Қазақ халық педагогикасының дәстүрлері туралы түсінік

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі

Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті

''Педагогика'' кафедрасы

Қорғауға жіберілді

Кафедра меңгерушісі:

_____ __________2005 ж.

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Тақырыбы: Ана тілі сабақтарында кіші мектеп жасындағы
оқушылардың қазіргі тәрбиесіндегі қазақ халық педагогикасының озық
дәстүрлерін қолдану

Орындаған:

Ғылыми жетекшісі:

Түркістан 2005 ж.

ЖОСПАРЫ

Кіріспе ... ... .

I бөлім. Бастауыш сынып оқушыларымыз ана тілі сабақтарымда кіші
мектеп жасындағы оқушылардың тәрбиесіндегі халық педагогикасының озық
дәстүрлерін теориялық негіздері.
1.1. Бастауыш мектеп оқуыларының тәрбиелеуде қазақ халық
педагогикасының озық дәстүрлерінің ролі мен маңызы.
1.2. Бастауыш сынып оқушылары тәрбиелеуде қазақ халқының салт-
дәстүрлерін іріктеу және жинақтау.
1.3. Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеуде қазақ халық
педагогикасының элементтерін пайдалану жолдары.

II бөлім. Бастауыш мектеп оқушыларының тәрбиесіндегі қазақ халық
педагогикасының озық дәстүрлерін пайдалану әдістері.
2.1. Қазақ халқының салт-дәстүрлерін ана тілі сабақтарында қолдану.
2.2. Қазақ халық педагогикасының элементтерін сыныптарда ойын
түрінде қалыптастыру.
3. Сабақ жоспарының үлгілері.

Дипломдық жұмыстың мақсаты

Бастауыш мектеп оқушыларын тәрбиелеуде халық педагогикасындағы ғылыми
мағлұматтар мен халық тәрбиесіне негізделген әдіс-тәсілдерін қолдана
отырып, жас жеткіншектің ұлттық сана-сезімін, әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрін
қалыптастыру.

Дипломдық жұмыстың міндеті

Қазақ халық педагогикасының дәстүрлері туралы түсінік.

Зерттеу обьектісі:

Ана тілі пәнін оқыту барысында кіші мектеп оқушыларын қазақ халық
педагогикасының озық дәстүрлерінің үрдісі

Зерттеу әдістері:
Озық педагогикалық тәжірибелерді сұрыптау, ғылыми педагогикалық
әдебиеттерге шолу жасау, бақылау, байқау, анкета, тест сұрақ-жауап әдістері
қолданылады.

Зерттеу пәні: Ана тілі

Кіріспе

Халықтық педагогиканың саласы мол мазмұны бай. Оны халқымыз үзбе
тәлім-тәрбие ісіне пайдаланып келеді. Ұлтымыздың ұлағатты дәстүрлерін
келешекте де кеңінен пайдаланып, тәрбие ісіне арқау ету-борышымыз. Ол үшін
не істеуіміз керек?
Ең әуелі ата-аналар мен жанұя ересектері мектеппен тығыз байланыс
жасай отырып, үй ішінде халықтың педагогиканы дамытып, баланың өзіне
батырлар жырын оқып, пікірлесіп, аңыз әңгімелерден үзінділер, айтқызып,
жаңылтпаштар айтысып, ой өрісін кеңейтіп, тілін ширатып, жұмбақ айтысып,
жұмбақты көп айта алғанға ұпай жинатып, не сыйлық ұсынып санамақтар айтып,
оны шешеуден мүдірмеген баланы мадақтап, мақал-мәтел жаттаудан озған
балаға құрмет көрсетіп, шешендік сөздеді жаттатып, ұлттық дәстүрлерді талап
ете білу керек. Халықтық ойындрды, әсіресе қуыршақ ойынын театрландырып,
үй ішіне ата-ана ұйымдастыра білсе, үлкен тәрбиелік жұмыстарды атқарған
болар еді. Әулет дәстүрлерін қастерлеп, дәстүрлік мұраларды алға аппаруды
насихаттап, игілікті істерді ұйымдастырушылар да ата-аналар мен мектеп елге
белгілі болып тұрған жанұялық ансамбльдер әлеуметтік дәстүрлер мен
мұраларды алға апарудың үлгілері болып табылады. Үй ішінде “Туған күл”,
”ана біздің күніміз”, ”әке қорғанымыз”, ”тазалық күні”, ”меймандоспыз –
бәріміз” тағы басқа тақырыптарға жанұялық, той думан, қонақ күту
дәстүрлерін өткізуге де ата-ана тәлімдік басшылық жасап, өсиет айтып, өнеге
көрсетуге тиіс.
Халық педагогикасын пайдалану ісі одан әрі дамытылып балалар
бақшасында ”Ертегілер әлемінде” бөлмесімен қатар, ұлттық-фольклорлық
қойылымдар, музыкалық ойындар, тіл ширату, дәрістері ұйымдастырылады.
Бәрінде де ертегілер, жұмбақтар, санамақтар, ұлттық ойындар пайдаланылады.
Ертегілерден үзілді алынып, қызықты қойылымдарды, даярлап кезінде, өремдер
кейіпкерлердің бет бейнесін, тірлік-тіршілігін орнын байқап, сол бейнесін
айнытпай көрсетуге тырысады.
Балалар бақшасында ұлттық дәстүрлер мен салт-сананың алғашқы
қарапайым, негіздерін өрендеуге өнеге ретінде үйретіп жаттықтырып, оны
іс-жүзінде олардан талап ету керек.
Мектеп халық педагогикасының оқу-тәрбие ісіне жан-жақты пайдалану
үшін, ол іс-әрекетті кеңінен жосарлап, істеп игілікті болуына әсерін
мол тигізетін ата-аналармен, балалар бақшасымен тығыз, байланыс жасап отыру
керек. Мектепте өтілетін ”Жанұя этикасы мен психологиясы” деген пән
меніңше, күрделеніп, ”Халықтың этика” деген атпен өткізіліп, оның
програмасына тек жанұялық этика ғана емес, бүкіл халықтық этика мен
эстетика, салт пен дәстүрлер, 3әсімдер халықтық педагогика негіздері ену
керек: үлкенді сыйлау, астың алдын үлкенге ұсыну дағдысы, үлкенге сәлем
беру 3әсімі, тіпті той өткізу, құда-жекжат сыйлау дәстүріне дейін ұлттық
тәлім, сол халықтық этика пәнінде оқу тәрбиелік өзек болуы қажет.
Көпшілік алдында өтетін ”Қыз сыны , ”Жігіт намысы” сияқты дәстүрлік
жарыстар өзегін әуелі мектептен бастайды. ”Сабантой”, ”Алғашқы қоңырау”,
”Алтын күз” ”Соңғы қоңырау” сияқты мерекелік кештер күнен, тағы басқа
күндерді өткізу кезінде ұлттық дәстүрлер мен салттарды, этика (әдеп) мен
3әсімдер кеңінен пайдаланып, оның тәрбиелік мән-мағнасын ұрпақтарға
пайдалану тәлім-тәрбие жұмыстарын ұйымдастырушылардың жан аямас
жауапкершілігіне байланысты.
Сөйтіп, халық педагогикасы жанұяда, балалар бақшасында, мектеппе,
жоғары оқу орындарында, басқа да тәрбие мекемелерінде барынша пайдаланып,
тәлім-тәрбие ісінде өз орнына ие болуға тиіс.
Халықтық педагогика белгілі бір халықтың, тайпаның өзіне тән,
ерекшелігі бар дүние танымдық, тәрбиелік мәдени мұрасы. Халық
педагогикасында өрнекті ұғым-әде. Әдеп-эстетика ғылымының ”этика” деп
аталатын үлкен саласының ұлттық мәдениетке тән қисынды баласы.
Қазақ халық педагогикасының қайнар – бұлағы біздің заманымызға
дейінгі дәуірден бастау алады. Ұлттық мәдениеттің тегі сол ұлттың ұлт болып
қалыптаспай тұрған кезінен бастап-ақ жеке ұлыстардың ұрпағын тәрбиелеуден
туындағаны белгілі.
Қазақтың жазу мәдениеті арқылы белгілі болған ұлттық
педагогикалық ойлардың тарихы ертедегі тас жазулардан басталады. Одан
кейінгі қолжазба, баспа арқылы бізге жетіп, оқу жазу үрдісімен,
этнопедагогиканың арқауы болған тәлімдік ойлар тарихи өзектестігімен
ұлттың педагогикаың дамып, ғылым болып қалыптасқанын көрсетеді.
Егеменді еліміздің кердесі ашылмай, іркеуленіп келген ұлттық
тәрбиесі жиырмасыншы ғасырдың тоқсаныншы жылдарынан бастап, еркін қолға
алынды да, көптеген оқыту бағдарламалары мен оқу құралдары пайда болды.
Ғалым оразбекова ”Имам және инабат” деген кітабында имандылық-ұлттық
тәрбиенің негізі деп көрсетіп, қазақ халық педагогикасының бір қайнар
көзін ашты. М.Оразаев, М.Смайлова сияқты педагогтар ”Қазақ халқының салт-
дәстүрлері” деген кітап жазып, қазақ халық педагогикасының салт-дәстүрге
байланысты саласын айқындады. Профессорлар Қ.Жарықбаев пен Ә.Табылдиев
”Әдеп және жантану” оқулығын жазып, қазақ этнопсихологиясы мен
этнопедагогикасы ғылымының негіздерін айқындады. Ғалым С.Ғаппасв ”Ізгілік
әліппесі”, ”Халық педагогикасының негіздері” деген еңбектерінде қазақ
этнопедагогикасының ғылыми-медициналық және танымдық ерекшеліктерін
дәлелдеді. Ә.Табылдиев ”Қазақ халқының педагогикасы және тәрбие” атты
еңбегінде қазақтың ауыз әдебиетімен салт-дәстүрлерінің тәрбиелік мәнін
аып берді.

Бастауыш сынып оқушыларының ана-тілі сабақтарында кіші мектеп
жасындағы оқушылардың тәрбиесіндегі халық педагогикасының озық
дәстүрлерінің теориялық негіздері

Қаншама заман өтсе де, маңызын жоймаған халықтық педагогиканы тәлім-
тәрбиенің туы қазығына айналдыру ата-ананың да, мектеп ұйымының да басты
борышы.
Қоғам барлық тарихи даму кезеңдерінде халық педагогикасы жайлы ұғымды
анықтау, әр түрлі ғылыми-педагогикалық көзқарастарды қалыптастыру
проблемаларына көптеген ғалымдар, педагогтар көңіл аударды, құнды пікірлер
айтты, өмірлік мұра қалдырды.
Әр халық өзінің жас ұрпағын қайырымды, адал, үлкенді құрметтейтін
әділ, ержүрек ізгі ниетті, ал-жданы мол болып өссін деп армандайды, бұл
мәселені өзінің тұрмыс салтына байланысты шешіп отырды. Ол үін ғасырлар
бойы қолданып, сұрыпталып, өмір тәрбиесін сыннан өткен салт-дәстүрлерді
педагогикалық әдіс-тәсілдерді пайдаланып келеді.
Халықтық педагогика дәуірдің небір қатал сынынан өтіп, жаңарып, шым
болаттай тіршілік тынысы және салт-дәстүрлері мен біте қайнасып, бірге
жасалып келе жатқан қазына.
Қазақ халқының ұлы педагогы, этнографы жазуы Ы.Алтынсарин өзінің
әдеби және педагогикалық еңбектерінде қазақтың фольклорын пайдалана білген.
Ы.Алтынсарин барлық еңбектерінде жеке адамның жоғары қасиеттерін
қалыптастыруда еңбек, адамгершілік ақыл-ой тәрбиесінің ерекше орын алатынын
атап көрсетеді. Кемеңгер ұстаз Ы.Алтынсарин ұлағатты сөздерді,
педагогикалық мұраларды халық педагогикасында үлкен орын алады. Оларды
қазіргі қазақ халқының ұлттық мәдениеті мен салт-дәстүрінің қайта жаңғырту
кезеңінде кең мағынада насихаттау әрбір ғалымның, мұғалімнің борышы болуы
қажет.
Қазақтың ағартушы-педагогтары А.байтұрсынов, М.Жұмабаев,
Ж.аймауытов, М.Дулатов, Х.Досмұхамедов ұстаздық етуде және тәлім-тәрбиелік
еңбектер жазуда өз ұлттың салт санасын терең зерттеген. Сан ғасырлық
тарихы бар ата-бабаларының халықтық педагогикасына терең ғылыми талдау
жасады. Сөйтіп, олар қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан әдеп-ғұрып,
салт-дәстүрімен тәлімдік мұраларын жас ұрпаққа, ұлттық тәрбие беруде
пайдалану жолдарын көрсетті. Сол мақсатта олар қазақ мектептерінің
оқушылары мен мұғалімдеріне арнап оқулықтар, қу құралдар және әдеби
шығармалар жазды.
А.Байтұрсынов қазақтың халық педагогикасын жан-жақты зерттеп, қазақ
этнопедагогикасының негізін қалады, ұлттық білімнің шамшырағы болды.
Халық педагогикасының арқауы-ауыз әдебиеті мен халықтық салт-
дәстүрлері. Ауыз әдебиеті мен халықтық салт-дәстүрлері-ұлттық тәрбиенің
негізі. Міне, осы тұғырлы-тұжырымды ірі ғалым лингвист, әдебиет зерттеуші
дарынды ақын, аудармашы, қазақ тілі бөлімінің іргетасын қалаушы, қазақ
баспасөз тілінің ұлттың үлгісін жасаған талантты көсем сөз иесі, туған
халқының рухани дүниесін жандандырған ғұлама – А.Байтұрснов жан-жақты
жерттеп, олардың тәрбиелік мәлін ашып берді. Ол қазақ этнопедагогикасының
негізгі нұсқаларын зерлей зерттеп, талғай тауып, олардың ғылыми теориялық
негіздерін жасады.
М.Жұмабаевтың ”Педагогикасы” нағыз ұлттық тәрбиені насихаттауға
бағытталған, жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеу мақсатында мектеп
мұғалімдері мен тыңдаушыларға арналып жазылған тұңғыш халық
этнопедагогикалық еңбек деп толық айтуға болады. Өйткені, Мағжан
”Педагогикасының” басты ерекшеліігі – оның қазақ топырағымен тығыз
байланыстығында, өзі айтқандай, қабысып жабқанында. Оқулықтың басынан
аяғына дейін ұлттық тәрбие басшылыққа алынып, оған сүйеніп, ұлттық тәрбие
беруге мұғалімдерді даярлау туралы ой-пікірлерінің айтылуы қазіргі кезде
қазақ мектептерінде оқу-тәрбие үрдісіне ұлттық мазмұн беру қажеттілігімен
сипатталады.
Ж.Аймауытов – ақын, жазушы, драматург, сыншы, публист, аудармашы
педагог. Ұстаз жазушы ”Тәрбие жетекшісі” деген педагогикалық еңбек жазып,
қазақ халқының ұлттық тәлім-тәрбиесіндегі келеусіз жағдайларды ашып
көрсетті де, тәрбие ісінде баланы ынталандыру тәсілдерін ұсынды. Баланы
шындыққа, жауапкершілікке тәрбиелеу үшін, оған талап қоя білу, қойған
талаптың орындалуын қадағалау, баланың ішкі дүниесіне терең үңіліп, оны
арман-тілегі қарай демеуші тәсілдерді қолдау әдісін уағыздайды.
Дарынды зерттеуші 1926 жылы қазақтың ұлттық жан тіршілігін терең
көрсетіп, бүкіл адамзаттық психологияның негізінде оқулық жазып, оны ”жан
жүйесінің ғылымы” деп атады.
Мұхтар әуезов - қазақ халқының ұлттық мәдени мұраларын жоғары
бағалап, рухани байлығын ұлылықпен ашып көрсете білген, қазақ халқын бүкіл
әлемге танытқан ғұлама жазушы. Ол қазақ этнопедагогикасының бір негізі –
ауыз әдебиетін жан-жақты терең зерттеп, халық педагогикасын қадірін халыққа
таныта білді.
М.Әуезов ең әуелі батырлық жырлар мен ғашықтық жырлардың халықты
тәрбиелейтін қасиеттерін ашып ”Қыз Жібек”, ”Қозы Көрпеш – Баян сұлу” сияқты
ғашықтық жырлардағы қазақтың салт-дәстүрлерінің қайырымды қасиеттерін
толғап, таңдап, мөлдір махаббат пен табанды күрескерлікті жастарға үлгі
етіп көрсетеді. Қазақ халқының ақындық, өнерпаздық қасиеттерін рухани мұра
ретінде ұрпаққа ұлағаттылықпен ұсынды.
Батырлық жырлардың әлемдік әсем нұсқаларын, әсіресе, қырғыз халқының
”Манас” эпосын қазақ эпосымен салыстыра зерттеген ғалым, эпостық ұлы
шығармалардың қазақ ауыз әдебиетінде мол екенін дәлелдеп, қазақ халық
педагогикасының кереге-қабырғасы кең екенін кейінгі зерттеушілерге айқындап
береді.
Халық педагогикасының ауқымды бір саласы – ертегілер. Ұлы ұстаз
ертегілердің тәрбиелік мәнін терең ашып, ”Адамдағы кемдікті, мінді
бадырайтып, ұлғайтып, жиреншікті етіп көрсету үшін, хайуанның мінез-құлқын
дәл адамның мінез-құлқындай етіп сурет әсерлі болады”- деп көрсетеді.
Педагог жазушы:... ”Ертегілердегі аса мол атаулар, ұғымдар, ақындық,
образдық, стильдік теңеу сөздер қазақ хлқының тілін байытады” - дейді.

Торайғыров Сұлтанмахмұт қазақ халық педагогикасының ой-мақсаттарын
өз шығармасы арқылы халық санасына жеткізе білген ұлы ақын. өз өмірінде
біраз жылдар журналистік, педагогтық қызмет атқарған ақын ұлттық білім,
халықтық тәрбие ісінің келеңсіздік жағдайларын зерлей зерттеп, ұрпақтың
үмітін озыдырып, келешегіне кемелді жол сілтеді.
Дарынды жазушы, ”Қамар сұлу” романы мен ”Кім жазықты”, ”Кедей” т.б.
поэмаларында қазақ халқының ұлттық дәстүрлеріндегі келеңсіз жағдайларды
қатты сынап, дәстүрлердің озықтарын, жаңаша қалыптаса бастаған түрлерін
ұлттық мәдениетке пайдалана білуді ұсынды. Халық педагогикасының негізгі
бір саласы – ұлттық салт-дәстүрлердегі ”қалың мал” беріп еріксіз
үйлендіру, еріксіз ”атастыру” т.б. кесір дәстүрлерге жол беру – ұлттық
мәдениетке зардабын тигізетінін ашып айтып, Оңбайды бұл әдетпен қазақ
халқы, бұл себеп ақырында қалмасқа ізі деген пікірін айтады.
Ақын ”Мен кіммін” , ”Қала ақыны мен дала ақыны” деген шығармалар
арқылы тұрмыс-салт дәстүрлерінің пайдалы, зиянды жақтарын айқындап айтып,
ұрпақтың келешегін кемелдендіретін ата дәстүрлерді алға тартады. Әсіресе,
халықтың қайырымдылық дәстүрін жоғары бағалап, ”Бишараны шын досқа санар
едім” сол үшін оқ астыма барар едім” деп қайырымдылықтыың үлгісін
көрсетеді.
1.1. Бастауыш мектеп оқушыларының тәрбиелеуде қазақ халық
педагогикасының озық дәстүрлерінің ролі мен маңызы

Қазақ халық педагогикасының үлкен бір саласы – қазақ халқының салт-
дәстүрлері болып табылады. Халықтың игі әдеттері дағдылана келе әдет-
ғұрыпқа, әсерлі әдет-ғұрыптар салт-дәстүрлерге, халықтың өмірінде
қалыптасқан салт-дәстүрлер салт-сана болып қалыптасқан. Халықтың салт-
дәстүрлері 3әсімдер мен жөн-жоралғылар, 3әсімдер, ырымдар мен тыйымдар,
түрлі сенімдер арқылы өмірде қолданыс тауып келеді. Оның бәрі дамып,
толысып, жаңарып отырады.

Халықтың игі мәдени дәстүрлері: ізеттілік, қайырымдылық,
мейіріділік, қонақжайлылық, имандылық, иманжүзділік-барлық мәдени үлгі -
өнегелі іс-әрекеттердің көрінісі - әдеп деп аталады.

Қазақ халқының өсіп игі дәстүрлерін айқындап, дәлелдей келе, халықты
рухани тазалығы жағынан алып, қазақ халқын әдепті, яғни қайрымды, мейірімді
халық деп атауға әбден болады.

Бұл – ұлт мәдениетінің ең озық көріністері. Халықтық әдеп-ұрпақ
тәрбиесінің өзекті арқауы.

Игі әдептердің өмір қолданысына айналуы - әдет-ғұрып, оның бір жола
өмір заңдылығына айналуы – салт дәстүр деп аталады. Яғни, дәстүр
–қолданылмалы іс-әрекет. Ол қалыптасқан іс-әрекет ешкімнің ”нұсқауынсыз”
еркін мәжбүрлікпен орындалады. Өмірдің өркениетті дамуы дәстүрлердің
толысып, не жаңарып отыруына себепші болады. Мысалы қыз ұзату, үйлену
тойлары толысып, жаңарды да, ал ”әменгерлеп”, ”атастыру” салты бірте-
бірте өмірге қолданудан қалды.

Қазақ халық педагогикасындағы салт-дәстүрлерінің ұлттық санаға
сіңіп, біржола заңдандырылуы – салт-сана деп аталынады. Ұлттық санаға
сіңіп, қалыптасқан салт-дәстүрлер сол ұлттың ой-санасының дәрежесін
көрсетеді. Ұлттың сананың қозғаушы күші-ұлттық намыс, ұлттық абырой. Ол
жеке тұлғалардың перзенттік борышты өтеу дәрежесіне сай өмірден өз
көріністерін байқатады. Сондықтан әрбір әдет-ғұрыптың, салт-дәстүрдің салт-
санаға әсер ететін тәрбиелік мәні зор.

Халықтық педагогиканың мұрасының бірі - дәстүр.

Дәстүр – бір ұрпақтан екінші ұрпаққа ауысып отыратын қоғам. Өмірінің
дамуына сәйкес өзгеріп, кейбіреулері жаңа мазмұн алып, әрмен қарай
дамитын халықтың қоғамдық тарихи өмірінде қалыптасқан құбылыс.
Халық дәстүрінің танымдылық-тәрбиелік мәні ұланғайыр дүние. Ол
тұтастай алғанда жас ұрпақ үшін ғана адам өмірінің рухани –
адамгершілігінің қуат-қайнары. Оның ішінде тікелей бала тәрбиесіне
бағытталған баланың жан дүниесінің қалыптасуына, рухани марқаюына негіз
болатын мүмкіндіктер көп-ақ.
Ол – халықтың кәібімен, салт-дәстүрімен, тілімен тарихымен
адамгершілік қасиет-саналарымен сабақтасып, біте қайнасып, тарихи кезеңдер
ерекшелігіне қоғам тану сатыларына қарай жетелеп, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып
отыратын қастерлі мұра.
Қазақ халқының ғасырлар бойы жинақтаған дәстүрлерінің ішінде
адамгершіліктің жоғары сапаларын тәрбиелеуге ықпал жасаған озық өнегелері
бар. Қазақ халқының дәстүрлерінің ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқаны
оның өмірмеңдігіне, тәлім-тәрбие ісінде кең таратылғандығында.
Адамның туған күнімен бастап барлық өмір жолын қамтитын әртүрлі
3әсім, дәстүрлер бар.
Қазақтың қазіргі замандағы алуан жүйелі өмір тану жолдары соларға
беру әдістері ертеден қалыптасып, бітіндей қол үзбеген сыртқы күш қанша
ықпалды болса да халқымыздың дәстүрлері мүлде жойылып кетпеген. Ендіігі
мақсат ата-баба дәстүрлерінің озығын жаңарту ұрпақ тәрбиесінде басты рольге
айналдыру қазақтың ата-салтын, қағидасын қазіргі өмір тынысына сай
пайдалану, жаңарту басты міндет.
Дәстүр-адамдардың рухани тұлғасынан бөлімбейтін құбылыс. Дәстүр
қоғамдық сананың барлық формаларынан орын алады. Олар: саясатта, қоғам
өміріндегі дәстүр дәстүрде, халықтар арасында ынтымақтастық, теңдікте,
бостандықта, өзара көмек дәстүрде, қарым-қатынас дәстүрлерінде, ғылыми
дәстүрде, оқу-білім ғылымындағы дәстүрде, отбасы-жанұялық дәстүрде, еңбек
дәстүрінде.
Сонымен, қай халық болса да ұлттық үрдісі, ілікті қасиетте, өзіндік
әуені, тағлымды дәстүрі мәртебесін биікке бастайтыны сөзсіз. Киелі керемет
дәстүрлері арқылы ғана өзінің ұлттық бояуы мен өзінің болашақ ұрпағының
төл келбетті қалыптастырады. Ұлттық рухымыздағы дәстүр жас ұрпақты
тәрбиелеуде тиімді деп есептейміз.
Ұлы ойшылдардың, арнайы халық мұрасын зерттеушілердің жалпы тәрбие
жөніндегі идеялары, ой-пікірлері жаңа қоғамдық тарихи жағдайларда одан әрі
дамытылып, ә3 халықтың тәуелсіздік жолындағы күресте рухани, құдіретті
күшке айналып отыр.
Соңғы кезге дейін тәрбиеде халықтық педагогикаға өз деңгейінде мән
берілмей келді.
Халық дәстүрлері мен оның үлгілерінің жоғалуы қоғамның рухани
жағынан жутаңдыққа ұшырауына, уақыт пен ұрпақ байланысының ыдырауына әкеліп
соғуда. Көптеген адамдар өз тілін, тарихын, мәдениетін, әдебиетін білмейді,
ұлттық әдет-ғұрып, кәсіп халықтың өзіне тән тұрмыстық көрінісі жоғала
бастды.
Сондықтан сан ғасырлар бойы халықтың өзімен бірге жасап, ұрпақтан-
ұрпаққа мұра болып өмір сынынан өкшеленіп өшкен бүгінгі өмірге жеткен әдет-
ғұрып, салт-дәстүрлерді білу әрбір отбасының, тәрбиеші-ұстаздардың абройлы
міндеті.
Жалпы тәрбие процесінде қазақ халқының әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері
арқылы бола бойында шынайы адамгершілікті, имандылықты, адамдар арасында
парасатта мінез-құлық қасиеттері отбасынан бастап тәрбиелеудің мүмкіндігі
көп.
Халықтың айтқан өсиет сөздерінің, ырымдардың, дүниетанымдық
болжамдарының, өнерінің, салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарының көріністері -
бір тұтас ғылыми педагогикалық психологияның негізінде, этнокомплекстік
тәлім-тәрбие негізінде жалғасып, қалыптасып отыр.
Этнокомплекстік тәрбие негізінде адамгершілік тәрбиесі жеке басты
жетілдірудің барлық саласын қамтиды. Адамның адамгершілік тәрбиесіндегі
адам өмірінің ә3 қырынан көрініс табады.

1.2. Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеуде қазақ халқының салт-
дәстүрлерін іріктеу және жинақтау
Бала тәрбиесіндегі ең негізгі тірек бұл халықтық педагогиканың бай
мұрасы деп есептейміз. Осыған орай төменгі сынып оқушыларының бойында
халықтың педагогиканың озық дәстүрлері арқылы адамгершілік қасиет саналарды
қалыптастыруда мүмкіндік жасайтынын дәлелделеді.
Оқушылардың жас ерекшелерін еске алу негізгі қағида болып
есептеледі. Мұнда ең алдымен оқушылардың адамгершілік сезімі мен
адамгершілік дағдыстарына ерекше мән бердік.
Төменгі сынып оқушыларының ерекшелігін ескере отырып біз адамгершілік
тәрбие беруде негізгі жол деп іс-әрекетті ұйымдастыруды ойластырды. Осыдан
оқушының өзі жолдастары мен құрбыларымен жәнек ересек адамдармен қарым-
қатынас жасауда халықтық дәстүр негізінде әрі әсерлі, балалардың көңіл-
күйін туғызатын қызықты іс-әрекеттерді педагогикалық, психологиялық
талаптарға сай ұйымдастырдық. Тәрбие процесі үнемі білім берушілік
негізінде жүріп отыру керек. Осыны ескере отырып біздің жұмысымыз мұғалім
балаларға адамгершілік қасиет саналарға байытылды. Халық дәстүрінің бала
ұғымына сай жүйесін іріктеп оқуға берілген тапсырмалардың орындалуына
нақтылы талап қоя білді.
Бұл үшін оқулықтарды, әдістемелік оқу құралдарды, мақал-мәтелдерді,
аңыз-әңгімелерді, шешендік өнерді, жырауларды, толғауларды, ойындарды,
нақыл сөздерді, айтысты т.б. қазақ халықтық педагогика мұраларының ең
озық дәстүрлерін саралап топтастырып жинақтады.
Сонымен қатар біздер өзіміздің зерттеуімізде төменгі сынып оқушыларын
адамгершілікке тәрбиелеуде халықтық педагогиканың озық тәжірибесі мәселесін
құрастырғанымызда тек қазақ халқының ғана халықтық педагогиканың
дәстүрлерінің қалыптасуы, жинақтаушы ол жалпы азаматтық игіліктердің,
қазынаның дамуымен сабақтасып жатқанына мән берді.
Бала тәрбиесі қай халықты, қай ғасырда болмасын толғандырған. Орыс
халқы ауыз әдебиетінде сондай-ақ Орта Азия халықтары сонымен бірге шетел
халқының бала тәрбиесінде жинақталған салт-дәстүрлерге де талдау жасалды.
Халықтың озық дәстүлері туралы жинақталған материалдарға
адамгершілік саналар тұрғысынан оқушыларды жағымды іс-әрекеттерге
қызықтыратындай жанды кейіпкерлердің бейнесіне еліктейтіндей, мысалдар мен
мазмұндарға педагогиканың талдау жасалды. Жоғарыдағы талданған
материалдарды төменгі сынып оқушыларына адамгершілік тәрбиесін беруде
халықтың педагогиканың озық дәстүрлерін пайдалануды тиімді жүргізу үшін
арнайы педагогикалық бағдарлама жасалды.
Бағдарлама жасау барысында біз соңғы жылдарда халыққа білім беру
минситрлігінің бекіткен бірнеше тұжырымдамалары мен бағдарламаларына
сүйенді.
Сонымен қатар халықтық педагогика мәселесімен арнайы шұғылданып,
зерттеу жұмысын жүргізіп жүрген ғалым педагог, психологтардың еңбектеріне
талдау жасалды. Мәселен, педагогика ғылымының кандидаты С.Қалиев ”Халық
педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі” атты монографиялық еңбегінде
ақыл-ой тәрбиесі, еңбек дене, өнер тәрбиесі адамгершілік тәрбиесінде халық
дәстүрлерінің алатын орнына, оның мазмұнына және кейбір қағидаларға, жүзеге
асырылатын жолдарына ғылыми-әдістемелік тұрғыдан тоқталған.
Халық педагогикасын насихаттауға және оны іс жүзінде ұйытқы болған
Бауыржан Момышұлының келіні Зейнеп Ахметова ”Кәусар бұлақ” бағдарламасында
қарастырылды. Бұл бағдарлама негізінен мектеп табалдырығын жаңа аттаған 1
сынып оқушыларынан басталып 11 жыл бойы жүргізілетін жұмыстар жалпы
көрсетілген.
Халқтың педагогиканың озық дәстүрлері арқылы төменгі сынып
оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде адамгершілік саналардың ішінен ең
құнды, құдіретті қасиеттерді адамгершілік бағдарламасына іріктеп ендірді.
Олар мыналар: ақыл-ой сана, еңбек Отанына, халқына, жалпы адамзатқа,
табиғатына сүйіспеншілік, елжамдылық, ар-ождан, ізеттілік, ата-анаға,
өзінің жақын туыстарына мейірімділік, бауырмалдық, кеңпейілділік. Жоғарыда
аталған төменгі сынып оқушыларының бойында қалыптасатын ең құнды
қасиеттерді тәрбиелеуде бәріне тірек болатын гуманизм (ізгілік) идеясын
негізге алды.
Бұл бағдарлама төменгі сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде
халықтық педагогиканы пайдаланудың ғылыми педагогикалық, психологиялық
негізі Р.Төлеубекова ”Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика” еңбегінде
айқындалады.
Коммунистік тәрбие ұлттық тәрбиенің дамуына кедергі болды, сөйтіп,
бірте-бірте ұлттық мінезімізден, салт-дәстүрімізден алыстап, не өзгеге не
өзімізге ұқсамай дүбара күйге түскенімізді байқамай да қалыппыз.
Келеңсіздік пен азғындықтың тамырын қиятын құрал-ұлттық тәрбие халықтың
педагогикасы

Халық педагогикасының негізгі бағыттары

Халқымыз кезінде арнайы бала тәрбиесімен айналысатын қоғамдық
орындарды болмаса да, өз ұрпақтарын бесікте жатқаннан бастап ертегі, өлең,
жыр, асыл сөздері арқылы тәрбиелікке баулыған. Өз ұлтына тән тектілігін
сақтайтын сәтті қағидалар мен ережелерді дүниеге келтіріп, ұстанғаны
белгілі.
Отбасындағы ұл мен қыздың тәлім-тәрбиесіне терең көңіл бөліп, ”Әкеге
қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер” деп, әке-шешенің бала тағдырына,
болашағына жауапкершілігін міндеттейді.
Ұлы жазушы М.Әуезовтің ”Ел боламын десең, бесігіңді түзе” деген
кемеңгерлік тұжырымы тәрбиенің негізі отбасында қалыптасатының тағы бір
дәлелі. Иманды ұл мен инабатты қыз қайдан шығады? Әрине, ұшқан ұясынан,
ата-ана және ұлағатты ұстаз тәрбиесінен қанаттанып ұшады. Қазақта ”Баланы
жастан...? ”, ”Құс ұяда нені көрсе,ұшқанда соны іледі” деген үлгі аларлық
сөздер аз емес. Осы мәйегі мол асбарлы сөздерден де халық
педагогикасының нышаны аңғарылмай ма?
Халық педагогикасы саласына сүйене отырып оқушыға шамымдық біліктен
гөрі, тәрбиелік білім берілуі керек. Ашып айтқанда, балаларға бесікке салу,
тұсау кесу, ұлттық ойындарды үйрете бергенше, олардың сезімін, мінез-
құлқын, адамгершілік қасиетін тәрбиелеуге көбірек көңіл бөлген жөн. Сол
секілді сыныптан тыс тәрбиелік шаралар мен әдеп сабақтарын өткізумен
шектелмей, әрбір пәнді оқыту барысында халқымыздың ерекшелігін, салт-
дәстүр, әдет-ғұрпын ұрпақ санасына сіңіре берген жөн.
Мысалы, ана тілінен ”Өткенді қайталау” сабағында оқушылардың қазақ
халқының салт-дәстүріне, әдет-ғұрына қатысты мәліметтерден не білетіндігін
анықтау мақсатында тест арқылы әрқайсысының білім деңгейін тексеремін.
Бала қызығуын арттыру үшін сабақты ойын-сайыс түрінде өткіземін.
Мұндай сабақ түрлері оқушыны ата-баба дәстүрін жаңа өмірге жалғастыруға,
тарихымызды тереңірек біліп, оны қастерлеуге үйретеді.
Халқымыздың жақсы қасиеттерінің бірі - қонақжайлылығы. Орыс ғалымы
Левшин. ”Қазақтар үшін меймандостық – қастерлі заң” деп, қазақтың
қонақжайлық дәстүрін мадақтайды.
Тағы бір өз ұлтымызға тән ерекшелік – үлкенді сыйлау құрметтеу. Осы
жайында дат ғалымы Э.С.Вульфсом ”Қазақстар” деген очеркінде: ”Осы халықта
қарттар – үлкен ұстаз” деп дұрыс қорытынды жасайды.
Халық педагогикасының тағы бір саласы – жас ұрпақтың тегін жете
білуі. Яғни, шежірені білу-ұрпақ тәрбиесінде үлкен орынға ин болып отыр.
”Жеті атасын білмеген жетесіз” деп, қазақ баласының тілі шыға бастағаннан-
ақ ата-тегін жаттатқан.

1.3. Бастауыш мектеп оқушыларын тәрбиелеуде қазақ халық
педагогикасының элементтерін пайдалану жолдары

Халық педагогикасының озық дәстүрлерін бұл күнде уақыт талабымен
отбасында, мектепке дейінгі тәрбие мекемелерінде, мектепте және жоғары оқу
орындарында лайықты орын алуда. Қазақ халық педагогикасының дербес ғылым
ретінде ұлттық мәдениетті өркендетуге, ұрпақты халықтық-педагогикасының
қағидаларының негізінде тәрбиелеуге толық мүмкіндігі туып отыр.
Кейінгі ұрпақтың өмірге көзқарасында жаңа бетбұрыстар басталды.
Еліміздің өркениетті мемлекеттер қатарынан көрініп, нығайған елге айналуы
ұрпағымыздың меңгерген сапалы білім дәрежесі мен жан-жақты дамуына,
олардың бойында ұлттық сана мен ұлттық мінез қалыптастыратын парасатты
тәлім-әрбие беруімізге байланысты.
Осы талапқа сай, жоғары оқу орындарында оқу-тәрбие жұмысына осы
уақытқа дейін дәстүрлі тәрбие құндылықтарын жоғалтпай жалғасып келе жатқан
ұлттық тәрбиенің кейбір элементтерін енгізіле бастады. ”Балаңды өз
тәрбиеленумен тәрбиелеме, өз ұлтының тәрбиесімен тәрбиеле” дегендей, атадан
балаға жалғасып келе жатқан ұлттық тәрбиені дамытып, жандандырудың мезгілі
толық жетті.
Қазіргі жағдайда мектепте және жоғары оқу орындарында жастардың өз
туған халқының ұлттық, этикалық құрылымын, мәдениетін көтеріп, әлемдік
білім кеңістігімен үйлестіріп, бағыт алуына негіз боларлық тенденция керек.
Ағылшын, неміс, латын аударма сөздіктерін ”тенденция”
(направленность) сөзі - даму арқылы ағымы деген ұғымды білдіреді. Тендения
ұғымын қазақ халық педагогикасының дамуымен байланыстырып, ұлттық
педагогиканың даму ағымын кезеңдермен жүйелік, зерделеуге назар аударайық.
Қазақ халық педагогикасының әлеуметтік қоғамдағы ғылымдық мәнін,
тарихи- теориялық тұырымын, әдісналасын оқыту технологиясы осы ғылымның түп
қазығын қалап кеткен ұлы ғұламалар мен дарынды тәрбиешілердің, сонымен
бірге қазіргі заманда этнопедагогиканы дамытушы ғалымдарымыздың
еңбектеріне сүйеніп, осылардан сусындайды. Тамыр тереңнен нә3 алатын
ұлттық тәрбиеміздің даму кезеңдері тарихи және мәдени дамумен аспарлас әрі
өзінің ұлттық айшық-нақыштарының маңыздылығымен құнды.
Қазақ халқының ұлттық жазба негізі көне түрік жазбалары екеніне тасқа
қашалған ”Күлтеген”, ”Білге Қаған”, ”Тоныкөк” жырлары дәлел VII-VIII
ғасырдағы Қорқыт атаның ”Қорқыт кітабы” еңбегіндегі дастандары мен нақыл
сөздері осы уақытқа дейін тәрбиелік мәнін жоғалтпай отыр.
Әлемнің екінші ұстазы атанған ұлы ғұлама Әл-Фарабидің ”Тәрбиесіз
берілген білім-адамзаттың қас жауы” деген нақыл сөзінің ғылыми мәні-қазақ
халық педагогикасының қайнар көзі.
Тіліміздің ертедегі сыр-сипатын айқындайтын еңбектер – көне қыпшақ
тіліндегі ескерткіштер, олар Жүсіп Баласағұнидің ”Қутадғу білік” және
Махмұд Қашқаридың ”Диуани лұғат-ат түрік”, Құл қожа Ахмет Иассауидің
”Диуани хикмет” жазбалары ұлттық тәлім-тәрбиені, ерлікті, адамгершілікті,
Отан сүйгіштікті уағыздайды. ”кодекс куманикус” сияқты ескерткіш еңбек көне
дәуірдегі түркі тектес халықтардың, әрине соның ішінде қазақ халқының
дамуымен қоса, ұлттық тәрбиенің де алға жылжып отырғаны туралы бай мағлұмат
береді.
Қазақ тарихындағы Асанқайғы, Жиембет, Ақтамберді, Шалкиіз, Бұқар,
Дулат, Мұрат, Махамбет, Майлықожа сияқты тұлғалардың дара бейнелері өздері
өмір сүрген қиялы заманның келбетін айқын танытып, ұрпаққа қалдырған дана
сөздері мен ұлағатты ой-тұжырымдамалары қазақ халық педагогикасының бай
қазынасы болады.
Ұлы Абай, дара Шоқан, ағартушы Ыбырай, сыншыл-реалист әкерім
ғұламалардың жалпы адамзат баласы, оның ішінде қазақ жұрт туралы
толғаныстары ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының ілімінде де,
әлеуметтік қызметінде де жалғасын тауып, бүгінгі күнде де өз құны арта
түсуде.
ХХ ғасырдың басындағы А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев,
Ж.Аймауытов, С.Торайғұров, Х.Досмұхамедов, Қ.Жұбанов, С.Жиенбаев,
М.Жолдыбаев, н.Құлжанова сияқты озық ойшылдарының мұралары қазақ халық
педагогикасына тың леп, жаңа бастау бергені анық.

Бастауыш мектеп оқушыларының тәрбиесіндегі қазақ халық
педагогикасының озық дәстүрлерін пайдалану әдістері
Болашақ ұстаздарды институт қабырғасынан бастап парасат билігіне,
рухани өмірдің әдемі әлеміне жетелеу-ұлттық асыл қасиеттер мен мұраларды
педагогикасымен ұштастыру сабақ беріп жүрген ұстаздардың, топ
тәлімгерлердің міндеті. Біздің қазіргі мектептерде ”тәрбие жұмысының
әдістемесі” сабағында ұлттық тәрбие беру дәстүрлері басшылыққа алынған. Бұл
істің сарқылмас көзі-халықтық педагогика. Халықтық тәлім-тәрбиенің басты
ерекшелігі өмірмен тығыз байланыстылығында.
Қазіргі уақытта оқу-тәрбие үрдісін дұрыс ұйымдастырудың бірден-бір
жолы ғылым негіздерін беріп білумен қатар, сол білімді алуға ынталықты,
яғни, студенттердің танымдық қызығуын ояту, шығармашылық белсенділігін
арттыру. Терең қызығу студенттердің өз бетінше жұмыс істеуі нәтижесінде
пайда болады.

Оқушылармен тәрбие жұмысын ұйымдастырудың халықтық педагогика
негізіндегі үлгісі

Тәрбиелеу әдістері
Сенім; үлгі-өнеге көрсету; талап қою; бұйрық; түсіндіру,
ұғындыру, мысал арқылы дәлелдеу, көзін жеткізу; әңгімелеу, шешендік өнер
үлгілері; сенім, ырым-жырым, наным; тұспалдау, жанамалап ұғындыру; айту;
өткір сөз; әзіл-сықақ, әжуа, өкпе-наз арқылы білдіру; жаттығу, үйрету;
тілек, бата, алғыс айту; кеңес беру, қолдау, ылдау; ишарабпен, жұмбақтап,
қимыл-қозғалыспен көрсету; жоратпау; тыйым салу,жазалау, ұрсу, жеку,
қорқыту, сабау, қарыс, ұлттық ойын, жарыс сабақ.

Тәрбиелеу факторлары

Халық педагогикасының негізгі қағидалары
- тәрбиенің халықтық сипаты;
- табиғилығы;
- еркін тәрбиелеу;
- еңбекпен байланыстығы;
- еңбек арқылы тәрбиелеу;
- тәрбие ісін баланың жас ерекшеліктерін ескере отырып ұйымдастыру;
- ата-ананың, ұстаздың жеке басының үлгісін ескеру, өскен ортаның
ықпалын, өнегесін пайдалана білу;
- өмірмен байланыстыру;
- қатаң талап қою, жеке басты құрметтеу;
- баланың қажеттіліктерін дер кезінде байқап, дұрыс жолға салу.
Болашақ ұстаздарды сабақ оқыту барысында оқушылар арасында халықтық
тәлім-тәрбие негіздерін насихаттауға және тәрбие сағаттарын ұйымдастыруға
үйрету мақсатын көздейді.
Болашақ ұрпағымызды тәрбиеленде, - дейді Елбасы Н.А.назарбаев, -
оларға жастайынанимандылық пен салауаттылық қасиеттерді сіңіре білсек,
тәрбиелесек, сонда ғана біз рухы дамыған,Отанның гүлденуіне өз үлесін қоса
алатын азамат өсіре аламыз.
Халықтың падагогиканы насихаттауда бастауыш мектептерде барлық
мүмкіндік жасаған. Әрбір кабинеттің төрінен халқымыздың небір ғұламалары
мен ел билеген хандары мен билерінің, батырлары мен шешендерінің, ақыл-
жазушыларының суреті мен нақыл сөздерін тамашалай аламыз.
Ұлтымыздың тәлім тәрбиесін ұрпаққа жеткізу-әрбір ұстаздың алдына қояр
негізгі талабы.
Шәкірттерге ұлттық негізде сапалы тәрбие мен білім беруге сіздердің,
болашақ ұстаздар мүмкіндіктеріңіз бар. Тек ұстаған сара бағытымыздан
ауытқымай, оны жаңарта, дамыта түскеніміз ләзім. Бүгінгі уақыт талабы ұстақ
қауымынан осындай тың ізденіс пен башыл іскерлікті талап етеді.
Ұлттық сананың оянып, рухани дамудың жамдануы соңғы кездері жанжақты
сипат алып келеді. Тілін ұмытып, діннен безген жас ұрпақты оң жолға
бағыттаудың, оларға тәлім-тәрбие берудің қажеттілігін өмір өзі көрсетіп
отыр.Ұлттың болашағын ойлаған қазақ зиялылары мен ұстаздар қауымы бастауыш
сынып оқушыларына халқымыздың ежелден келе жатқан үлгі-өнегесі бойынша
тәрбиелеу қажеттілігіне қатты назар аударуда.
Халық педагогикасы негізгі түйіні – еңбек тәрбиесі және өндірістік
білім, дағды, шеберліктерді жас ұрпақ бойына дарытып, адамгершілік,
имандылық рухында тәрбие беру. Салт әрбір ұлттың ұрпақ тәрбиесінен, мәдени
жұмысы мен тіршілігінен көрініс бере отырып, адамның дүние келуімен бірге
өрбеп, дамып отырады, ал дәстүр сол салттың өмірде әлденеше рет қайталанып,
жаңғырып, тіршіліктен ұзақ уақыт тұрақты орын алған түрі болып табылады. Ол
ұлттың бүкіл болмысынан ойын сауығынан, әдет-ғұрпынан көрініс береді.
Салт-дәстүр, көбінесе, халықтың наным-сеніміне, дүниетанымына
байланысты туып, қалыптасып , дамып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, жаңарып
отырады. Оның жаңа қоғамдық қатынасқа қайшы келетіндері жойылып, өмірге
қажетті түрлері жаңа мазмұнға ие болады.
Қазақтың халық педагогикасындағы тәрбиенің басты ұстанымы
адамгершілік, имандылық, қайрымдылық болып саналған. Адамдарды бір-біріне
қол ұшын беруі, үлкенді кішіің, әкені бланың, ағалы інінің сыйлауы, ата-
ананы қадір тұту жақсы дамыған.
Сөз құдіретін қадір ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.