шетел партнерларымен қызметтесу жүзеге асырыла бастады.
1994-1998 жылы арасындағы Үкімет Қаулыларында, мемлекеттік лизинг компаниясын құру, лизинг бойынша қамтамасаыз етуді ұйымдастыру жөніндегі Үкіметтің кейбір қаулыларында, Қазақстан Республикасы ұлттық Банкі 1991 жылы қабылдаған ережелерінде және де лизинг қоры мен лизинг Департаментін құру жөніндегі Министрлер кабинетінің Қаулыларында көрсетілген заңды жоба жұмыстарын қарастыру кезінде лизинг қатынастарын құқықтық реттеу туралы сүрақтар пайда болады.
Енді біз лизинг қатынастарындағы кейбір жетістіктерді, Қазақстанда лизинг компанияларының құрылуын және олардың қазіргі уақыттағы қызметін қарастырамыз.
Мысалы ауыл шаруашылығын дамыту үшін машина-тракторлық парктерді жаңарту мен кеңейту талаптары қойылып отыр. Көптеген кіші және орта ауылшаруашылық тауар өндірушілерінің элсіз қаржы жағдайлары осы салалардың инвестицияланбағандығынан болып отыр, осыған орай олар жаңа қажетті техника сатып ала алмайды. Осы себептермен ауылшаруашылық Министрлігі лизинг қатынастарын дамытуға ортақтасып отыр.
Барлық елдерде негізгі құралдарды жаңалауда лизинг механизмі өте тиімді болып саналады. Осыған орай Ауылшаруашылық Министрлігінің инициативасы бойынша Үкімет деңгейінде мемлекеттің 100% қатысуымен "КазАгроФинанс" жабық акционерлік қоғамын құру туралы шешім қабылданды, оның басты мақсаты - ауылшаруашылық өндірушілерін лизинг негізінде қамтамасыз етудің бағдарламасын жүзеге асыру. Осыған байланысты республика аймақтарын қамту үшін филиалдар мен өкілеттіліктер ашылған.
Бірінші кезеңде "КазАгроФинанс" ЖАҚ-на мемлекеттен тауарлық несие ретінде АҚШ-тың "Джон Дир" өндірісінен 630 астық жинау комбайндарын өткізілді. Олар республикаға 1992 жылы "Кең Дала" Акционерлік қоғамымен үкіметтің кепілдігімен несиелік қаржыларға экелінген болатын. Бірақ бұл акционерлік қоғам несиені өтеу жөніндегі міндеттерін орындай алмағандықтан, мемлекет осы қарыздарды өтеп, 1999 жылы комбайндарды алып қоюға мәжбүр болды. Осы шығындарды өтеу үшін осы комбайндар лизингке беріліп, ауыл шаруашылық тауар өндірушілеріне ақы төлеп пайдалану үшін "КазАгроФинанс" Жабық акционерлік қоғамына өткізілді. Осы комбайндамен екі маусым бойы астық жинау жұмыстары атқарылуда, республика бюджетіне 1,9 млрд. теңге (13 млн. доллардан аса) қарыз өтелді.
"ҚазАгроФинанс" жабық акционерлік қоғамы Павлодар трактор зауытының ақтап шығару үшін, төрт жүз Т-95 тракторларының 9 жылғп лизингке беру жобасын жүзеге асыруда.
Бұл импорты ауыстыру саясатын өткізудегі отанымыздың ауыл шаруашылық машина өндірісін қолдау болып табылады. Екі жыл ішінде отынымыздың ауыл шаруашылық тауар өндірісінің кәсіпорындарына 8,6 млрд. теңге сапасын құрайтын технрка лизинг бойынша берілді. Бұл лизингтің шарттары жеңілдетілген: лизинг мерзімі 7 жылға дейін, лизинг төлемдері жылына бір жүзеге асырылады.
2000 жылы лизинг алушылардың төлемдері 100% орындалды, былтыр бұл көрсеткіш 96%-ке жетті.
Яғни лизингті ұйымдастыруға бөлінген 2190 млн астам теңге республика бюджетіне қайтарылды.
2001 жылы "КазАгроФинанс" өз қаржысы есебінен Ақмола, Оңтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстарына ауыл шаруашылық қызмет көрсетуге қажетті үш машина-трактор станцияларын (МТС) салды. Бұл станциялар ауыл шаруашылық өндіруушілерге 20 млн. теңгеге жуық сомаға қызмет көрсетеді.
Қазіргі таңда ауылшаруашылық техникасын жөндеуді, МТС арқылы қызмет көрсетуді, қосалқы бөлшектер мен ауыл шаруашылық құрал-саймандарын өткізуді жүзеге асыратын сервистік орталық концепциясы жасалуда.
Жуық арада "КазАгроФинанс" жабық акционерлік қоғамы мемлекеттік органдармен және кәсіпкерлермен кездесуінде лизинг алушымен лизинг берушінің жағдайларын жақсарту жөнінде бірнеше ұсыныстар жасады. Олар мыналар:
- қосымша құнға салықты лизинг объектісінің құнынан емес, лизинг төлемдерден алу керек;
- лизинг алушы аванстық 10%-тік негізде төлейді;
- лизингтің орта мерзімі 7 жыл;
- лизинг алушы сатушыны өзі таңдайды;
- сатушы (ауыл шаруашылық тауар өндірушісі) тауарды қайтып сатып алу керек.
Біз отанымыздың басқада лизинг компаниялары жөнінде сөз алғымыз келіп отыр.
Жаңа авияциялық техниканы пайдалану есебінен авиациялық көлікті қауіпсіздендіру мақсатында лизинг негізінде авиаоператорлар-мен қамтамасыз ету үшін, Үкімет өз қаулыларымен белгіленген капиталда мемлекеттің 100% қатысуымен "КазАвиаЛизинг" жабық акционерлік қоғамын қүрды.
Бекітілген заң тәртібі бойынша жабық акционерлік қоғамның жарғы капиталын қалыптастыру, авиациялық мүлікті лизингке алу мен өткізуді негізгі қызметі ретінде анықтай отырып, жабық акционерлік қоғамның мемлекеттік тіркелуі қамтамасыз ету, қоғам акцияларының мемлекеттік пакетін иемдену мен пайдалану құқын Көлік пен коммуникация министрлігіне тапсыру және көлік пен коммуникация министрлігімен бірге осы қаулыдан шығатын басқа да шараларды қолдану.
Республика Үкіметінің кейбір шешімдеріне қосымшылар еңгізілген. Осы қаулының орындалуын бақылау Премьер-министрдің орынбасары Карим Масимовқа жүктелген.
Жабық акционерлік қоғамның кіші компаниясы "ТуранАлемБТА-лизинг Банкі" астаналық аквабаққа қаржылай көмек берді. Соның арқасында соңғы құралдармен және тренажерлармен, соляриймен жабдықталған аквабақ Астананың тұрғындары мен қонақтарын қуантуды. "Лизинг-БТА" мен оның серіктестерінің бұдан басқа жеткен жетістіктері аз емес.
Сонымен қатар ауыл шаруашылығын өркендету жылы "Астана-Қаржы" кәсіпорны шетел өндірісінің астық егу мен жинау техникасымен қамтамасыз етуге тапсырыстар қабылдауда. Бұл лизингтің шарттары мына төмендегідей:
- бірінші жарна техника құнының 15%-ін құрайды;
- лизинг мерзімі 7 жылға дейін созылады;
- процент қою 1 жылдық табыстың 10%-іне тең;
- лизинг төлемдері жылына бір рет асырылады.
Біздің республикамыздың лизинг бизнесінің құқықтық талқылаумен реттеуін анық көрсету мақсатында біз Қазақстан Республикасының салық кодексіне кейбір қажетті өзгерістер енгізуді көрсеткіміз келіп отыр:
1. Заңның 21 -бабына сәйкес лизинг төлемдері мерзімді төлемдер болып табылады. Олар:
- лизинг берушінің мүлікке жұмсаған шығындарын өтеу;
- лизинг бойынша ақы төлеу. Лизинг төлемдерінің бірінші бөлігі 7-бухгалтерлік есептің стандартына берілген "тауарлық-материалдық қорларды есепке алу" бойынша тауарлық - материалдық қорлардың өз құнын өтеу деп түсіндіріледі. Сонымен лизинг төлемдері 2 бөліктен тұрады: лизинг нысанасының өз құнын өтеу және лизинг бойынша ақы төлеу. Бірақ, Салық кодексінің 10-бабындағы 1-тармағының 2-бөлігі бойынша ақы төлеу лизинг төлемдерінің барлығын және лизинг мүлкінің өз құнын қамтиды. Осыған орай, Салық кодексіндегі қаржы лизингі бойынша ақы төлеу түсінігі Заңдағы түсінікке сәйкес, бірақ салық салу мақсатындағы қаржы лизингі бойынша ақы төлеу түсінігі Салық кодексінің 10-бабының 3 -тармағына сәйкес келеді.
Біздің ойымызша салық кодексіндегі ақы төлеу түсінігін анықтауда лингвистикалық қате жіберілген, соның салдарынан осы түсінікке лизингі мүлкінің өз құнын өтеудегі төлемдерді де жатқызуға болады, өйткені Салық кодексінің 222-бабы қаржы лизингісіне мүлікті өткізу кезінде лизинг алушыға тиісті ақы төлеу сомасының бөлігін қосымша құнға төлеу салығынан босатуды қарастырады. Салық кодексін құрастырушылар лизинг төлемдерінің құрамында ақы төлеуде басқа құнға қосымша салықтан босатылмайтын лизинг мүлкінің құнын да қарастырған болулары керек. Бұл құнға қасымша салық бойынша салық есебінен құру ережелерімен расталған. Сондықтан, біздің ойымызша, сол кодекстегі ақы төлеу түсінігі Заңдағы түсінікке сәйкес болу қажет.
Лизинг берушінің айналымдағы қаржыларының шығынын азайту мақсатында лизинг берушінің қосымша құнға салық төлеу мерзімі мен лизинг төлемдерін алу мерзімін бір уақытқа белгілеу керек. Сол себепті біз
Салық кодексі 216-бабының 2-тармағына мына тармақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
II- МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
III-
IV- I. ЛИЗИНГТIК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТҮСIНIГI ЕРЕКШЕЛIКТЕРI
1.1 Лизингтiк қатынастардың пайда болу және даму тарихы ... ... ... 5
1.2 Лизингтiң түрлерi және лизингтiк операциялар ... ... ... ... ... ... ... ...9
ІІ. ЛИЗИНГ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ЛИЗИНГ МӘМІЛЕСІН ЖАСАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы лизинг ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 16
2.2 Лизинг мәмілесін жасаудағы негізгі кезеңдер ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.3 Лизинг мәмілесін жасауға дайындық және оның
тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
III. ЛИЗИНГ институтының ӨЗЕКТI ПРОБЛЕМАЛАРы
3.1 Жылжымайтын мүлiкке байланысты лизинг шартын құқықтық реттеу мәселелерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
3.2 Қазiргi уақытта Қазақстанда лизингтi ұйымдастырудың жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .37
V- КIРIСПЕ
Қазақстан экономикасының дамуының өзекті мәселелерінің бірі экономиканың негiзгi өндiрiс құралдарының тозуы және моральді тұрғыдан ескiруi табылады. Бұл мәселені шешуде біздің ойымызша лизингтің маңызы өте жоғары.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi ең алдымен Қазақстан Республикасында лизинг нарығы әлі де толығымен қалыптасып болмағынында және соған сәйкес оның толық игерілмеуi әрi линзинг институтыынң құқықтық және теориялық тұрғыдан толық қанда зерттелмеуiне тiкелей байланысты десек артық болмас деп ойлаймын. Мiне сондықтанда Қазақстанда лизинг қатынастарының қалыптасуы мен пайда болуының және оның даму жолдарының құқықтық теориялық негіздерін зерттеудiң тәжірибелiк маңызы зор екенi сөзсiз.
Оның үстiне нарықтық экономика жағдайында көптеген кәсiпорындар өндiрiске техникалық iрi мөлшердегi қаражаттарды салуды жүзеге асыра алмай отыр. Осыған байланысты барлық меншiк нысаныдағы отандық өндiрiстi қолдауға, соның iшiнде шағын және орта кәсiпкерлiктi және өндiрiс аясын дамыту үшiн қосымша жеке инвестициялар тартуға мүмкiндiк беретiн лизингтiк бизнестi дамыту қажеттiлiгi туындап отыр.
Сондықтан да көптеген кәсiпорындар үшiн техника-құралдарын жаңарту мол ақша қаражаттарын тартуды талап етедi, осы орайда инвестициялық қаражаттар тартуда лизингтiң ролi маңызды.
Курстық жұмыстың осы тақырыбын таңдаған себебім – қазіргі кезде лизинг қатынастарының Қазақстан жағдайына енуінен бастап осы күнге дейінгі даму жолын, қарқынын байқағым келді. Ал, бұл қатынастардың даму жолы өте күрделі болып келді және де ол әлі де болса даму үстінде.
Қазақстандағы лизинг қатынастарының негізі тәуелсіздік алған кезден-ақ қаланды. Дегенмен, экономиканың маңызды саласы ретінде қалыптасуы Қазақстн Республикасының Қаржылық лизинг туралы заңның қабылдануынан басталды. Бірақ, банктердің лизингтік операцияларын жүргізуі 1989 жылдары-ақ жүзеге асырылып отырды.
Осы он бес жылдың ішінде лизинг экономиканың ажырамас механизміне айналды, өйткені лизинг ауыл шаруашылық секторының дамуына септігін тигізіп, дамуынының қарқының арттырады. Ал, ол өз кезегінде бүкіл Қазақстан экономикасының жағдайының жақсаруына алып келеді.
Инвестициялардың, шетелдік немесе отандық болсын, артуы экономиканың жағдайын көтереді.
Қазіргі кезде Қазақстанның ауыл шаруашылық секторында қызметін жүзеге асырып жүрген кәсіпорын мен ұйымдар үшін лизинг арқылы алынған ауыл шаруашылық техника, құрал-жабдықтарды алу қаржылық жағдайларына үлкен ауыртпалық тигізбейді, яғни өте тиімді болып келеді.
Менің ойымша, Қазақстандағы лизингтік бизнесті мемлекет тарапынан қолдау өте пайдалы нәтижелерге алып келеді. Қазірдің өзінде-ақ көптеген ұйымдар мен кәсіпорындар тек осы мүмкіндік арқылы аяқтарына тұрып, жұмыстарының тиімділігін арттыруда. Сонымен қатар, қазіргі уақытта лизингтік компаниялардың талаптары лизинг алушылар үшін өте қолайлы болып келеді.
VI- I. ЛИЗИНГТIК ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ТҮСIНIГI ЕРЕКШЕЛIКТЕРI
1.1. Лизингтiк қатынастардың пайда болу және даму тарихы
Лизинг терминi ағылшын етiстiгi to lease, жалдау немесе жалға алу деген сөзден шыққан.
Лизинг ұғымын кең мағынада талқыланушылардың қатарындағы Е.Кабатова, Е. Чекмарев, В.Петровтың ойларынша, лизинг шартты қатынастардың күрделi кешенi және ол екi және одан көп шарттар негiзiнде, оның iшiнде ең алдымен сатып алу-сату және мүлiктi жалдау шарты негiзiнде жүзеге асырылады1.
Қазiргi кезде лизинг дегенiмiз – кәсiпкерлiк қызмет деген әр түрлi ойлар бар. Мысалы, Рессей ғалымы Горемыкин В.А. лизингтi банкiлiк немесе коммерциялық қызметтерге қарағанда кәсiпкерлiк қызметтiң жоғарғы деңгейiне жатқызады, өйткенi ол қаржылық бизнесте, өндiрiсте және құрал-жабдық пен мүлiк нарқында кең көлемде бiлiмдi қажет ететiнiн айтады2.
Лизингтiң жалға алудан айтарлықтай айырмашылығы бар. Лизинг алушы жалға алушы сияқты мүлiктi тек ұзақ пайдалануға ғана алмайды, сонымен қатар оған меншiк құқығымен байланысты сатып алушының мiндеттерi жүктеледi: мүлiк үшiн ақы төлеу мүлiктiң кездейсоқ жойылуынан болған зиянды өтеу, мүлiктi сақтандыру және техникалық қызмет көрсету, сондай-ақ жөндеу т.б. Бiрақ, мүлiктiң меншiк иесi лизинг берушiнiң өзi болады. Лизинг шарты нысанасының жойылуы немесе оны пайдаланудың мүмкiнсiздiгi қарызды толық өтеу мiндетiнен босатпайды. Егер жалға алу екi жақты мәлiме болса, лизинг келiсiм шарты үш жақты немесе көп жақты болады.
Толығымен былай деп айтуға болады: лизинг шартының негiзгi ерекшелiгi сонда, ол лизинг берушiнiң кепiлдi, жауаптылықты және тәуекелдi бөлу барысында, жалға алушылық шарттық қатыныстар сатып алу-сату шарты негiзiндегi құқықтық реттеумен ауысады.
Қаржылық лизингтiң ерекше маңызды белгiсi болып шартта бекiтiлген және өзгертiлмейтiн, тараптардың құқықтық жағдайына кепiлдiк беретiн мерзiм табылады.
Жалға алу шарты мен лизинг шарты тараптарының арасында тәжiрибеде қалыптасқан басқа да айырмашылық бар.
Лизинг бойынша төлемдердi есептегенде мүлiктiң сатып алу бағасы, лизинг шарты жасалған мерзiм, қалдық құны және үстеме бағалары есептелiнедi. Жалға беру кезiнде төлем мөлшерi көбiнесе нарықтық конъюктураға (сұраныс және ұсыныс) байланысты есептелiнедi. Жалға алу шартына қарағанда лизингте тәжiрибе көрсеткендей шарттың әрекет ету мерзiмi аяқталғаннан кейiн алдын ала келiсiлген баға бойынша мүлiк лизинг алушының жеке меншiгiнде қалады. Мұндай жағдайда бөлек шарт жасасу қажеттiгi туады.
Көптеген ғалымдар Лизинг шартында оның қатысушыларымен қарастырылған жағдайларға сәйкес лизингтiң бiрнеше түрлерi жөнiнде сөз етедi. Олардың арасын ашып көрсету көп жағдайда қиынға түскенмен де, тараптардың мақсаттарына байланысты лизинг шартында оның бiрнеше түрлерi көрiнiс табуы мүмкiн.
Лизигтiң негiзгi түрлерi ретiнде қаржылық (finance leasing) және жедел (operative leasing) лизинг қарастырылады. Лизингтi мұндай түрге бөлуге лизинг берушiнiң мiндеттерiнiң көлемi мен лизинг нысанасының қолданылуы уақыты себеп болып отыр. Қаржылық лизингте лизинг берушi үшiншi тұлғаның мүддесi үшiн құрал-жабдықты сатып алады, яғни мүлiктiң болашақта пайдаланылуын, оның құнын лизинг алушының кезектi төлемдерi арқылы, қалпында келтiре отырып, қаржаландырады. Лизингтiң басқа түрлерiнде де лизинг берушiнiң осындай мақсатының болуымен қатар, оған осы мүлiкке байланысты бiрқатар мiндеттерде жүктеледi (мысалы, техникалық қызмет көрсету).
Сондай-ақ ежелгi грек оқымыстысы Аристотель (б.э.д. 350.ж) өзiнiң Риторикасындаң Байлық - мүлiктi меншiк құқығы негiзiнде иеленуде емес, оны пайдалануды құрайдың3 деген болатын. Бұл пiкiр лизингтiң негiзгi мағынасын анықтап көрсететiндей: пайда табу үшiн мүлiктi өз меншiгiнде ұстау мiндеттi емес, оны пайдалану және пайда табу құқығын иеленудiң өзi жетiп жатыр.
Ағылшын авторы Т.Кларк лизинг сонау Аристотель заманынан белгiлi деп санап, Хаммурапи заңдарынан лизинг туралы бiрнеше ережелердi атап көрсетедi.
Лизингтiк шығу тарихы қазiргi кездегi еуропалық құқықтық жүйенiң дамуының негiзi болып табылатын Рим құқығынан бастау алады. Рим құқығында мүлiктi оған меншiк құқығынсыз шарт түрiнде және заттай құқық негiзiнде иелену институты кеңiнен белгiлi. Бiрiншi жағдайда бұл мүлiктi жалдау шарты(locatio-conducto rerum),екiншiден заттық құқық-бұл сервитуттық құқық, нақтырақ айтсақ, сервитуттың бiр түрi.Осы институтардың қайсысы лизингтiң түп тамыры болғанын анықтау, әрине қиыңға соғады.
Лизинг, көптеген ғалымдардың пiкiрiнше, меншiктiң қандай да бiр нақты түрлерiн жалға алумен ғана шектелмейдi. Тек қана ауылшаруашылығы құралдары мен қол-өнер құрал-жабдықтары ғана емес, сонымен қатар әскери техникалар да жалға берiлгенi тарихтан белгiлi.
Осыған сәйкес, иелену мен жеке меншiктi және иеленуден пайда алу мүмкiндiгiнiң болу идеясы құқықта ерте кезден-ақ белгiлi болған.
Көптеген ғалымдардың ойы, пiкiрi бойынша қазiргi мағынадағы лизинг 1952 жылы АҚШ-тың Сан-Франциско қаласында ең бiрiншi Лизинг компаниясының ашылуымен тұспа-тұс келедi.
Босх мырза Калифорния штатындағы азық-түлiк өндiрiсiмен айналысатын кiшiгiрiм фирманың басшысы болады. Әскери ведомстваның үлкен тапсырмасын орындау үшiн оған автокөлiк паркiн ұлғайту керек болады. Бұл фирманың қоры шағын болмағандықтан бұл мақсатта қолдану үшiн қаржы көздерi болмаған. Сонда Босх керектi автокөлiктердi жалға алуды жөн көрдi, сонымен оларды алу үрдiсiн қаржыландырды.
Мұндай операцияның өте тиiмдi екенiн байқап және кейбiр фирмалар оның жасаған операциясын қайталағысы келетiндiгiн естiп, Босх 20 мың доллар қоры бар"U.S.Leasing" фирмасын құрды.
Екi жылдан кейiн бұл фирма құны үш миллион доллар асатын автокөлiктер мен құрал жабдықтарды жалға берiп отырды. Осыдан кейiн Босх мырза акцияларға жария жазылу хабарландырып, қорында 400 мың доллар бар екiншi "Bothe Leasing Corporation" фирмасын ашады.
1990 жылы Төменгi Новгородта "Россия" лизингтiк фирмасын құрылады. Сонымен қатар, Россияда, әсiресе Москва мен Санкт-Петербург қалаларында "Колумб", "Агролизинг", "Лизинг", "Батлиз" сынды лизингтiк фирмалар құрыла бастады.
Банктердің лизингтік операциялары несиелік операцияларымен ұқсас болып келеді. Алайда, лизингтің несиеден айырмашылығын келісім-шартта көрсетілген төлемдер төленіп, мерзімі аяқталғаннан кейін де лизинг объектісінің лизинг берушінің меншігінде қала беруінен көруге болады. Ал, несиеде банктің меншік объектісі ретінде қарыз алушының берген кепілдігі қалады4.
Қазiргi кезде Қазақстанда лизинг төрт жолмен дамып отыр:
1. Аймақтық көтерме делдал фирмалар және Қазақстан келiсiм-шарт корпорацияларындағы компаниялардың басқаруындағы техникалық құралдарын жалға берумен айналысатын кәсiпорындар мен бөлiмшелер;
2. Коммерциялық банкiлердiң лизингтiк операциялары;
3. Жаңа құрылып жатқан маманданған лизинг фирмалары;
4. Халықаралық лизинг фирмаларының экспорттық, импорттық компенсациялық және тағы басқа да дамуы және шетел лизингтiк компанияларының республика территориясындағы қызметi.
Казақстанда 1992 жылдың ортасында экономиканың мемлекеттiк емес секторында 120-дай коммерциялық банкттер мен 20 лизингтiк фирмалар, соның iшiнде "Техникализинг", "Туранлизинг" сынды фирмалар қызмет еттi5.
Алғаш рет Қазақстан заңдарында "лизинг", терминi "ҚазССР-гi кәсiпкерлiктiң дамуы және шаруашылық қызмет еркiндiгi туралы" ҚазССР-нiң заңының 21 бабында қолданылады. Кейiн "лизинг" терминi келесi нормативтiк құқықтық актiлерде, көбiнесе, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қаулыларында көрiнiс тапты: 1994 жылғы 18 наурыздағы "Қазақстандық фракторлық компаниялар және транспорттық лизингтiк компаниялар құру туралы", 1994 жылғы 10 қазандағы "Азия лизинг" мемлекеттерiнiң қатысуымен лизингтiк компаниялар құру туралы", 1995 жылғы 23 желтоқсандағы "АӨК машинақұрылыс өнiмдерiн лизинг негiзiнде қамтамасыз етудi ұйымдастыру туралы" 1998 жылғы 15 сәуiрдегi "Ауылшаруашылығындағы ұйымдастыру шарттары мен тәртiбi жөнiндегi ереженi бекiту туралы", сондай-ақ басқа да нормативтiк актiлерде.
Бiрақ та жоғарыда келтiрiлген нормативтiк құқықтық актiлердiң бiреуiнде де "лизингке" анықтама берiлмедi. Тек, ""Агро-өндiрiс кешеннiнiң машинақұрылыс өнiмдерiн лизинг негiзiнде қамтамасыз етудi ұйымдастыру туралы" 1995 жылғы 23 желтоқсандағы Үкiмет қаулысы "ауылшаруашылығы лизингiне" анықтама берiлдi: "Ауылшаруашылығы кешенiндегi лизинг- бұл уақытша тартылған немесе еркiн ақша қаражаттарын инвестициялау есебiнен ауылшаруашылық кәсiпорындарын техникамен қамтамасыз ету деңгейiн жоғарылатуға бағытталған, көлiк, құрал-жабдықтарды және өндiрiстiк мақсаттағы үйлердi ұзақ мерзiмдi жалға алу".
Лизинг әлемнiң көптеген елдерiнде өз дамуын тауып, кәсiпкерлiк ұйымдастырудың пайдалы әдiстердiң бiрi болып саналғанмен, Қазақстанда әлi де болса оның даму нысандары мен жолдары анықталуда. Қәзiргi жағдайда көптеген кәсiпорындар өндiрiстiң техникалық жанаруына iрi мөлшердегi қаражаттарды салуды жүзеге асыра алмай отыр. Осыған байланысты барлық меншiк нысандағы отандық өндiрiстi қолдауға, соның iшiнде шағын және орта кәсiпкерлiктi және өндiрiс аясын дамыту үшiн қосымша жеке инвестицициялар тартуға мүмкiндiк беретiн лизингтiк бизнестi дамыту қажеттiлiгi туындап отыр. Шағын кәсiпкерлiктiң инвестициялық лизингтiк жоспарына қолдау көрсету осы процеске қатысатын негiзгi субъектiлерiн анықтауға негiзделуi қажет- олар ретiнде лизингтiк компаниялар түсуi керек.
Қазақстан Президентi 1990 жылғы 31 желтоқсандағы "Қазақстан Республикасындағы шағын кәсiпкерлiктi қолдау мен дамытудың мемлекеттiк бағдарламасы туралы" жарлығында атап көрсеттi: "Лизингтiк қатынастарды тезiрек енгiзу мақсатында оларды мемлекеттiк қолдау жөнiндегi бiрнеше шаралар жүргiзу керек. Солардың бiрi - Қазақстан Республикасының қазақстандық нарыққа әлемнiң алдынғы лизингтiк компанияларын тарту үшiн 1989 жылғы "Лизинг туралы" Оттава конвенциясына қол қоюы"6.
1.2. Лизингтiң түрлерi және лизингтiк операциялар
Лизингтің түрлерін бөліп көрсету олардың жіктелу белгілеріне байланысты болады.
Олар келесідей сипатталады: жалға алынатын объектіге қатысы бойынша; лизинг операциясын қаржыландыру түрі бойынша; лизингке берілетін мүліктің түрі бойынша; лизингтік мәмілеге қатысушылардың құрамына байланысты; лизингтік мүліктің өтелу дәрежесіне байланысты; лизингтік операциялар жүргізілетін нарық секторына байланысты; салықтық, кеден және амортизациялық жеңілдіктер мен преференцияларға қатысына байланысты; лизингтік төлемдердің ретіне байланысты.
Жалға алынатын мүлікке қатысы бойынша лизинг:
- Таза лизинг - бұл жағдайда мүлікті ұстау бойынша барлық шығындарды лизинг алушы төлейді және ол лизинг берушіге тек таза немесе нетто төлемдерді аударып отырады. Отандық лизингтік нарықтағы қызметтердің көбісі таза лизинг болып табылады.
- Толық лизинг - бұл жағдайда лизинг беруші мүлікті үстау бойынша барлық шығындарды қаржыландырады. Бағасы бойынша толық лизинг ең қымбат лизинг болып табылады, себебі лизинг берушінің мүлікті ұстау бойынша, қажетті шикізаттарды әкелу бойынша шығыстары өседі.
- Бөлшектік (частичный) лизинг - бұл жағдайда лизинг беруші мүлікті ұстау бойынша тек кейбір қызметтерді ғана өзіне алады.
Қаржыландыру түрі бойынша лизинг келесідей бөлінеді:
- Бір жолғы (срочный) лизинг - яғни мүлікті беру бір рет қана жүзеге асырылады.
- Қайталанылатын (возобновляемый) лизинг - бұл жағдайда бір лизинг келісім-шартының мерзімі біткен кезде, лизинг келісім-шарты жаңа кезеңге жасалады. Сонымен бірге белгілі бір уақыттан кейін объектінің тозуына және лизинг алушының қалауына байланысты жаңа мүлік берілуі мүмкін.
- Қайталанылатын лизингтің тағы бір түрі Бас лизинг - лизингтің бұл түрі лизинг алушыға жаңа келісім-шарт жасамай-ақ жалға алынатын мүлік тізімін толтыруға мүмкіндік береді.
Лизингтік мәмілеге қатысушылардың кұрамы бойынша лизинг:
- Тура лизинг - бұл жағдайда мүліктің иесі өзі объектіні лизингке береді. Негізінен мұндай мәмілені классикалық лизингтік мәмілеге жатқызуға болмайды, себебі лизингтік компания көрініс таппайды.
- Жанама лизинг - бұл жағдайда мүлік лизингке белгілі бір делдал арқылы беріледі. Бұл мәміле классикалық лизингтік мәмілеге ұқсас болып келеді, себебі мұнда лизинг алушы, лизинг беруші және жабдықтаушы көрініс табады.
- Бөлек (раздельный) лизинг (көп жақты лизинг) -лизингтің бұл түрі күрделі, үлкен объектілерге (әуетехникасы, теңіз кемелері, теміржол техникасы, бұрғылау қондырғылары) қаржы салымдарын жасау үшін қолданылады. Лизингтің бұл түрі топтық немесе акционерлік лизинг деп аталады, себебі мұнда бірнеше лизинг беруші, банктер жұмыс істеуі мүмкін.
Мүлік түріне байланысты лизинг:
- Жылжымайтын мүлік лизингі (ғимараттар мен ғұрылғылар);
- Жылжымалы мүлік лизингі (автомобиль, самолет, кемелер, техника, кұрал-жабдықтар);
Мүліктің өтелу дәрежесіне байланысты лизинг:
- Толық өтелетін лизинг (немесе толық өтелуге жақын) лизинг, яғни лизинг келісім-шартының мерзімі аралығында мүліктің толық немесе толыққа жақын амортизациясы есептеліп, лизинг берушіге мүліктің толық құны төленеді.
- Толық өтелмейтін лизинг - бұл жағдайда лизинг келісім-шартында көрсетілген мерзімде, мүлік тек белгілі бір дәрежеде ғана амортизацияланып,оның тек бір ғана бөлігі өтеледі.
Өтеліну белгілеріне байланысты лизинг:
- Шұғыл лизинг - бұл мүліктің қызмет ету мерзіміне қарағанда, оның пайдалану мерзімінің қысқалығын және мүліктің құнын толық өтемеуімен сипатталады.
- Қаржы лизингі - бұл уақытша пайдалануға берген лизинг затының мерзімі ішінде өзінің толық амортизациялық құнын төлеп шығуымен немесе өзін-өзі өтеуімен байланысты сипатталады. Қаржы лизингі үлкен күрделі қаржы жұмсалымын талап ететіндіктен де, оларды банктермен ынтымақтаса отырып жүзеге асырады.
Лизингтік операциялар жүргізілетін нарық секторына байланысты лизинг:
- Қшкі лизинг - бұл, оның қатысушыларының бір елден болып келуімен байланысты сипатталады.
- Халықаралық лизинг - бір тарап немесе барлық тараптардың әр елден болып келуін сипаттайды.
- Сыртқы лизинг - экспорттық және импорттық болып бөлінеді. Экспорттық лизингте шетел лизинг алушы болса, импорттық лизингте шетел лизинг беруші болып табылады.
Қшкі лизинг Қазақстан Республикасының заңдарымен реттеледі және субъектілері Қазақстан Республикасының резидетнтері болады.
Егер де лизинг беруші Қазақстан Республикасының резиденті болса, яғни лизинг объектісі Қазақстан Республикасының резидентінің меншігінде болса, онда халықаралық лизинг келісім-шарты Қазақстан Республикасының заңдарымен реттеледі. Ал, егер керісінше болса, онда халықаралық лизинг келісім-шарты сыртқы экономикалық қызмет облысындағы заңдарымен реттеледі.
VII- Лизингтік операциялардың түрлері
Қазіргі кезде дамыған мемлекеттердің шаруашылық тәжірибесінде лизингтің көптеген түрлері көрініс табады. Олардың ішінде негізгілері болып:
-Шұғыл лизинг;
- Қаржы лизингі;
- Қайтарылатын (возвратный) лизинг;
- Үлестік лизинг;
- Тура лизинг;
• Сублизинг;
Шұғыл лизинг
Шұғыл лизинг-ағымдағы жал туралы келісім. Әдетте бүл келісімнің мерзімі активтің толық амортизациялық кезеңінен аз болады. Яғни, келісім-шартта көрсетілген жал төлемдері активтің толық құнын өтемейді, сондықтан актив лизингке бірнеше рет беріледі.
Шұғыл лизингтің ең негізгі ерекшелігі-лизинг алушының келісім-шартты уақытынан бұрын тоқтата алуы. Сонымен бірге бұл келісімде лизингке берілетін объектіге ағымдағы техникалық қызмет көрсету және басқа қызметтер түрін көрсету туралы шарттар қарастырылады.
Шұғыл лизингтің негізгі объектілері тез тозатын (моральді) құралдар (компьютерлер, көшірме техникасы,оргтехниканың көптеген түрлері) және техникалық күрделі, үнемі қадағалауды қажет ететін техника (жеңіл және жүк автомобильдері, әуе кемелері және т.с.с.).
Жалпы лизингтің бұл түрі лизинг алушы үшін үнемді. Себебі уақытынан бұрын келісім-шартты тоқтату моральді ескірген құралдарды жаңа бәсекелестік қабілеттілігі жоғары құрал-жабдықтармен ауыстыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар егер лизинг алушы бір жолғы жобаларды іске асыру үшін мүлікті алған болса, оның одан әрі мүлікті үстау және сату жөніндегі қиындықтары туындамайды. Лизинг берушінің ағымдағы техникалық қызмет көрсетуі артық персоналды ұстаудағы қажеттілікті төмендетеді.
Сонымен бірге шұғыл лизингтің келесі кемшіліктері бар:
- басқа лизинг түрлеріне қарағанда қамбаттылығы, жал төлемдерінің жоғары болуы;
- аванстар мен алдын-ала төлемдерді салу қажеттілігі;
- уақытынан бұрын өтеу кезінде айып пұлдың төленуі;
- мүлік иелерінің тәуекелді төмендету мақсатында жасаған басқа да шарттары;
Қаржы лизингі
Қаржы лизингі жалға алушының төлемдері нігізінде жалға алынатын мүліктің толық амортизациялануын қарастыратын келісім. Келісімнің уақытынан бүрын жалды тоқтатуын қарастырмағандықтан, бұл келісім мүлік иесінің құралды сатып алу, оған техникалық қызмет көрсету бойынша барлық шығындардың орнын толтырып, қажетті табыс деңгейін қамтамасыз етеді. Лизингтің бұл түрі кезінде құралдарды орнату және ағымдағы қызмет көрсету бойынша барлық шығындар жалға алушы есебінен қаржыландырылады. Сонымен қатар көбінде бұл лизинг түрінде келісім уақыты біткен кезде жалға алушы негізгі құралды қалдық құны бойынша сатып алуға құқылы.
Шұғыл лизингке қарағанда қаржы лизингті кезінде мүлік иесінің тәуекелі едәір төмен болады. Былай қарағанда бұл келісім банктің ұзақ мерзімді несиесіне өте ұқсас болып келеді. Себебі құрал-жабдықтың құнының толық өтелуін, кезіңдік төлемдердің төленуін және жалға алушының өз міндеттемелерін орындамаған жағдайда оны банкрот деп атау құқығын қарастырады.
Қаржы лизингінің объектілеріне жылжымайтын мүлік (жер, ғимараттар мен құрылғылар), сонымен қатар ұзақ мерзімді өндіріс құралдары жатады.
Қаржы лизингі қайтарылатын және үлестік лизингтің базасы болып табылады.
Қайтарылатын лизинг
Қайтарылатын лизингті екі келісімнен тұратын жүйе ретінде қарастыруға болады. Бұл келісім кезінде құралдың иесі оны 3 тұлғаға сатады да, сол сәтте 3 тұлға жалға алушымен ұзақ мерзімді жал келісім-шартына отырады. Бұл кезде сатып алушы ретінде әдетте коммерциялық банктер, инвестициялық, сақтандыру немесе лизингтік компаниялар көрініс табады. Яғни келісімнің нәтижесінде мүлік иесі ғана ауысады, ал пайдаланушы өзгермейді.
Өз алдына инвестор сатушының мүлкіне меншік құқын кепілдікке ала отырып, мүлік иесін несиелендіреді деп айтуға болады. Мұндай келісімдер негізінен іскерлік белсенділіктің төмендеуі кезінде, кәсіпорындардың қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі.
Үлестік лизинг
Үлестік лизинг - қаржылық лизингтің бір түрі. Лизингтің бұл түрі 3 жақтың (инвестордың) қатысуын қарастырады. Әдетте инвестор түрінде банк, сақтандыру немесе инвестициялық компаниялар жұмыс істейді. Бұл келісім кезінде лизингтік компания ұзақ мерзімді жал келісім-шартын жасап, лизингтік объектіні тартылған қаражаттар есебінен сатып алады. Алынған займның кепілі ретінде әдетте сатып алынатын мүлік немесе негізгі құрал болып табылады, тартылған қаражаттар болашақ кезеңдердегі лизингтік төлемдер есебінен өтеліп отырады. Сонымен қатар лизингтік компанияның салықтық және займды өтеу кезінде жеңілдіктерді пайдалануға мүмкіншілігі туады.
Лизингтің бұл түрінің негізгі объектілеріне қымбат бағалы активтер (пайдалы қазбалар кенорны, өндіруші салалар құрал-жабдықтары).
Тікелей лизинг
Лизингтің бұл түрі кезінде жалға алушы жалға берушімен қажетті құрал-жабдықтар мен негізгі құралдарды жалға беру туралы келісім-шарт жасасады. Көп жағдайларда лизинг беруші мен лизинг объектісін өндіруші бір тұлға болады. Яғни келісім-шарт тікелей өндірушімен жасалынады. Әлемдегі өз өнімін лизинг негізінде сататын ірі компанияларға ҚВМ, Хегох, ОАТХ, көптеген әуекемелерін, теніз кемелерін және автокөліктерін өндіруші компаниялар жатады. Мысал үшін, Даймлер-Крайслерң және ВМW концернлері ірі лизингтік компаниялардың құрылтайшылары болап табылады және осы компаниялар арқылы өздерінің автокөліктерін өткізеді.
Сублизинг
Сублизинг - сублизинг келісім-шартымен рәсімделетін, лизинг объектісін пайдалану құқығын 3 тұлғаға берумен сипатталатын ерекше қатынастар түрі.
Сублизинг кезінде сублизингті іске асырушы түлға лизинг объектісін лизинг берушіден лизинг келісім-шарты негізінде 3 тулғаға уақытша пайдалануға береді. ғ 78-II 05.07.2000 ж. Қаржы лизингі туралың ҚР 3-на сәйкес лизинг алушының лизинг төлемдерін төлеу бойынша өзінің міндеттемелерін 3 тұлғаға аударуға тиым салынады.
Объектіні сублизингке беру кезінде лизинг берушінің жазбаша рұқсаты міндетті тұрде болу керек.
Халықаралық сублизинг халықаралық лизингтің бір түрі болғандықтан, ол да халықаралық лизингтік заңдарға сай жүзеге асырылуы керек. Халықаралық сублизингтің бір ерекшелігі ретінде лизинг объектісінің Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы арқылы тек сублизинг келісім-шартының мерзімі аралығында ғана өтуін көрсетуге болады. Қазақстан Республикасында лизинг шартын құқықтық реттеу
Өзара байланысты субьектілердің мүдделерін ескере отырып, оларды құқықпен қамтамасыз ету - лизингтік механизм тиімділігінің ең маңызды шарттарының бірі.
Қазақстандағы лизинг қүқықтық орта құруда және шаруашылық операциялардың белгілі бір формасы ретінде қалыптасудың үш кезеңін өтті.
Бірінші кезеңде лизинг туралы заңның болмауы кәсіпкерліктің осы түрінің дамымағандығымен байланыстырылады.
Екінші кезеңде лизинг қызметі арнайы нормативті және заң актілерінсіз арендаға сәйкес жүзеге асырылды. Мұндай белгісіздік лизинг процесіне қатысушылардың қызметіндегі қауіп деңгейін ұлғайтты және кәсіпкерлік инициативаға бөгет жасап, ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін машықта қолдануға шек қойды.
Үшінші кезеңде лизинг шарттарының арнайы базасы жедел қалыптаса бастады.
Қазақстанда "лизинг" термині бірінші рет азаматтық заңдарда емес, банк операцияларын басқаратын заңдарда қолданыла бастады. Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің 1990 жылғы 6-желтоқсандағы қаулысымен бекітілген "Қазақ ССР экономикасын тұрақтандыру және нарыққа өту" бағдарламасындағы "Қаржылық-несиелік саясат" бөлімінде банктердің қызметіне "лизинг-факторинг" операциялары кірді7.
Қазіргі таңда лизинг 1999 жылғы 1-шілдеден бастап күшіне енген Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінде (ерекше бөлім) заңды түрде бекітілді. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде тек қана мүлікті жалдау түжырымы бар, ал лизинг туралы тұжырым жоқ, соған сәйкес ол лизингтің құқықтық шеңберін анықтай алмайды.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексіне терең өзгерістер енгізілгенімен, ол 1963 жылғы 28-желтоқсанда қабылданған түрінде әрекет істеуде. Бірақ Жаңа Азаматтық кодексте (ерекше бөлім) лизинг тү-жырымы баяндалған жэне оған "лизинг шарты бойынша лизинг беруші лизинг алушы көрсеткен мүлікті сатушыдан меншігіне алып, оны лизинг алушыға ақы төлеп уақытша иеленуге және кәсіпкерлік мақсатта пайдалануға беруге міндеттенеді" деген анықтама берілген.
Сонымен қатар, лизинг қызметі салықты есепке алу мақсатында салық туралы заңда да көрсетілген.
"Салықтар және бюджетке міндетті төлемдер туралы" 1995 жылғы 24-сәуірдегі Заңына Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығымен толықтыру және өзгерту арқылы "лизинг, лизинг бойынша операциялар" деген түсініктер енгізілді.
Біздің республикамызда ұзақ уақыт бойы нормативтік базаның болмағандығына қарамай, лизинг қаржы арендасы ретінде кәсіпкерлік қызмет субьектілерінің машығында қолданылып жүргенін жоққа шығаруға болмайды. "Банктер мен банк қызметі" туралы 1995 жылғы 31-тамызда қабылданған заңның күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығында көрсетілгендей, банк туралы заңдар екінші дәрежедегі банктердің лизинг операцияларымен айналысу мүмкіндігін қарастырады.
Тек Ұлттық Банктің лицензиясы бар банктер ғана лизинг операцияларын жүзеге асыра алады.
Бұл кепілдік 30-баптың 3-тармағының астында бекітілген.
Осы уақытқа дейін лизинг қызметінің жұмыс тәртібін белгілейтін басқа да нормативтік актілер, Үкімет пен мемлекеттік басқа органдардың қаулылары қолданылып келді. Мысалы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің "Азияттық Банкті дамытудың бағдарламалық займын ауылшаруашылық секторлар үшін жүзеге асыру туралы" 1996 жылғы 15-шілдедегі Қаулысы лизинг негізінде қаржыландыруды ең алғаш рет ұсынған болатын.
Сонымен қатар лизинг қызметіне "Инвестициялар туралы" Қазақстан Республикасының заңы, дәлірек айтқанда "Инвестициялар туралы" 2003 жылғы 8-қаңтардағы Қазақстан Республикасының заңы және де лизинг бизнесінің экономикалық қызметіне байланысты басқа да заңдар қарастырған инвестициялық құқықты жүзеге асырудың құқықтық және экономикалық режимі кіреді.
Қазақстан Республикасының кедендік заңы бекіткен шетелге шығару және шетелден әкелу режимі қолданылатын лизинг нысаналарының тізімін Қазақстан Республикасының Үкіметі анықтайды.
Сонымен қатар лизинг қызметі көп жақты және екі жақты халықаралық келісім-шарттармен басқарылады. Осы халықаралық құжаттардың нормалары мемлекет ішіндегі заңдардың нормаларынан басым келеді.
2000 жылғы 5-шілдеде "Қаржы лизингі туралы" Заң қабылданды. Осы заң қаржы лизингі процесінде пайда болатын қатынастарды реттейді жэне бұл заң инвестицияларды лизинг қызметі негізінде жұмылдандыруға бағытталған.
Біз өткен тарауда кейбір жалпы ережелерді, лизинг қатынастарының құқықтық негіздерін, "Қаржы лизингі" туралы Заңның негізгі түсініктерін қарастырдық. Лизинг шарты лизинг қатынастарының негізі болғандықтан, біз шарт жасаудың талаптары мен шарттарын анықтағымыз келді8.
ІІ. ЛИЗИНГ ҚАТЫНАСТАРЫН ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ЛИЗИНГ МӘМІЛЕСІН ЖАСАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы лизинг
2003 жылдың 14-қантарында Алматы қаласында Қазақстан қаржышыларының үшінші конгресі өтті, оған Президент Н.Назарбаев қатысты, сөз сөйледі. Форум жұмысына экономмикалық блок уэзірліктерінің (министрліктерінің) басшылары, Парламент депутаттары, қаржы құрылымының өкілдері қатысты. Бұл форумға сонымен қатар, Премьер-Министр де қатысты.
Күн тәртібіндегі маңызды мәселе - қаржы секторының даму концепциясының жобасын талқылау. Өткен жылдың қорытындысы форумға жиналғандардың көңілін көтеру, бұған өткен жылдың табысты өзгерістері негіз бола алады. Moody's халықаралық рейтинг агентствосының Қазақстанға инвестициялық рейтинг беруі елімізді жаңа сапалы статуспен және қаржы жүйесімен куәландырады.
Конгресте Н. Назарбаев еліміздің келешектегі қаржы жүйесінің дамуына көз жүгіртті, яғни сапалы жаңа деңгейдегі мәселелерді шешуге өту жөнінде сөз алды. Нақты он бір мәселелердің ішінде біреуіне аса назар аударылды. Бұл келешекте қаржы лизингісінің дамуына кедергі жасайтын тауқыметті мәселелерді жан-жақты талқылау және қажет болса, заңға осыған сәйкес өзгерістер енгізу.
"Интеграция, бизнес, прогресс". Осындай ұранмен 19-ақпанда Мәскеуде Еуразиялық экономикалық қоғамдастығының бірінші форумы ашылды.
Бұл форумға ЕврАзЭС елдері халықаралық кеңесінің төрағасы ретінде еліміздің Президенті Н. Назарбаев қатысты. Форумға Беларусь, Қазақстан, Ресей, Тәжікістан үкіметінің басшылары мен өкілдері, қоғамдас мемлекеттердің ғылыми-қаржы құрылымдарының қызметкерлері, мыңға жуық кәсіпкерлер қатысты. Сонымен қатар, форумға ЕврАзЭС-тегі бақылаушы мемлекеттер - Молдава мен Украинаның - өкілдері қатысты.
Осы кең көлемді форумның мақсаты - интеграциялық өзара әрекеттің болашағы жөнінде пікір алысу, қоғамдас елдердің тығыз серіктестігіне қатысты ұсыныстар жасау, инвестицияларды нақты жобалар мен бағдарламаларға лизинг механизмі арқылы жұмылдыру үшін жағдай жасау.
Қазақстанда лизинг қатынастарының даму тарихы жөнінде қысқаша мағлұмат
Лизинг, лизинг операциялары бірінші рет 1990 жылы "Прокат және лизинг-1991" бағдарламасы жасалған кезде еске салынды. Бұл бағдарламаның мәні - аймақтың қамтамасыз ету органдарында техникалық құралдарды несиеге беру көлемін 1990 жылы 24 млн. рубльден 1995 жылы -50 млн. рубльге дейін, ал лизинг мәмілеллерінің көлемін 5 млн. 55 млн. рубльге дейін өсіру. Осы жүйе ұйымдастырылғаннан кейін бірінші материалдық ресурстар министрлігінде, онан соң "Казконтракт" корпорациясына жүзеге асыруды бақылау жойылған болатын.
1992 жылы республикада 120 коммерциялық банктер, 20 лизинг фирмалары, соның ішінде "КРАМДС-лизинг" ортақ кәсіпорын және басқалар жұмыс істеді.
1994 жылға қарай Қазақстанда ұшақтар лизингісіне қатысты және ауыл шаруашылық техникасы нарығында қатысты шетел партнерларымен қызметтесу жүзеге асырыла бастады.
1994-1998 жылы арасындағы Үкімет Қаулыларында, мемлекеттік лизинг компаниясын құру, лизинг бойынша қамтамасаыз етуді ұйымдастыру жөніндегі Үкіметтің кейбір қаулыларында, Қазақстан Республикасы ұлттық Банкі 1991 жылы қабылдаған ережелерінде және де лизинг қоры мен лизинг Департаментін құру жөніндегі Министрлер кабинетінің Қаулыларында көрсетілген заңды жоба жұмыстарын қарастыру кезінде лизинг қатынастарын құқықтық реттеу туралы сүрақтар пайда болады.
Енді біз лизинг қатынастарындағы кейбір жетістіктерді, Қазақстанда лизинг компанияларының құрылуын және олардың қазіргі уақыттағы қызметін қарастырамыз.
Мысалы ауыл шаруашылығын дамыту үшін машина-тракторлық парктерді жаңарту мен кеңейту талаптары қойылып отыр. Көптеген кіші және орта ауылшаруашылық тауар өндірушілерінің элсіз қаржы жағдайлары осы салалардың инвестицияланбағандығынан болып отыр, осыған орай олар жаңа қажетті техника сатып ала алмайды. Осы себептермен ауылшаруашылық Министрлігі лизинг қатынастарын дамытуға ортақтасып отыр.
Барлық елдерде негізгі құралдарды жаңалауда лизинг механизмі өте тиімді болып саналады. Осыған орай Ауылшаруашылық Министрлігінің инициативасы бойынша Үкімет деңгейінде мемлекеттің 100% қатысуымен "КазАгроФинанс" жабық акционерлік қоғамын құру туралы шешім қабылданды, оның басты мақсаты - ауылшаруашылық өндірушілерін лизинг негізінде қамтамасыз етудің бағдарламасын жүзеге асыру. Осыған байланысты республика аймақтарын қамту үшін филиалдар мен өкілеттіліктер ашылған.
Бірінші кезеңде "КазАгроФинанс" ЖАҚ-на мемлекеттен тауарлық несие ретінде АҚШ-тың "Джон Дир" өндірісінен 630 астық жинау комбайндарын өткізілді. Олар республикаға 1992 жылы "Кең Дала" Акционерлік қоғамымен үкіметтің кепілдігімен несиелік қаржыларға экелінген болатын. Бірақ бұл акционерлік қоғам несиені өтеу жөніндегі міндеттерін орындай алмағандықтан, мемлекет осы қарыздарды өтеп, 1999 жылы комбайндарды алып қоюға мәжбүр болды. Осы шығындарды өтеу үшін осы комбайндар лизингке беріліп, ауыл шаруашылық тауар өндірушілеріне ақы төлеп пайдалану үшін "КазАгроФинанс" Жабық акционерлік қоғамына өткізілді. Осы комбайндамен екі маусым бойы астық жинау жұмыстары атқарылуда, республика бюджетіне 1,9 млрд. теңге (13 млн. доллардан аса) қарыз өтелді.
"ҚазАгроФинанс" жабық акционерлік қоғамы Павлодар трактор зауытының ақтап шығару үшін, төрт жүз Т-95 тракторларының 9 жылғп лизингке беру жобасын жүзеге асыруда.
Бұл импорты ауыстыру саясатын өткізудегі отанымыздың ауыл шаруашылық машина өндірісін қолдау болып табылады. Екі жыл ішінде отынымыздың ауыл шаруашылық тауар өндірісінің кәсіпорындарына 8,6 млрд. теңге сапасын құрайтын технрка лизинг бойынша берілді. Бұл лизингтің шарттары жеңілдетілген: лизинг мерзімі 7 жылға дейін, лизинг төлемдері жылына бір жүзеге асырылады.
2000 жылы лизинг алушылардың төлемдері 100% орындалды, былтыр бұл көрсеткіш 96%-ке жетті.
Яғни лизингті ұйымдастыруға бөлінген 2190 млн астам теңге республика бюджетіне қайтарылды.
2001 жылы "КазАгроФинанс" өз қаржысы есебінен Ақмола, Оңтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстарына ауыл шаруашылық қызмет көрсетуге қажетті үш машина-трактор станцияларын (МТС) салды. Бұл станциялар ауыл шаруашылық өндіруушілерге 20 млн. теңгеге жуық сомаға қызмет көрсетеді.
Қазіргі таңда ауылшаруашылық техникасын жөндеуді, МТС арқылы қызмет көрсетуді, қосалқы бөлшектер мен ауыл шаруашылық құрал-саймандарын өткізуді жүзеге асыратын сервистік орталық концепциясы жасалуда.
Жуық арада "КазАгроФинанс" жабық акционерлік қоғамы мемлекеттік органдармен және кәсіпкерлермен кездесуінде лизинг алушымен лизинг берушінің жағдайларын жақсарту жөнінде бірнеше ұсыныстар жасады. Олар мыналар:
- қосымша құнға салықты лизинг объектісінің құнынан емес, лизинг төлемдерден алу керек;
- лизинг алушы аванстық 10%-тік негізде төлейді;
- лизингтің орта мерзімі 7 жыл;
- лизинг алушы сатушыны өзі таңдайды;
- сатушы (ауыл шаруашылық тауар өндірушісі) тауарды қайтып сатып алу керек.
Біз отанымыздың басқада лизинг компаниялары жөнінде сөз алғымыз келіп отыр.
Жаңа авияциялық техниканы пайдалану есебінен авиациялық көлікті қауіпсіздендіру мақсатында лизинг негізінде авиаоператорлар-мен қамтамасыз ету үшін, Үкімет өз қаулыларымен белгіленген капиталда мемлекеттің 100% қатысуымен "КазАвиаЛизинг" жабық акционерлік қоғамын қүрды.
Бекітілген заң тәртібі бойынша жабық акционерлік қоғамның жарғы капиталын қалыптастыру, авиациялық мүлікті лизингке алу мен өткізуді негізгі қызметі ретінде анықтай отырып, жабық акционерлік қоғамның мемлекеттік тіркелуі қамтамасыз ету, қоғам акцияларының мемлекеттік пакетін иемдену мен пайдалану құқын Көлік пен коммуникация министрлігіне тапсыру және көлік пен коммуникация министрлігімен бірге осы қаулыдан шығатын басқа да шараларды қолдану.
Республика Үкіметінің кейбір шешімдеріне қосымшылар еңгізілген. Осы қаулының орындалуын бақылау Премьер-министрдің орынбасары Карим Масимовқа жүктелген.
Жабық акционерлік қоғамның кіші компаниясы "ТуранАлемБТА-лизинг Банкі" астаналық аквабаққа қаржылай көмек берді. Соның арқасында соңғы құралдармен және тренажерлармен, соляриймен жабдықталған аквабақ Астананың тұрғындары мен қонақтарын қуантуды. "Лизинг-БТА" мен оның серіктестерінің бұдан басқа жеткен жетістіктері аз емес.
Сонымен қатар ауыл шаруашылығын өркендету жылы "Астана-Қаржы" кәсіпорны шетел өндірісінің астық егу мен жинау техникасымен қамтамасыз етуге тапсырыстар қабылдауда. Бұл лизингтің шарттары мына төмендегідей:
- бірінші жарна техника құнының 15%-ін құрайды;
- лизинг мерзімі 7 жылға дейін созылады;
- процент қою 1 жылдық табыстың 10%-іне тең;
- лизинг төлемдері жылына бір рет асырылады.
Біздің республикамыздың лизинг бизнесінің құқықтық талқылаумен реттеуін анық көрсету мақсатында біз Қазақстан Республикасының салық кодексіне кейбір қажетті өзгерістер енгізуді көрсеткіміз келіп отыр:
1. Заңның 21 -бабына сәйкес лизинг төлемдері мерзімді төлемдер болып табылады. Олар:
- лизинг берушінің мүлікке жұмсаған шығындарын өтеу;
- лизинг бойынша ақы төлеу. Лизинг төлемдерінің бірінші бөлігі 7-бухгалтерлік есептің стандартына берілген "тауарлық-материалдық қорларды есепке алу" бойынша тауарлық - материалдық қорлардың өз құнын өтеу деп түсіндіріледі. Сонымен лизинг төлемдері 2 бөліктен тұрады: лизинг нысанасының өз құнын өтеу және лизинг бойынша ақы төлеу. Бірақ, Салық кодексінің 10-бабындағы 1-тармағының 2-бөлігі бойынша ақы төлеу лизинг төлемдерінің барлығын және лизинг мүлкінің өз құнын қамтиды. Осыған орай, Салық кодексіндегі қаржы лизингі бойынша ақы төлеу түсінігі Заңдағы түсінікке сәйкес, бірақ салық салу мақсатындағы қаржы лизингі бойынша ақы төлеу түсінігі Салық кодексінің 10-бабының 3 -тармағына сәйкес келеді.
Біздің ойымызша салық кодексіндегі ақы төлеу түсінігін анықтауда лингвистикалық қате жіберілген, соның салдарынан осы түсінікке лизингі мүлкінің өз құнын өтеудегі төлемдерді де жатқызуға болады, өйткені Салық кодексінің 222-бабы қаржы лизингісіне мүлікті өткізу кезінде лизинг алушыға тиісті ақы төлеу сомасының бөлігін қосымша құнға төлеу салығынан босатуды қарастырады. Салық кодексін құрастырушылар лизинг төлемдерінің құрамында ақы төлеуде басқа құнға қосымша салықтан босатылмайтын лизинг мүлкінің құнын да қарастырған болулары керек. Бұл құнға қасымша салық бойынша салық есебінен құру ережелерімен расталған. Сондықтан, біздің ойымызша, сол кодекстегі ақы төлеу түсінігі Заңдағы түсінікке сәйкес болу қажет.
Лизинг берушінің айналымдағы қаржыларының шығынын азайту мақсатында лизинг берушінің қосымша құнға салық төлеу мерзімі мен лизинг төлемдерін алу мерзімін бір уақытқа белгілеу керек. Сол себепті біз
Салық кодексі 216-бабының 2-тармағына мына тармақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz