Табылған бағалы қағаздар
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І-тарау. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің негіздері ... ...
1. Инвестицияның экономикалық мәні және оның
түрлері ... ... ... ... ... ...
2. Инвестициялық тәуекелдер және оларды басқару
әдістері ... ... ...
3. Коммерциялық банктердің инвестициялық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ-тарау. Екінші деңгейлі банктерде инвестициялық портфельді басқаруды
талдау (БТА АҚ мысалында)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Қазақстан Республикасы ЕДБ- дің инвестициялық портфелін талдау және
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Инвестициялық портфельдің табыстылығы және оның депозиттік сыйақымен
байланысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
2.3 Коммерциялық банктерде инвестициялық портфельді қалыптастырудың тәртібі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІІ–тарау. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметін жетілдіру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Дипломдық жұмыс коммерциялық банктерде депозиттік портфельді басқару
тақырыбына арналған.
Қазақстан Республикасы алдынғады міндеттер, алға қойған мақсат
әлеуметтік бағыттағы жоғары тиімді экономиканы қалыптастыру әлемдік
кеңестікте өз орнын табу, экономикалық тәуелсіздікті қамтамасыз ету, жоғары
дәрежелі еңбек өнімділігіне жету, арлас экономиканы қалыптастыру, түрлі
меншік иелеріне жол ашу, рынок орталықтарында тиімді заңға негізделген
іскерлікке қол жеткізу.
Коммерциялық банк кәсіпорындардың, ұйымдардың,мекемелердің, халықтың
және басқа да банктердің қаражаттарын салым ( депозит) түрінде тартады.
Банктер тартатын қаражаттар құрамы бойынша әр түрлі болып табылады. Олардың
негізгі түрлері – банктердің клиенттермен жұмыс істеу барысындағы тартқан
қаражаттары (депозиттер) және банктердің меншікті қарыздық міндеттемелерін
шығару жолымен жинақтаған қаражаттары (депозит және жинақ сертификаттары )
болып табылады. Банктің пассивтік операцияларды жүзеге асыру барысындағы
ресурстық базасын қалыптастыруы оның активтік операцияларына қатысты
маңызды рөл атқарады.Банктік ресурстың негізгі бөлігі банктің депозиттік
операцияларын жүргізунен қалыптасатыны белгілі. Оның қызметінің тұрақтылығы
депозиттік операцияларын тиімді жүргізуіне байланысты.Осыған
байланыстыресурстық потенциалды өсіру және пассивтерді тиімді басқару
арқылы оның тұрақтылығын қамтамасыз ету мәселелері өзекті мәселеге айналды.
Осыдан, дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі болып Қазақстанның
қаржылық нарық жағдайымен байланысты салымды объективті түрде талап етеді
және нарық табысқа бағытталады. Осының барлығы дипломдық жұмыстың тақырыбын
талдауға әсер етті.
Осы жұмыстың зерттеу объектісі болып - Қазақстан Республикасының
коммерциялық банктердегі депозиттік портфельдің қазіргі жағдайы және жүзеге
асырылу механизмі болып табылады, сондай -ақ КазИнвестБанк АҚ – ның
депозиттік портфельді басқару мәліметтері бойынша есептік көрсеткіштері мен
практикалық тәжірибелері алынды.
Зерттеу пәні - коммерциялық банктердің депозиттік операцияларды
жүргізу процесінде қалыптасатын экономикалық қатынастар жүйесі болып
табылады.
Жұмысты жазу барысындағы зерттеудің жаңалығы – Қазақстан
Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің жүзеге асырып жатқан
депозиттік операцияларының кейбір шарттары толықтыруды қажет ететіндігі
анықталады. Зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтерге негізделгенде
депозиттік портфель сапасын әрі қарай жетілдіру арқылы депозиттік базаны
көбейтуге болатындығы айқындалды.
Банктің ең негізгі мақсаты - максималды табыс табу болып табылады, ол
банктің мобилизацияланған ақша ресурстарын неғұрлым тиімді орналастырып,
пайдалану арқылы жүзеге асады. Депозиттік портфельді басқару банктің
сырттан тартылған қаражаттарды орналастырудың тиімді жолдарын тиімді
пайдаланумен байланысты. Қазіргі уақытта коммерциялық банктер сырттан
тартылған қаражаттарды орналастырған кезде тек нарықтық критерийлерге, яғни
өтімділікке, табыстылыққа және тәуекелділікке негізделеді. Бұл өз кезегінде
банктің депозиттік портфеліне әсер етеді.
Осы жұмыстың мақсаты банктің депозиттік портфелінің теориясы мен
практикасына талдау жүргізу, депозиттік портфельді басқару түрлерін,
әдістерін анықтау және бағалау және олардың ішінен ең тиімдісін таңдау
болып табылады. Осы мақсатты орындау үшін келесі міндеттер қойылады:
- банктің депозиттік портфелінің мәні және түрлері мен ерекшеліктері;
- коммерциялық банктер инвестиция жасайтын қаржы инструменттері;
- инвестициялық портфельдің табыстылығына талдау және оның депозиттік
сыйақымен байланысы;
- депозиттік саясаттың банктердегі қолданылуын талдау;
- коммерциялық банктерде депозиттік портфельді басқаруды жетілдіру
жолдары;
- ҚР –ның депозит нарығын жетілдіру жолдарын ұсыну.
Осы жұмыстың методологиялық негізі - депозиттік портфельге талдау
жасаған шетел және отандық экономистердің, ғалымдардың монографиялары,
ғылыми еңбектері, Д.Т. Бохаев,У.М. Искаков, және Э.А. Рузиеваның
Финансовые рынки и посредники оқулығын, С.Б. Мақыштың Коммерциялық
банктер операциялары кітабын, Қазақстан Республикасының заңдары мен
нормативтік актілірі, Ұлттық Банктің ережелері мен нұсқаулары алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымына тоқталсақ, онда дипломдық жұмыс
кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Диплом жұмысын жазу барысында статистикалық, аналитикалық зерттеу
әдісі қолданылды.
1. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің негіздері
1.1 Инвестицияның экономикалық мәні және оның түрлері
"Инвестиция" сөзі латынша "invectire" қазақ тіліне аударғанда қаражат салу,
жұмсау дегенді білдіреді. "Инвестиция" сөзі отандық экономикамыз үшін
біршама жаңа термин. Олай болып келу себебі, кешегі бір орталықтан
жоспарлау жүйесінде, 1991 жылға дейін оның орнына "капитал жұмсалымы" деген
сөзі жиі қолданылды. Енді осы екі сөздің арысында қандай айырмашылық болуы
мүмкін, соған мән берейік.
Инвестиция ұғымы капитал жұмсауға қарағанда кең мағыналы. Жоспарлы
экономика тұсында "капитал жұмсалымы" деп негізгі қорлардың ұдайы
өндірісіне жұмсалынатын, соның ішінде оларды жөндеу шығындарын қамтитын
барлық шығындарды түсінген. Ал инвестиция ұғымына келсек, қазіргі
экономикалық әдебиеттерде, соның ішінде сөздіктерде оған әртүрлі ұғымдар
берілген. Осы ұғымдарға тоқталайық.
Б.А. Райзберг, Л.Ш. Лозовский және Е.Б. Стародубцеваның жазған экономикалық
сөздігінде: "Инвестиция - пайда табу мақсатында өз елінде немесе шет елде
әр түрлі саланың кәсіпорындарына, кәсіпкерлік жобаларға, экономикалық-
әлеуметтік бағдарламаларға, инновациялық жобаларға, ұзақ мерзімге
жұмсалынатын мемлекеттік немесе жеке капиталды білдіреді " — делінгсн.
Лапусты М.Г. және П.С. Никольскийдің жалпы редакцияны басқарумен
дайындалған сөздікте: "Инвестиция — табыс алу және әлеуметтік тенділікке
қол жеткізу мақсатында кәсіпкерлік объектісіне және басқада құндылықтар
түрлеріне жұмсалынған ақшалай қаражаттар, мақсатты банк салымдар, пайлар,
акциялар және өзге де бағалы қағаздар, технологиялар, машиналар, жабдықтар,
лицензиялар, несиелер, басқа да мүліктер немесе мүліктік құқықтар, және
интелектуалдық құндылықтар" - деп түсіндірілeді.
Шет елдік инвестицияға байланысты заңда инвестицияға мынадай түсінік
берілген: "Инвестициялау - табыс алу мақсатында кәсіпкерлік қызмет
объкетілеріне салынатын мүліктік және интелектуалдық құндылықтардың барлық
түрлері, соның ішінде :
* жылжитын және жылжымайтын мүліктер мен мүліктік құқық,ұстау құқығы,
өңдеусіз ұстауға арналған тауарлардан басқалары;
* акциялар және коммерциялық ұйымдарға қатысудың өзгеде нысандары;
* облигациялар және басқа да борыштық міндеттемелер;
* инвестицияларға байланысты келісім-шарттар бойынша орындалуға тиісті
қызметтер,тауарлар,ақшалай сомаларды талап етулер;
* интелектуалдық қызметтің нәтижелеріне деген құқықтар, оған
жататындар: авторлық құқық, патент, тауар белгісі, өнеркәсіп
үлгісі,технологиялық процестер, ноу-хау3, нормативтік-техникалық,
сәулеттік, констукторлық және технологиялық жобалық құжаттар;
* лицензия немесе мемлекеттік органдардан берілетін басқа да
нысандардағы кәсіпкерлік қызмет түрін жүзеге асыруға арналған кез
келген құқықтар ".
Б.А. Колтынюктің еңбегінде: Инвестициялау – бұл көптеген экономикалық
игіліктерді өндіру үшін капитал (ресурс) қорын жасау немесе толықтыру.
Қаржы және экономика тұрғысынан қарағанда инвестициялау - бастапқы
жұмсалынатын капиталдан асатын мөлшерде алдағы уақыттарда таза пайда алу
мақсатында экономикалық ресурстарды ұзақ мерзімде жұмсау -деп сипаттама
береді.
И.В.Сергеев, И.И.Веретникованың еңбегінде инвестиция деп - пайда немесе
басқа да тиімділікке қол жеткізу мақсатында жаңа
кәсіпорындар құру, жұмыс істеп отырған кәсіпорындарды кеңейту,
кәсіпорындарды қайта құру және техникалық жағынан қайта қаржыландыру,
жылжымайтын мүлік, акциялар, облигациялар және басқа да бағалы қағаздар мен
активтерді сатып алуға бағытталған мемлекеттің, заңды және жеке тұлғалардың
ақшалай қаражаттары, мүліктік және интелектуалдық құндылықтарды
түсіндіреді3.
Инвестицияның мазмұнын сызба түрінде беруге болады:
Ресурстар Жұмсалымдар Пайда табу және
(құндылықтар) (шығындар) әлеуметтік
тиімділікке жету
Іс-жүзінде инвестицияларды мынадай түрлері белгілі:
Мемлекеттік инвестициялар, мемлекеттік бюджет есебінен және басқа да
мемлекеттік қаржы көздерінен экономикалық және әлеуметтік дамуға
бағытталған инвестициялар;
Жеке инвестициялар, корпоративтік кәсіпорындар мен ұйымдардың меншікті және
тартылған қаражаттары, сондай-ақ азаматтардың жинақтары есебінен жүзеге
асатын инвестициялар;
Шет елдік инвестициялар пайда табу мақсатында кәсіпкерлік және басқа да
қызмет түрлерінің объектілеріне салынған шет елдік инвесторлардың
(мемлекеттің, банктердің компаниялардың, кәсіпкерлердің) барлық мүліктік
және интелектуалдық құндылықтары;
Инвестиция туралы заңға сәйкес "шет ел инвестициясы -Қазақстан
Республикасының заңды тұлғаларының жарғылық қорына қатынасу нысанында,
сондай-ақ оларға займдар (несиелер) беру және Қазақстан Республикасының
"Лизинг туралы" заңымен көзделген шартпенен лизинг заттарын беру жолымен
жүзеге асырылатын инвестицияларды білдіреді. Қазақстан Республикасы
аумағында шет ел инвесторлары заңмен тиым салынбаған кез келген объектіге
жұмсалынады.Инвестициялау объектілеріне мыналар жатады:
* халық шарушылығының барлық салаларындағы жаңадан
құрылатын және жаңартылатын негізгі қорлар мен айналым
құралдары;
* мақсатты ақшалай салымдар;
* ғылыми-техникалық өнімдер;
* интелектуалдық құндылықтарға қатысты құқықтар;
* мүліктік құқықтар.
Шет ел инвестициясы мынадай жолдармен жүзеге асады:
* занды және жеке тұлғалармен бірігіп құрылатын
кәсіпорындарға үлес қосу;
* шет ел инвесторларына толық тиеслі кәсіпорындар, сондай-ақ
шет елдік заңды тұлғалардың филиалдарын құру;
* кәсіпорындар, ғимараттар, құрылғылар, кәсіпорындарға қатысу
үлесін, пай, акциялар, облигациялар жөне өзге де бағалы
қағаздарды сатып алу;
* жерді және басқа да табиғи ресурстарды пайдалану құқығын
сатып алу;
* займдар мен несиелер беру;
* мүліктер мен мүліктік құқықтар беру".
Өндірістік инвестициялар, жұмыс жасап отырған кәсіпорындарды кеңейтуге,
қайта құруға және техникалық жағынан қайта қаруландыруға, жаңа құрлысқа
капитал жұсмаумен байланысты инвестицялар.
Интелектуалдық инвестициялар интелектуалдық және рухани өнімдерді жасауға
жұмсалатын инвестициялар.
Бақыланатын инвестициялар басқа компаниялардың дауыс беруге құқығы бар
акцияларының елу пайыздан астамын иеленуді қамтамасыз ететін тікелей
инвестициялар.
Бақыланбайтын инвестициялар басқа компаниялардың дауыс беруге құқығы бар
акцияларының елу пайыздан томен белігін иеленуді қамтамасыз ететін тікелей
инвестициялар. Инвестицияның төмендегідей типтері болады:
1) Портфелъдік (қаржылық) инвестициялар, мемлекеттік, муниципальдық өзін-
өзі басқару органдардың корпоративтік компаниялардың шығарған акцияларына,
облигацияларына және басқа да бағалы қағаздарына жұмсаған ақша қаражаттары.
Портфельдік инвестицияны жүзеге асыру барысында инвестор пайыз немесе
дивиденд түрінде табыс алады жөне өтімді резервтерін қалыптастырады.
Портфельдік иневстицияны уақытша бос ақша қаражаты бар банктер,
инвестициялық компаниялар және фирмалар жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасында портфельдік иневстициялардың құрылымында
корпоративтік бағалы қағаздарға қарағанда мемлекеттің бағалы қағаздарына
жұмсалымдардың үлесі біршама жоғары. Оның себебін мемлекеттің бағалы
қағаздарына салынған қаражаттың сенімділігін, яғни тәуекелге ұшырамайтынан
көруге болады. Ал корпоративтік бағалы қағаздар қаншалықты табысы жоғары
болса, соншалықты олардың тәуекелі де жоғары болып келеді.
Нақты капитал (капитал жасайтын) инвестициялар
материалдық өндіріске материалдық-заттай қызмет түрлерін ұзақ мерзімді
қаражат салу немесе басқаша айтқанда, жұмыс жасап отырған кәсіпорындарды
қайта құру және техникалық жағынан қайта қаруландыруға, жаңа кәсіпорындар
салуға жұмсалған инвестициялар. Бұл жерде инвестор-кәсіпорын өзінің
капиталын, соның ішінде негізгі өндірістік қорларын ұлғайту мақсатында
жұмыс жасайды.
Материалдық емес активтерге салынган инвестициялар
кәсіпорынға, жобаларға және қандай да бір істі бастауға қажет құқықтарға,
лицензияларға, ноу-хау, мүлікке және басқа да ғылыми-техникалық өнімдер
нысанындағы ақшалай емес инвестициялар. Инвестиция экономикалық категория
ретінде экономикада бірқатар қызмет атқарады. Инвестицияның қызметінсіз кез
келген мемлекеттің тұрақты дамуы мүмкін емес. Инвестицияның атқаратын
қызметтерін екі деңгейде бөліп қарауға болады:
I. Макродеңгейде атқаратын қызметтері, оған мыналар жатады:
• ұлғаймалы ұдайы өндіріс саясатын жүзеге асыру;
• ғылыми-техникалық прогрессті жеделдету;
• отандық өнімдердің сапасын жақсартып, олардың бәсекелестік
қабілетін арттыру;
• экономиканың барлық салаларының бірдей дамуын қамтамасыз
ету;
• әлеуметтік аяны, соның ішінде денсаулық сақтау, мәдениет, білім
саласын дамыту;
• жұмыссыздық мәселесін шешу;
• инфляция қарқынын тежеу;
• қоршаған ортаны қорғау;
• әскери-өнеркәсіп кешенін конверсиялау;
• мемлекеттің қорғаныс қабілетін қамтамасыз ету.
II. Макродеңгейдегі атқаратын қызметтері мыналар:
• өндірісті кеңейту және дамыту;
• негізгі қорлардың шамадан тыс моральдық және заттай
тозуын болдырмау;
• өндіріс деңгейін техникалық жағынан қайта жарақтау;
• нақты кәсіпорындардың өнімдерінің сапаларын арттыру және
бәсекелестік қабілетін қамтамасыз ету;
• табиғатты қоршау шараларын жүзеге асыру;
• бағалы қағаздар сатып алу және басқа кәсіпорындардың активтеріне
қаражат жұмсау.
Барлық инвестицияларды мынадай белгілеріне қарай жіктеуге болады:
1) Инвестицияны жұмсау объектісіне қарай:
* нақты (капитал жасаушы) инвестициялар;
* портфельдік инвестициялар;
* қаржылық емес инвестициялар.
2) Инвестициялау мерзіміне қарай:
• қысқа мерзімді (1 жылға дейін) инвестициялар;
* орта мерзімді (1-ден 3-5 жылға дейін) инвестициялар;
* ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
3) Инвестицияға қатысу нысанына қарай:
* тікелей инвестициялар;
* жанама инвестициялар.
4) меншік нысанына қарай:
* аралас (бірлескен) инвестициялар;
* шет елдік инвестициялар;
* мемлекеттік инвестициялар;
* жеке меншік инвестициялар.
5) аумақтық белгісіне қарай:
* шет елде инвестициялау;
* елдің ішінде инвестициялау;
6) пайдалану бағытына қарай:
* өндірістік бағыттағы иневстициялар;
* өндірістік емес бағыттағы инвестициялар.
Сонымен қатар инвестицияларды ішінара жіктеуге болады. Нақты
инвестициялардың екі топқа бөледі:
1-топ. Өндірісті дамытуға жұмсалынған инвестициялар, соның ішінде:
* өндірісті қайта құру және техникалық жағынан қайта қаруландыруға;
* өндірісті кеңейтуге;
* жаңа өнім шығаруға;
* өнімді жаңғыртуға және жаңа ресурстарды игеруге.
2-топ. Өндірістік емес саланы дамытуға жұмсалынған инвестициялар, соның
ішінде:
* тұрғын үй құрылысына;
* спорт және сауықтыру объектілеріннің құрылғыларына;
* еңбек жағдайын жақсартуға;
* техникалық қауіпсіздік деңгейін артыруға.
Портфельдік инвестицияларда екі топқа бөлінеді.
1-топ. Бағалы қағаздар сатып алуға бағытталған инвестициялар, соның
ішінде:
* кәсіпорындардың акцияларын сатып алуға;
* облигациялар сатып алуға;
* басқа да бағалы қағаздар сатып алуға.
2-топ. Басқа кәсіпорындардың активтеріне жұмсалған инвестициялар, соның
ішінде:
* өндіруші-кәсіпорын активтеріне қаражат салу;
* қаржы-несие мекемелерінің активтеріне салу;
* басқа да коммерциялық ұйымдардың активтсріне салу.
ҚР заңына сәйкес инвестициялық қызмет — инвестициялауды жүзеге асыру
процессімен байланысты кәсіпкерлік қызметті сипаттайды.
Кейбір экономикалық әдебиеттерде инвестициялық қызмет — пайда табу немесе
қандай да бір тиімділікке қол жеткізу мақсатында инвестиция жұмсау және іс-
тәжірибелік әрекеттер ретінде түсіндіріледі.
Жалпы инвестициялық қызметті екі жақты түсінуге болады. Кең магынада
инвестициялық қызмет — инвестициялық бағдарламалар мен жобаларға қаражат
немесе капитал жұмсау, сондай-ақ инвестициялық бағадарламалар мен жобаларды
іске асыруға байланысты іс-тәжірибелік әрекеттердің жиынтығын, ал тар
мағынада инвестициялық қызмет — инвестициялық процессті білдіреді.
1.2. Инвестициялық тәуекелдер және оларды басқару әдістері
Инвестициялық портфельді басқару кезінде туындайтын тәуекелдің
проблемалары ең негізгі орынды алады. Ауыспалы экономика кезіндегі
тәуекелдер тұрақты экономика кезіндегі тәуекелдерге қарағанда көп мөлшерде
жоғары.
Қазіргі кезде Қазақстанда жеке эмитенттердің сенімділік проблемалары өте
көп. Сондай – ақ клиенттердің және мемлекеттің сенімділігі болуы керек.
Инвестициялық портфельді басқару классикасының жалпы танымал деп Марковиц
теориясы болып саналады. Ол тәуекелді жақсы диверсификацияланған
статистикалық өлшемнің көмегімен анықталады.
Практикада және де теорияда бастапқы тапсырма - капиталды салған уақытта
тәуекелге ұшырайтын және тәуекелге ұшырамайтын салымды бөліп ажыратып алу
қажет.
Инвестициялық портфельде ғалымдардың айтуы бойынша үш турлі тәуекелдің
типтерін бөліп көрсетуге болады:
- бірлік тәуекелі - бұл жерде бағалы қағаздар тәуекелі басқа портфельдегі
бағалы қағаздармен байланыссыз болғандағы тәуекел.
- корпорациялық тәуекел - бұл жерде бағалы қағаздардың тәуекелі
портфельдегі бағалы қағаздармен байланысқанда туындайтын тәуекел.
- нарықтық тәуекел - бұл жерде диверсификация жағдайында туындайтын
тәуекел.
Егерде портфельдің типтерін тәуекел деңгейіне байланыстырып қарасақ,
олардың классификациясын қарастыру керек. Оларды консервативті, орташа –
селективті, селективті және рационалды емес деп бөлеміз. Әрбір инвестордың
типіне сәйкес өздерінің бағалы қағаздар портфелінде типтері бар:
- сенімділігі жоғары, бірақта табысы төмен.
- диверсификацияланған.
- тәуекелділікке барғанымен де жоғары табыс әкеледі.
- жүйесіз.
Селективті инвестор - тәуекелдің жоғары деңгейіне көп келеді.
Консервативті инвестор - ол тәуекелділігітөмен деңгейдегі амалдарды
іздейді. Ол көбінесе облигациялармен және қысқа мерзімдегі бағалы
қағаздармен жұмыс істейді.
Орташа селективті – ұзақ мерзімді капитал салымы және оның өсімі. Осы
айтылғандар төмендегі кестеде көрсетілген.
Инвестициялық портфельдің тәуекелділік бағасы тәуекел коэффицентін
есептегенде және сәйкес инвестицияның түріне салымдардың мөлшеріне
байланысты. Бастапқыда әрбір инвестицияның түріне байланысты тәуекелдің
көрсеткіштері есептеледі.
9-кесте. Банктің инвестициялық портфелінің типтерін анықтайтын қаржы
инструменттері.
ИнвесторИнвестиция-лауТәуекел-ді Бағалы қағаздардың Портфель типі
типі мақсаты лік типтері
деңгейі
КонсерваИнфляциядан Төмен Мемлекеттік және басқа даСенімділігі
-тивті қорғау бағалы қағаздар тұрақты жоғары бірақ
эмитентердің акцияс және та табысы
облигациясы төмен
Орташа Ұзақ мерзімді Орташа Мемлекеттік бағалы Диверсифи-кац
селективкапитал салымы қағаздарды шағын бөлігі, ияланған
ті және оның бағалы қағаздардың көп
өсімі бөлігі, нарықтың тарихы
ұзақ эмитенттердің
сенімі.
СелективСпекулятивті Жоғары Эмитенттердің бағалы Тәуекелді-лік
ті ойын, қағаздарының жоғары табыске барғанымен
салын-ған әкелетін көп бөлігі де жоғары
құралдың тез венчурлық компаниялар табыс
өсуі мүмкін әкеледі.
РациолдыНақты мақсаты Төмен Табылған бағалы қағаздар Жүйесіз
емес жоқ
Ескерту –www.Bta.kz мәліметтер жинағынан алынған
Жалпы инвестицияның соммасы мына формула бойынша есептеледі:
Σ Ii Ri
R = -------------
Σ I
R - жиынтық тәуекелі
Ii - инвестициялық салымдар
Ri - тәуекелдің көрсеткіші
I - жалпы инвестиция көлемі.
Берілген формула әртүрлі инвестицияның табысының динамикасы мекемелерде
инвестициялық портфельді бағалау кезінде өтімділік және проценттік тәуекел
тұрғысынан тәуекел деңгейінің көрсеткіштерін қолдануға болады.
Инвестициялық активтердің арасындағы және мерзімі есептеледі.
S = Σ t Iat - Σt Ipt
S - тәуекел деңгейінің көрсеткіші
Iat - инвестициялық салымдар мерзімі бойынша өлшенген
Ipt - инвестициялық салымдардың қаржыландыру көздері мерзімі бойынша
өлшенген.
Б.Айдосовтың айтуы бойынша тәуекелдерді басқару процесін келесі сатыларға
бөлуге болады:
- талданған объектілерді таңдау және дәрежесінің деталін қарастыру;
- баға тәуекелінің әдісін таңдау
- баға тәуекелі
- тәуекелді сату қорытындысын таңдау
- тәуекелдің төмендеу шараларын таңдау
- таңдалған шараларды сату және таңдау
- жеткілікті тәуекелдің бағасы.
Автордың айтуы бойынша Қазақстандық инвесторларды тәуекелден қорғау үшін
қор нарығында маманданған қызметкерлердің нәтижесінде орындалады. Тәуекелді
минималдау мақсатында маманданған қатысушыларда бағдарламаларды талдау
қажеттілігі пайда болады. Сондай – ақ маманданған қорды кәсіби қатысушылар
компенсация алу мақсатында құрды.
Портфельді басқару тәуекелінің жүйесі өте маңызды болып есептеледі. Сондай
– ақ инвестициялық портфельдің тәуекелінің бағасына талдау жүргізіп, оларды
басқара алу керек.
Портфельді инвестициялау теориясына байланысты қор нарығында тәуекел екі
түрде болады:
-спецификалық тәуекел немесе жүйесіз тәуекел, олар микроэкономикалық болып
анықталады, әрбір компанияның факторы жан – жақты болып табылады.
- жалпы нарықтық немесе жүйелі тәуекел, ол макроэкономикалық және саяси
жағдайлармен байланысты, әрбір компанияның акциялары айналымды болады.
Бағалы қағаздар нарығында тәуекел жоғары болса, соғұрлым портфельді
басқарудың сапасына талап жоғары болады. Бұл мәселе бағалы қағаздар нарығы
өзгерсе өзекті болып келеді. Портфельді басқару негізінде әртүрлі бағалы
қағаздардың анықталған әдістері және технологиялық мүмкіншіліктерді
қолданумен түсіндіріледі. Яғни олар алғашқы инвестициялау құралын сақтауға,
максималды табыс деңгейіне жету, портфельдің инвестициялық бағытталуын
қамтамасыз ету. Басқаша айтқанда басқару процесі негізгі инвестициялық
портфельдің сапасының сақталуына бағытталған.
Инвестициялық портфельдің стратегиясының көз қарасы бойынша келесі
заңдылықтарды қалыптастыруға болады. Портфельдің таңдап алынған типі
инвестициялық стратегияға сәйкес: активті нарық мүмкіншілігін максималды
қолдануға бағытталған немесе пассивті.
Басқарудың еңбекке бейімділігі жоғары элемент ең бір қымбат түрі -
мониторинг болып табылады. Ол нарық қорының детальді үзіліссіз талдауын,
даму, тенденциясын, нарық қорының секторларын, бағалы қағаздардың
инвестициялық сапасын білдіреді. Мониторингтің ең негізгі мақсаты бағалы
қағазды таңдау, инвестициялық ерекшелікті иелену, берілген портфельдің
типіне сәйкес келуі керек. Мониторинг ол активті және пассивті басқарудың
негізі болып табылады. Басқарудың активті моделі. Басқарудың активті
моделін тереңірек бақылап және құралдарды дер кезінде сатып алу, сондай –
ақ портфельдің инвестициялық мақсатына жауап беретін, қордағы құралдардың
құрамына дер кезінде өзгеруі болып отырады.
Отандық қор нарығы котировканың тез арада өзгеруімен, процесстің
динамикасымен тәуекелдің жоғарғы деңгеймен сипатталады. Осы жоғарыда
аталғандардың барлығы мониторингтің активті модельдің адекваттық жағдайымен
есептеледі, яғни ол портфельді басқаруды тиімді етеді.
Мониторинг табыстың көлемін алдын ала болжаудың базасы болып табылады.
Активті басқарумен айналысатын менеджер бағалы қағаздарды сатып алу және де
тиімді қолдану керек. Ал аз мөлшерде табыс әкелетін активтерден арылу
керек. Бұл жерде портфельдің құнының төмендеуіне жол бермеу керек. Бұл әдіс
қаржылық шығындарды талап етеді. Ол яғни информациялық аналитикалық
эксперттік және бағалы қағаздар нарығындағы сауда активтілігімен
байланысты.
Басқарудың бұл моделі үлкен банктерде немесе қаржылық компанияларда
жүргізіледі. Олар нарықта кәсіби жұмыстан максималды табыс алуға
бағытталған және де инвестициялық портфельдің көлемі өте үлкен. Менеджерден
талап етілетін батылдық және тез шешім қабылдау керек. Өйткені активті
портфельді басқарған кезде оның шығынын азайту керек. Бұл жерде тек қана
өзіне табысты бағындыруға негізделген әдістер қолданылады. Мамандар ақша
нарығының жағдайын болжап және бағалы қағаздар портфелін сәйкесінше
түзетеді. Егерде табыс төмен деңгейде болса, онда болжамға сәйкес қатаң
проценттегі қағаздардың курсы төмендейді. Сондықтан да қысқа мерзімді
облигацияларды алу керек. Сондай – ақ көбінесе табысты активтерді қайта
қаржыландыру керек. Олар өтімділіктің қосымша қор қызметін атқарады. Егерде
табыс деңгейі жоғары және тенденциясы төмендеп кетсе, онда инвестор ұзақ
мерзімді облигациялар көп мөлшерде жоғарғы табыс алуды қамтамасыз етеді.
Егерде берілген операцияны банк орындайтын болса, онда оның өтімділікке
қызығушылығы аз болады. Себебі, судаға сұранысты төмендетеді. Проценттік
ставканың төмендеуі тегінде де банк портфельді қайта бағалағанда сыйақы
алады. Проценттік ставка төмен нүктеге жеткенде банк ұзақ мерзімді бағалы
қағаздарды сатады. Сол күні қысқа мерзімді облигациялар салым салады.
Сондай қателіктерді банк жіберуі мүмкін. Сондықтан портфельдің бір бөлігі
қысқа мерзімді міндеттемелерде сақтау керек. Себебі өтімділік резервін
қамтамасыз етеді. Сондықтан да алдын ала есептеу ставкасы әдісі
қолданылады. Ол негізінен портфельдің қызмет ету мерзімін ұзартуға
ұмтылады. Активті мониторингті басқару көбінесе алдын ала есептеу
ставкасы әдісіне тәуелді.Басқарудың пассивті моделі. Басқарудың пассивті
моделі жақсы диверсификацияланған портфельді алдын ала тәуекелділік
деңгейін анықтаған және де ұзақ мерзімді дамуға есептелген. Ондай байланыс
нарықтың тиімділігі жеткілікті деңгейде болған кезде болады. Негізінен
бағалы қағаздардың қысқа мерзімдегі нарығы, қор нарығының тұрақты болмауы
инфляция кезінде тиімділігі аз болып келеді:
- портфельге қатысты басқарудың пассивті моделі тиімді болып келеді.
Отандық нарықтағы бағалы қағаздардың тәуекелге баруы аз мөлшерде болады.
- бағалы қағаздар ұзақ мерзімді болуы керек. Себебі портфель ұзақ уақытта
өмір сүруі үшін керек. Бұл негізгі басқарудың пассивті моделінің мүмкін
сатуға алып келеді.
Мысалы, пассивті стратегия бойынша инвестицияны бірқалыпты орналастыру
баспалдақ әдісіне байланысты. Баспалдақ әдісін қолдана отырып, менеджер
бағалы қағаздарды сатып алады және де мерзімдерінің соңына дейін
орналастырады. Бағалы қағаздар портфелі - бұл өнім, ол қор нарығында
сатылады және сатып алынады. Басқару кезінде оның шығындарын қалыптастыру
сұрағы маңызды болып табылады. Сондықтан портфельдің сапасының құрамы
туралы сұрақ ең маңызды орын алады.
Портфельдің сапасы туралы сұрақты инвестициялық талдау теориясының
тұрғысынан және қазіргі практика тұрғысынан шешуге болады. Сонымен бірге әр
түрлі активтердің көбеюі яғни портфельдегі бағалы қағаздар сегіз және одан
да көп жылға дейін портфельдік тәуекелдің азаюына мән бермейді. Тәуекелдің
максималды азаюы, яғни жойылуы 10 – нан 15 – ке дейінгі әртүрлі бағалы
қағаздар портфельде алынса, ары қарай портфельдің құрамының өсуі мақсаты
емес, яғни артық диверсификация тиімділігі шығуы мүмкін. Диверсификацияның
тиімділігін болдырмау жолын алдын ала алу керек.
Ондай диверсификация теріс нәтижеге алып келуі мүмкін. Олар мынадай болуы
мүмкін:
• портфельді басқарудың сапасының мүмкінділігінің болмауы;
• бағалы қағаздардың өтімділігінің табыстылығының,
ыңғайлылығының жетіспейінен сатып алу;
• шығындардың өсімі бағалы қағаздардың іздестіруімен
байланысты;
• бағалы қағаздардың аз партиясын жоғарғы шығындармен сатып
алу.
Диверсификацияланған портфельдің шығындары бойынша басқару күтілген нәтиже
бермейді. Сондай – ақ портфельдің табыстылығы жоғарғы темппен өсуі мүмкін.
Басқарудың пассивті моделінің аз мөлшерінде қолданылатын әдісі бар.
Индекстік қор әдісі. Индекстік қор - ол портфель, биржалық таңдалған,
индекстің қозғалысына әсер етуші, бағалы қағаздар нарығының құрамын
сипаттайды. Егерде инвестор портфельдің нарықта деңгейінің жоғары болуын
қаласа, онда оның портфелінде бағалы қағаздарының индекстік есептеулері көп
болу керек. Қазіргі уақытта бағалы қағаздар нарығының индекстік тиімділігі
аз, сондықтан да күтіліп отырған аз нәтижені шығынға ұшыратуы мүмкін.
Басқарудың пассивті моделінің варианты бағалы қағаздарды инвестициялаумен
байланысты. Осы жерде акцияның табысқа бағасы сәйкес таңдалады, ол
келешекте биржада спекулятивтік операциялардан табыс алуға мүмкіндік
жасайды.
Активті және пассивті басқарудың моделдері келісім – шарт негізінде,
клиенттің келісімінің негізінде орындалады. Активті басқару маманданған
қаржылық мекемелер шығындары алдын ала болжанады. Сондай – ақ олар
клиенттің бағалы қағаздарының портфелінің құрылымы және сату, сатып алу
сұрақтарын өздеріне шешуге алады.
Басқарудың пассивті моделі ақша құралдарын маманданған мекемелерге беруге
ұмтылады. Операцияны жүргізу кезінде комиссиялық сыйақы беріледі.
Практикада операциялардың ондай түрлері сенім банктік операция деген
атпен белгілі.
Тәуекелді басқару процесін келесі түрлерге бөлуге болады:
- объектілерді талдау және деңгейін қарастыру
- тәуекелдің бағасының әдістемесі
- тәуекелді бағалау
- тәуекелді өткізу шараларын талдау
- тәуекелді төмендету бойынша шараны талдау
- таңдалған шараны өткізу және тексеру
- қалдық тәуекелдің бағасы.
Соңғы жылдары қазақстандық нарықта қаржылық жағынан кеңес берушілердің
қызметіне сұраныс өте көп. Себебі, көптеген брокерлік компаниялардың
активтерді басқаруға лицензиялары бар. Олардың қызметтерінің көлемінің
көбеюімен сақтандыру және кәсіби тәуекел өзекті сұрақ болып келеді.
Эксперттердің ойлары бойынша тәуекелді азайту үшін екі механизмді
қарастыруға: компанияда менеджер - тәуекелін қолдану және кәсіби
сақтандырушылардың тәуекелін сақтандыру. Кәсіби сақтандыру тәуекелі қазіргі
уақытта нарықтың механизіммен шешемді. Брокерлік компаниялардың менеджер -
тәуекел қызметі банктің қызметімен бірдей. Себебі, олардың негізгі мақсаты
- компанияның, банктің активтерін және капиталын максималды сақтау,
тәуекелдің алдын алу. Сонымен менеджер – тәуекелдің қызметі компанияның,
банктің тәуекелдерін басқару болып табылады.
Инвестициялық портфельді басқару теориясының сұрақтарына талдау жүргізу
кезінде қазақстанның қор нарығының кейбір жалпы жағдайларын көрсетуге
болады. Инвестициялық портфельді басқарудың жалпы даму жағдайы қазіргі
уақытта ішкі нарықта қаржылық инструменттер үшін инвесторлардың
активтерінің өсімімен және жинақталуымен сипатталады. Зейнетақы активтерін
инвестициялаудың ағымдағы табысы инфляция деңгейінен төмен болды. Бұл әрине
ішкі нарықта ұсыныстық көлемін ұлғайтады және инвесторлар арасында жоғарғы
деңгейде бәсекелестікті тудырады. Бір жағынан жағымды себебі, экономиканың
нақты секторына қаражатты тарту үшін база болып келеді, ал екінші жағынан
ішкі қаржылық инструменттері бойынша табыс ставкасы төмендейді. Қазіргі
кезде барлық жинақтаушы зейнетақыларын республиканың МБҚ тасыбы бойынша
инфляцияның деңгейінен төмен болсада инвестициялайды.
Инвестициялық тәуекелді төмендету әдістері болып диверсификация және
қалыптастыру кезінде тәуекелдің бірнеше факторларын есептеп қарастыруға
болады. Бірақта оларды екі топқа бөлген оңды болады: нарықтық тәуекел
(бұған көбінесе негізгі тәуекелдер кіреді және олар нарықта жалпы жағдайды
өзгерте алады) және портфельдік тәуекел (инвестициялық портфельге кіретін
қаржылық инструменттер). Тәжірибеде инвестор нарықтық тәуекелдерді
төмендете алмайды. Ол тек қана нарыққа шығу жалпы іздейді. Сондай – ақ
өндірістің қаржылық инструменттер арқылы тәуекелдің бір бөлігін хеджирлеу
керек.. Хеджирлеу - ол тәуекелді кездейсоқ өзгерістерден сақтау, фьючерстік
контрактілерді сатып алу жолымен орындалады. Егерде инвестор тәуекелді
төмендетуге ұмтылса, онда сондай нәтижеге жету тәсілі ол - максималды
мүмкін болатын диверсификация салу сол сияқты портфельге бірнеше бағалы
қағаздар санын қосу. Егер портфельге неғұрлым көп әртүрлі инструменттер
кірсе, ол соғұрлым портфельдің динамикасы бүтіндей нарықтық динамикасына
ұқсас болып келеді.
Әлемдік практикада тәуекелдерді басқару жүйесінің бар болуы үлкен
бәсекелестік артықшылыққа қол жеткізеді. Алайда, мәселенің қиындығы -
бұндай жүйені әзірлеу, ұйымдастыру, енгізу, техникалық қамтамасыз ету болып
табылады. Сонымен қатар, тәуекелдерді басқарудың ойластырылған, кешенді
технологиясын енгізу жұмысы тиімділігін қазіргі кездегі де болашақтағы да
түбегейлі факторы болып табылады. Тәуекелдерді басқару және ғаламдық
зерттеу болып табылады, сондықтан осы еңбекте тек қана тәуекелдіктерді
басқару жүйесін құру қажеттілігінің мәселесі негізделеді.
Тәуекелдерді басқарудың сапалы жүйесін қалыптастыру үшін келесі шаралар
кешені қажет:
- барлық көрсеткіштерді бастан аяқ тексеруге, мәліметтің кез келген қимасын
алуға, жедел ақпар алуға, тәуекелдіктерге шалдыққыштықты дер кезінде
анықтап отыруға мүмкіндік беретін, біріктірілген мәліметтер базасының
кешенін әзірлеу және енгізу қажет.
- тәуекелдерді басқарудың тиімді моделін құру, инвестициялық тәуекелдердің
жекелеген түрлерін қисындастыру.
- бірегей интергацияланған және келісімделген ортада тәуекелдіктің әр түрлі
фокторларын талдау мақсатынмен қаржылық менеджмен жүйесінде тәуекелдерді
басқару блогын енгізу.
Тәуекелдерді басқаруды енгізу - ішкі және сыртқы факторлар әсерінің
нәтижелігін анықтауға, бағалауға, бақылауға және пайдасыз, тиімсіз
әрекеттерді дер кезінде тежеу жөнінде ұсыныстар жасауға мүмкіндік береді.
Тәуекелдерді басқару кездейсоқ шығындардың пайда болу мүмкіндігін азайтудың
нәтижесінде орын алуы мүмкін шығындардың көлемін, санын едәуір төмендетуге
мүмкіндік береді. Оның үстіне тәуекелдерді басқару жүйесін енгізу пайдасыз
бизнес – процестерді қайта қарауға және оларды оңтайландыруға мүмкіндік
береді. Инвестицияның қаржылық тұрақтылығын едәуір арттыруға мүмкіндік
береді. Бұндай жүйе практикада тез өтіледі, тіпті кезеңді түрде оны жүзеге
асыру - жүйені қазірдің өзінде іс жүзінде пайдалануға мүмкіндік береді.
Тәуекелдерді басқарудың кешенді жүйесі артықшылығының факторы -
менеджерлердің, сондай – ақ құрылымдық бөлімшелердің барлық деңгейіндегі
тәуекелді біртұтас басқару орталығынан бақылауға мүмкіндік беретін
тәуекелдерді басқару үшін жауапты құрылымдық бөлімшенің болуы. Тәуекелдерді
басқару жөніндегі біріккен шешімдер рыногы даму және мәселенің әдістемелік
шешімін іздеу сатысында тұр.
Тәуекелдерді басқару жүйелеріне - стратегиялық жоспарлау үшін басқарушылық
мәлімет ұсынудан басқа қойылатын негізгі талаптардың бірі болып, сондай –
ақ тәуекелдікті басқару жөніндегі бөлім мен шешім қабылдау үшін жауапты
қаржылық менеджерлер арасында тиімді байланыс орнатуға мүмкіндік беретін
шешімдердің қабылдануын қайталаудың мүмкіндігі. Тәуекелдерді басқару жүйесі
қауіп – қатерге шалынатын барлық бизнес процестерді қадағалау, берілген
ақпарат ағынан тәуекелдік - мәліметтердің біртұтас ауқымды қоймасында
біріктіруі тиіс. Банктердің шоғырландырылған негізгі инвестициялық
қызметіне және қаржы ұйымдарындағы тәуекелді басқару жұйесінің талаптарын
реттеуші, оның ішінде:
- банктік сақтандыру заңнамаларымен, бағалы қағаздар рыногы туралы
заңнамамен және қаржы ұйымдарына бақылауды немесе ықпалды жүзеге асыратын
тұлғаны айқындау.
- қаржы топтарына қатысушлардың және аффиширленген тұлғалардың қызметіне
байланысты қаржы ұйымдарының тәуекелдеріне толығырақ баға беруі және
реттеуді қамтамасыз етуге.
- меншік иелері құрылымның айқындылығы мен жариялылығын қамтамасыз етуге,
қаржы ұйымдарының, бірінші кезекте банктердің аффиширленген тұлғалары
туралы толығырақ мәлімет алуға және қаржы ұйымдары мен қаржы топтарының бар
тәуекелдерін жою үшін түзету шараларын қабылдауға;
- банктердің аффиширленген тұлғаларымен жасайтын мәселелеріне қадағалауды
жетілдіруге;
- шетелдік банктердің қазақстандық қаржы рыногына кіруі жөніндегі
талаптарды оның жиынтық жарғылық капиталға, басқару органдары құрамына
қатысуына және қызметкерлердің пайыздық арақатынасына лимт жөніндегі
шектеулерді алып тастауға қатысты бөлігінде ырықтандыруды қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді.
1.3 Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметі және оларды
тұрақтандырудағы активтердің маңызы
Инвестиция деп қаражаттарды ұзақ мерзімге белгілі бір салаға пайда
табу мақсатында салуды білдіреді. Инвестициялық қызметке банктер делдал
ретінде қатысады. Банктер өздерінің инвестициялық қызметінде тиімді
инвестициялық саясат жасай отырып жүзеге асырады. Банктердің инвестициялық
саясаты инвестиция портфелін басқару бойынша стратегияны құру және іске
асыру шараларын, қалыпты қызметті, табыстылықты арттыру, банк балансының
өтімділігін қамтамасыз ету бағытында портфельді және тура инвестициялардың
оптималды құрылымына жетуді білдіреді. Банктың инвестициялық саясаты
банктың басқармасымен жасалады . Инвестициялық саясаттың басты
элементтерінің бірі – банктың валюта – қаржылық портфелін, соның ішінде
инвестициялық портфелін басқарудың тактикасы мен стратегиясын жасау болып
табылады.
Инвестициялық портфель бұл – банктің заңды тұлғалардың, басқа
банктердің және бағалы қағаздардың салған қаражаттарының жиынтығы.
Инвестициялық портфельдің оңтайлы құрылымының критерийлері – бұл
операциялардың табыстылығы және өтімділігі болып табылады. Банктердің
инвестициялық портфелдерін басқарудың әртүрлі бағыттары және принциптері
қолданады. Көп таралған принциптердің қатарына бағалы қағаздарды өтеудің
баспалдықтылық принципін жатқызуға болады. Бұл принцип бойынша өтелген
бағалы қағаздардан түскен қаражаттарды максималды өтеу мерзімі бар бағалы
қағаздарды қайта инвестициялау.
Банктердің белгілі бір мерзімге пайда табу мақсатында бағалы
қағаздармен операциялары банк инвестициялары ретінде қарастырылады.
Батыс елдердің бір қатарында қазіргі несие жүйесінде инвестициялық
банктер өздерінің дамуын алды. Батыс елдердің инвестициялық банктердің
пайда болып, басқа банктерден бөлінуіне еңбек бөлінісі және несие аясындағы
мамандану әкелді.
Инвестициялық банктердің негізгі қызметі- ұзақ мерзімді ссудалық
капиталды мобилизациялау және оны қарыз алушыларға акцияларды,
облигацияларды және орналастыру арқылы, қарыздық міндеттемелердің басқа
түрлері арқылы беру.
Әр ірі фирма, корпорация әдетте өзінің инвестициялық банкісімен жұмыс
істейді және сол банктің қызметін пайдаланады.
Қазіргі инвестициялық банктердің екі түрі қызмет етеді:
• Бірінші типті инвестициялық банктер
• Екінші типті инвестициялық банктер
Мұндағы бірінші типті инвестициялық банктер тек бағалы қағаздарды
орналастыру және сатумен айналаысады. Ал екінші типті инвестициялық
банктерге келетін болсақ, олар ұзақ мерзімді несиелеумен айналысады.
Батыс Еуропаның континенталды елдеріне және дамушы елдерге негізінен
осы атап кеткен екінші типті инвестициялық банктер тән.
Бірінші банктер ХІХ ғасырдың бірінші ширегінде жауапкершілігі шектелген
серіктестіктер формасында құрылған болатын. Инвестициялық банктер аса тез
дамуы ХХ ғасырдың 20-шы жылдарында байқалады.
Инвестициялық банктердің пайда болуын негізінен мемлекеттің бағалы
қағаздарын орналастырумен байланысты деп көрсетеді. Кейіннен ұйымдастырудың
акционерлік формасының пайда болуымен олар үлкен компаниялар мен
корпорациялар үшін олардың акциялары мен облигацияларын орналастыру арқылы
ақша қаражаттарын мобилизациялайды, жаңа компанияларды құруда , қайта
құруда , біріктіруде белсенді қатысады, сонымен қатар мемлекеттік биліктің
барлық деңгейінің мемлекеттік бағалы қағаздарын орналастырады, оның ішінде
орталық үкіметтің бағалы қағаздарынан бастап, жергілікті әкімшіліктің
бағалы қағаздарына дейін орналастырады.
Бірінші типті инвестициялық банктер әдетте құрылтайшылар, бағалы
қағаздардың эмиссиясын ұйымдастырушылар рөлінде шығады. Олар компаниямен
орналастырылмаған бағалы қағаздардың бөлігін сатып алатын агенттер ретінде
, сонымен қатар сауда, өндіріс, транспорттық корпорациялардың бағалы
қағаздар бойынша және басқа аспектілер бойынша консультанттар ретінде бола
алады. Ұзақ мерзімді салымдарды қажет етіп, акциялар мен облигациялар
шығару туралы шешім қабылдаған корпорациялардың және мемлекеттің тапсырмасы
бойынша , бірінші типті инвестициялық банктер эмиссияның көлемі, мерзімі,
шарттары жайлы және бағалы қағаздардың типін таңдау жөніндегі , сонымен
қатар орналастыру және қайта айналысы жөніндегі міндеттемелерді өздерінің
мойындарына алады. Мұндай мекемелер шығарылған акциялар мен облигациялардың
сатып алынуына кепіл береді, яғни олар бұл бағалы қағаздарды сатуды
өздерінің есебінен немесе банктік синдикаттарды құру арқылы акциялар мен
облигацияларды сатып алушыларға ссуда береді. Несие жүйесінде инвестициялық
банктердің үлесі көп болмасада, олар өздерінің жақсы ақпаратталғандығына
және құрылтайшылық байланыстарына байланысты экономикада үлкен рөл
атқарады.
Бірінші типті инвестициялық банктер соңғы кезде көбінесе корпоративті
секторлардың бағалы қағаздарымен операцияларды жиі жүргізеді. Мұндай
банктер акциялар мен облигацияларды орналастыру арқылы өндіріс, транспорт
және сауда кәсіпорындарының ақша қаражаттарын алуда делдал ретінде
қатысады.
Бірінші типті инвестициялық банктер капиталды тарту, бағалы қағаздар
нарығына қызмет көрсету бойынша бірқатар функцияларды атқарады:
• Акциялар мен облигацияларды қайта орналастырумен айналысады
• Халықаралық бағалы қағаздарды еуровалюта нарығында орналастыруда
делдал болады
• Корпорацияларға инвестициялық стратегияның сұрақтары бойынша және
бухгалтерлік есеп пен есеп беру жөнінде кеңестер береді
Қазіргі кезде бұл банктерсіз бағалы қағаздарды сату өте қиынға түседі.
Көптеген компаниялар инвестициялық банктердің көмегінсіз ұзақ мерзімді ақша
қаражаттарын ала алмаған болар еді. Кейбір мемлекеттердің қазіргі
тәжірибесінде мұндай банктер компанияның бағалы қағаздарын орналастырумен
айналыспасада, компаниялар құрылып қызмет ете алмайды. Осындай елдердің
қатарына келесі елдерді мысалға келтіруге болады: Канада, Ұлыбритания,
Австралия, Америка Құрама Штаттары.
Инвестициялық банктер депозиттерді қабылдауды жүргізбейді. Бірақ егер
депозиттер қабылдайтын болса, басында және шектелген мөлшерде ғана. Бағалы
қағаздарды орналастыру алдында инвестициялық банк әдетте эмитент-
корпорацияның қызметіне жоғары мамандырылған экономистер, юристер және
инженерлердің көмегімен тиянақты талдау жүргізеді. Банк корпорацияның
активтерін, мүлкін, мақсаттарын, құжаттарын, маркетинг және менеджмент
жүйесін, өндіріс жағдайын, нарығын, еңбек қатынастарын, корпорацияның
тарихын , оның операцияларын , балансын, пайда және зияндардың есебін,
басқарма құрылымын, саладағы орнын, бәсеке деңгейін және басқа да факторлар
қатарының талдауын жүргізеді. Көп жағдайда инвестициялық банктердің
қызметкерлері клиент эмитет-корпорацияның директорлар кеңесіне кіріп,
оларға өндіріс, қаржы және инвестициялау сұрақтары бойынша кеңестер береді.
Меншікті қаражаттардың салыстырмалы тапшылығы инвестициялық банктерді
бағалы қағаздардың эмиссиясын орналастыру үшін синдикаттарды және
консорцумдарды құруға мәжбүр етеді. Мұнда олардың рөлдері бірдей емес,
әдетте синдикаттарда және консорцумда 1-5 банктің басшылықты орыны болады.
Өздерінің делдалдық қызметі үшін үшінші типті инвестициялық банктер
инвестордың төлеген сомасы және эмитент-компанияның алған пайдасының
айырымы көлемінде комиссионды төлем алады.
Ал екінші типті инвестициялық банктерге келсек, олар бірінші типті
инвестициялық банктерден ұйымдастырушылық құрылымда , қызметтері мен
операцияларында елеулі айырмашылығы бар. Екінші типті инвестициялық банктер
акционерлік негізде, мемлекеттің қатысуымен аралас меншік формасында және
таза мемлекеттік болып құрылуы мүмкін. Мұндай банктердің негізгі
функциялары шаруашылықтың әртүрлі салаларын, сонымен қатар жаңа
технологияларды енгізуімен және ғылыми –техникалық революция жетістіктерін
іске қосумен байланысты арнайы –мақсатты жобаларды орта және ұзақ мерзімді
несиелеу болып табылады.
Екінші типті инвестициялық банктер соғыстан кейінгі Батыс Еуропаның
экономикасын қалпына келтіруде және дамушы елдердің салаларын құруда үлкен
рөл атқарды. Осыған байланысты келесі бірқатар елдерді ерекше бөліп
көрсеткен дұрыс болады: Франция, Италия, Испания, Португалия, Скандинавия
елдері. Аталған елдерде аралас және мемлекеттік инвестициялық банктер
өндірісі ұзақ мерзімді несиелеудің және онда жаңа салалардың құрылуының
жоғары деңгейін қамтамасыз етті . Аралас және мемлекеттік типтегі
инвестициялық банктер үкіметтің әлеуметтік –экономикалық даму бағдарларын
және экономиканы тұрақтандыру жоспарларын іске асыруға белсенді қатысты .
Қазіргі кезде бұл инвестициялық банктер ссудалық капитал нарығында әртүрлі
операцияларды жүргізеді : заңды және жеке тұлғалардың жинақтарын
аккумуляциялайды, орта және ұзақ мерзімді несиелеу жүргізеді , жеке және
мемлекеттік бағалы қағаздарға салымдар жасайды , әртүрлі қаржылық
қызметтерді дамытады .
Дамушы мемлекеттердегі мұндай инвестициялық банктер негізінен 60-шы
жылдары олар саяси тәуелсіздік алғаннан кейін пайда болды . Бұл банктерді
құруға дамыған елдердің банктерді белсенді қатысты . Дамушы елдердің
инвестициялық банктері орта және ұзақ мерзімді несиелеумен, бағалы
қағаздармен операциялармен айналысады . Сонымен қатар, бірқатар елдердің
бірінші типті және екінші типті инвестициялық банктердің операцияларын
қатар асыратын банктер қызмет етуде.
Көптеген елдерде инвестициялық банктердің қызметін басқа да қаржылық-
несиелік мекемелер немесе коммерциялық банктер атқарады.
Қазақстан Республикасында да мұндай банктердің функцияларын негізінен
Қазақстан Республикасының банк жүйесінің екінші деңгейдегі банктері
атқарады. Бірақ Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері бірінші
типті банктердің операцияларын жүзеге асыру өз деңгейінде болып отырған
жоқ. Коммерциялық банктің инвестициялық қызметінің мақсаты – қаражаттардың
сақталуын, диверсификация, табыс пен өтімділікті қамтамасыздандыру.
ІІ-тарау. Екінші деңгейлі банктерде инвестициялық портфельді басқаруды
талдау (БТА АҚ мысалында)
2.1 Қазақстан Республикасы ЕДБ- дің инвестициялық портфелін талдау және
бағалау
2007 жылы бірінші жарты жылдығында мемлекеттік бағалы қағаздарды
алғашқы орналастыру бойынша 106 аукцион өткізілді, олардың 11 дәлелденбеген
деп жарияланды. Өткізілген аукционда мемлекеттік бағалы қағаздарды 95 жаңа
эмиссиясы 102,5 млд теңгеге орналастырылды, яғни 160% құрады.
Ал, 2007 жылғы екінші деңгейдегі банктердің инвестициялық
портфелдерінің құрылымы туралы 1-кестеден көруге болады.
1-кесте. ЕДБ-дің инвестициялык портфелдерінің кұрылымы
Бағалы қағаздар млн. теңге%-үлесі
ҚР мемлекеттің бағалы қағаздары, оның 331 795 42,15
ішінде:
ҚР еурооблигациялар 42664 5,42
Қаржы Министрлігінің бағалы қағаздары 106685 13,55
ҚҰБ-нің ноталары 180663 22,95
Жергілікті атқарушы ұйымдардың бағалы 1 783 0,23
қағаздары
Халықарлық қаржы ұйымдарының бағалы 67875 8,62
қағаздары
Шетелдік эмитенттердің мемлекеттік бағалы 155207 19,72
қағаздары
ҚР эмитетнтерінің мемелекеттік емес бағалы
қағаздары, оның ішінде:
акциялар 9 171 1,17
облигациялар 160060 20,33
Шетелдік эмитенттің мемлекеттік емес бағалы 63058 8,01
қағаздары, оның ішінде:
акциялар 0 0,00
облигациялар 63058 8,01
Барлығы 787 166 100,00
Ескертпе - ҚҚА-нің мэліметтері негізінде есептелген
Кестеден көріп отырғанымыздай, банктердің жиынтық инвестициялық
портфелі 2007 жылдың 1 қазан айына 787 166 млн теңгені құраған. Портфельдің
ең үлкен бөлігін 42,15%о ҚР мемлекеттің бағалы қағаздары алады немесе оның
көлемі 331 795 млн. теңгені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І-тарау. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің негіздері ... ...
1. Инвестицияның экономикалық мәні және оның
түрлері ... ... ... ... ... ...
2. Инвестициялық тәуекелдер және оларды басқару
әдістері ... ... ...
3. Коммерциялық банктердің инвестициялық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ-тарау. Екінші деңгейлі банктерде инвестициялық портфельді басқаруды
талдау (БТА АҚ мысалында)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Қазақстан Республикасы ЕДБ- дің инвестициялық портфелін талдау және
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Инвестициялық портфельдің табыстылығы және оның депозиттік сыйақымен
байланысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
2.3 Коммерциялық банктерде инвестициялық портфельді қалыптастырудың тәртібі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІІ–тарау. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметін жетілдіру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Дипломдық жұмыс коммерциялық банктерде депозиттік портфельді басқару
тақырыбына арналған.
Қазақстан Республикасы алдынғады міндеттер, алға қойған мақсат
әлеуметтік бағыттағы жоғары тиімді экономиканы қалыптастыру әлемдік
кеңестікте өз орнын табу, экономикалық тәуелсіздікті қамтамасыз ету, жоғары
дәрежелі еңбек өнімділігіне жету, арлас экономиканы қалыптастыру, түрлі
меншік иелеріне жол ашу, рынок орталықтарында тиімді заңға негізделген
іскерлікке қол жеткізу.
Коммерциялық банк кәсіпорындардың, ұйымдардың,мекемелердің, халықтың
және басқа да банктердің қаражаттарын салым ( депозит) түрінде тартады.
Банктер тартатын қаражаттар құрамы бойынша әр түрлі болып табылады. Олардың
негізгі түрлері – банктердің клиенттермен жұмыс істеу барысындағы тартқан
қаражаттары (депозиттер) және банктердің меншікті қарыздық міндеттемелерін
шығару жолымен жинақтаған қаражаттары (депозит және жинақ сертификаттары )
болып табылады. Банктің пассивтік операцияларды жүзеге асыру барысындағы
ресурстық базасын қалыптастыруы оның активтік операцияларына қатысты
маңызды рөл атқарады.Банктік ресурстың негізгі бөлігі банктің депозиттік
операцияларын жүргізунен қалыптасатыны белгілі. Оның қызметінің тұрақтылығы
депозиттік операцияларын тиімді жүргізуіне байланысты.Осыған
байланыстыресурстық потенциалды өсіру және пассивтерді тиімді басқару
арқылы оның тұрақтылығын қамтамасыз ету мәселелері өзекті мәселеге айналды.
Осыдан, дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі болып Қазақстанның
қаржылық нарық жағдайымен байланысты салымды объективті түрде талап етеді
және нарық табысқа бағытталады. Осының барлығы дипломдық жұмыстың тақырыбын
талдауға әсер етті.
Осы жұмыстың зерттеу объектісі болып - Қазақстан Республикасының
коммерциялық банктердегі депозиттік портфельдің қазіргі жағдайы және жүзеге
асырылу механизмі болып табылады, сондай -ақ КазИнвестБанк АҚ – ның
депозиттік портфельді басқару мәліметтері бойынша есептік көрсеткіштері мен
практикалық тәжірибелері алынды.
Зерттеу пәні - коммерциялық банктердің депозиттік операцияларды
жүргізу процесінде қалыптасатын экономикалық қатынастар жүйесі болып
табылады.
Жұмысты жазу барысындағы зерттеудің жаңалығы – Қазақстан
Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің жүзеге асырып жатқан
депозиттік операцияларының кейбір шарттары толықтыруды қажет ететіндігі
анықталады. Зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтерге негізделгенде
депозиттік портфель сапасын әрі қарай жетілдіру арқылы депозиттік базаны
көбейтуге болатындығы айқындалды.
Банктің ең негізгі мақсаты - максималды табыс табу болып табылады, ол
банктің мобилизацияланған ақша ресурстарын неғұрлым тиімді орналастырып,
пайдалану арқылы жүзеге асады. Депозиттік портфельді басқару банктің
сырттан тартылған қаражаттарды орналастырудың тиімді жолдарын тиімді
пайдаланумен байланысты. Қазіргі уақытта коммерциялық банктер сырттан
тартылған қаражаттарды орналастырған кезде тек нарықтық критерийлерге, яғни
өтімділікке, табыстылыққа және тәуекелділікке негізделеді. Бұл өз кезегінде
банктің депозиттік портфеліне әсер етеді.
Осы жұмыстың мақсаты банктің депозиттік портфелінің теориясы мен
практикасына талдау жүргізу, депозиттік портфельді басқару түрлерін,
әдістерін анықтау және бағалау және олардың ішінен ең тиімдісін таңдау
болып табылады. Осы мақсатты орындау үшін келесі міндеттер қойылады:
- банктің депозиттік портфелінің мәні және түрлері мен ерекшеліктері;
- коммерциялық банктер инвестиция жасайтын қаржы инструменттері;
- инвестициялық портфельдің табыстылығына талдау және оның депозиттік
сыйақымен байланысы;
- депозиттік саясаттың банктердегі қолданылуын талдау;
- коммерциялық банктерде депозиттік портфельді басқаруды жетілдіру
жолдары;
- ҚР –ның депозит нарығын жетілдіру жолдарын ұсыну.
Осы жұмыстың методологиялық негізі - депозиттік портфельге талдау
жасаған шетел және отандық экономистердің, ғалымдардың монографиялары,
ғылыми еңбектері, Д.Т. Бохаев,У.М. Искаков, және Э.А. Рузиеваның
Финансовые рынки и посредники оқулығын, С.Б. Мақыштың Коммерциялық
банктер операциялары кітабын, Қазақстан Республикасының заңдары мен
нормативтік актілірі, Ұлттық Банктің ережелері мен нұсқаулары алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымына тоқталсақ, онда дипломдық жұмыс
кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Диплом жұмысын жазу барысында статистикалық, аналитикалық зерттеу
әдісі қолданылды.
1. Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметінің негіздері
1.1 Инвестицияның экономикалық мәні және оның түрлері
"Инвестиция" сөзі латынша "invectire" қазақ тіліне аударғанда қаражат салу,
жұмсау дегенді білдіреді. "Инвестиция" сөзі отандық экономикамыз үшін
біршама жаңа термин. Олай болып келу себебі, кешегі бір орталықтан
жоспарлау жүйесінде, 1991 жылға дейін оның орнына "капитал жұмсалымы" деген
сөзі жиі қолданылды. Енді осы екі сөздің арысында қандай айырмашылық болуы
мүмкін, соған мән берейік.
Инвестиция ұғымы капитал жұмсауға қарағанда кең мағыналы. Жоспарлы
экономика тұсында "капитал жұмсалымы" деп негізгі қорлардың ұдайы
өндірісіне жұмсалынатын, соның ішінде оларды жөндеу шығындарын қамтитын
барлық шығындарды түсінген. Ал инвестиция ұғымына келсек, қазіргі
экономикалық әдебиеттерде, соның ішінде сөздіктерде оған әртүрлі ұғымдар
берілген. Осы ұғымдарға тоқталайық.
Б.А. Райзберг, Л.Ш. Лозовский және Е.Б. Стародубцеваның жазған экономикалық
сөздігінде: "Инвестиция - пайда табу мақсатында өз елінде немесе шет елде
әр түрлі саланың кәсіпорындарына, кәсіпкерлік жобаларға, экономикалық-
әлеуметтік бағдарламаларға, инновациялық жобаларға, ұзақ мерзімге
жұмсалынатын мемлекеттік немесе жеке капиталды білдіреді " — делінгсн.
Лапусты М.Г. және П.С. Никольскийдің жалпы редакцияны басқарумен
дайындалған сөздікте: "Инвестиция — табыс алу және әлеуметтік тенділікке
қол жеткізу мақсатында кәсіпкерлік объектісіне және басқада құндылықтар
түрлеріне жұмсалынған ақшалай қаражаттар, мақсатты банк салымдар, пайлар,
акциялар және өзге де бағалы қағаздар, технологиялар, машиналар, жабдықтар,
лицензиялар, несиелер, басқа да мүліктер немесе мүліктік құқықтар, және
интелектуалдық құндылықтар" - деп түсіндірілeді.
Шет елдік инвестицияға байланысты заңда инвестицияға мынадай түсінік
берілген: "Инвестициялау - табыс алу мақсатында кәсіпкерлік қызмет
объкетілеріне салынатын мүліктік және интелектуалдық құндылықтардың барлық
түрлері, соның ішінде :
* жылжитын және жылжымайтын мүліктер мен мүліктік құқық,ұстау құқығы,
өңдеусіз ұстауға арналған тауарлардан басқалары;
* акциялар және коммерциялық ұйымдарға қатысудың өзгеде нысандары;
* облигациялар және басқа да борыштық міндеттемелер;
* инвестицияларға байланысты келісім-шарттар бойынша орындалуға тиісті
қызметтер,тауарлар,ақшалай сомаларды талап етулер;
* интелектуалдық қызметтің нәтижелеріне деген құқықтар, оған
жататындар: авторлық құқық, патент, тауар белгісі, өнеркәсіп
үлгісі,технологиялық процестер, ноу-хау3, нормативтік-техникалық,
сәулеттік, констукторлық және технологиялық жобалық құжаттар;
* лицензия немесе мемлекеттік органдардан берілетін басқа да
нысандардағы кәсіпкерлік қызмет түрін жүзеге асыруға арналған кез
келген құқықтар ".
Б.А. Колтынюктің еңбегінде: Инвестициялау – бұл көптеген экономикалық
игіліктерді өндіру үшін капитал (ресурс) қорын жасау немесе толықтыру.
Қаржы және экономика тұрғысынан қарағанда инвестициялау - бастапқы
жұмсалынатын капиталдан асатын мөлшерде алдағы уақыттарда таза пайда алу
мақсатында экономикалық ресурстарды ұзақ мерзімде жұмсау -деп сипаттама
береді.
И.В.Сергеев, И.И.Веретникованың еңбегінде инвестиция деп - пайда немесе
басқа да тиімділікке қол жеткізу мақсатында жаңа
кәсіпорындар құру, жұмыс істеп отырған кәсіпорындарды кеңейту,
кәсіпорындарды қайта құру және техникалық жағынан қайта қаржыландыру,
жылжымайтын мүлік, акциялар, облигациялар және басқа да бағалы қағаздар мен
активтерді сатып алуға бағытталған мемлекеттің, заңды және жеке тұлғалардың
ақшалай қаражаттары, мүліктік және интелектуалдық құндылықтарды
түсіндіреді3.
Инвестицияның мазмұнын сызба түрінде беруге болады:
Ресурстар Жұмсалымдар Пайда табу және
(құндылықтар) (шығындар) әлеуметтік
тиімділікке жету
Іс-жүзінде инвестицияларды мынадай түрлері белгілі:
Мемлекеттік инвестициялар, мемлекеттік бюджет есебінен және басқа да
мемлекеттік қаржы көздерінен экономикалық және әлеуметтік дамуға
бағытталған инвестициялар;
Жеке инвестициялар, корпоративтік кәсіпорындар мен ұйымдардың меншікті және
тартылған қаражаттары, сондай-ақ азаматтардың жинақтары есебінен жүзеге
асатын инвестициялар;
Шет елдік инвестициялар пайда табу мақсатында кәсіпкерлік және басқа да
қызмет түрлерінің объектілеріне салынған шет елдік инвесторлардың
(мемлекеттің, банктердің компаниялардың, кәсіпкерлердің) барлық мүліктік
және интелектуалдық құндылықтары;
Инвестиция туралы заңға сәйкес "шет ел инвестициясы -Қазақстан
Республикасының заңды тұлғаларының жарғылық қорына қатынасу нысанында,
сондай-ақ оларға займдар (несиелер) беру және Қазақстан Республикасының
"Лизинг туралы" заңымен көзделген шартпенен лизинг заттарын беру жолымен
жүзеге асырылатын инвестицияларды білдіреді. Қазақстан Республикасы
аумағында шет ел инвесторлары заңмен тиым салынбаған кез келген объектіге
жұмсалынады.Инвестициялау объектілеріне мыналар жатады:
* халық шарушылығының барлық салаларындағы жаңадан
құрылатын және жаңартылатын негізгі қорлар мен айналым
құралдары;
* мақсатты ақшалай салымдар;
* ғылыми-техникалық өнімдер;
* интелектуалдық құндылықтарға қатысты құқықтар;
* мүліктік құқықтар.
Шет ел инвестициясы мынадай жолдармен жүзеге асады:
* занды және жеке тұлғалармен бірігіп құрылатын
кәсіпорындарға үлес қосу;
* шет ел инвесторларына толық тиеслі кәсіпорындар, сондай-ақ
шет елдік заңды тұлғалардың филиалдарын құру;
* кәсіпорындар, ғимараттар, құрылғылар, кәсіпорындарға қатысу
үлесін, пай, акциялар, облигациялар жөне өзге де бағалы
қағаздарды сатып алу;
* жерді және басқа да табиғи ресурстарды пайдалану құқығын
сатып алу;
* займдар мен несиелер беру;
* мүліктер мен мүліктік құқықтар беру".
Өндірістік инвестициялар, жұмыс жасап отырған кәсіпорындарды кеңейтуге,
қайта құруға және техникалық жағынан қайта қаруландыруға, жаңа құрлысқа
капитал жұсмаумен байланысты инвестицялар.
Интелектуалдық инвестициялар интелектуалдық және рухани өнімдерді жасауға
жұмсалатын инвестициялар.
Бақыланатын инвестициялар басқа компаниялардың дауыс беруге құқығы бар
акцияларының елу пайыздан астамын иеленуді қамтамасыз ететін тікелей
инвестициялар.
Бақыланбайтын инвестициялар басқа компаниялардың дауыс беруге құқығы бар
акцияларының елу пайыздан томен белігін иеленуді қамтамасыз ететін тікелей
инвестициялар. Инвестицияның төмендегідей типтері болады:
1) Портфелъдік (қаржылық) инвестициялар, мемлекеттік, муниципальдық өзін-
өзі басқару органдардың корпоративтік компаниялардың шығарған акцияларына,
облигацияларына және басқа да бағалы қағаздарына жұмсаған ақша қаражаттары.
Портфельдік инвестицияны жүзеге асыру барысында инвестор пайыз немесе
дивиденд түрінде табыс алады жөне өтімді резервтерін қалыптастырады.
Портфельдік иневстицияны уақытша бос ақша қаражаты бар банктер,
инвестициялық компаниялар және фирмалар жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасында портфельдік иневстициялардың құрылымында
корпоративтік бағалы қағаздарға қарағанда мемлекеттің бағалы қағаздарына
жұмсалымдардың үлесі біршама жоғары. Оның себебін мемлекеттің бағалы
қағаздарына салынған қаражаттың сенімділігін, яғни тәуекелге ұшырамайтынан
көруге болады. Ал корпоративтік бағалы қағаздар қаншалықты табысы жоғары
болса, соншалықты олардың тәуекелі де жоғары болып келеді.
Нақты капитал (капитал жасайтын) инвестициялар
материалдық өндіріске материалдық-заттай қызмет түрлерін ұзақ мерзімді
қаражат салу немесе басқаша айтқанда, жұмыс жасап отырған кәсіпорындарды
қайта құру және техникалық жағынан қайта қаруландыруға, жаңа кәсіпорындар
салуға жұмсалған инвестициялар. Бұл жерде инвестор-кәсіпорын өзінің
капиталын, соның ішінде негізгі өндірістік қорларын ұлғайту мақсатында
жұмыс жасайды.
Материалдық емес активтерге салынган инвестициялар
кәсіпорынға, жобаларға және қандай да бір істі бастауға қажет құқықтарға,
лицензияларға, ноу-хау, мүлікке және басқа да ғылыми-техникалық өнімдер
нысанындағы ақшалай емес инвестициялар. Инвестиция экономикалық категория
ретінде экономикада бірқатар қызмет атқарады. Инвестицияның қызметінсіз кез
келген мемлекеттің тұрақты дамуы мүмкін емес. Инвестицияның атқаратын
қызметтерін екі деңгейде бөліп қарауға болады:
I. Макродеңгейде атқаратын қызметтері, оған мыналар жатады:
• ұлғаймалы ұдайы өндіріс саясатын жүзеге асыру;
• ғылыми-техникалық прогрессті жеделдету;
• отандық өнімдердің сапасын жақсартып, олардың бәсекелестік
қабілетін арттыру;
• экономиканың барлық салаларының бірдей дамуын қамтамасыз
ету;
• әлеуметтік аяны, соның ішінде денсаулық сақтау, мәдениет, білім
саласын дамыту;
• жұмыссыздық мәселесін шешу;
• инфляция қарқынын тежеу;
• қоршаған ортаны қорғау;
• әскери-өнеркәсіп кешенін конверсиялау;
• мемлекеттің қорғаныс қабілетін қамтамасыз ету.
II. Макродеңгейдегі атқаратын қызметтері мыналар:
• өндірісті кеңейту және дамыту;
• негізгі қорлардың шамадан тыс моральдық және заттай
тозуын болдырмау;
• өндіріс деңгейін техникалық жағынан қайта жарақтау;
• нақты кәсіпорындардың өнімдерінің сапаларын арттыру және
бәсекелестік қабілетін қамтамасыз ету;
• табиғатты қоршау шараларын жүзеге асыру;
• бағалы қағаздар сатып алу және басқа кәсіпорындардың активтеріне
қаражат жұмсау.
Барлық инвестицияларды мынадай белгілеріне қарай жіктеуге болады:
1) Инвестицияны жұмсау объектісіне қарай:
* нақты (капитал жасаушы) инвестициялар;
* портфельдік инвестициялар;
* қаржылық емес инвестициялар.
2) Инвестициялау мерзіміне қарай:
• қысқа мерзімді (1 жылға дейін) инвестициялар;
* орта мерзімді (1-ден 3-5 жылға дейін) инвестициялар;
* ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
3) Инвестицияға қатысу нысанына қарай:
* тікелей инвестициялар;
* жанама инвестициялар.
4) меншік нысанына қарай:
* аралас (бірлескен) инвестициялар;
* шет елдік инвестициялар;
* мемлекеттік инвестициялар;
* жеке меншік инвестициялар.
5) аумақтық белгісіне қарай:
* шет елде инвестициялау;
* елдің ішінде инвестициялау;
6) пайдалану бағытына қарай:
* өндірістік бағыттағы иневстициялар;
* өндірістік емес бағыттағы инвестициялар.
Сонымен қатар инвестицияларды ішінара жіктеуге болады. Нақты
инвестициялардың екі топқа бөледі:
1-топ. Өндірісті дамытуға жұмсалынған инвестициялар, соның ішінде:
* өндірісті қайта құру және техникалық жағынан қайта қаруландыруға;
* өндірісті кеңейтуге;
* жаңа өнім шығаруға;
* өнімді жаңғыртуға және жаңа ресурстарды игеруге.
2-топ. Өндірістік емес саланы дамытуға жұмсалынған инвестициялар, соның
ішінде:
* тұрғын үй құрылысына;
* спорт және сауықтыру объектілеріннің құрылғыларына;
* еңбек жағдайын жақсартуға;
* техникалық қауіпсіздік деңгейін артыруға.
Портфельдік инвестицияларда екі топқа бөлінеді.
1-топ. Бағалы қағаздар сатып алуға бағытталған инвестициялар, соның
ішінде:
* кәсіпорындардың акцияларын сатып алуға;
* облигациялар сатып алуға;
* басқа да бағалы қағаздар сатып алуға.
2-топ. Басқа кәсіпорындардың активтеріне жұмсалған инвестициялар, соның
ішінде:
* өндіруші-кәсіпорын активтеріне қаражат салу;
* қаржы-несие мекемелерінің активтеріне салу;
* басқа да коммерциялық ұйымдардың активтсріне салу.
ҚР заңына сәйкес инвестициялық қызмет — инвестициялауды жүзеге асыру
процессімен байланысты кәсіпкерлік қызметті сипаттайды.
Кейбір экономикалық әдебиеттерде инвестициялық қызмет — пайда табу немесе
қандай да бір тиімділікке қол жеткізу мақсатында инвестиция жұмсау және іс-
тәжірибелік әрекеттер ретінде түсіндіріледі.
Жалпы инвестициялық қызметті екі жақты түсінуге болады. Кең магынада
инвестициялық қызмет — инвестициялық бағдарламалар мен жобаларға қаражат
немесе капитал жұмсау, сондай-ақ инвестициялық бағадарламалар мен жобаларды
іске асыруға байланысты іс-тәжірибелік әрекеттердің жиынтығын, ал тар
мағынада инвестициялық қызмет — инвестициялық процессті білдіреді.
1.2. Инвестициялық тәуекелдер және оларды басқару әдістері
Инвестициялық портфельді басқару кезінде туындайтын тәуекелдің
проблемалары ең негізгі орынды алады. Ауыспалы экономика кезіндегі
тәуекелдер тұрақты экономика кезіндегі тәуекелдерге қарағанда көп мөлшерде
жоғары.
Қазіргі кезде Қазақстанда жеке эмитенттердің сенімділік проблемалары өте
көп. Сондай – ақ клиенттердің және мемлекеттің сенімділігі болуы керек.
Инвестициялық портфельді басқару классикасының жалпы танымал деп Марковиц
теориясы болып саналады. Ол тәуекелді жақсы диверсификацияланған
статистикалық өлшемнің көмегімен анықталады.
Практикада және де теорияда бастапқы тапсырма - капиталды салған уақытта
тәуекелге ұшырайтын және тәуекелге ұшырамайтын салымды бөліп ажыратып алу
қажет.
Инвестициялық портфельде ғалымдардың айтуы бойынша үш турлі тәуекелдің
типтерін бөліп көрсетуге болады:
- бірлік тәуекелі - бұл жерде бағалы қағаздар тәуекелі басқа портфельдегі
бағалы қағаздармен байланыссыз болғандағы тәуекел.
- корпорациялық тәуекел - бұл жерде бағалы қағаздардың тәуекелі
портфельдегі бағалы қағаздармен байланысқанда туындайтын тәуекел.
- нарықтық тәуекел - бұл жерде диверсификация жағдайында туындайтын
тәуекел.
Егерде портфельдің типтерін тәуекел деңгейіне байланыстырып қарасақ,
олардың классификациясын қарастыру керек. Оларды консервативті, орташа –
селективті, селективті және рационалды емес деп бөлеміз. Әрбір инвестордың
типіне сәйкес өздерінің бағалы қағаздар портфелінде типтері бар:
- сенімділігі жоғары, бірақта табысы төмен.
- диверсификацияланған.
- тәуекелділікке барғанымен де жоғары табыс әкеледі.
- жүйесіз.
Селективті инвестор - тәуекелдің жоғары деңгейіне көп келеді.
Консервативті инвестор - ол тәуекелділігітөмен деңгейдегі амалдарды
іздейді. Ол көбінесе облигациялармен және қысқа мерзімдегі бағалы
қағаздармен жұмыс істейді.
Орташа селективті – ұзақ мерзімді капитал салымы және оның өсімі. Осы
айтылғандар төмендегі кестеде көрсетілген.
Инвестициялық портфельдің тәуекелділік бағасы тәуекел коэффицентін
есептегенде және сәйкес инвестицияның түріне салымдардың мөлшеріне
байланысты. Бастапқыда әрбір инвестицияның түріне байланысты тәуекелдің
көрсеткіштері есептеледі.
9-кесте. Банктің инвестициялық портфелінің типтерін анықтайтын қаржы
инструменттері.
ИнвесторИнвестиция-лауТәуекел-ді Бағалы қағаздардың Портфель типі
типі мақсаты лік типтері
деңгейі
КонсерваИнфляциядан Төмен Мемлекеттік және басқа даСенімділігі
-тивті қорғау бағалы қағаздар тұрақты жоғары бірақ
эмитентердің акцияс және та табысы
облигациясы төмен
Орташа Ұзақ мерзімді Орташа Мемлекеттік бағалы Диверсифи-кац
селективкапитал салымы қағаздарды шағын бөлігі, ияланған
ті және оның бағалы қағаздардың көп
өсімі бөлігі, нарықтың тарихы
ұзақ эмитенттердің
сенімі.
СелективСпекулятивті Жоғары Эмитенттердің бағалы Тәуекелді-лік
ті ойын, қағаздарының жоғары табыске барғанымен
салын-ған әкелетін көп бөлігі де жоғары
құралдың тез венчурлық компаниялар табыс
өсуі мүмкін әкеледі.
РациолдыНақты мақсаты Төмен Табылған бағалы қағаздар Жүйесіз
емес жоқ
Ескерту –www.Bta.kz мәліметтер жинағынан алынған
Жалпы инвестицияның соммасы мына формула бойынша есептеледі:
Σ Ii Ri
R = -------------
Σ I
R - жиынтық тәуекелі
Ii - инвестициялық салымдар
Ri - тәуекелдің көрсеткіші
I - жалпы инвестиция көлемі.
Берілген формула әртүрлі инвестицияның табысының динамикасы мекемелерде
инвестициялық портфельді бағалау кезінде өтімділік және проценттік тәуекел
тұрғысынан тәуекел деңгейінің көрсеткіштерін қолдануға болады.
Инвестициялық активтердің арасындағы және мерзімі есептеледі.
S = Σ t Iat - Σt Ipt
S - тәуекел деңгейінің көрсеткіші
Iat - инвестициялық салымдар мерзімі бойынша өлшенген
Ipt - инвестициялық салымдардың қаржыландыру көздері мерзімі бойынша
өлшенген.
Б.Айдосовтың айтуы бойынша тәуекелдерді басқару процесін келесі сатыларға
бөлуге болады:
- талданған объектілерді таңдау және дәрежесінің деталін қарастыру;
- баға тәуекелінің әдісін таңдау
- баға тәуекелі
- тәуекелді сату қорытындысын таңдау
- тәуекелдің төмендеу шараларын таңдау
- таңдалған шараларды сату және таңдау
- жеткілікті тәуекелдің бағасы.
Автордың айтуы бойынша Қазақстандық инвесторларды тәуекелден қорғау үшін
қор нарығында маманданған қызметкерлердің нәтижесінде орындалады. Тәуекелді
минималдау мақсатында маманданған қатысушыларда бағдарламаларды талдау
қажеттілігі пайда болады. Сондай – ақ маманданған қорды кәсіби қатысушылар
компенсация алу мақсатында құрды.
Портфельді басқару тәуекелінің жүйесі өте маңызды болып есептеледі. Сондай
– ақ инвестициялық портфельдің тәуекелінің бағасына талдау жүргізіп, оларды
басқара алу керек.
Портфельді инвестициялау теориясына байланысты қор нарығында тәуекел екі
түрде болады:
-спецификалық тәуекел немесе жүйесіз тәуекел, олар микроэкономикалық болып
анықталады, әрбір компанияның факторы жан – жақты болып табылады.
- жалпы нарықтық немесе жүйелі тәуекел, ол макроэкономикалық және саяси
жағдайлармен байланысты, әрбір компанияның акциялары айналымды болады.
Бағалы қағаздар нарығында тәуекел жоғары болса, соғұрлым портфельді
басқарудың сапасына талап жоғары болады. Бұл мәселе бағалы қағаздар нарығы
өзгерсе өзекті болып келеді. Портфельді басқару негізінде әртүрлі бағалы
қағаздардың анықталған әдістері және технологиялық мүмкіншіліктерді
қолданумен түсіндіріледі. Яғни олар алғашқы инвестициялау құралын сақтауға,
максималды табыс деңгейіне жету, портфельдің инвестициялық бағытталуын
қамтамасыз ету. Басқаша айтқанда басқару процесі негізгі инвестициялық
портфельдің сапасының сақталуына бағытталған.
Инвестициялық портфельдің стратегиясының көз қарасы бойынша келесі
заңдылықтарды қалыптастыруға болады. Портфельдің таңдап алынған типі
инвестициялық стратегияға сәйкес: активті нарық мүмкіншілігін максималды
қолдануға бағытталған немесе пассивті.
Басқарудың еңбекке бейімділігі жоғары элемент ең бір қымбат түрі -
мониторинг болып табылады. Ол нарық қорының детальді үзіліссіз талдауын,
даму, тенденциясын, нарық қорының секторларын, бағалы қағаздардың
инвестициялық сапасын білдіреді. Мониторингтің ең негізгі мақсаты бағалы
қағазды таңдау, инвестициялық ерекшелікті иелену, берілген портфельдің
типіне сәйкес келуі керек. Мониторинг ол активті және пассивті басқарудың
негізі болып табылады. Басқарудың активті моделі. Басқарудың активті
моделін тереңірек бақылап және құралдарды дер кезінде сатып алу, сондай –
ақ портфельдің инвестициялық мақсатына жауап беретін, қордағы құралдардың
құрамына дер кезінде өзгеруі болып отырады.
Отандық қор нарығы котировканың тез арада өзгеруімен, процесстің
динамикасымен тәуекелдің жоғарғы деңгеймен сипатталады. Осы жоғарыда
аталғандардың барлығы мониторингтің активті модельдің адекваттық жағдайымен
есептеледі, яғни ол портфельді басқаруды тиімді етеді.
Мониторинг табыстың көлемін алдын ала болжаудың базасы болып табылады.
Активті басқарумен айналысатын менеджер бағалы қағаздарды сатып алу және де
тиімді қолдану керек. Ал аз мөлшерде табыс әкелетін активтерден арылу
керек. Бұл жерде портфельдің құнының төмендеуіне жол бермеу керек. Бұл әдіс
қаржылық шығындарды талап етеді. Ол яғни информациялық аналитикалық
эксперттік және бағалы қағаздар нарығындағы сауда активтілігімен
байланысты.
Басқарудың бұл моделі үлкен банктерде немесе қаржылық компанияларда
жүргізіледі. Олар нарықта кәсіби жұмыстан максималды табыс алуға
бағытталған және де инвестициялық портфельдің көлемі өте үлкен. Менеджерден
талап етілетін батылдық және тез шешім қабылдау керек. Өйткені активті
портфельді басқарған кезде оның шығынын азайту керек. Бұл жерде тек қана
өзіне табысты бағындыруға негізделген әдістер қолданылады. Мамандар ақша
нарығының жағдайын болжап және бағалы қағаздар портфелін сәйкесінше
түзетеді. Егерде табыс төмен деңгейде болса, онда болжамға сәйкес қатаң
проценттегі қағаздардың курсы төмендейді. Сондықтан да қысқа мерзімді
облигацияларды алу керек. Сондай – ақ көбінесе табысты активтерді қайта
қаржыландыру керек. Олар өтімділіктің қосымша қор қызметін атқарады. Егерде
табыс деңгейі жоғары және тенденциясы төмендеп кетсе, онда инвестор ұзақ
мерзімді облигациялар көп мөлшерде жоғарғы табыс алуды қамтамасыз етеді.
Егерде берілген операцияны банк орындайтын болса, онда оның өтімділікке
қызығушылығы аз болады. Себебі, судаға сұранысты төмендетеді. Проценттік
ставканың төмендеуі тегінде де банк портфельді қайта бағалағанда сыйақы
алады. Проценттік ставка төмен нүктеге жеткенде банк ұзақ мерзімді бағалы
қағаздарды сатады. Сол күні қысқа мерзімді облигациялар салым салады.
Сондай қателіктерді банк жіберуі мүмкін. Сондықтан портфельдің бір бөлігі
қысқа мерзімді міндеттемелерде сақтау керек. Себебі өтімділік резервін
қамтамасыз етеді. Сондықтан да алдын ала есептеу ставкасы әдісі
қолданылады. Ол негізінен портфельдің қызмет ету мерзімін ұзартуға
ұмтылады. Активті мониторингті басқару көбінесе алдын ала есептеу
ставкасы әдісіне тәуелді.Басқарудың пассивті моделі. Басқарудың пассивті
моделі жақсы диверсификацияланған портфельді алдын ала тәуекелділік
деңгейін анықтаған және де ұзақ мерзімді дамуға есептелген. Ондай байланыс
нарықтың тиімділігі жеткілікті деңгейде болған кезде болады. Негізінен
бағалы қағаздардың қысқа мерзімдегі нарығы, қор нарығының тұрақты болмауы
инфляция кезінде тиімділігі аз болып келеді:
- портфельге қатысты басқарудың пассивті моделі тиімді болып келеді.
Отандық нарықтағы бағалы қағаздардың тәуекелге баруы аз мөлшерде болады.
- бағалы қағаздар ұзақ мерзімді болуы керек. Себебі портфель ұзақ уақытта
өмір сүруі үшін керек. Бұл негізгі басқарудың пассивті моделінің мүмкін
сатуға алып келеді.
Мысалы, пассивті стратегия бойынша инвестицияны бірқалыпты орналастыру
баспалдақ әдісіне байланысты. Баспалдақ әдісін қолдана отырып, менеджер
бағалы қағаздарды сатып алады және де мерзімдерінің соңына дейін
орналастырады. Бағалы қағаздар портфелі - бұл өнім, ол қор нарығында
сатылады және сатып алынады. Басқару кезінде оның шығындарын қалыптастыру
сұрағы маңызды болып табылады. Сондықтан портфельдің сапасының құрамы
туралы сұрақ ең маңызды орын алады.
Портфельдің сапасы туралы сұрақты инвестициялық талдау теориясының
тұрғысынан және қазіргі практика тұрғысынан шешуге болады. Сонымен бірге әр
түрлі активтердің көбеюі яғни портфельдегі бағалы қағаздар сегіз және одан
да көп жылға дейін портфельдік тәуекелдің азаюына мән бермейді. Тәуекелдің
максималды азаюы, яғни жойылуы 10 – нан 15 – ке дейінгі әртүрлі бағалы
қағаздар портфельде алынса, ары қарай портфельдің құрамының өсуі мақсаты
емес, яғни артық диверсификация тиімділігі шығуы мүмкін. Диверсификацияның
тиімділігін болдырмау жолын алдын ала алу керек.
Ондай диверсификация теріс нәтижеге алып келуі мүмкін. Олар мынадай болуы
мүмкін:
• портфельді басқарудың сапасының мүмкінділігінің болмауы;
• бағалы қағаздардың өтімділігінің табыстылығының,
ыңғайлылығының жетіспейінен сатып алу;
• шығындардың өсімі бағалы қағаздардың іздестіруімен
байланысты;
• бағалы қағаздардың аз партиясын жоғарғы шығындармен сатып
алу.
Диверсификацияланған портфельдің шығындары бойынша басқару күтілген нәтиже
бермейді. Сондай – ақ портфельдің табыстылығы жоғарғы темппен өсуі мүмкін.
Басқарудың пассивті моделінің аз мөлшерінде қолданылатын әдісі бар.
Индекстік қор әдісі. Индекстік қор - ол портфель, биржалық таңдалған,
индекстің қозғалысына әсер етуші, бағалы қағаздар нарығының құрамын
сипаттайды. Егерде инвестор портфельдің нарықта деңгейінің жоғары болуын
қаласа, онда оның портфелінде бағалы қағаздарының индекстік есептеулері көп
болу керек. Қазіргі уақытта бағалы қағаздар нарығының индекстік тиімділігі
аз, сондықтан да күтіліп отырған аз нәтижені шығынға ұшыратуы мүмкін.
Басқарудың пассивті моделінің варианты бағалы қағаздарды инвестициялаумен
байланысты. Осы жерде акцияның табысқа бағасы сәйкес таңдалады, ол
келешекте биржада спекулятивтік операциялардан табыс алуға мүмкіндік
жасайды.
Активті және пассивті басқарудың моделдері келісім – шарт негізінде,
клиенттің келісімінің негізінде орындалады. Активті басқару маманданған
қаржылық мекемелер шығындары алдын ала болжанады. Сондай – ақ олар
клиенттің бағалы қағаздарының портфелінің құрылымы және сату, сатып алу
сұрақтарын өздеріне шешуге алады.
Басқарудың пассивті моделі ақша құралдарын маманданған мекемелерге беруге
ұмтылады. Операцияны жүргізу кезінде комиссиялық сыйақы беріледі.
Практикада операциялардың ондай түрлері сенім банктік операция деген
атпен белгілі.
Тәуекелді басқару процесін келесі түрлерге бөлуге болады:
- объектілерді талдау және деңгейін қарастыру
- тәуекелдің бағасының әдістемесі
- тәуекелді бағалау
- тәуекелді өткізу шараларын талдау
- тәуекелді төмендету бойынша шараны талдау
- таңдалған шараны өткізу және тексеру
- қалдық тәуекелдің бағасы.
Соңғы жылдары қазақстандық нарықта қаржылық жағынан кеңес берушілердің
қызметіне сұраныс өте көп. Себебі, көптеген брокерлік компаниялардың
активтерді басқаруға лицензиялары бар. Олардың қызметтерінің көлемінің
көбеюімен сақтандыру және кәсіби тәуекел өзекті сұрақ болып келеді.
Эксперттердің ойлары бойынша тәуекелді азайту үшін екі механизмді
қарастыруға: компанияда менеджер - тәуекелін қолдану және кәсіби
сақтандырушылардың тәуекелін сақтандыру. Кәсіби сақтандыру тәуекелі қазіргі
уақытта нарықтың механизіммен шешемді. Брокерлік компаниялардың менеджер -
тәуекел қызметі банктің қызметімен бірдей. Себебі, олардың негізгі мақсаты
- компанияның, банктің активтерін және капиталын максималды сақтау,
тәуекелдің алдын алу. Сонымен менеджер – тәуекелдің қызметі компанияның,
банктің тәуекелдерін басқару болып табылады.
Инвестициялық портфельді басқару теориясының сұрақтарына талдау жүргізу
кезінде қазақстанның қор нарығының кейбір жалпы жағдайларын көрсетуге
болады. Инвестициялық портфельді басқарудың жалпы даму жағдайы қазіргі
уақытта ішкі нарықта қаржылық инструменттер үшін инвесторлардың
активтерінің өсімімен және жинақталуымен сипатталады. Зейнетақы активтерін
инвестициялаудың ағымдағы табысы инфляция деңгейінен төмен болды. Бұл әрине
ішкі нарықта ұсыныстық көлемін ұлғайтады және инвесторлар арасында жоғарғы
деңгейде бәсекелестікті тудырады. Бір жағынан жағымды себебі, экономиканың
нақты секторына қаражатты тарту үшін база болып келеді, ал екінші жағынан
ішкі қаржылық инструменттері бойынша табыс ставкасы төмендейді. Қазіргі
кезде барлық жинақтаушы зейнетақыларын республиканың МБҚ тасыбы бойынша
инфляцияның деңгейінен төмен болсада инвестициялайды.
Инвестициялық тәуекелді төмендету әдістері болып диверсификация және
қалыптастыру кезінде тәуекелдің бірнеше факторларын есептеп қарастыруға
болады. Бірақта оларды екі топқа бөлген оңды болады: нарықтық тәуекел
(бұған көбінесе негізгі тәуекелдер кіреді және олар нарықта жалпы жағдайды
өзгерте алады) және портфельдік тәуекел (инвестициялық портфельге кіретін
қаржылық инструменттер). Тәжірибеде инвестор нарықтық тәуекелдерді
төмендете алмайды. Ол тек қана нарыққа шығу жалпы іздейді. Сондай – ақ
өндірістің қаржылық инструменттер арқылы тәуекелдің бір бөлігін хеджирлеу
керек.. Хеджирлеу - ол тәуекелді кездейсоқ өзгерістерден сақтау, фьючерстік
контрактілерді сатып алу жолымен орындалады. Егерде инвестор тәуекелді
төмендетуге ұмтылса, онда сондай нәтижеге жету тәсілі ол - максималды
мүмкін болатын диверсификация салу сол сияқты портфельге бірнеше бағалы
қағаздар санын қосу. Егер портфельге неғұрлым көп әртүрлі инструменттер
кірсе, ол соғұрлым портфельдің динамикасы бүтіндей нарықтық динамикасына
ұқсас болып келеді.
Әлемдік практикада тәуекелдерді басқару жүйесінің бар болуы үлкен
бәсекелестік артықшылыққа қол жеткізеді. Алайда, мәселенің қиындығы -
бұндай жүйені әзірлеу, ұйымдастыру, енгізу, техникалық қамтамасыз ету болып
табылады. Сонымен қатар, тәуекелдерді басқарудың ойластырылған, кешенді
технологиясын енгізу жұмысы тиімділігін қазіргі кездегі де болашақтағы да
түбегейлі факторы болып табылады. Тәуекелдерді басқару және ғаламдық
зерттеу болып табылады, сондықтан осы еңбекте тек қана тәуекелдіктерді
басқару жүйесін құру қажеттілігінің мәселесі негізделеді.
Тәуекелдерді басқарудың сапалы жүйесін қалыптастыру үшін келесі шаралар
кешені қажет:
- барлық көрсеткіштерді бастан аяқ тексеруге, мәліметтің кез келген қимасын
алуға, жедел ақпар алуға, тәуекелдіктерге шалдыққыштықты дер кезінде
анықтап отыруға мүмкіндік беретін, біріктірілген мәліметтер базасының
кешенін әзірлеу және енгізу қажет.
- тәуекелдерді басқарудың тиімді моделін құру, инвестициялық тәуекелдердің
жекелеген түрлерін қисындастыру.
- бірегей интергацияланған және келісімделген ортада тәуекелдіктің әр түрлі
фокторларын талдау мақсатынмен қаржылық менеджмен жүйесінде тәуекелдерді
басқару блогын енгізу.
Тәуекелдерді басқаруды енгізу - ішкі және сыртқы факторлар әсерінің
нәтижелігін анықтауға, бағалауға, бақылауға және пайдасыз, тиімсіз
әрекеттерді дер кезінде тежеу жөнінде ұсыныстар жасауға мүмкіндік береді.
Тәуекелдерді басқару кездейсоқ шығындардың пайда болу мүмкіндігін азайтудың
нәтижесінде орын алуы мүмкін шығындардың көлемін, санын едәуір төмендетуге
мүмкіндік береді. Оның үстіне тәуекелдерді басқару жүйесін енгізу пайдасыз
бизнес – процестерді қайта қарауға және оларды оңтайландыруға мүмкіндік
береді. Инвестицияның қаржылық тұрақтылығын едәуір арттыруға мүмкіндік
береді. Бұндай жүйе практикада тез өтіледі, тіпті кезеңді түрде оны жүзеге
асыру - жүйені қазірдің өзінде іс жүзінде пайдалануға мүмкіндік береді.
Тәуекелдерді басқарудың кешенді жүйесі артықшылығының факторы -
менеджерлердің, сондай – ақ құрылымдық бөлімшелердің барлық деңгейіндегі
тәуекелді біртұтас басқару орталығынан бақылауға мүмкіндік беретін
тәуекелдерді басқару үшін жауапты құрылымдық бөлімшенің болуы. Тәуекелдерді
басқару жөніндегі біріккен шешімдер рыногы даму және мәселенің әдістемелік
шешімін іздеу сатысында тұр.
Тәуекелдерді басқару жүйелеріне - стратегиялық жоспарлау үшін басқарушылық
мәлімет ұсынудан басқа қойылатын негізгі талаптардың бірі болып, сондай –
ақ тәуекелдікті басқару жөніндегі бөлім мен шешім қабылдау үшін жауапты
қаржылық менеджерлер арасында тиімді байланыс орнатуға мүмкіндік беретін
шешімдердің қабылдануын қайталаудың мүмкіндігі. Тәуекелдерді басқару жүйесі
қауіп – қатерге шалынатын барлық бизнес процестерді қадағалау, берілген
ақпарат ағынан тәуекелдік - мәліметтердің біртұтас ауқымды қоймасында
біріктіруі тиіс. Банктердің шоғырландырылған негізгі инвестициялық
қызметіне және қаржы ұйымдарындағы тәуекелді басқару жұйесінің талаптарын
реттеуші, оның ішінде:
- банктік сақтандыру заңнамаларымен, бағалы қағаздар рыногы туралы
заңнамамен және қаржы ұйымдарына бақылауды немесе ықпалды жүзеге асыратын
тұлғаны айқындау.
- қаржы топтарына қатысушлардың және аффиширленген тұлғалардың қызметіне
байланысты қаржы ұйымдарының тәуекелдеріне толығырақ баға беруі және
реттеуді қамтамасыз етуге.
- меншік иелері құрылымның айқындылығы мен жариялылығын қамтамасыз етуге,
қаржы ұйымдарының, бірінші кезекте банктердің аффиширленген тұлғалары
туралы толығырақ мәлімет алуға және қаржы ұйымдары мен қаржы топтарының бар
тәуекелдерін жою үшін түзету шараларын қабылдауға;
- банктердің аффиширленген тұлғаларымен жасайтын мәселелеріне қадағалауды
жетілдіруге;
- шетелдік банктердің қазақстандық қаржы рыногына кіруі жөніндегі
талаптарды оның жиынтық жарғылық капиталға, басқару органдары құрамына
қатысуына және қызметкерлердің пайыздық арақатынасына лимт жөніндегі
шектеулерді алып тастауға қатысты бөлігінде ырықтандыруды қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді.
1.3 Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметі және оларды
тұрақтандырудағы активтердің маңызы
Инвестиция деп қаражаттарды ұзақ мерзімге белгілі бір салаға пайда
табу мақсатында салуды білдіреді. Инвестициялық қызметке банктер делдал
ретінде қатысады. Банктер өздерінің инвестициялық қызметінде тиімді
инвестициялық саясат жасай отырып жүзеге асырады. Банктердің инвестициялық
саясаты инвестиция портфелін басқару бойынша стратегияны құру және іске
асыру шараларын, қалыпты қызметті, табыстылықты арттыру, банк балансының
өтімділігін қамтамасыз ету бағытында портфельді және тура инвестициялардың
оптималды құрылымына жетуді білдіреді. Банктың инвестициялық саясаты
банктың басқармасымен жасалады . Инвестициялық саясаттың басты
элементтерінің бірі – банктың валюта – қаржылық портфелін, соның ішінде
инвестициялық портфелін басқарудың тактикасы мен стратегиясын жасау болып
табылады.
Инвестициялық портфель бұл – банктің заңды тұлғалардың, басқа
банктердің және бағалы қағаздардың салған қаражаттарының жиынтығы.
Инвестициялық портфельдің оңтайлы құрылымының критерийлері – бұл
операциялардың табыстылығы және өтімділігі болып табылады. Банктердің
инвестициялық портфелдерін басқарудың әртүрлі бағыттары және принциптері
қолданады. Көп таралған принциптердің қатарына бағалы қағаздарды өтеудің
баспалдықтылық принципін жатқызуға болады. Бұл принцип бойынша өтелген
бағалы қағаздардан түскен қаражаттарды максималды өтеу мерзімі бар бағалы
қағаздарды қайта инвестициялау.
Банктердің белгілі бір мерзімге пайда табу мақсатында бағалы
қағаздармен операциялары банк инвестициялары ретінде қарастырылады.
Батыс елдердің бір қатарында қазіргі несие жүйесінде инвестициялық
банктер өздерінің дамуын алды. Батыс елдердің инвестициялық банктердің
пайда болып, басқа банктерден бөлінуіне еңбек бөлінісі және несие аясындағы
мамандану әкелді.
Инвестициялық банктердің негізгі қызметі- ұзақ мерзімді ссудалық
капиталды мобилизациялау және оны қарыз алушыларға акцияларды,
облигацияларды және орналастыру арқылы, қарыздық міндеттемелердің басқа
түрлері арқылы беру.
Әр ірі фирма, корпорация әдетте өзінің инвестициялық банкісімен жұмыс
істейді және сол банктің қызметін пайдаланады.
Қазіргі инвестициялық банктердің екі түрі қызмет етеді:
• Бірінші типті инвестициялық банктер
• Екінші типті инвестициялық банктер
Мұндағы бірінші типті инвестициялық банктер тек бағалы қағаздарды
орналастыру және сатумен айналаысады. Ал екінші типті инвестициялық
банктерге келетін болсақ, олар ұзақ мерзімді несиелеумен айналысады.
Батыс Еуропаның континенталды елдеріне және дамушы елдерге негізінен
осы атап кеткен екінші типті инвестициялық банктер тән.
Бірінші банктер ХІХ ғасырдың бірінші ширегінде жауапкершілігі шектелген
серіктестіктер формасында құрылған болатын. Инвестициялық банктер аса тез
дамуы ХХ ғасырдың 20-шы жылдарында байқалады.
Инвестициялық банктердің пайда болуын негізінен мемлекеттің бағалы
қағаздарын орналастырумен байланысты деп көрсетеді. Кейіннен ұйымдастырудың
акционерлік формасының пайда болуымен олар үлкен компаниялар мен
корпорациялар үшін олардың акциялары мен облигацияларын орналастыру арқылы
ақша қаражаттарын мобилизациялайды, жаңа компанияларды құруда , қайта
құруда , біріктіруде белсенді қатысады, сонымен қатар мемлекеттік биліктің
барлық деңгейінің мемлекеттік бағалы қағаздарын орналастырады, оның ішінде
орталық үкіметтің бағалы қағаздарынан бастап, жергілікті әкімшіліктің
бағалы қағаздарына дейін орналастырады.
Бірінші типті инвестициялық банктер әдетте құрылтайшылар, бағалы
қағаздардың эмиссиясын ұйымдастырушылар рөлінде шығады. Олар компаниямен
орналастырылмаған бағалы қағаздардың бөлігін сатып алатын агенттер ретінде
, сонымен қатар сауда, өндіріс, транспорттық корпорациялардың бағалы
қағаздар бойынша және басқа аспектілер бойынша консультанттар ретінде бола
алады. Ұзақ мерзімді салымдарды қажет етіп, акциялар мен облигациялар
шығару туралы шешім қабылдаған корпорациялардың және мемлекеттің тапсырмасы
бойынша , бірінші типті инвестициялық банктер эмиссияның көлемі, мерзімі,
шарттары жайлы және бағалы қағаздардың типін таңдау жөніндегі , сонымен
қатар орналастыру және қайта айналысы жөніндегі міндеттемелерді өздерінің
мойындарына алады. Мұндай мекемелер шығарылған акциялар мен облигациялардың
сатып алынуына кепіл береді, яғни олар бұл бағалы қағаздарды сатуды
өздерінің есебінен немесе банктік синдикаттарды құру арқылы акциялар мен
облигацияларды сатып алушыларға ссуда береді. Несие жүйесінде инвестициялық
банктердің үлесі көп болмасада, олар өздерінің жақсы ақпаратталғандығына
және құрылтайшылық байланыстарына байланысты экономикада үлкен рөл
атқарады.
Бірінші типті инвестициялық банктер соңғы кезде көбінесе корпоративті
секторлардың бағалы қағаздарымен операцияларды жиі жүргізеді. Мұндай
банктер акциялар мен облигацияларды орналастыру арқылы өндіріс, транспорт
және сауда кәсіпорындарының ақша қаражаттарын алуда делдал ретінде
қатысады.
Бірінші типті инвестициялық банктер капиталды тарту, бағалы қағаздар
нарығына қызмет көрсету бойынша бірқатар функцияларды атқарады:
• Акциялар мен облигацияларды қайта орналастырумен айналысады
• Халықаралық бағалы қағаздарды еуровалюта нарығында орналастыруда
делдал болады
• Корпорацияларға инвестициялық стратегияның сұрақтары бойынша және
бухгалтерлік есеп пен есеп беру жөнінде кеңестер береді
Қазіргі кезде бұл банктерсіз бағалы қағаздарды сату өте қиынға түседі.
Көптеген компаниялар инвестициялық банктердің көмегінсіз ұзақ мерзімді ақша
қаражаттарын ала алмаған болар еді. Кейбір мемлекеттердің қазіргі
тәжірибесінде мұндай банктер компанияның бағалы қағаздарын орналастырумен
айналыспасада, компаниялар құрылып қызмет ете алмайды. Осындай елдердің
қатарына келесі елдерді мысалға келтіруге болады: Канада, Ұлыбритания,
Австралия, Америка Құрама Штаттары.
Инвестициялық банктер депозиттерді қабылдауды жүргізбейді. Бірақ егер
депозиттер қабылдайтын болса, басында және шектелген мөлшерде ғана. Бағалы
қағаздарды орналастыру алдында инвестициялық банк әдетте эмитент-
корпорацияның қызметіне жоғары мамандырылған экономистер, юристер және
инженерлердің көмегімен тиянақты талдау жүргізеді. Банк корпорацияның
активтерін, мүлкін, мақсаттарын, құжаттарын, маркетинг және менеджмент
жүйесін, өндіріс жағдайын, нарығын, еңбек қатынастарын, корпорацияның
тарихын , оның операцияларын , балансын, пайда және зияндардың есебін,
басқарма құрылымын, саладағы орнын, бәсеке деңгейін және басқа да факторлар
қатарының талдауын жүргізеді. Көп жағдайда инвестициялық банктердің
қызметкерлері клиент эмитет-корпорацияның директорлар кеңесіне кіріп,
оларға өндіріс, қаржы және инвестициялау сұрақтары бойынша кеңестер береді.
Меншікті қаражаттардың салыстырмалы тапшылығы инвестициялық банктерді
бағалы қағаздардың эмиссиясын орналастыру үшін синдикаттарды және
консорцумдарды құруға мәжбүр етеді. Мұнда олардың рөлдері бірдей емес,
әдетте синдикаттарда және консорцумда 1-5 банктің басшылықты орыны болады.
Өздерінің делдалдық қызметі үшін үшінші типті инвестициялық банктер
инвестордың төлеген сомасы және эмитент-компанияның алған пайдасының
айырымы көлемінде комиссионды төлем алады.
Ал екінші типті инвестициялық банктерге келсек, олар бірінші типті
инвестициялық банктерден ұйымдастырушылық құрылымда , қызметтері мен
операцияларында елеулі айырмашылығы бар. Екінші типті инвестициялық банктер
акционерлік негізде, мемлекеттің қатысуымен аралас меншік формасында және
таза мемлекеттік болып құрылуы мүмкін. Мұндай банктердің негізгі
функциялары шаруашылықтың әртүрлі салаларын, сонымен қатар жаңа
технологияларды енгізуімен және ғылыми –техникалық революция жетістіктерін
іске қосумен байланысты арнайы –мақсатты жобаларды орта және ұзақ мерзімді
несиелеу болып табылады.
Екінші типті инвестициялық банктер соғыстан кейінгі Батыс Еуропаның
экономикасын қалпына келтіруде және дамушы елдердің салаларын құруда үлкен
рөл атқарды. Осыған байланысты келесі бірқатар елдерді ерекше бөліп
көрсеткен дұрыс болады: Франция, Италия, Испания, Португалия, Скандинавия
елдері. Аталған елдерде аралас және мемлекеттік инвестициялық банктер
өндірісі ұзақ мерзімді несиелеудің және онда жаңа салалардың құрылуының
жоғары деңгейін қамтамасыз етті . Аралас және мемлекеттік типтегі
инвестициялық банктер үкіметтің әлеуметтік –экономикалық даму бағдарларын
және экономиканы тұрақтандыру жоспарларын іске асыруға белсенді қатысты .
Қазіргі кезде бұл инвестициялық банктер ссудалық капитал нарығында әртүрлі
операцияларды жүргізеді : заңды және жеке тұлғалардың жинақтарын
аккумуляциялайды, орта және ұзақ мерзімді несиелеу жүргізеді , жеке және
мемлекеттік бағалы қағаздарға салымдар жасайды , әртүрлі қаржылық
қызметтерді дамытады .
Дамушы мемлекеттердегі мұндай инвестициялық банктер негізінен 60-шы
жылдары олар саяси тәуелсіздік алғаннан кейін пайда болды . Бұл банктерді
құруға дамыған елдердің банктерді белсенді қатысты . Дамушы елдердің
инвестициялық банктері орта және ұзақ мерзімді несиелеумен, бағалы
қағаздармен операциялармен айналысады . Сонымен қатар, бірқатар елдердің
бірінші типті және екінші типті инвестициялық банктердің операцияларын
қатар асыратын банктер қызмет етуде.
Көптеген елдерде инвестициялық банктердің қызметін басқа да қаржылық-
несиелік мекемелер немесе коммерциялық банктер атқарады.
Қазақстан Республикасында да мұндай банктердің функцияларын негізінен
Қазақстан Республикасының банк жүйесінің екінші деңгейдегі банктері
атқарады. Бірақ Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері бірінші
типті банктердің операцияларын жүзеге асыру өз деңгейінде болып отырған
жоқ. Коммерциялық банктің инвестициялық қызметінің мақсаты – қаражаттардың
сақталуын, диверсификация, табыс пен өтімділікті қамтамасыздандыру.
ІІ-тарау. Екінші деңгейлі банктерде инвестициялық портфельді басқаруды
талдау (БТА АҚ мысалында)
2.1 Қазақстан Республикасы ЕДБ- дің инвестициялық портфелін талдау және
бағалау
2007 жылы бірінші жарты жылдығында мемлекеттік бағалы қағаздарды
алғашқы орналастыру бойынша 106 аукцион өткізілді, олардың 11 дәлелденбеген
деп жарияланды. Өткізілген аукционда мемлекеттік бағалы қағаздарды 95 жаңа
эмиссиясы 102,5 млд теңгеге орналастырылды, яғни 160% құрады.
Ал, 2007 жылғы екінші деңгейдегі банктердің инвестициялық
портфелдерінің құрылымы туралы 1-кестеден көруге болады.
1-кесте. ЕДБ-дің инвестициялык портфелдерінің кұрылымы
Бағалы қағаздар млн. теңге%-үлесі
ҚР мемлекеттің бағалы қағаздары, оның 331 795 42,15
ішінде:
ҚР еурооблигациялар 42664 5,42
Қаржы Министрлігінің бағалы қағаздары 106685 13,55
ҚҰБ-нің ноталары 180663 22,95
Жергілікті атқарушы ұйымдардың бағалы 1 783 0,23
қағаздары
Халықарлық қаржы ұйымдарының бағалы 67875 8,62
қағаздары
Шетелдік эмитенттердің мемлекеттік бағалы 155207 19,72
қағаздары
ҚР эмитетнтерінің мемелекеттік емес бағалы
қағаздары, оның ішінде:
акциялар 9 171 1,17
облигациялар 160060 20,33
Шетелдік эмитенттің мемлекеттік емес бағалы 63058 8,01
қағаздары, оның ішінде:
акциялар 0 0,00
облигациялар 63058 8,01
Барлығы 787 166 100,00
Ескертпе - ҚҚА-нің мэліметтері негізінде есептелген
Кестеден көріп отырғанымыздай, банктердің жиынтық инвестициялық
портфелі 2007 жылдың 1 қазан айына 787 166 млн теңгені құраған. Портфельдің
ең үлкен бөлігін 42,15%о ҚР мемлекеттің бағалы қағаздары алады немесе оның
көлемі 331 795 млн. теңгені ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz