Қазақ басылымдарындағы саяси дискурс
ЖОСПАР
1.Саяси дискурсты зерттеудің теориялық-методологиялық негізі
1.1. Дискурс: этимология және ұғымды анықтаудың негізгі жолдары.
1.2. Саяси дискурстың функциясы, ерекшелігі және құрылымы
2.Бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамдық санаға әсері
2.1. Бұқаралық ақпарат құралдарының саяси қызметі
2.2. Бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамдық пікірді қалыптастырудағы рольі
3.Қазақ басылымдарындағы саяси дискурс
3.1. Қазақ басылымдарындағы PR саяси дискурстың көрінісі
3.2. Қазақ басылымдарындағы саяси дискурс жайлы тақырыптардың жазылу
деңгейі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
- Магистрлік диссертацияның өзектілігі.
Саясат теориясында мәдениет ұғымы бар. Қандай да азаматтық қоғамға
ұмтылған демократиялық мемлекет үшін саяси мәдениет басты мәселе болып
табылады. Сондай-ақ әлемдік қауымдастықтағы көптеген беделді ұйымдарға
мүше, әлемдегі бірден-бір беделді ұйым Еуропалық Қауымдастық және
Ынтымақтастық Ұйымына төраға болып келе жатқан Қазақстан мемлекеті үшін
де оның маңызы ерекше болып табылары анық. Саяси мәдениетті бірден бір
қалыптастырудың құралы ол БАҚ саяси дискурс мәлеселесі деп атасақ
қателеспейміз. Өйткені саяси дискурс қоғамдық пікірдің жиынтығы ғана
емес, қоғамдағы саяси мәселелерге байланысты пікірталастың жиынтығы.
Сондай-ақ саяси дискурс тақырыбы еліміздің ғылым саласында әлі толық
зерттелмеген тың тақырып.
Бүгінгі таңда яғни 21 ғасыр ақпараттық қоғамда БАҚ орны ерекше. БАҚ
бүгінде саясаттың ажырамас бір бөлігіне айналды. Себебі саясат –
мемлекетті басқаруға байланысты іс-әрекеттердің жиынтығы болса, ал БАҚ
сол іс-әрекеттерді жариялауға, түсіндіруге, қарсы шығуға арналған ақпарат
ағымын қамтамасыз етеді.
Саяси дискурс БАҚ арқылы көрініп, қоғамдық санаға әсер ететін құбылыс.
БАҚ саяси дискурстың қоғамдық сананы манипуляциялаудағы рөлін анықтау
және еліміздің БАҚ құралдарының қызметін, оның қоғамдық санаға ықпалын
ашықтау бүгінде өзекті болары анық. БАҚ тың бірнеше құрылымдық бөліктерін
атасақ яғни, телекөрсетілім, радио, интернет және басылымдар. Біздің
зерттеу тақырыбымыз сол БАҚ құрылымындағы қазақ басылымдарына арналады.
Бүгінде еліміздегі қазақ басылымдарындағы саяси дискурс мәселесімен әлі
күнге дерлік ешкім айналыспаған. Яғни еліміздегі басылымдарындағы саяси
әңгімелердің жазылу деңгейі оның қоғамдық санаға ықпалы мен еліміздің
саяси мәдениет деңгейіне қосар үлесі қандай деген басты сұрақтар аясында
болмақ. Сонымен бірге саяси дискурс мәселесін зерттеудің өзектілігі жалпы
әлемдік және еліміздің қоғамдық өміріндегі саяси жағдайлардан терең
мағлұмат алуға, билік пен халық арасындағы айырмашылықты бақылау,
қоғамдық өмірге қажетті концепциялар мен концептуалды баламалы пікірлерді
бөліп, ұлттық-спецификалық ерекшеліктер мен әмбебап белгілерді анықтау
жұмыстың өзектілігі болмақ.
- Ғылыми жаңалығы:
- Қазіргі таңда әлемдік қауымдастықта көптеген дамыған мемлекеттер
демократиялық жүйеде өмір сүріп келеді. Қандай да экономикасы жақсы
дамыған, азаматтық құндылықтары қалыпты мемлекетті демократиялық
жүйесіз елестету мүмкін емес. Кез-келген саяси мәдениеті жоғары
дамыған мемлекетте демократиялық принциптердің жоғары болары анық.
Кешегі тоталитарлық жүйеден демократиялық басқару жүйесіне ауысқан
Қазақстан мемлекетінде халықтың саяси мәдениетті түсіну деңгейі
қаншалықты деген басты сұрақтың туындауы анық. Саяси мәдениетті бірден-
бір қалыптастырушы фактор ол Бұқаралық ақпарат құраладры десек, сондай-
ақ ондағы саяси дискурс мәслесінің орны еркеше болмақ. Қазақ
басылымдарындағы саяси дискурс саяси мәдениеттің көрсеткіші - атты
тақырыпта бүгінгі таңда еліміздің басылымдарындағы саяси дискурста
саяси терминдердің қаншалықты деңгейде қолданылуы сол еңбектер
қоғамның мақсатын яғни саяси мәдениетті қалыптастыру мақсатында
жазылып жатыр.
- Зерттеудің мақсаты:
Қазақ басылымдарындағы саяси дискурс мәселесін ашықтап, оның елеміздегі
халық санасына ықпал етуін
- Зерттеудің міндеті:
- саяси дискурс теориялық әдістемелік құрылымын анықтау
- әлеуметтік-ақпараттық парадигмалар аясындағы саяси дискурс түсінігін
ашықтау
- мемлекет пен халық арасындағы қатнастардағы саяси дискурс қызметі,
құрылымы және ерекшелігін көрсету
- саяси дискурстың БАҚ – құраладарындағы қызметін белгілеу
- БАҚ – тағы саяси дискурстың қоғамдық сананы монипуляциялаудағы рольін
көрсету
- Қазақстандық БАҚ саяси дискурс қызметіне таладу
- Қазақ басылымдарындағы саяси дискурс тақырыбына қатысты еңбектерге
талдау жасау сонымен қатар, қазақ басылымдарындағы еңбектердің қоғам
санасына қаншалықты әсер етіп, халықтың саяси сауатын оятуда
маңыздылығына сараптама жүргізу
- Зерттеу нысаны:
Қазақ басылымдарындағы саяси дискурстың қоғамдық санаға әсері мен оның
жазылу деңгейін саралу
- Зерттеу пәні:
Саяси дискурстың БАҚ және қазақ басылымдарындағы қызметін, сонымен
қатар саяси дискурстың ұйымдастырушылық принциптерін көрсету
- Алынатын нәтижелер:
- Қазақ басылымдарындағы саяси дискурс саяси мәдениеттің көрсеткіші атты
тақырыптағы магистірлік диссертациялық ғылыми жұмыс негізінен елімізде
саясаттанулық тұрғыдан алғанда тың тақырып болғандықтан алынатын
нәтижелер қомақты болмақ:
- Бірінші тарауда саяси дискурстың түсінігі, қызметі және еркешелігі
жіті баяндалады, сонымен қатар дискурсты ұйымдастыру тәсілдері яғни
тоталитарлық, авторитарлық және демократиялық тәсілдер
- Екіншіден БАҚ – қоғам санасына ықпалын саралай отырып, еліміздегі БАҚ
– тың қызметіне сараптама жүргізу, халықтың санасына ықпалын бақылау
- Үшіншіден БАҚ – тың негізгі тармағы ретінде яғни еліміздегі қазақ
тілді басылымдардағы саяси дискурс оның жазылу деңгейі, журналистік
этика және сол еңбектердің халық санасына, халықтың саяси мәдениетіне
қосатын функциясына сараптама жасау енді егемендігін алған еліміз
Қазақстан мемлекеті бүгінде біз БАҚ жоғарғы басшыларымыз, халық
жанашырлары айтып жүрген тіл, ұлттық саясат тақырыптарына да өз
септігін тігізетіні анық
Жұмыстың 3.3 тармағы қазақ баспасөзіндегі саяси дискурс мәселесіне
арналды. Кез келген ресми басылымда мәдениет, денсаулық сақтау, ғылым,
білім беру, спорт, өнер тақырыбымен салыстырғанда саяси мәселелер кеңінен
қамтылады. Өйткені қоғам өмірінің бүкіл тыныс-тіршілігі осы саяси ахуалға
тікелей байланысты болғандықтан ондағы барлық әлеуметтік т.б. қатынастар
саясат арқылы реттеліп отырады. Осымен байланысты күнделікті жаңалық
жаршысы газет бетінде де негізгі орын саяси дискурсқа беріледі. Сондықтан
да газетте айшықталатын барлық тақырыптардың ішінен саяси дискурсқа кеңірек
тоқталдық.
Қазақ баспасөзіне шолу жасағанда да саяси дискурсты құрайтын негізгі
ұғымдар – РR-мәтін мен манипуляцияға негізделген материалдар айрықша
көптігімен ерекшеленеді.
Ғылыми айналымға алғаш Зеллиг Харрис енгізген (1952) дискурстық
талдау термині бастапқыда жарнамаға қатысты қолданылған болатын. Кейіннен
ХХ ғасырдың 70-жылдары дискурстік талдауды дәстүрлі лингвистикамен
байланысты қараған американдық және еуропа ғалымдарының еңбектерінде
кеңінен жұмсала бастады. Ал 80-90-жылдары аталмыш мәселеге арналған алғашқы
іргелі еңбектер жарық көрді. Дискурс ұғымы тіл біліміндегі
антропоцентристік бағытты ұстанған көптеген арнаулы салалардың
(психолингвистика, социолингвистика, паралингвистика, нейролингвистика,
когнитивті лингвистика, прагмалингвистика т.б.) дербестенуіне байланысты
айрықша маңызға ие болды. Аталмыш салалардың іштей жіктелуімен бірге
интерграциясы осы дискурс ұғымының төңірегінде шоғырланды деуге болады.
Осымен байланысты әлі күнге дискурсқа берілген анықтамаларды аяқталған,
толыққанды, дәл деп санауға болмайды. Біздіңше, дискурсты прагматикалық
тұрғыдан талдағанда коммуникативтік ситуацияға және оған қатысушыларға
байланысты экстралингвистикалық, этномәдени факторлар сондай-ақ
коммуниканттардың мақсат-ниеттері басшылыққа алынуы тиіс. Қандай да бір
ақпаратты алғанда оқырман автордың сол мәтінді дайындаған сәттегі қиял-
дүниесін елестетуге тырысады. Басқаша айтқанда, дискурсты түсіну бөгде
адамның ойлау дүниесіне еріксіз және ерікті түрде ену деуге болады. Ал өз
кезегінде адресант сол дүниені керекті нұсқада жасау үшін тілдегі
семантиканың барлық мүмкіндіктерін пайдаланады.
Л.А.Кочетова дискурстың өзіндік ерекшеліктерін мынадай прагматикалық
белгілер көрсететінін айтады: мақсатты бағыттылығы айқын әлеуметтік әрекет;
ситуация шарттары (дискурсқа қатысушылар, ондағы рөлдер, коммуникативтік
өзара әрекеттестік сипаты т.б.); құндылықтар, стратегиялар, жанрлар. Сондай-
ақ мәтін және дискурс мәселесіне Н.Уәли, Э.Д.Сүлейменова, Г.Бүркітбаева,
З.Ерназарова, Ж.Кеншінбаева, Д.Әлкебаева, Г.Матжанова т.б. зерттеушілер әр
түрлі қырынан тоқталған.
Газет мәтініне қатысты алғанда дискурсты адресант – мәтін – адресат
үштағаны төңірегінде қарастырған жөн. Осы үштіктің қайсыбірі іске
қосылмаған жағдайда дискурс толық жүзеге асады дей алмаймыз. Бірінші және
екінші компоненттердің дискурсқа қатысуы міндетті, сөзсіз болатын нәрсе. Ал
үшінші компонент әрбір нақты дискурсқа түрліше деңгейде қатысады.
Басшылыққа алған осы қағидамызға сәйкес біз әрбір баспасөз материалын
дискурстық деңгейде қарауға тырыстық. Яғни кез келген материалға арқау
болған тақырыпты қағаз бетіне түсіргенге дейін автордың ой елегінен өткізуі
барысындағы нюанстарды болжап, кейін адресанттың прагматикалық ұстанымы
ұғымы аясына кіретін сәттерді ескере отырып, сол ойдың қандай тілдік және
бейтілдік құралдар арқылы өрнектелетініне, қалайша безендірілетініне дейін
мән берілді. Ал аталмыш үштағанның айрықша маңызды компоненті – адресатқа
қатысты зерттеуді мүмкіндігінше оқырмандар арасында жүргізген сауалнама,
диспуттар нәтижелеріне негіздеуге тырыстық. Аталмыш тәсілдерді қолдана
отырып қазіргі қазақ баспасөзінің қоғамдағы саяси дискурсты қалайша және
қандай дәрежеде айшықтайтынын анықтауға тырыстық.
I-тарау. Саяси дискурстың теориялық-методологиялық негізі.
1.1.Дискурс: этимология және ұғымды анықтаудың негізгі жолдары.
Саяси дискурс категориясын зерттеу екі дербес әлеуметтік сала, тіл мен
саясаттың онтологиялық өзара байланысын дәлелдеуді талап етеді. Аталаған
феноменді зеттеу саласы қанадай сараптамалық жоспарларды құрайды, пән
аралық терминге айналаған ұғымның теориялық қолданыс шекарасының кеңдігі
қаншалықты және оны практика жүзінде қаншалық қысқартуға болады? Бұл
сұрақтарға аталған категориялық комплексті құрайтын интерпретацияларды
салыстырмалы түрде сараптау нәтижесінде ғана жауап беруге мүмкіндік болады.
Сондықтан да, ең алдымен, дискурс терминінің жалпы нақты анықтамасы
болмағандықтан зерттеу терминнің түп-тамырын іздеуден бастағанымыз жөн
болады.
Белгілі голландиялық зерттеуші-лингвист Т.А.ван Дейктің айтуы бойынша,
дискурс ұғымы тіл, қоғам, идеология ұғымдары сияқты бұлыңғыр тиянақсыз
болып табылады. Біздің білуімізше, көбінесе түсініксіздеу, анықталуы қиын
ұғымдар кең таралып кетеді. Дискурс солардың бірі. Қазіргі таңда аталған
термин кең көлемде түсініктік қажеттіліктерге қызмет етеді. Дегенмен де,
бұл сөздің этимологиясын қарау ұғымның мәніне үңілуге мүмкіндік беріп қана
қоймай, сонымен қатар аталған категорияның интерпретациясы мен қолдану
аясына байланысты толықтырып, оған саяси терминнің тұрақты дәрежесін
береді.
Үлкен кеңістік энциклопедия және шетел сөздерінің қазіргі сөздігі
этимологиялық түрде дискурс терминінің мағынасын латын тіліндегі зат есім
discursus (пікір, ой, дәлел) сөзімен байланыстырады. Өз кезегінде,
постмодернизм энциклопедиясындағы Дискурс мақаласының авторлары
М.А.Можейко және О.С. Лепин оны ешқандай баламасыз латын тілінде етістік
discere - адасу сөзінен шығатынын айтады.
Аталған терминнің шығу тегі жайында әржақтылық Н.Белозерованың Дискурс
парадокстары атты мақаласында толық зерттелген. Ол мақалада латынның
discursus сөзінің алғашқы мағынасы іс-қимылдың кейбір түрлерімен
шектелетін: жай ғана жүгіруден басталып, әскердің қарсыласты жою
мақсатындағы арнайы екі жақты шабулдарын білдіретін. Н.Белозерова пікірі
бойынша, соңғы мағынасында жиі қолданылуы және оны салыстырмалы түрде аз
адамдардың айтуы бұл сөздің сол кезде әскери салаға жататын терминге
айналуына себепші болды. Бұдан әрі мақала авторының пайымдауынша, атаған
сөздің шығу тарихы тіл қызыметінің кейінгі кезеңдерінде, бірақ этностардың
қалыптасып үлгермеген шағында пайда болған, өйткені ол басым түрде ағылшын
және француз мақалаларында кездеседі. Оларда дискурс сөзі сөйлеу, ойлау,
тіпті шіркеулік уағыздар мағынасында қолданылады. Тек Эдмунд Спенсердің
(XVI ғасыр) поэмаларындағы жек қолданыста ғана ол өзінің әсери іс-қимыл
мағынасын сақтап, онда ұрыс процессін білдіреді. Бұндай семантикалық
кеңеюді зерттеу авторы сол кездері диологтың ерекше ережесімен құралатын
дискуссиялардың, сөз жарыстарының дамуымен байланыстырады.
Жүргізілген этимологиялық зерттеулер Н.Белозероваға сөздің қалыптасу
кезеңінің ерте сатысында әскери сайыс мағынасын сөз сайы мағынасы басып
кеткен, бірақ сөздің сайыс, ұрыс процессі, қарсыласты құрту мағынасындағы
ішкі формасы сақталып қалды деген тұжырымға келуге мүмкіндік берді.
Аталмыш терминнің шығу тегі жайлы сан алуан пікірлердің болуына әсер
еткен В.В.Мароши. Оның зерттеулері бойынша латынның discursus сөзі ары-
бері жүгіру, жан-жаққа жүгіру, жүгіру, қозғалыс, дөңгелек қозғалыс жасау,
үздіксіз тыным таппау, пәтуасыз жүгіру; кеңею, айырылысу; әңгіме, - сөйлесу
деген сияқты мағыналарды береді.
Біздің байқағанымыз, этимология симантикалық әртүрлілікті қамтамасыз
етті, яғни ұғым мағыналы көпқабатты болды деген сөз. Осыған байланысты XX
ғасырдың ортасында басталған оның терминалогизация процессі бірден бірнеше
бағытқа жол тартты. Осы диссертациялық зерттеулер шеңберінде дискурс
лингвистикалық терминінің қоғамдық ғылым саласына ену процесін бақылау
мүмкін болады. О.Толпыгынаның Дискурс түсінігі және қоғамдық ғылымдардағы
дискурсивті сараптама атты мақаласы осы процестің динамикасына арналған.
Дискурстық сараптаманың негізгі түп-тамырын мақала авторы құрылымдық
лингвистика шеңберінде және фармальды әдебиеттануда деп қарастырады.
Құрылымдық лингвистиканың шығу принциптері Ф.де Соссюрдің Жалпы
лингвистка курсы (1916 жылғы) еңбегінде қалыптасқан болатын. Ф де
Соссюрдің новациялық табысы сол, ол тілді өзінше жеке субцтанция ретінде
емес, құдайдың берген сийы ретінде емес, оны тек формальды қарам-қатынас
жүйесі ретінде қарастырады. Мағына мен мағына беруші арасындағы қарым-
қатынас әрқашанда бөлінбейтін, бір-біріне сүйенген деп қарастырылатын. Ф де
Соссюр басқаша жол ұсынды, ол кезде мағына мен мағына беруші арасындағы
өзара іс-әрекет мақсатсыз, шартты болып қана қалды (бұл құбылысты ол
белгінің туындысы деп атады). Мағына беруші мағынаның айтылымы болуы тума
байланысынан емес, тек тіл жүйесінің бөлшегі болғаннан ғана, ал бұл өз
кезегінде аталған құбылыстың кең тілді контексте жазуға мүмкіндік береді.
Дискурсты сараптаманың екінші (немесе параллельді) негізгі орыс
формалистерінің зерттеуі болды. Олардың зерттеуінің сфецификасы, дәстүрлі
әдебиетанушыларға қарағанда, акцентті шығарманың мәніне (оның идеялық
мағынасына) емес, текстің маңызды компоненттерін бөліп қарастыруға (олардың
табиғатына сараптама жасамай-ақ), бұлардың арасындағы байланысты анықтау
мен комбинациялық жолдарын ашуға қояды. Формалистер сюжеттің теориясын
зерттеді, математикалық әдістерді қолданып өлең жазудың заңдылықтарын,
ритиммен синтаксисті сараптады, дыбыстық қайталауларды Пушкин мен Лермантов
және тағы басқаларының өлең шығармаларының көлеміне анықтама жасады.
Лингвистикада дискурс котегориясы термин ретінде алғашқы рет
амарикандық ғалымның А. Харистің жарнама тіліне арналаған мақаласында 1952
жылы қолданылған болатын. Бірақ та 50-жылдардың ортасында - ақ термин
интенсивті түрде философия, әлеуметтану, одан кейін саясаттану ғылымдарында
қолданыла бастайды. Оның белсенді түрде пәнаралық таралуы, О.Толпыгинаның
пікірі бойынша, қоғамдық, сонымен бірге саяси өмірде тіл саласының
маңызының жоғарылауымен негізделген. Өткен ғасырдың ортасы әлемдегі
көптеген елдер үшін әлеуметтік қозғалыстар кезеңі болды, ал оларға тіл
проблематикасын ой елегінен өткізу тән болатын. Тіл бұндай кезеңдерде
әлеуметтік күштердің қолданыс саласына, күрес нысанына, басып алу, ие
болу, басқару, құрту құралына айналады. Ал бұқаралық коммуникация
құралының дамуымен ол әсер ету мен манипуляцияның көптеген жаңа
технологиялары негізделген шынайы қоғамдық күшке айналады.
Саясат өмірдің барлық негізгі салаларын басқаратын жалпы әлеуметтік
құбылыс ретінде әрқашанда мемлекеттік-азаматтық қатынастардың тұрақты
конструкциясын жасауға ұмтылады. Аталған құрылым, сонымен бірге, саяси
биліктің қолында бар ең жарамды құрал, тілдік қатынастар арқылы да іске
асырылады. А. А. Леонтьев: ... тілдік қатынастар арқылы араласу сананы
өзгертудің ең қарапайым және ең нәтижелі жолы болып табылады. Сөз мағынасы
арқылы (және басқа да тілдік белгілер арқылы) біз сөздің пәндік мәніне әсер
ете аламыз, яғни адамның затты немесе құбылысты қалай қабылдайтындығына
әсер ете аламыз,- деген болатын. Жеке адамдардың санасын өзгерту, жалпы
қоғамның санасын өзгерту терең концептуалды құрылымдарды өзгерту арқылы,
немесе әлемдік модель, сананы манипуляциялау ұтқыр саясаттың кепілі болып
табылады. Тіл идеологиялық концепцияның жол бастаушысы, ал ол өз кезегінде
мемлекетке қоғамдық дамудың белгілі бір кезеңінде өзінің қажеттігін
негіздеу және түсіндіру үшін қажет болады. М. Блокар Тіл әлеуметтік
биліктің құралы ретінде атты мақаласында былай деген болатын: Әрбір
тілдік элемент өте қиын және өте сезімтал құрал, онда тілді қолданған адам
ойнайды. Сондыктан да қабылдаушы жақта пайда болған түсінік сол құралды
колданған жіберуші жаққа байланнысты. Шынымен де осы тілдік компоненттерді
дұрыс қолдану ойыны және осыған байланысты процестер әрқашанда риторикада,
саяси демалогияда, сонымен бірге поэзияда пайдаланылады.
Жаңа эмпирикалық табыстардың көбеюінің нәтижесінде қоғамдық және
гуманитарлық ғылымда да тілге деген қатынаста өзгеріс жүреді. Дәстүрлі
тұрғыда тіл олар үшін шындықты игеру жолында пайда болған мәдениеттің
нәтижесі болды, іс-әрекеттің координаторы, ата-бабадан қалған білім мен
тәжірибенің трансляторы, яғни мәдениеттің нысаны, сонымен бірге саяси
мәдениеттің нысаны. Ал кейініректе басқаша көзқарас пайда бола бастады,
енді тіл мәдени жеміс қана емес, саяси мәдениеттің шарты, оның құралы,
ендігіде оған ғана әсер етіп қоймай, керісінше іс-әрекеттер, ол әсер етіп,
қоршаған ортаны құратын болды, яғни саяси мәдениеттің субъектісіне айналды.
Осы көзқарастың қалыптасуына, нығаюына көбінде өткен ғасырдың
ортасында пайда болған структурализм мен философиялық бағыт әсер етті.
Структуралисттердің көзқарасы бойынша ғылыми сараптамадан кез-келген бір
жүйенің қызметі емес, оның ішкі қатыныстары мен заңдылықтары емес,
құрылымдық элементтер жиынтығы өту керек. Адамның тілі мен психикасы,
мәдениет пен социум әрқалай бірігіп, құралған бір ғана элементтер
жиынтығынан тұрады. Бұл әмбебап элементтер неше түрлі символдар болып
табылады. Аталған жүйелердің барлығы әрқашан өзара іс-қимылда болады, олар
бір-біріне әсер етеді, бірін-бірі қалыптастырады. Осындай жағдайда
зерттеудің мақсаты бір дәрежедегі құрылымдық элементтерді анықтау және жан-
жақты сараптау, содан кейін қолдағы мәліметтермен келесі дәрежедегі
жүйелерді түсіндіруде қолдану.
Тілдің құрылымдық функциялары идеясы даму жолына түсіп,
постмодернисттер шығармашылығының негізіне айналды (М. Фуко, Ю. Хабермас,
Ж. Деррида, Ж. Бодрийар және т. б.). Егер құрылымдық негізде тіл бір
уақытта жүйе аралық іс-әрекеттің объектісі мен субъектісі болса,
постмодернистік философияда тіл қоршаған әлем туралы түсінік
қалыптастыратын тек субъект ретінде қарастырылады.
Постмодернистік көзқарас өкілдері шындыкты зерттеп, түсіндіріп бере
салатын барлығына бір және жалпы образдың жоқтығын дәлелдеуде.
Постмодернисттердің пікірі бойынша, шындық – ол әлеуметтік конструкт.
Қоршаған әлем адамдардың сенімі мен мінез-құлықтарына байланысты жасалады.
Идеяның таралуына қарай адамдар оған сеніп, сәйкестене бастайды. Әлеуметтік
бақылаудың тәртіптеріне, нормаларына, институттарына, механизмдеріне мықты
бекітілген идеялар осылайша шындықты айқындайды.
Жеке түсініктерді құрауда және оларды тәржімалауда тіл негізгі
механизм, сондықтан тілді зерттеу постмодернисттер үшін ғылымның басты
мақсаты болды. Постмодернисттердің тағы бір жетістіктерінің бірі – соңғы
онжылдықтарда интелектуалды кеңістіктің қасиетін өзгерту болды.
Постмодернисттік философия мен ғылымды бір-біріне қатар салыстырып қана
қоймайды, олардың трансшекаралық пен трансдисциплинарлығын қамтамасыз
етеді.
Осы зерттеу контекстінде соңғы кезде әлемдік интелектуалдық кеңістікте
кең таралған және осыған байланысты таза лингвистикадан шығып кеткен
кейбір бағыттарға үлкен мән берілу керек. Маңызды авторлық мектептерде
белгілі спецификасы бар, бірақ жалпы әлеуметтік-каммуникативтік парадигмада
біріккен әлеуметтік қабат пен мәдениеттің тілдік қабаты арасындағы қатынас
проблематикасы кең аудиторияның үлкен қызығушылығын тудыруда.
Мысалы, француз постмодернизмнің негізін қалаушылардың бірі Мишель
Фуконың концепциясы шындықты қабылдау құралы күнделікті адамадардың тілдік
практикасы болып табылады деген тұжырымға сүйенген. Оның барысында тек
әлемді игеру, тану ғана болмайды, сонымен бірге танудың ережесі,
таныстырудың ережесі құралады және соған сәйкес ой құрылымы да қалыптасады.
Осыған байланысты дискурсивті құбылыстар да маңызды басқа ортада орын мен
уақытқа не: мысалы, коммуникативті, әлеуметтік, мәдени, тұлғаралық,
идеологиялық, психикалық рольдерді ойнайтын әлеуметтік-психикалық адамдық
кеңістікте. Осылайша, Фуко бойынша дискурс коммуникативтік жағдайда енген
және де арнайы әлеуметтік мазмұнға ие болған сөйлеу болып табылады.
Лингво-әлеуметтік бағыт қазіргі ресейлік зерттеушілер арасында да кең
тараған Н.Артунованың афаристік пікірі бойынша, дискурс – өмірге еніп
кеткен сөз. Осы бағытқа сәйкес, дискурстар типологиясы білім берудегі
критерилермен, білімнің ерекше түрлерін салыстырумен (діни, педогогикалық,
іскерлік және т.б. дискурстар ерекшеленеді) байланысты. Аталған
зерттеулердің специкасы – дәстүрлі түсініктегі тіл стилі мен даралығын
анықтауға ұмтылу.
Қазіргі таңда осылайша танылған дискурс термині (туынды және оны жиі
алмастыратын, Фуко ылғи да қолданған дискурсивті тәжірибе термині) сөйлеу
әдісін суреттейді және міндетті түрде қандай немесе кімнің деген
анықтамаларға ие, өйткені зерттеушілерді жалпы дискурс емес, оның
параметрлеріне байланысты түрлері қызықтырады. Мысалы, олардың таза тілдік
еркеше қасиеттері, стилистикалық спецификасы (көбінесе тенденциялардың
сонымен және тілдік құралды қолданысымен анықталады), сонымен бірге
тақырыптың спесификасы, көндіру жүйесі, талқылау әдістері және т.б. болуы
мүмкін. Аталған түсінікті дискурс – бұл стилистикалық специфика және оған
қоса оның артында тұрған идеология. Яғни дискурс түсінігінің астында
әлеуметтік немесе идеологиялық позициясы негізінде шексіз көп сөз
тіркестерінің шекті жүйедегі мағына түсіндіріледі (мысалы; буддистік
дискурс, тоталитарлы дискурс, Джордж Буштың дискурсы). Оған қоса сөйлеу
әдісі көбінесе дискурстың заттық саласын құрап, анықтай отырып, оған сәйкес
әлеуметтік институтты да құрып анықтайды. Бұл да дискурс әлемді
сипаттамайды, оны құрайды деген Фуконың парадигмасына сәйкес келеді.
Қандай және кімнің анықтамысын дискурс әлеуметтік іс-қимылдың
коммуникативті субъектісі ретінде қарастыра алады. Бұл субъекті нақты,
топтық немесе тіпті абстрактілі болуы мүмкін: мысалы, зорлық дискурсы сөз
тіркесін қолдана отырып, коммуникативті формадағы тіл зорлығы деген сөз
тіркестеріндей абтрактілі мағына беруі мүмкін.
1.2. Саяси дискурстың функциясы, ерекшелігі және құрылымы
Өзінің Саяси ғылым жұрналына берген сұхбатында тіл философиясы және
семиотика саласындағы белгілі маман, академик Ю.Степанов дискурс идеясының
өзін атақты испан мәдениеттанушысы Сальвадор де Мадарьяганың саяси
көзқарасы бойынша қарастыруға шақырады. Өз кезегінде, саяси дискурс
теориясы саласында алғашқы мақсатты түрде зерттеулерді XX ғасырдың 50-
жылдарында Кембридж және Оксфордтың философия мектептерінің өкілдері
бастаған болатын. Олар қоғамдық ойдың лингвистикалық контекстін сараптайтын
болған. 70-жылдары дискурс термині саяси процестерді сараптау кезінде кең
қолдана бастады, 80-жылдары дискурстарды сараптауға байланысты семиотикалық
зерттеулер орталығы пайда болады.
Саяси саладағы дискурсқа деген бұндай қызығушылықты заңдалық деп
қарастыруға болады, өйткені саясаттың еркешелігі, басқа адамның
қайраткерлік салаларына қарағанда, дискурсивті қасиетіне тікелей
байланысты: көптеген саяси іс-қимылдар табиғатынан тілдік іс-қимылдар болып
табылады. Алайда саяси дискурстың сөйлеу әрекеті дискурсына қарағанда
кеңірек екендігін мойындау керек, өйткені оған үнсіз символдық іс-әрекеттер
мен рәсімдер де жатады. Өз кезегінде, егер саясатты адамдардың мақсатқа
жету жолындағы іс-әрекеті мен өздерінің үлгілерін іске асыруы деп
қарастырсақ, онда коммуникативті нәтижеге жетудің өзі тілдің ішкі саясаты
болып табылады. Саяси дискурстың генетикалық табиғатын анықтауға ұмтыла
отырып, М.Ильин дискурс кең мағынада – семиотикалық, ал тар мағынада -
саяси, - деген тұжырымға келді.
Саяси дискурс туралы қазіргі көптеген зерттеулер кең таралған тілдің
саяси санаға әсері гипотезасына негізделген: адам санасы коммуникация
жүйесі негізінде іске асады, осы жүйелер олардың концептуалды әлемін
бейнелеп қана қоймай, сонымен бірге билік құрылымын немесе оған байланысты
әлеуметтік әлемді құрап беретін болады. Сонымен қатар концептуалды және
әлеуметтік әлемдер бір-біріне контекст болып табылады. Аталған гипотеза
Дж.Оруэлдың шығармаларында кең таралған болатын. Өзінің испан тіліндегі
репортаждарында, одан кейін 1984 деген атақты романында, ең бастысы,
ағылшын тіліндегі мақалаларында Оруэл тіл мен саясаттың өзара әрекеттерінің
маңызды заңдылықтарын айқындаған болатын. Ол жаңа тіл деп аталатын
концепциясын ұсынған болатын – саяси іс-қимылдарды бақылауға мүмкіндік
беретін дискурстың ерекше түрі: Оруэл бойынша, саяси басшылық тілдің
мүмкіндіктерін шектейтін болса, ойлау процесінің мүмкіндіктері де тарылады:
Егер ойдағы қылмыстар мүмкін емес болса, оны сырқа шығаратын сөз де
болмайды. Революция тек тіл кемелденген уақытта тоқтайды. Бұл жерде жаңа
тілдің мақсаты ерекше ойлау мен көзқарастың ерекшелігін сыртқа шығармай қою
емес, тек саяси басшылық бойынша дұрыс емес ойлау қабілетін болдырмау.
Саяси дискурс бойынша көптеген қазіргі заманғы зерттеулер, мейлі
шетелдік, мейлі отандық, аталған категорияның мазмұны мен мәнін анықтауда
ғылыми бағыттың көптеген түрлерін көрсетуде. Олардың кең таралғандарына
алдыңғы тарауда қысқаша мәлімет бере кеткендігімізден, ендігі кезекте біз
саяси дискурсты тек әлеуметтік-ақпараттық жол деген негізгі бағыт қылып
алып, оны әлеуметтік шындық ретінде саралап, саяси субъектілердің жалпы
ортақ мақсатын анықтайтын және көптеген позицияларды біріктіруге мүмкіндігі
бар екендігін ескере отырып, саяси коммуникацияның бағыты ретінде де
қарастырамыз. Саяси дискурстың саяси мәдениеттің тілдік қатысы мен
әлеуметтік шындықтың саяси қабатының қорытпасы екендігін ескерсек, онда
оны келесі құрылымда көрсетуге болады:
1-семантикалық дәрежес (басқаша – тілдік – құрылымдық, лексика-
грамматикалық). Бұл бірліктері сөз болып табылатын, грамматикалық-
парадигмалық, семантика-синтаксистік және ассоциативті қатынастқа түсетін
тілдің дәрежесі.
2-когнетивті дәреже (басқаша – тезаурус, мағыналар мен құндылықтар
иерархиясы, құндылықтар ориентациясы, әлемнің бейнесі, білім жүйесі,
дүниетаным). Бұл интелект пен бейсаналық дәрежесі, оған дүниетанымдық
белгілер мен идеологиялық стереотивтер жатады.
3-прагматикалық дәреже (басқаша – мотивациялық, мақсаттық). Бұл
қайраткерлік дәрежесі. Оның бірліктері қайраткерлік коммуникативті
қажеттіліктер (мотивтер – орнатулар - мақсаттар), сөйлеу мотиві,
коммуникативті жағдайлар, коммуникативті рольдер, сөйлеу саласы.
Дискурстың тіл формасының, мағынасының және іс-қимылдық айрықша
бірлігі екендігін ескере отырып, саяси дискурсты сараптау кезінде оның
интенционалдылық критериі бойынша біріккен когнитивті және қайраткерлігін
ескерген жөн болады. Өйткені ол жабық және интенционалды емес мағыналарын
тауып беруге көмектеседі: ...ойшылдың мінсіз, таза ақиқатты ізддеуі бір
бөлек және қоршаған адамдарды алдауға тырысуы бір бөлек, өзіне қарағандарға
қарап сөйлегені бір бөлек және жалпы халыққа қарап сөйлегені бір бөлек,
оның еркін жазғандығы мен цензураға бағынышты болғандығы екі түрлі нәрсе,
ойына билік құрғандығы мен өз ойынан шатасуы да өзгеше нәрселер. Мағына осы
бағыттардан еркін риторикалық бағыт пен дискурсивті іс-қимылға тікелей
байланысты.
Саяси дискурстың басқа әлеуметтік коммуникациялық сала дискурстарымен
(діни, заңдылық, білім беру) салыстырғанда ерекшелігі неде? Саяси
дискурстың келесі белгілерін атап өтуге болады:
1. Биліктік қатынас тематикалық доминант б.т. Басқа тақырыптың барлығы
жанрлық және стильдік түрлеріне байланысты тек айқындап немесе
өзгеріп отырады. Алайда саяси билік жүйе астындағы жүйе емес,
оның өзгеше қасиеті бар, сондықтан жалпы жүйені басқарады. Саяси
дискурс немесе биліктегі дискурс қоғамдық өмір тәртіптеріне қатысты
болғандықтан бірітіруші қасиетке ие.
2. Дискурсқа қатысушылар үшін мақсаттылық процесін қамтамасыз етуге
негізделген саяси идеялар мен принциптер көрсетілген мазмұнда
толықтырулар көбінесе осы идеялар мен принциптер тірек болушы
концепттердің рольін ойнайды.
3. Саяси режимге тәуелді қасиеттілік мінездемелер мен дискурсты
ұйымдастыру жолдары, осының ішінде таалған коммуникация түрлері
болады. Осы көзқарас пен қарағанда дискурстың демократиялық және
антидемократиялық түрлерінің өзгешелігін, сонымен қатар аралас
модельдер туралы айтуға болады.
4. Саяси текстердің символдық табиғаты, оған саяси құбылыстардың
біліктік мағыналары кіреді. Соңғылары мифологиялық образдарды,
фреймдерді қолдану арқылы, саясат әлемін идеология ретінде қабылдау
арқылы, сонымен қатар жарнамалық технологиялар арқылы қалыптасады.
Саяси тектердің символдық толықтығы арқылы адам өзін саяси автор
ретінде қарастырып, саяси кеңістіктегі белгілі бір функцияларды
игеруге мүмкіндік алады. Құрылған символдық танымдар адамға
әлеуметтік мәселелерді саяси деп қабылдауға, бағалауға және
талқылауға, саяси категорияларда ойлануға, қарсылас пен одақтасты
ажыратуға мүмкіндік береді.
5. Массалық адресаттың басым болуы. Коммуникацияның аталған түрінің
негізгі векторлары институт – институт, институт өкілі – институт
өкілі, институт өкілі азаматтар, азаматтар – институт. Саяси
коммуникация басқаларына қарағанда ұжымдық сөйлеуші мен ұжымдық
тыңдаушыға ие (Г.Поченцов). Сөйлеушінің ұжымдық болатын себебі,
онда қоғамдық институттар тұр, яғни олардың текстері ұжымдық
редакторлеуге жатады. Ал тыңдаушының ұжымдық болатын себебі
массалық коммуникация жағдайында адресат тек өзі үшін ғана
еместігін түсінеді.
Саяси дискурстың институционалды табиғаты мәселесіне келгенде екі
бағыт бар екендігін атап өткен жөн. Қысқа түсінікте алғанда саяси
дискурс сөйлесудің интитуционалды формасымен шектелеі. Кең бағыты
саясатты анықтауда екі дәрежеге тіреледі. Біріншісінде саясат
белгілі бір елде немесе еледер қатынасқан әлемде экономикалық
ресустар мен билікті бөлуге бағытталған іс–әрекеттер жиынтығы
ретінде анықталады. Саясаттың екінші дәрежесі – тұлғалық, оның өзі
бағытты көрсетеді, онда бірінші дәреже жеке санада айшықталады,
тұлғада, отбасында адамдар қарым–қатынасында арнайы қызыметте,
сонымен бірге адамның өнер мен әдебиет шығармаларын қабылдауда
көрініс табады. Сәйкесінше, бірінші дәреже сөйлесудің
институционалды формалары мен көрінген, екіншісі – институтционалды
емес (саяси өсектер саясаткерлердің мемуаруарлары, лозунгтері
пайдалану).
Қоғамда рассизмнің шығуы мен көрініс табу процесін сараптай келе
Т.А.ван Дейк дискурстың келесі дәрежелерін көрсетеді:
– күнделікті коммуникацияны көрсететін сөйлеу дәрежесі: өсектер,
анегдодтар, талқылаулар және т.б. Автордың пікірі бойынша, дискурстың
аталған дәрежесі әр түрлі этникалық топтардың қабылдауының моделі мен
схемасын анықтайды. Ол болжанған қауіптерден топтық формада
қорғану, топтық ауызбіршіліктің белгісі боп табылады.
– ресми дискурс, билік ирерархиясының әрбір сатысында құрылып, саны аз
ұлттарға кері (кейде жасырын) қатынас күйінде және оларға деген
дискриминацияға жол беру күйінде көрінеді. Бұл жағдайда дискурстың
ішкі көріністері ауызша формада болса – митингтер, парламенттік пікір
айтыстар және т.б, ал жазбаша форма қаулы, ереже, нұсқау және басқа
ресми текстер түрінде болады.
– Бұқаралық ақпарат құралдары шығарған дискурс ол әртүрлі топтар мен
әлеуметтік интитуттар арасындағы коммуникация процесінде үлкен рольге
ие. Олар идеологияны шығару мен таратуда маңызды фактор болып
табылады.
6. Массмедия факторының жанамалығы. Зерттеушілердің пайымдауы бойынша,
қазіргі кезде саяси кеңістікте көзге ұрып тұрған даму тенденциясы саяси
процесстердің БАҚ – тың символикалық кеңістігіне көшуі болып табылады:
...саяси өмірдегі барлық оқиғалар тек символикалық кеңістікте өмір сүруі
заңдылыққа айналды, ол онда көрінбегендері оқиға емес болып шықты. Бұл
тенденцияны олар саясаттың медиатизациясы деп көрсетті. Оның
контекстінде саяси дискурс қазіргі таңда коммуникативті статусқа тек оның
медиякеңістікте ұйымдастырылғанына байланысты ие болады. П.Далгреннің
айтуы бойынша саясат қоғамдық өмірдің арнайы саласы, сондықтан ол нақты
мемлекеттік шешімдер қабылдауға қатынасы бар медия өкілдерімен
қоян–қолтық араласуға мәжбүр.
БАҚ дискурста келесі фунукционалдық нұсқаларда медиятор болады:
ретротранцлятор, жүргізуші конферанцы, сұхбатшы, жалған баяндаушы,
баянаушы.
7. Жасандылық, алдыңғы фактормен негізделген. Саяси дискурстың негізі болып
қызмет ететін, жиі медияланған оқиғалар, күшейтпелі райда айтылған
оқиғалар аталып, дискурсты саяси шоу шеңберіне ауыстырады. Көп жағдайда
саяси өлімді білдіретін БАҚ – тағы тыныштықты бұзып және сол магиялық
ортаға кіру үшін саяси кеңістікте газеттердің бірінші бетіне лайық оқуға
деп қарастырылатын оқиғаны көркем суретпен жеткізу үрдісі бар, – деп
жазады француз социологы П.Шампань. Сонымен бірге, көптеген саясаткерлер
үшін қоғам алдында медиа жүргізуші ретінде жұмыс істеу қажеттілігі
қоғамда тартымды имидж қалыптастыру мақсатында әртүрлі сөйлеу
стратегиясымен тактикасын жасауды мәжбүр етеді, ал ол өз кезегінде саяси
дискурсқа арнайы жасандылық колоритін қосатындығы сөзсіз.
8. Саясат тілінің ерекшелігі қозғалмалық, күнделікті шындықт көрсетумен
және саяси жағдайдың өзгермелігімен негізделген, эмоционалдық, әлеуметтік
ауызбіршілікіті бұзуға қабілетті, федеистикалық, саяси дискурстың
ирроционалдылығының көрініс беру маңыздылын байқатады. Оған қоса, саяси
лекси мақсатында терминологиялық ол таза саяси емес, қарапайым тілдік
белгілерді қарапаыйым тілдегідей ылғи қолдана бермейді.
Жоғарыдағыларды қорыта келіп, біз саяси дискурсты индивидтер,топтар
арасына, сонымен қатар саяси мақсатқа жету үшін қоғамдық институттар
арқылы бір–біріне саяси идея, идеология, прициптер, бағалар, пікірлер
бойынша біріккен әлеуметтік арасына ақпараттық–коммуникативті әсер
ететін саяси субъектілердің ментальдылығын көрсетуші деп анықтаймыз.
Саяси дискурстың негізгі мақсаты саясатты мағыналы ұйымдастыру
болғандықтан (ең алдымен саяси процесстер және олардың жекелеген
қатысушылармен саяси бағыттарын), саяси дискурстың негізгі қызметтері
мыналар:
– ақпараттық (биліке деген қатынасты көрсететін саяси іс–қимылдар
арқылы іске асады);
– коммуникативті (дискурсқа қатысушылар арасында интерсубъективті
қатынастар құру арқылы іске асады);
– диагностикалық (саяси қақтығыстарды анықтау арқылы іске асады);
– әлеуметтендіру және идентификациялау (дискурсқа қатысушылардың білім
жүйесі, нормалар, құндылықтарды игеру және осыған байланысты саяси
қатынастар жүйесінде орынды анықтау арқылы іске асады);
– диференциондық (агоналдылықты анықтау арқылы іске асады);
– интерпретациондық (әлеуметтік мәселелер статусын игеру арқылы іске
асады);
– интеграциялық (конценссусты орнату, саяси процесске қатысушылар
қатынасын үйлестіру арқылы іске асады);
– мақсаттандыру (мақсатты анықтау және әлеуметтендіру, оны орындауға
мүдделі субъектілерге жеткізу арқылы іске асады);
– жаңа мағыналардың шығуы (дискурстың полилогикалық формаларын
ұйымдастыру арқылы іске асады);
– реттеушілік(саяси дискурстың манипуляцияны белсінді қолдану
арқылыіске асады объект өз бетімен құрғанда сәйкес келе бермейтін
мақсаттар, ниет–тілектерді психикаға жабық түрде енгізумен болатын
психологиялық әсер етудің ерекше түрі);
Бақылаушы(саяси текстерді сараптау арқылы іске асады);
Зерттеушілерің пайымдауынша,саяси дискурс–тілдік бақылау факторының
таза түрі... Сондықтан да саяси дискурсты байқау үшін алынған тас
ретінде қолданғанда әртүрлі ұйымдарда мәдени құндылықтар қалай
жасалатындығын, әлем бейнесінің қандай тілдік элементтері сөйлеушілердің
саналы сөйлеу стратегиясынан тыс қалатындығын, әрбір тілдік ұжымға тән
концептуалды әлем бейнесі құрылатындығын түсінуге болады.
Саяси дискурстың жоғарыда жасалған анықтамасы бойынша, біз оның,
біріншіден, қиын коммуникативті құбылыс екендігіне, екіншіден, мақсатты
түрдегі әлеуметтік әрекет екендігіне, үшіншіден, оның қатысушыларының
субъективті психологиясын көрсететіндігіне және төртіншіден, білім беру
және жаңа білім жасаумен байланысты болғандықтан, когнетивті процесс
екендігіне баса назар аударамыз. Коммуникацияның аталған түрінің
процесінде объекті бейнелеу ғана болмайды, сонымен бірге оны құру да
жүреді.
Айтылғанның барлығын қорыта келе, біз айқындаған саяси дискурстың
функциясы, ерекшелігі мен құрылымы және әлеуметтік ақпараттандыру бойынша
берілген категория анықтамасы ақпараттық процестер зерттеуінде
атрибутивті және функционалды концепцияларды біріктіретін ақпарат
теориясы мен бейнелеу теориясының өзара толықтыруларына нұсқайды.
Әлеуметтік ақпараттандыру бейнелеу теориясына сүйенеді, себебі ол
ақпараттық процестерді айқындайтын маңызды фактор болып табылады.
Бейнелеу процесінің бастапқы және соңғы түйіні ретінде ақпаратты жңберу
және кодтары баламасы арқылы жетуге болатын нәтиженің нақты әрі бірдей
балама ұсынылады. Бұндай алдын–ала бейнелеудің негізгі принциптері деп
функционалды жүйелер теориясыныі авторы П. К. Анохин белсенді өзін–өзі
ұйымдастырушылықты, барлық процестердің мақсаттылығын, қоршаған ортамен
ақпараттық белгімен алмасуы, адаптация және бейімделу,
коммуникативтілікті айтады.Саяси дискурс қоғамдық өмірдің әртүрлі
салаларында болып жатқан процестерді көрсете отырып, көптеген саяси,
идиологиялық және экономикалық модельдердің, барлық әлеуметтік салалардың
элементтерін жаңа мағынаға біріктірумен айналысады. Саясатты
ұйымдасдастыру мағынасы тікелей саяси билікті іске асыру және ұйымдастыру
түріне, яғни билік жүргізуші саяси режимге байланысты. Саяси режим барлық
саяси күштердің өзара күрес және қарым-қатынас нәтижесінде құрылған,
қоғамның нәтижелік саяси жағдайын сипаттайды. Саяси режимді жүргізудің 2
жолы бар: заңдылық, формалдылық нормаларға және мемлекеттік
институттардың билікке жіберу ережереліне негізделген және әлеуметтік
кеңейтілген факторларды талдауға негізделген – жеке тұлғаның қоғамдағы
орнын мемлекеттік институттардың қолданатын әдістемелері мен құралдарының
сипаттамасыоақпараттықл на дейін, бұл арқылы қоғамның саяси өмірінің
сапасы анықталады. Бұл құрамдастардың жиынтығы саяси режимді жасайды,
Ф.Бенетоның ойы бой бойынша негізгі айнымалы саясаттың түсінігі оның
әлемін реттейтін ең жақсы әдіс (саяси элита немесе саяси жүйе
котегориясына қарағанда): Режим заңдардан тұрады, сондай-ақ іс-
әрекеттерден ол басшылардың билікті жүзеге асыратын әдістерінен жырақ
кетпейді, қысқасы азаматтар – бұл ең бастысы.
Шартты түрде, жеке тұлғаның бостандығының мүмкін деңгейлерін,
поляризациясын есепке ала отырып, зерттеушілер саяси режимдерді
демократиялық, антидемократиялық деп бөледі. Нақты режимнің 3 түрін атап
көрсетуге болады: тоталитарлық, авторитарлық және демократиялық режимдер.
Кейбір қоғамтанушылардың ұсынуы бойынша авторитарлық режимді аралық немес
ауыспалы деп есептеуге болады.
А.Панариннің жазуы бойынша, саясат бір жағынан топтық мақсаттар мен
қызығушылықтардың артынан түсу әдісі, ал басқа жағынан – жалпы қоғамдық
өздігінен анықтау жүйесінде жекелііктен топтылыққа, топтылықтан жалпы
ұлттыққа сәйкес спецификалық мақсаттарды интеграциялау әдісі, ал тиімді
саяси жүйе ұлттың әлеуметтік тапсырыстарын саяси технологияға оны
тәжірибе жүзінде іске асыру үшін өңдеу механизмін ұсынады. Дискурсты
комуникацияның маңыздылық мақсаттығы саяси жүйенің негізгі функциясына
негізделеді, яғни қоғам алдында оны басқарушы әлеуметтік күштердің алдына
қоятын, мақсаттарға жету үшін ресурстарды мобилизациялау. Бірақ саяси
жүйе өзі қызмет атқаратын қоғамды біріктіріп, интегративті функцияны да
атқарады. Сәйкесінше билік етудің қандай да бір әдістемесінде – саяси
режимде – аталмыш функцияны орындау үшін саяси дискурсты ұйымдастырудың
формалары қолданылады.
Саяси каммуникавистика облысының маманы А.Соловьев қандай да бір
мақсаттар (идеалар, пікірлер, идеологиялар) бойынша хабарламалармен
мақсатты алмасу сияқты саяси дискурстарды анықтай отырып, дискуртарды
ұйымдастыру әдістерін маркентингтік және маркетингтік емес деп бөледі.
Автордың ойынша, маркетингтік емес әдістер реципиенттің ақпарттық
қажеттілігіне байланысты емес, басқа көптеген саясат саласында кеңістікті
уақытты параметерлерге байланысты әсер етеді. Мұндай ақпараттандыру және
саяси контактілерді ұйымдастыру әдістемесінде сәйкес акторлар арасында
қарым-қатынас каналдары өзі қажет тұтқан уақытпен комуникатор пайдасы
негізінде қалыптасады. Автор саяси дискурсты ұйымдастырудың маркетингтік
емес әдістемесіне үгіттеуді, пропаганданы және саяси ақпаратты кейбір
формада өңдеуді және алмастыруды жатқызады.
Аталмыш классификацияда маркетингтік әдістемеге ақпараттық алмасудың
және саяси акторлардың ойластырылған байланыстарын қалыптастырудың
жолдары, егер реципентке ақпаратты ұсыну оның қажеттіліктеріне
ерекшеліктеріне және оның саяси билік кеңістігіндегі орнына сәйкес
орындалған жағдайда жатқызылады. А.Соловьев жариялылық дискурсты
ұйымдастырудың негізгі түрлеріне саяси жарнаманы, ақпараттық лоббизм мен
ақпараттық ланкестікті жатқызуға болады. Әлеуметтік ақпараттану
тұрғысынан қарағанда, дискурсты ұйымдастырудың маркетингтік емес әдісі
әлеуметте ақпараттық-коммуникациялық қарым-қатынастың классикалық
парадигмасына сәйкес келеді. Аталмыш қарым-қатнастар субъект-объектті
сипатта болады және кері байланыс каналдары болмайды.
Өз кезегінде саяси дискурсты ұйымдастырудың маркетингтік әдісі
классикалық емес парадигма заңдарымен құрылады және қарым-қатынастың
субъект-сибъект сипатына негізделеді. Кері байланыс каналдары болады,
бірақ осы каналдар көмегімен құрылатын субъектілер арысындағы қатынас
мазмұны айқын көрінетін манипулятивті сипатта болатын қабілеті бар.
Тоталитарлық режим (тоталитаризм) – қоғам өмірінің барлық саласын
толық қамтыған (тотарлық) мемлекеттік бақылау сипаттамасында, қоғамның
мемлекеттік – саяси құрылымы. Саяси лексиконға бұл терминді италяндық
фашизм идеологы Дж.Джениля енгізген, ол адамды мемлекетке тоталды
(толығымен бағынуға және саяси тарихта жоғалып кетуге шақырды.
Ғалымдардың тоталитаризм белгілерін анықтауда америкалық саясаттанушы
К.Фридрих және З.Бзежинский ұсынған, өзіне негізгі алты сипаттаманы
қосатын модель танымдылыққа ие:
- орталықтандырылған басшылық және экономиканы басқару;
- әлеуметтік салада және тұлғаның іс-әрекетін жалпылама түрде бақылау;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.Саяси дискурсты зерттеудің теориялық-методологиялық негізі
1.1. Дискурс: этимология және ұғымды анықтаудың негізгі жолдары.
1.2. Саяси дискурстың функциясы, ерекшелігі және құрылымы
2.Бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамдық санаға әсері
2.1. Бұқаралық ақпарат құралдарының саяси қызметі
2.2. Бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамдық пікірді қалыптастырудағы рольі
3.Қазақ басылымдарындағы саяси дискурс
3.1. Қазақ басылымдарындағы PR саяси дискурстың көрінісі
3.2. Қазақ басылымдарындағы саяси дискурс жайлы тақырыптардың жазылу
деңгейі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
- Магистрлік диссертацияның өзектілігі.
Саясат теориясында мәдениет ұғымы бар. Қандай да азаматтық қоғамға
ұмтылған демократиялық мемлекет үшін саяси мәдениет басты мәселе болып
табылады. Сондай-ақ әлемдік қауымдастықтағы көптеген беделді ұйымдарға
мүше, әлемдегі бірден-бір беделді ұйым Еуропалық Қауымдастық және
Ынтымақтастық Ұйымына төраға болып келе жатқан Қазақстан мемлекеті үшін
де оның маңызы ерекше болып табылары анық. Саяси мәдениетті бірден бір
қалыптастырудың құралы ол БАҚ саяси дискурс мәлеселесі деп атасақ
қателеспейміз. Өйткені саяси дискурс қоғамдық пікірдің жиынтығы ғана
емес, қоғамдағы саяси мәселелерге байланысты пікірталастың жиынтығы.
Сондай-ақ саяси дискурс тақырыбы еліміздің ғылым саласында әлі толық
зерттелмеген тың тақырып.
Бүгінгі таңда яғни 21 ғасыр ақпараттық қоғамда БАҚ орны ерекше. БАҚ
бүгінде саясаттың ажырамас бір бөлігіне айналды. Себебі саясат –
мемлекетті басқаруға байланысты іс-әрекеттердің жиынтығы болса, ал БАҚ
сол іс-әрекеттерді жариялауға, түсіндіруге, қарсы шығуға арналған ақпарат
ағымын қамтамасыз етеді.
Саяси дискурс БАҚ арқылы көрініп, қоғамдық санаға әсер ететін құбылыс.
БАҚ саяси дискурстың қоғамдық сананы манипуляциялаудағы рөлін анықтау
және еліміздің БАҚ құралдарының қызметін, оның қоғамдық санаға ықпалын
ашықтау бүгінде өзекті болары анық. БАҚ тың бірнеше құрылымдық бөліктерін
атасақ яғни, телекөрсетілім, радио, интернет және басылымдар. Біздің
зерттеу тақырыбымыз сол БАҚ құрылымындағы қазақ басылымдарына арналады.
Бүгінде еліміздегі қазақ басылымдарындағы саяси дискурс мәселесімен әлі
күнге дерлік ешкім айналыспаған. Яғни еліміздегі басылымдарындағы саяси
әңгімелердің жазылу деңгейі оның қоғамдық санаға ықпалы мен еліміздің
саяси мәдениет деңгейіне қосар үлесі қандай деген басты сұрақтар аясында
болмақ. Сонымен бірге саяси дискурс мәселесін зерттеудің өзектілігі жалпы
әлемдік және еліміздің қоғамдық өміріндегі саяси жағдайлардан терең
мағлұмат алуға, билік пен халық арасындағы айырмашылықты бақылау,
қоғамдық өмірге қажетті концепциялар мен концептуалды баламалы пікірлерді
бөліп, ұлттық-спецификалық ерекшеліктер мен әмбебап белгілерді анықтау
жұмыстың өзектілігі болмақ.
- Ғылыми жаңалығы:
- Қазіргі таңда әлемдік қауымдастықта көптеген дамыған мемлекеттер
демократиялық жүйеде өмір сүріп келеді. Қандай да экономикасы жақсы
дамыған, азаматтық құндылықтары қалыпты мемлекетті демократиялық
жүйесіз елестету мүмкін емес. Кез-келген саяси мәдениеті жоғары
дамыған мемлекетте демократиялық принциптердің жоғары болары анық.
Кешегі тоталитарлық жүйеден демократиялық басқару жүйесіне ауысқан
Қазақстан мемлекетінде халықтың саяси мәдениетті түсіну деңгейі
қаншалықты деген басты сұрақтың туындауы анық. Саяси мәдениетті бірден-
бір қалыптастырушы фактор ол Бұқаралық ақпарат құраладры десек, сондай-
ақ ондағы саяси дискурс мәслесінің орны еркеше болмақ. Қазақ
басылымдарындағы саяси дискурс саяси мәдениеттің көрсеткіші - атты
тақырыпта бүгінгі таңда еліміздің басылымдарындағы саяси дискурста
саяси терминдердің қаншалықты деңгейде қолданылуы сол еңбектер
қоғамның мақсатын яғни саяси мәдениетті қалыптастыру мақсатында
жазылып жатыр.
- Зерттеудің мақсаты:
Қазақ басылымдарындағы саяси дискурс мәселесін ашықтап, оның елеміздегі
халық санасына ықпал етуін
- Зерттеудің міндеті:
- саяси дискурс теориялық әдістемелік құрылымын анықтау
- әлеуметтік-ақпараттық парадигмалар аясындағы саяси дискурс түсінігін
ашықтау
- мемлекет пен халық арасындағы қатнастардағы саяси дискурс қызметі,
құрылымы және ерекшелігін көрсету
- саяси дискурстың БАҚ – құраладарындағы қызметін белгілеу
- БАҚ – тағы саяси дискурстың қоғамдық сананы монипуляциялаудағы рольін
көрсету
- Қазақстандық БАҚ саяси дискурс қызметіне таладу
- Қазақ басылымдарындағы саяси дискурс тақырыбына қатысты еңбектерге
талдау жасау сонымен қатар, қазақ басылымдарындағы еңбектердің қоғам
санасына қаншалықты әсер етіп, халықтың саяси сауатын оятуда
маңыздылығына сараптама жүргізу
- Зерттеу нысаны:
Қазақ басылымдарындағы саяси дискурстың қоғамдық санаға әсері мен оның
жазылу деңгейін саралу
- Зерттеу пәні:
Саяси дискурстың БАҚ және қазақ басылымдарындағы қызметін, сонымен
қатар саяси дискурстың ұйымдастырушылық принциптерін көрсету
- Алынатын нәтижелер:
- Қазақ басылымдарындағы саяси дискурс саяси мәдениеттің көрсеткіші атты
тақырыптағы магистірлік диссертациялық ғылыми жұмыс негізінен елімізде
саясаттанулық тұрғыдан алғанда тың тақырып болғандықтан алынатын
нәтижелер қомақты болмақ:
- Бірінші тарауда саяси дискурстың түсінігі, қызметі және еркешелігі
жіті баяндалады, сонымен қатар дискурсты ұйымдастыру тәсілдері яғни
тоталитарлық, авторитарлық және демократиялық тәсілдер
- Екіншіден БАҚ – қоғам санасына ықпалын саралай отырып, еліміздегі БАҚ
– тың қызметіне сараптама жүргізу, халықтың санасына ықпалын бақылау
- Үшіншіден БАҚ – тың негізгі тармағы ретінде яғни еліміздегі қазақ
тілді басылымдардағы саяси дискурс оның жазылу деңгейі, журналистік
этика және сол еңбектердің халық санасына, халықтың саяси мәдениетіне
қосатын функциясына сараптама жасау енді егемендігін алған еліміз
Қазақстан мемлекеті бүгінде біз БАҚ жоғарғы басшыларымыз, халық
жанашырлары айтып жүрген тіл, ұлттық саясат тақырыптарына да өз
септігін тігізетіні анық
Жұмыстың 3.3 тармағы қазақ баспасөзіндегі саяси дискурс мәселесіне
арналды. Кез келген ресми басылымда мәдениет, денсаулық сақтау, ғылым,
білім беру, спорт, өнер тақырыбымен салыстырғанда саяси мәселелер кеңінен
қамтылады. Өйткені қоғам өмірінің бүкіл тыныс-тіршілігі осы саяси ахуалға
тікелей байланысты болғандықтан ондағы барлық әлеуметтік т.б. қатынастар
саясат арқылы реттеліп отырады. Осымен байланысты күнделікті жаңалық
жаршысы газет бетінде де негізгі орын саяси дискурсқа беріледі. Сондықтан
да газетте айшықталатын барлық тақырыптардың ішінен саяси дискурсқа кеңірек
тоқталдық.
Қазақ баспасөзіне шолу жасағанда да саяси дискурсты құрайтын негізгі
ұғымдар – РR-мәтін мен манипуляцияға негізделген материалдар айрықша
көптігімен ерекшеленеді.
Ғылыми айналымға алғаш Зеллиг Харрис енгізген (1952) дискурстық
талдау термині бастапқыда жарнамаға қатысты қолданылған болатын. Кейіннен
ХХ ғасырдың 70-жылдары дискурстік талдауды дәстүрлі лингвистикамен
байланысты қараған американдық және еуропа ғалымдарының еңбектерінде
кеңінен жұмсала бастады. Ал 80-90-жылдары аталмыш мәселеге арналған алғашқы
іргелі еңбектер жарық көрді. Дискурс ұғымы тіл біліміндегі
антропоцентристік бағытты ұстанған көптеген арнаулы салалардың
(психолингвистика, социолингвистика, паралингвистика, нейролингвистика,
когнитивті лингвистика, прагмалингвистика т.б.) дербестенуіне байланысты
айрықша маңызға ие болды. Аталмыш салалардың іштей жіктелуімен бірге
интерграциясы осы дискурс ұғымының төңірегінде шоғырланды деуге болады.
Осымен байланысты әлі күнге дискурсқа берілген анықтамаларды аяқталған,
толыққанды, дәл деп санауға болмайды. Біздіңше, дискурсты прагматикалық
тұрғыдан талдағанда коммуникативтік ситуацияға және оған қатысушыларға
байланысты экстралингвистикалық, этномәдени факторлар сондай-ақ
коммуниканттардың мақсат-ниеттері басшылыққа алынуы тиіс. Қандай да бір
ақпаратты алғанда оқырман автордың сол мәтінді дайындаған сәттегі қиял-
дүниесін елестетуге тырысады. Басқаша айтқанда, дискурсты түсіну бөгде
адамның ойлау дүниесіне еріксіз және ерікті түрде ену деуге болады. Ал өз
кезегінде адресант сол дүниені керекті нұсқада жасау үшін тілдегі
семантиканың барлық мүмкіндіктерін пайдаланады.
Л.А.Кочетова дискурстың өзіндік ерекшеліктерін мынадай прагматикалық
белгілер көрсететінін айтады: мақсатты бағыттылығы айқын әлеуметтік әрекет;
ситуация шарттары (дискурсқа қатысушылар, ондағы рөлдер, коммуникативтік
өзара әрекеттестік сипаты т.б.); құндылықтар, стратегиялар, жанрлар. Сондай-
ақ мәтін және дискурс мәселесіне Н.Уәли, Э.Д.Сүлейменова, Г.Бүркітбаева,
З.Ерназарова, Ж.Кеншінбаева, Д.Әлкебаева, Г.Матжанова т.б. зерттеушілер әр
түрлі қырынан тоқталған.
Газет мәтініне қатысты алғанда дискурсты адресант – мәтін – адресат
үштағаны төңірегінде қарастырған жөн. Осы үштіктің қайсыбірі іске
қосылмаған жағдайда дискурс толық жүзеге асады дей алмаймыз. Бірінші және
екінші компоненттердің дискурсқа қатысуы міндетті, сөзсіз болатын нәрсе. Ал
үшінші компонент әрбір нақты дискурсқа түрліше деңгейде қатысады.
Басшылыққа алған осы қағидамызға сәйкес біз әрбір баспасөз материалын
дискурстық деңгейде қарауға тырыстық. Яғни кез келген материалға арқау
болған тақырыпты қағаз бетіне түсіргенге дейін автордың ой елегінен өткізуі
барысындағы нюанстарды болжап, кейін адресанттың прагматикалық ұстанымы
ұғымы аясына кіретін сәттерді ескере отырып, сол ойдың қандай тілдік және
бейтілдік құралдар арқылы өрнектелетініне, қалайша безендірілетініне дейін
мән берілді. Ал аталмыш үштағанның айрықша маңызды компоненті – адресатқа
қатысты зерттеуді мүмкіндігінше оқырмандар арасында жүргізген сауалнама,
диспуттар нәтижелеріне негіздеуге тырыстық. Аталмыш тәсілдерді қолдана
отырып қазіргі қазақ баспасөзінің қоғамдағы саяси дискурсты қалайша және
қандай дәрежеде айшықтайтынын анықтауға тырыстық.
I-тарау. Саяси дискурстың теориялық-методологиялық негізі.
1.1.Дискурс: этимология және ұғымды анықтаудың негізгі жолдары.
Саяси дискурс категориясын зерттеу екі дербес әлеуметтік сала, тіл мен
саясаттың онтологиялық өзара байланысын дәлелдеуді талап етеді. Аталаған
феноменді зеттеу саласы қанадай сараптамалық жоспарларды құрайды, пән
аралық терминге айналаған ұғымның теориялық қолданыс шекарасының кеңдігі
қаншалықты және оны практика жүзінде қаншалық қысқартуға болады? Бұл
сұрақтарға аталған категориялық комплексті құрайтын интерпретацияларды
салыстырмалы түрде сараптау нәтижесінде ғана жауап беруге мүмкіндік болады.
Сондықтан да, ең алдымен, дискурс терминінің жалпы нақты анықтамасы
болмағандықтан зерттеу терминнің түп-тамырын іздеуден бастағанымыз жөн
болады.
Белгілі голландиялық зерттеуші-лингвист Т.А.ван Дейктің айтуы бойынша,
дискурс ұғымы тіл, қоғам, идеология ұғымдары сияқты бұлыңғыр тиянақсыз
болып табылады. Біздің білуімізше, көбінесе түсініксіздеу, анықталуы қиын
ұғымдар кең таралып кетеді. Дискурс солардың бірі. Қазіргі таңда аталған
термин кең көлемде түсініктік қажеттіліктерге қызмет етеді. Дегенмен де,
бұл сөздің этимологиясын қарау ұғымның мәніне үңілуге мүмкіндік беріп қана
қоймай, сонымен қатар аталған категорияның интерпретациясы мен қолдану
аясына байланысты толықтырып, оған саяси терминнің тұрақты дәрежесін
береді.
Үлкен кеңістік энциклопедия және шетел сөздерінің қазіргі сөздігі
этимологиялық түрде дискурс терминінің мағынасын латын тіліндегі зат есім
discursus (пікір, ой, дәлел) сөзімен байланыстырады. Өз кезегінде,
постмодернизм энциклопедиясындағы Дискурс мақаласының авторлары
М.А.Можейко және О.С. Лепин оны ешқандай баламасыз латын тілінде етістік
discere - адасу сөзінен шығатынын айтады.
Аталған терминнің шығу тегі жайында әржақтылық Н.Белозерованың Дискурс
парадокстары атты мақаласында толық зерттелген. Ол мақалада латынның
discursus сөзінің алғашқы мағынасы іс-қимылдың кейбір түрлерімен
шектелетін: жай ғана жүгіруден басталып, әскердің қарсыласты жою
мақсатындағы арнайы екі жақты шабулдарын білдіретін. Н.Белозерова пікірі
бойынша, соңғы мағынасында жиі қолданылуы және оны салыстырмалы түрде аз
адамдардың айтуы бұл сөздің сол кезде әскери салаға жататын терминге
айналуына себепші болды. Бұдан әрі мақала авторының пайымдауынша, атаған
сөздің шығу тарихы тіл қызыметінің кейінгі кезеңдерінде, бірақ этностардың
қалыптасып үлгермеген шағында пайда болған, өйткені ол басым түрде ағылшын
және француз мақалаларында кездеседі. Оларда дискурс сөзі сөйлеу, ойлау,
тіпті шіркеулік уағыздар мағынасында қолданылады. Тек Эдмунд Спенсердің
(XVI ғасыр) поэмаларындағы жек қолданыста ғана ол өзінің әсери іс-қимыл
мағынасын сақтап, онда ұрыс процессін білдіреді. Бұндай семантикалық
кеңеюді зерттеу авторы сол кездері диологтың ерекше ережесімен құралатын
дискуссиялардың, сөз жарыстарының дамуымен байланыстырады.
Жүргізілген этимологиялық зерттеулер Н.Белозероваға сөздің қалыптасу
кезеңінің ерте сатысында әскери сайыс мағынасын сөз сайы мағынасы басып
кеткен, бірақ сөздің сайыс, ұрыс процессі, қарсыласты құрту мағынасындағы
ішкі формасы сақталып қалды деген тұжырымға келуге мүмкіндік берді.
Аталмыш терминнің шығу тегі жайлы сан алуан пікірлердің болуына әсер
еткен В.В.Мароши. Оның зерттеулері бойынша латынның discursus сөзі ары-
бері жүгіру, жан-жаққа жүгіру, жүгіру, қозғалыс, дөңгелек қозғалыс жасау,
үздіксіз тыным таппау, пәтуасыз жүгіру; кеңею, айырылысу; әңгіме, - сөйлесу
деген сияқты мағыналарды береді.
Біздің байқағанымыз, этимология симантикалық әртүрлілікті қамтамасыз
етті, яғни ұғым мағыналы көпқабатты болды деген сөз. Осыған байланысты XX
ғасырдың ортасында басталған оның терминалогизация процессі бірден бірнеше
бағытқа жол тартты. Осы диссертациялық зерттеулер шеңберінде дискурс
лингвистикалық терминінің қоғамдық ғылым саласына ену процесін бақылау
мүмкін болады. О.Толпыгынаның Дискурс түсінігі және қоғамдық ғылымдардағы
дискурсивті сараптама атты мақаласы осы процестің динамикасына арналған.
Дискурстық сараптаманың негізгі түп-тамырын мақала авторы құрылымдық
лингвистика шеңберінде және фармальды әдебиеттануда деп қарастырады.
Құрылымдық лингвистиканың шығу принциптері Ф.де Соссюрдің Жалпы
лингвистка курсы (1916 жылғы) еңбегінде қалыптасқан болатын. Ф де
Соссюрдің новациялық табысы сол, ол тілді өзінше жеке субцтанция ретінде
емес, құдайдың берген сийы ретінде емес, оны тек формальды қарам-қатынас
жүйесі ретінде қарастырады. Мағына мен мағына беруші арасындағы қарым-
қатынас әрқашанда бөлінбейтін, бір-біріне сүйенген деп қарастырылатын. Ф де
Соссюр басқаша жол ұсынды, ол кезде мағына мен мағына беруші арасындағы
өзара іс-әрекет мақсатсыз, шартты болып қана қалды (бұл құбылысты ол
белгінің туындысы деп атады). Мағына беруші мағынаның айтылымы болуы тума
байланысынан емес, тек тіл жүйесінің бөлшегі болғаннан ғана, ал бұл өз
кезегінде аталған құбылыстың кең тілді контексте жазуға мүмкіндік береді.
Дискурсты сараптаманың екінші (немесе параллельді) негізгі орыс
формалистерінің зерттеуі болды. Олардың зерттеуінің сфецификасы, дәстүрлі
әдебиетанушыларға қарағанда, акцентті шығарманың мәніне (оның идеялық
мағынасына) емес, текстің маңызды компоненттерін бөліп қарастыруға (олардың
табиғатына сараптама жасамай-ақ), бұлардың арасындағы байланысты анықтау
мен комбинациялық жолдарын ашуға қояды. Формалистер сюжеттің теориясын
зерттеді, математикалық әдістерді қолданып өлең жазудың заңдылықтарын,
ритиммен синтаксисті сараптады, дыбыстық қайталауларды Пушкин мен Лермантов
және тағы басқаларының өлең шығармаларының көлеміне анықтама жасады.
Лингвистикада дискурс котегориясы термин ретінде алғашқы рет
амарикандық ғалымның А. Харистің жарнама тіліне арналаған мақаласында 1952
жылы қолданылған болатын. Бірақ та 50-жылдардың ортасында - ақ термин
интенсивті түрде философия, әлеуметтану, одан кейін саясаттану ғылымдарында
қолданыла бастайды. Оның белсенді түрде пәнаралық таралуы, О.Толпыгинаның
пікірі бойынша, қоғамдық, сонымен бірге саяси өмірде тіл саласының
маңызының жоғарылауымен негізделген. Өткен ғасырдың ортасы әлемдегі
көптеген елдер үшін әлеуметтік қозғалыстар кезеңі болды, ал оларға тіл
проблематикасын ой елегінен өткізу тән болатын. Тіл бұндай кезеңдерде
әлеуметтік күштердің қолданыс саласына, күрес нысанына, басып алу, ие
болу, басқару, құрту құралына айналады. Ал бұқаралық коммуникация
құралының дамуымен ол әсер ету мен манипуляцияның көптеген жаңа
технологиялары негізделген шынайы қоғамдық күшке айналады.
Саясат өмірдің барлық негізгі салаларын басқаратын жалпы әлеуметтік
құбылыс ретінде әрқашанда мемлекеттік-азаматтық қатынастардың тұрақты
конструкциясын жасауға ұмтылады. Аталған құрылым, сонымен бірге, саяси
биліктің қолында бар ең жарамды құрал, тілдік қатынастар арқылы да іске
асырылады. А. А. Леонтьев: ... тілдік қатынастар арқылы араласу сананы
өзгертудің ең қарапайым және ең нәтижелі жолы болып табылады. Сөз мағынасы
арқылы (және басқа да тілдік белгілер арқылы) біз сөздің пәндік мәніне әсер
ете аламыз, яғни адамның затты немесе құбылысты қалай қабылдайтындығына
әсер ете аламыз,- деген болатын. Жеке адамдардың санасын өзгерту, жалпы
қоғамның санасын өзгерту терең концептуалды құрылымдарды өзгерту арқылы,
немесе әлемдік модель, сананы манипуляциялау ұтқыр саясаттың кепілі болып
табылады. Тіл идеологиялық концепцияның жол бастаушысы, ал ол өз кезегінде
мемлекетке қоғамдық дамудың белгілі бір кезеңінде өзінің қажеттігін
негіздеу және түсіндіру үшін қажет болады. М. Блокар Тіл әлеуметтік
биліктің құралы ретінде атты мақаласында былай деген болатын: Әрбір
тілдік элемент өте қиын және өте сезімтал құрал, онда тілді қолданған адам
ойнайды. Сондыктан да қабылдаушы жақта пайда болған түсінік сол құралды
колданған жіберуші жаққа байланнысты. Шынымен де осы тілдік компоненттерді
дұрыс қолдану ойыны және осыған байланысты процестер әрқашанда риторикада,
саяси демалогияда, сонымен бірге поэзияда пайдаланылады.
Жаңа эмпирикалық табыстардың көбеюінің нәтижесінде қоғамдық және
гуманитарлық ғылымда да тілге деген қатынаста өзгеріс жүреді. Дәстүрлі
тұрғыда тіл олар үшін шындықты игеру жолында пайда болған мәдениеттің
нәтижесі болды, іс-әрекеттің координаторы, ата-бабадан қалған білім мен
тәжірибенің трансляторы, яғни мәдениеттің нысаны, сонымен бірге саяси
мәдениеттің нысаны. Ал кейініректе басқаша көзқарас пайда бола бастады,
енді тіл мәдени жеміс қана емес, саяси мәдениеттің шарты, оның құралы,
ендігіде оған ғана әсер етіп қоймай, керісінше іс-әрекеттер, ол әсер етіп,
қоршаған ортаны құратын болды, яғни саяси мәдениеттің субъектісіне айналды.
Осы көзқарастың қалыптасуына, нығаюына көбінде өткен ғасырдың
ортасында пайда болған структурализм мен философиялық бағыт әсер етті.
Структуралисттердің көзқарасы бойынша ғылыми сараптамадан кез-келген бір
жүйенің қызметі емес, оның ішкі қатыныстары мен заңдылықтары емес,
құрылымдық элементтер жиынтығы өту керек. Адамның тілі мен психикасы,
мәдениет пен социум әрқалай бірігіп, құралған бір ғана элементтер
жиынтығынан тұрады. Бұл әмбебап элементтер неше түрлі символдар болып
табылады. Аталған жүйелердің барлығы әрқашан өзара іс-қимылда болады, олар
бір-біріне әсер етеді, бірін-бірі қалыптастырады. Осындай жағдайда
зерттеудің мақсаты бір дәрежедегі құрылымдық элементтерді анықтау және жан-
жақты сараптау, содан кейін қолдағы мәліметтермен келесі дәрежедегі
жүйелерді түсіндіруде қолдану.
Тілдің құрылымдық функциялары идеясы даму жолына түсіп,
постмодернисттер шығармашылығының негізіне айналды (М. Фуко, Ю. Хабермас,
Ж. Деррида, Ж. Бодрийар және т. б.). Егер құрылымдық негізде тіл бір
уақытта жүйе аралық іс-әрекеттің объектісі мен субъектісі болса,
постмодернистік философияда тіл қоршаған әлем туралы түсінік
қалыптастыратын тек субъект ретінде қарастырылады.
Постмодернистік көзқарас өкілдері шындыкты зерттеп, түсіндіріп бере
салатын барлығына бір және жалпы образдың жоқтығын дәлелдеуде.
Постмодернисттердің пікірі бойынша, шындық – ол әлеуметтік конструкт.
Қоршаған әлем адамдардың сенімі мен мінез-құлықтарына байланысты жасалады.
Идеяның таралуына қарай адамдар оған сеніп, сәйкестене бастайды. Әлеуметтік
бақылаудың тәртіптеріне, нормаларына, институттарына, механизмдеріне мықты
бекітілген идеялар осылайша шындықты айқындайды.
Жеке түсініктерді құрауда және оларды тәржімалауда тіл негізгі
механизм, сондықтан тілді зерттеу постмодернисттер үшін ғылымның басты
мақсаты болды. Постмодернисттердің тағы бір жетістіктерінің бірі – соңғы
онжылдықтарда интелектуалды кеңістіктің қасиетін өзгерту болды.
Постмодернисттік философия мен ғылымды бір-біріне қатар салыстырып қана
қоймайды, олардың трансшекаралық пен трансдисциплинарлығын қамтамасыз
етеді.
Осы зерттеу контекстінде соңғы кезде әлемдік интелектуалдық кеңістікте
кең таралған және осыған байланысты таза лингвистикадан шығып кеткен
кейбір бағыттарға үлкен мән берілу керек. Маңызды авторлық мектептерде
белгілі спецификасы бар, бірақ жалпы әлеуметтік-каммуникативтік парадигмада
біріккен әлеуметтік қабат пен мәдениеттің тілдік қабаты арасындағы қатынас
проблематикасы кең аудиторияның үлкен қызығушылығын тудыруда.
Мысалы, француз постмодернизмнің негізін қалаушылардың бірі Мишель
Фуконың концепциясы шындықты қабылдау құралы күнделікті адамадардың тілдік
практикасы болып табылады деген тұжырымға сүйенген. Оның барысында тек
әлемді игеру, тану ғана болмайды, сонымен бірге танудың ережесі,
таныстырудың ережесі құралады және соған сәйкес ой құрылымы да қалыптасады.
Осыған байланысты дискурсивті құбылыстар да маңызды басқа ортада орын мен
уақытқа не: мысалы, коммуникативті, әлеуметтік, мәдени, тұлғаралық,
идеологиялық, психикалық рольдерді ойнайтын әлеуметтік-психикалық адамдық
кеңістікте. Осылайша, Фуко бойынша дискурс коммуникативтік жағдайда енген
және де арнайы әлеуметтік мазмұнға ие болған сөйлеу болып табылады.
Лингво-әлеуметтік бағыт қазіргі ресейлік зерттеушілер арасында да кең
тараған Н.Артунованың афаристік пікірі бойынша, дискурс – өмірге еніп
кеткен сөз. Осы бағытқа сәйкес, дискурстар типологиясы білім берудегі
критерилермен, білімнің ерекше түрлерін салыстырумен (діни, педогогикалық,
іскерлік және т.б. дискурстар ерекшеленеді) байланысты. Аталған
зерттеулердің специкасы – дәстүрлі түсініктегі тіл стилі мен даралығын
анықтауға ұмтылу.
Қазіргі таңда осылайша танылған дискурс термині (туынды және оны жиі
алмастыратын, Фуко ылғи да қолданған дискурсивті тәжірибе термині) сөйлеу
әдісін суреттейді және міндетті түрде қандай немесе кімнің деген
анықтамаларға ие, өйткені зерттеушілерді жалпы дискурс емес, оның
параметрлеріне байланысты түрлері қызықтырады. Мысалы, олардың таза тілдік
еркеше қасиеттері, стилистикалық спецификасы (көбінесе тенденциялардың
сонымен және тілдік құралды қолданысымен анықталады), сонымен бірге
тақырыптың спесификасы, көндіру жүйесі, талқылау әдістері және т.б. болуы
мүмкін. Аталған түсінікті дискурс – бұл стилистикалық специфика және оған
қоса оның артында тұрған идеология. Яғни дискурс түсінігінің астында
әлеуметтік немесе идеологиялық позициясы негізінде шексіз көп сөз
тіркестерінің шекті жүйедегі мағына түсіндіріледі (мысалы; буддистік
дискурс, тоталитарлы дискурс, Джордж Буштың дискурсы). Оған қоса сөйлеу
әдісі көбінесе дискурстың заттық саласын құрап, анықтай отырып, оған сәйкес
әлеуметтік институтты да құрып анықтайды. Бұл да дискурс әлемді
сипаттамайды, оны құрайды деген Фуконың парадигмасына сәйкес келеді.
Қандай және кімнің анықтамысын дискурс әлеуметтік іс-қимылдың
коммуникативті субъектісі ретінде қарастыра алады. Бұл субъекті нақты,
топтық немесе тіпті абстрактілі болуы мүмкін: мысалы, зорлық дискурсы сөз
тіркесін қолдана отырып, коммуникативті формадағы тіл зорлығы деген сөз
тіркестеріндей абтрактілі мағына беруі мүмкін.
1.2. Саяси дискурстың функциясы, ерекшелігі және құрылымы
Өзінің Саяси ғылым жұрналына берген сұхбатында тіл философиясы және
семиотика саласындағы белгілі маман, академик Ю.Степанов дискурс идеясының
өзін атақты испан мәдениеттанушысы Сальвадор де Мадарьяганың саяси
көзқарасы бойынша қарастыруға шақырады. Өз кезегінде, саяси дискурс
теориясы саласында алғашқы мақсатты түрде зерттеулерді XX ғасырдың 50-
жылдарында Кембридж және Оксфордтың философия мектептерінің өкілдері
бастаған болатын. Олар қоғамдық ойдың лингвистикалық контекстін сараптайтын
болған. 70-жылдары дискурс термині саяси процестерді сараптау кезінде кең
қолдана бастады, 80-жылдары дискурстарды сараптауға байланысты семиотикалық
зерттеулер орталығы пайда болады.
Саяси саладағы дискурсқа деген бұндай қызығушылықты заңдалық деп
қарастыруға болады, өйткені саясаттың еркешелігі, басқа адамның
қайраткерлік салаларына қарағанда, дискурсивті қасиетіне тікелей
байланысты: көптеген саяси іс-қимылдар табиғатынан тілдік іс-қимылдар болып
табылады. Алайда саяси дискурстың сөйлеу әрекеті дискурсына қарағанда
кеңірек екендігін мойындау керек, өйткені оған үнсіз символдық іс-әрекеттер
мен рәсімдер де жатады. Өз кезегінде, егер саясатты адамдардың мақсатқа
жету жолындағы іс-әрекеті мен өздерінің үлгілерін іске асыруы деп
қарастырсақ, онда коммуникативті нәтижеге жетудің өзі тілдің ішкі саясаты
болып табылады. Саяси дискурстың генетикалық табиғатын анықтауға ұмтыла
отырып, М.Ильин дискурс кең мағынада – семиотикалық, ал тар мағынада -
саяси, - деген тұжырымға келді.
Саяси дискурс туралы қазіргі көптеген зерттеулер кең таралған тілдің
саяси санаға әсері гипотезасына негізделген: адам санасы коммуникация
жүйесі негізінде іске асады, осы жүйелер олардың концептуалды әлемін
бейнелеп қана қоймай, сонымен бірге билік құрылымын немесе оған байланысты
әлеуметтік әлемді құрап беретін болады. Сонымен қатар концептуалды және
әлеуметтік әлемдер бір-біріне контекст болып табылады. Аталған гипотеза
Дж.Оруэлдың шығармаларында кең таралған болатын. Өзінің испан тіліндегі
репортаждарында, одан кейін 1984 деген атақты романында, ең бастысы,
ағылшын тіліндегі мақалаларында Оруэл тіл мен саясаттың өзара әрекеттерінің
маңызды заңдылықтарын айқындаған болатын. Ол жаңа тіл деп аталатын
концепциясын ұсынған болатын – саяси іс-қимылдарды бақылауға мүмкіндік
беретін дискурстың ерекше түрі: Оруэл бойынша, саяси басшылық тілдің
мүмкіндіктерін шектейтін болса, ойлау процесінің мүмкіндіктері де тарылады:
Егер ойдағы қылмыстар мүмкін емес болса, оны сырқа шығаратын сөз де
болмайды. Революция тек тіл кемелденген уақытта тоқтайды. Бұл жерде жаңа
тілдің мақсаты ерекше ойлау мен көзқарастың ерекшелігін сыртқа шығармай қою
емес, тек саяси басшылық бойынша дұрыс емес ойлау қабілетін болдырмау.
Саяси дискурс бойынша көптеген қазіргі заманғы зерттеулер, мейлі
шетелдік, мейлі отандық, аталған категорияның мазмұны мен мәнін анықтауда
ғылыми бағыттың көптеген түрлерін көрсетуде. Олардың кең таралғандарына
алдыңғы тарауда қысқаша мәлімет бере кеткендігімізден, ендігі кезекте біз
саяси дискурсты тек әлеуметтік-ақпараттық жол деген негізгі бағыт қылып
алып, оны әлеуметтік шындық ретінде саралап, саяси субъектілердің жалпы
ортақ мақсатын анықтайтын және көптеген позицияларды біріктіруге мүмкіндігі
бар екендігін ескере отырып, саяси коммуникацияның бағыты ретінде де
қарастырамыз. Саяси дискурстың саяси мәдениеттің тілдік қатысы мен
әлеуметтік шындықтың саяси қабатының қорытпасы екендігін ескерсек, онда
оны келесі құрылымда көрсетуге болады:
1-семантикалық дәрежес (басқаша – тілдік – құрылымдық, лексика-
грамматикалық). Бұл бірліктері сөз болып табылатын, грамматикалық-
парадигмалық, семантика-синтаксистік және ассоциативті қатынастқа түсетін
тілдің дәрежесі.
2-когнетивті дәреже (басқаша – тезаурус, мағыналар мен құндылықтар
иерархиясы, құндылықтар ориентациясы, әлемнің бейнесі, білім жүйесі,
дүниетаным). Бұл интелект пен бейсаналық дәрежесі, оған дүниетанымдық
белгілер мен идеологиялық стереотивтер жатады.
3-прагматикалық дәреже (басқаша – мотивациялық, мақсаттық). Бұл
қайраткерлік дәрежесі. Оның бірліктері қайраткерлік коммуникативті
қажеттіліктер (мотивтер – орнатулар - мақсаттар), сөйлеу мотиві,
коммуникативті жағдайлар, коммуникативті рольдер, сөйлеу саласы.
Дискурстың тіл формасының, мағынасының және іс-қимылдық айрықша
бірлігі екендігін ескере отырып, саяси дискурсты сараптау кезінде оның
интенционалдылық критериі бойынша біріккен когнитивті және қайраткерлігін
ескерген жөн болады. Өйткені ол жабық және интенционалды емес мағыналарын
тауып беруге көмектеседі: ...ойшылдың мінсіз, таза ақиқатты ізддеуі бір
бөлек және қоршаған адамдарды алдауға тырысуы бір бөлек, өзіне қарағандарға
қарап сөйлегені бір бөлек және жалпы халыққа қарап сөйлегені бір бөлек,
оның еркін жазғандығы мен цензураға бағынышты болғандығы екі түрлі нәрсе,
ойына билік құрғандығы мен өз ойынан шатасуы да өзгеше нәрселер. Мағына осы
бағыттардан еркін риторикалық бағыт пен дискурсивті іс-қимылға тікелей
байланысты.
Саяси дискурстың басқа әлеуметтік коммуникациялық сала дискурстарымен
(діни, заңдылық, білім беру) салыстырғанда ерекшелігі неде? Саяси
дискурстың келесі белгілерін атап өтуге болады:
1. Биліктік қатынас тематикалық доминант б.т. Басқа тақырыптың барлығы
жанрлық және стильдік түрлеріне байланысты тек айқындап немесе
өзгеріп отырады. Алайда саяси билік жүйе астындағы жүйе емес,
оның өзгеше қасиеті бар, сондықтан жалпы жүйені басқарады. Саяси
дискурс немесе биліктегі дискурс қоғамдық өмір тәртіптеріне қатысты
болғандықтан бірітіруші қасиетке ие.
2. Дискурсқа қатысушылар үшін мақсаттылық процесін қамтамасыз етуге
негізделген саяси идеялар мен принциптер көрсетілген мазмұнда
толықтырулар көбінесе осы идеялар мен принциптер тірек болушы
концепттердің рольін ойнайды.
3. Саяси режимге тәуелді қасиеттілік мінездемелер мен дискурсты
ұйымдастыру жолдары, осының ішінде таалған коммуникация түрлері
болады. Осы көзқарас пен қарағанда дискурстың демократиялық және
антидемократиялық түрлерінің өзгешелігін, сонымен қатар аралас
модельдер туралы айтуға болады.
4. Саяси текстердің символдық табиғаты, оған саяси құбылыстардың
біліктік мағыналары кіреді. Соңғылары мифологиялық образдарды,
фреймдерді қолдану арқылы, саясат әлемін идеология ретінде қабылдау
арқылы, сонымен қатар жарнамалық технологиялар арқылы қалыптасады.
Саяси тектердің символдық толықтығы арқылы адам өзін саяси автор
ретінде қарастырып, саяси кеңістіктегі белгілі бір функцияларды
игеруге мүмкіндік алады. Құрылған символдық танымдар адамға
әлеуметтік мәселелерді саяси деп қабылдауға, бағалауға және
талқылауға, саяси категорияларда ойлануға, қарсылас пен одақтасты
ажыратуға мүмкіндік береді.
5. Массалық адресаттың басым болуы. Коммуникацияның аталған түрінің
негізгі векторлары институт – институт, институт өкілі – институт
өкілі, институт өкілі азаматтар, азаматтар – институт. Саяси
коммуникация басқаларына қарағанда ұжымдық сөйлеуші мен ұжымдық
тыңдаушыға ие (Г.Поченцов). Сөйлеушінің ұжымдық болатын себебі,
онда қоғамдық институттар тұр, яғни олардың текстері ұжымдық
редакторлеуге жатады. Ал тыңдаушының ұжымдық болатын себебі
массалық коммуникация жағдайында адресат тек өзі үшін ғана
еместігін түсінеді.
Саяси дискурстың институционалды табиғаты мәселесіне келгенде екі
бағыт бар екендігін атап өткен жөн. Қысқа түсінікте алғанда саяси
дискурс сөйлесудің интитуционалды формасымен шектелеі. Кең бағыты
саясатты анықтауда екі дәрежеге тіреледі. Біріншісінде саясат
белгілі бір елде немесе еледер қатынасқан әлемде экономикалық
ресустар мен билікті бөлуге бағытталған іс–әрекеттер жиынтығы
ретінде анықталады. Саясаттың екінші дәрежесі – тұлғалық, оның өзі
бағытты көрсетеді, онда бірінші дәреже жеке санада айшықталады,
тұлғада, отбасында адамдар қарым–қатынасында арнайы қызыметте,
сонымен бірге адамның өнер мен әдебиет шығармаларын қабылдауда
көрініс табады. Сәйкесінше, бірінші дәреже сөйлесудің
институционалды формалары мен көрінген, екіншісі – институтционалды
емес (саяси өсектер саясаткерлердің мемуаруарлары, лозунгтері
пайдалану).
Қоғамда рассизмнің шығуы мен көрініс табу процесін сараптай келе
Т.А.ван Дейк дискурстың келесі дәрежелерін көрсетеді:
– күнделікті коммуникацияны көрсететін сөйлеу дәрежесі: өсектер,
анегдодтар, талқылаулар және т.б. Автордың пікірі бойынша, дискурстың
аталған дәрежесі әр түрлі этникалық топтардың қабылдауының моделі мен
схемасын анықтайды. Ол болжанған қауіптерден топтық формада
қорғану, топтық ауызбіршіліктің белгісі боп табылады.
– ресми дискурс, билік ирерархиясының әрбір сатысында құрылып, саны аз
ұлттарға кері (кейде жасырын) қатынас күйінде және оларға деген
дискриминацияға жол беру күйінде көрінеді. Бұл жағдайда дискурстың
ішкі көріністері ауызша формада болса – митингтер, парламенттік пікір
айтыстар және т.б, ал жазбаша форма қаулы, ереже, нұсқау және басқа
ресми текстер түрінде болады.
– Бұқаралық ақпарат құралдары шығарған дискурс ол әртүрлі топтар мен
әлеуметтік интитуттар арасындағы коммуникация процесінде үлкен рольге
ие. Олар идеологияны шығару мен таратуда маңызды фактор болып
табылады.
6. Массмедия факторының жанамалығы. Зерттеушілердің пайымдауы бойынша,
қазіргі кезде саяси кеңістікте көзге ұрып тұрған даму тенденциясы саяси
процесстердің БАҚ – тың символикалық кеңістігіне көшуі болып табылады:
...саяси өмірдегі барлық оқиғалар тек символикалық кеңістікте өмір сүруі
заңдылыққа айналды, ол онда көрінбегендері оқиға емес болып шықты. Бұл
тенденцияны олар саясаттың медиатизациясы деп көрсетті. Оның
контекстінде саяси дискурс қазіргі таңда коммуникативті статусқа тек оның
медиякеңістікте ұйымдастырылғанына байланысты ие болады. П.Далгреннің
айтуы бойынша саясат қоғамдық өмірдің арнайы саласы, сондықтан ол нақты
мемлекеттік шешімдер қабылдауға қатынасы бар медия өкілдерімен
қоян–қолтық араласуға мәжбүр.
БАҚ дискурста келесі фунукционалдық нұсқаларда медиятор болады:
ретротранцлятор, жүргізуші конферанцы, сұхбатшы, жалған баяндаушы,
баянаушы.
7. Жасандылық, алдыңғы фактормен негізделген. Саяси дискурстың негізі болып
қызмет ететін, жиі медияланған оқиғалар, күшейтпелі райда айтылған
оқиғалар аталып, дискурсты саяси шоу шеңберіне ауыстырады. Көп жағдайда
саяси өлімді білдіретін БАҚ – тағы тыныштықты бұзып және сол магиялық
ортаға кіру үшін саяси кеңістікте газеттердің бірінші бетіне лайық оқуға
деп қарастырылатын оқиғаны көркем суретпен жеткізу үрдісі бар, – деп
жазады француз социологы П.Шампань. Сонымен бірге, көптеген саясаткерлер
үшін қоғам алдында медиа жүргізуші ретінде жұмыс істеу қажеттілігі
қоғамда тартымды имидж қалыптастыру мақсатында әртүрлі сөйлеу
стратегиясымен тактикасын жасауды мәжбүр етеді, ал ол өз кезегінде саяси
дискурсқа арнайы жасандылық колоритін қосатындығы сөзсіз.
8. Саясат тілінің ерекшелігі қозғалмалық, күнделікті шындықт көрсетумен
және саяси жағдайдың өзгермелігімен негізделген, эмоционалдық, әлеуметтік
ауызбіршілікіті бұзуға қабілетті, федеистикалық, саяси дискурстың
ирроционалдылығының көрініс беру маңыздылын байқатады. Оған қоса, саяси
лекси мақсатында терминологиялық ол таза саяси емес, қарапайым тілдік
белгілерді қарапаыйым тілдегідей ылғи қолдана бермейді.
Жоғарыдағыларды қорыта келіп, біз саяси дискурсты индивидтер,топтар
арасына, сонымен қатар саяси мақсатқа жету үшін қоғамдық институттар
арқылы бір–біріне саяси идея, идеология, прициптер, бағалар, пікірлер
бойынша біріккен әлеуметтік арасына ақпараттық–коммуникативті әсер
ететін саяси субъектілердің ментальдылығын көрсетуші деп анықтаймыз.
Саяси дискурстың негізгі мақсаты саясатты мағыналы ұйымдастыру
болғандықтан (ең алдымен саяси процесстер және олардың жекелеген
қатысушылармен саяси бағыттарын), саяси дискурстың негізгі қызметтері
мыналар:
– ақпараттық (биліке деген қатынасты көрсететін саяси іс–қимылдар
арқылы іске асады);
– коммуникативті (дискурсқа қатысушылар арасында интерсубъективті
қатынастар құру арқылы іске асады);
– диагностикалық (саяси қақтығыстарды анықтау арқылы іске асады);
– әлеуметтендіру және идентификациялау (дискурсқа қатысушылардың білім
жүйесі, нормалар, құндылықтарды игеру және осыған байланысты саяси
қатынастар жүйесінде орынды анықтау арқылы іске асады);
– диференциондық (агоналдылықты анықтау арқылы іске асады);
– интерпретациондық (әлеуметтік мәселелер статусын игеру арқылы іске
асады);
– интеграциялық (конценссусты орнату, саяси процесске қатысушылар
қатынасын үйлестіру арқылы іске асады);
– мақсаттандыру (мақсатты анықтау және әлеуметтендіру, оны орындауға
мүдделі субъектілерге жеткізу арқылы іске асады);
– жаңа мағыналардың шығуы (дискурстың полилогикалық формаларын
ұйымдастыру арқылы іске асады);
– реттеушілік(саяси дискурстың манипуляцияны белсінді қолдану
арқылыіске асады объект өз бетімен құрғанда сәйкес келе бермейтін
мақсаттар, ниет–тілектерді психикаға жабық түрде енгізумен болатын
психологиялық әсер етудің ерекше түрі);
Бақылаушы(саяси текстерді сараптау арқылы іске асады);
Зерттеушілерің пайымдауынша,саяси дискурс–тілдік бақылау факторының
таза түрі... Сондықтан да саяси дискурсты байқау үшін алынған тас
ретінде қолданғанда әртүрлі ұйымдарда мәдени құндылықтар қалай
жасалатындығын, әлем бейнесінің қандай тілдік элементтері сөйлеушілердің
саналы сөйлеу стратегиясынан тыс қалатындығын, әрбір тілдік ұжымға тән
концептуалды әлем бейнесі құрылатындығын түсінуге болады.
Саяси дискурстың жоғарыда жасалған анықтамасы бойынша, біз оның,
біріншіден, қиын коммуникативті құбылыс екендігіне, екіншіден, мақсатты
түрдегі әлеуметтік әрекет екендігіне, үшіншіден, оның қатысушыларының
субъективті психологиясын көрсететіндігіне және төртіншіден, білім беру
және жаңа білім жасаумен байланысты болғандықтан, когнетивті процесс
екендігіне баса назар аударамыз. Коммуникацияның аталған түрінің
процесінде объекті бейнелеу ғана болмайды, сонымен бірге оны құру да
жүреді.
Айтылғанның барлығын қорыта келе, біз айқындаған саяси дискурстың
функциясы, ерекшелігі мен құрылымы және әлеуметтік ақпараттандыру бойынша
берілген категория анықтамасы ақпараттық процестер зерттеуінде
атрибутивті және функционалды концепцияларды біріктіретін ақпарат
теориясы мен бейнелеу теориясының өзара толықтыруларына нұсқайды.
Әлеуметтік ақпараттандыру бейнелеу теориясына сүйенеді, себебі ол
ақпараттық процестерді айқындайтын маңызды фактор болып табылады.
Бейнелеу процесінің бастапқы және соңғы түйіні ретінде ақпаратты жңберу
және кодтары баламасы арқылы жетуге болатын нәтиженің нақты әрі бірдей
балама ұсынылады. Бұндай алдын–ала бейнелеудің негізгі принциптері деп
функционалды жүйелер теориясыныі авторы П. К. Анохин белсенді өзін–өзі
ұйымдастырушылықты, барлық процестердің мақсаттылығын, қоршаған ортамен
ақпараттық белгімен алмасуы, адаптация және бейімделу,
коммуникативтілікті айтады.Саяси дискурс қоғамдық өмірдің әртүрлі
салаларында болып жатқан процестерді көрсете отырып, көптеген саяси,
идиологиялық және экономикалық модельдердің, барлық әлеуметтік салалардың
элементтерін жаңа мағынаға біріктірумен айналысады. Саясатты
ұйымдасдастыру мағынасы тікелей саяси билікті іске асыру және ұйымдастыру
түріне, яғни билік жүргізуші саяси режимге байланысты. Саяси режим барлық
саяси күштердің өзара күрес және қарым-қатынас нәтижесінде құрылған,
қоғамның нәтижелік саяси жағдайын сипаттайды. Саяси режимді жүргізудің 2
жолы бар: заңдылық, формалдылық нормаларға және мемлекеттік
институттардың билікке жіберу ережереліне негізделген және әлеуметтік
кеңейтілген факторларды талдауға негізделген – жеке тұлғаның қоғамдағы
орнын мемлекеттік институттардың қолданатын әдістемелері мен құралдарының
сипаттамасыоақпараттықл на дейін, бұл арқылы қоғамның саяси өмірінің
сапасы анықталады. Бұл құрамдастардың жиынтығы саяси режимді жасайды,
Ф.Бенетоның ойы бой бойынша негізгі айнымалы саясаттың түсінігі оның
әлемін реттейтін ең жақсы әдіс (саяси элита немесе саяси жүйе
котегориясына қарағанда): Режим заңдардан тұрады, сондай-ақ іс-
әрекеттерден ол басшылардың билікті жүзеге асыратын әдістерінен жырақ
кетпейді, қысқасы азаматтар – бұл ең бастысы.
Шартты түрде, жеке тұлғаның бостандығының мүмкін деңгейлерін,
поляризациясын есепке ала отырып, зерттеушілер саяси режимдерді
демократиялық, антидемократиялық деп бөледі. Нақты режимнің 3 түрін атап
көрсетуге болады: тоталитарлық, авторитарлық және демократиялық режимдер.
Кейбір қоғамтанушылардың ұсынуы бойынша авторитарлық режимді аралық немес
ауыспалы деп есептеуге болады.
А.Панариннің жазуы бойынша, саясат бір жағынан топтық мақсаттар мен
қызығушылықтардың артынан түсу әдісі, ал басқа жағынан – жалпы қоғамдық
өздігінен анықтау жүйесінде жекелііктен топтылыққа, топтылықтан жалпы
ұлттыққа сәйкес спецификалық мақсаттарды интеграциялау әдісі, ал тиімді
саяси жүйе ұлттың әлеуметтік тапсырыстарын саяси технологияға оны
тәжірибе жүзінде іске асыру үшін өңдеу механизмін ұсынады. Дискурсты
комуникацияның маңыздылық мақсаттығы саяси жүйенің негізгі функциясына
негізделеді, яғни қоғам алдында оны басқарушы әлеуметтік күштердің алдына
қоятын, мақсаттарға жету үшін ресурстарды мобилизациялау. Бірақ саяси
жүйе өзі қызмет атқаратын қоғамды біріктіріп, интегративті функцияны да
атқарады. Сәйкесінше билік етудің қандай да бір әдістемесінде – саяси
режимде – аталмыш функцияны орындау үшін саяси дискурсты ұйымдастырудың
формалары қолданылады.
Саяси каммуникавистика облысының маманы А.Соловьев қандай да бір
мақсаттар (идеалар, пікірлер, идеологиялар) бойынша хабарламалармен
мақсатты алмасу сияқты саяси дискурстарды анықтай отырып, дискуртарды
ұйымдастыру әдістерін маркентингтік және маркетингтік емес деп бөледі.
Автордың ойынша, маркетингтік емес әдістер реципиенттің ақпарттық
қажеттілігіне байланысты емес, басқа көптеген саясат саласында кеңістікті
уақытты параметерлерге байланысты әсер етеді. Мұндай ақпараттандыру және
саяси контактілерді ұйымдастыру әдістемесінде сәйкес акторлар арасында
қарым-қатынас каналдары өзі қажет тұтқан уақытпен комуникатор пайдасы
негізінде қалыптасады. Автор саяси дискурсты ұйымдастырудың маркетингтік
емес әдістемесіне үгіттеуді, пропаганданы және саяси ақпаратты кейбір
формада өңдеуді және алмастыруды жатқызады.
Аталмыш классификацияда маркетингтік әдістемеге ақпараттық алмасудың
және саяси акторлардың ойластырылған байланыстарын қалыптастырудың
жолдары, егер реципентке ақпаратты ұсыну оның қажеттіліктеріне
ерекшеліктеріне және оның саяси билік кеңістігіндегі орнына сәйкес
орындалған жағдайда жатқызылады. А.Соловьев жариялылық дискурсты
ұйымдастырудың негізгі түрлеріне саяси жарнаманы, ақпараттық лоббизм мен
ақпараттық ланкестікті жатқызуға болады. Әлеуметтік ақпараттану
тұрғысынан қарағанда, дискурсты ұйымдастырудың маркетингтік емес әдісі
әлеуметте ақпараттық-коммуникациялық қарым-қатынастың классикалық
парадигмасына сәйкес келеді. Аталмыш қарым-қатнастар субъект-объектті
сипатта болады және кері байланыс каналдары болмайды.
Өз кезегінде саяси дискурсты ұйымдастырудың маркетингтік әдісі
классикалық емес парадигма заңдарымен құрылады және қарым-қатынастың
субъект-сибъект сипатына негізделеді. Кері байланыс каналдары болады,
бірақ осы каналдар көмегімен құрылатын субъектілер арысындағы қатынас
мазмұны айқын көрінетін манипулятивті сипатта болатын қабілеті бар.
Тоталитарлық режим (тоталитаризм) – қоғам өмірінің барлық саласын
толық қамтыған (тотарлық) мемлекеттік бақылау сипаттамасында, қоғамның
мемлекеттік – саяси құрылымы. Саяси лексиконға бұл терминді италяндық
фашизм идеологы Дж.Джениля енгізген, ол адамды мемлекетке тоталды
(толығымен бағынуға және саяси тарихта жоғалып кетуге шақырды.
Ғалымдардың тоталитаризм белгілерін анықтауда америкалық саясаттанушы
К.Фридрих және З.Бзежинский ұсынған, өзіне негізгі алты сипаттаманы
қосатын модель танымдылыққа ие:
- орталықтандырылған басшылық және экономиканы басқару;
- әлеуметтік салада және тұлғаның іс-әрекетін жалпылама түрде бақылау;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz