Инвестициялық қолдау мен оның салаларын дамыту
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 КӘСІПКЕРЛІК ТАБИҒАТЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҰЙЫМДЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ФОРМАЛАРЫ
1.1 Кәсіпкерліктің экономикалық табиғаты және ұйымдық-құқықтық
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Нарықтық экономикадағы әлеуметтік кәсiпкерлiктiң маңызы және оны
мемлекеттiк реттеу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК БАҒЫТТАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК
ІС-ӘРЕКЕТ
2.1 Әлеуметтік кәсіпкерлікті қаржыландыру және несие беру механизмі
18
2.2 Қазақстандағы әлеуметтік кәсіпкерлік іс-әрекеттің қызмет ету
механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.3 Әлеуметтік бағыттағы кәсіпорынды дағдарысқа қарсы басқару
мазмұны және шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.4 Қазақстанда әлеуметтік бағдарланған кіші кәсіпкерлікті қаржы-
несиелік қолдауды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5 2
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Дағдарыстан - дамуға деген 2009 жылдың 6
наурызында болған Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Жыл
сайынғы Халыққа Жолдауында Қазақстанда қанша дағдарыс болса да басты
басымдықтар өзгерген жоқ. Сол басымдықтардың бірі - кәсіпкерлікті дамыту.
Мемлекет басшысы бұл мәселеге еліміз өз тәуелсіздігіне ие болған кезден-ақ
ерекше көңіл бөле бастаған. Себебі, кәсіпкерлік дегеніміз – бүкіл
тіршіліктің тұтқасы. Сан түрлі кәсіпті меңгермей, сол кәсіптерді жылдан
жылға жетілдіріп отырмай ешбір ел алға баса алмайды. Кәсібі бардың –
нәсібі бар деп біздің қазақ халқы де тегін айтпаса керек. Осы әлемді
шарлаған дағдарыс тұсында да Үкімет оның салдарларын еңсеру жөнінде басты
басымдықтарды айқындағанда сол басты басымдықтың бірі ретінде кәсіпкерлікті
қолдау ісіне ерекше мән берді және оның сан түрлі амалдарын жасады.
Ең бірінші айтарымыз, кәсіпкерліктің алдынан туындайтын әкімшілік
кедергілерді азайтты. Оның үстіне 2008 жылдан бері әрекет етіп келе жатқан
кәсіпкерлік субъектілерді тексеруге жариялнған мораторийдің мерзімін
ұзартты. Бұған барлық кәсіпкерлердің қуаныш білдіргендері айқын.
Екіншіден, жаңадан қабылданған Салық кодексі арқылы орта және шағын
кәсіпкерлікке түсетін салық жүктемесін жеңілдетті. Тек осы жағдайдың өзі
ғана ресми деректер бойынша кәсіпкерлерге 1 жылдың ішінде 300 млрд.
теңгенің жеңілдігін береді екен.
Үшіншіден, Самұрық-Қазына, Даму қорлары, КазАгро холдингі мен
екінші деңгейдегі банктер арқылы орта және шағын кәсіпкерлікке берілетін
несиелердің ставкалары жеңілдетуде. Ол 12,5 пайыз көлемінде белгіленіп
отыр. Ең жоғарғы деңгейінің өзі 14 пайыздан аспауы тиіс. Мұның өзі мемлекет
тарапынан жасалынып отырған жақсы жеңілдік екендігі белгілі.
Сонымен қатар Самұрық-Қазына қоры шағын және орта кәсіпкерлікке 2009
жылы бұрынғыға қарағанда қосымша тағы да 120 млрд. теңгенің қаржысын бөлді.
Бұл қаржының 70 пайызы қазіргі жүзеге асу үстіндегі жобаларды
қаржыландыруға, 30 пайызы жаңа жобаларды іске асыруға жұмсалмақ.
Нарықтық экономика негiзiнде ұлттық экономиканың тұрақты өсуiн
қамтамасыз ету үшiн бәсекеқабiлетi жоғары өнiмдер шығаруға мүмкiншiлiк
туғызатын, елiмiздi дамыған елдер қатарына бiр қадам болса да жақындататын
басты құралдың бiрi – кәсiпкерлiк қызметтi дамытуымыз және оның маңызды
салаларын мемлекеттiк реттеу мен қолдау бүгiнгi экономикамыздың басым
саясаттарының бiрi болып отыр. Әсiресе бұл саяаттың негiзгi мақсаты
кәсiпкерлiктi инновациялық тұрғыдан қолдау келешекте елiмiзге өз жемiсiн
берерi анық. Себебi өмiр өзi көрсеткенiндей, шикiзат сатуға бейiмделген
экономика құлдырауға бағытталған. Тек жоғары сапалы, ең соңғы ғылым
жетiстiктерiне сай техника мен технологиялар ғана экономиканы көркейтiп,
халықтың тұрмыс деңгейiн жақсартуға қабiлеттi.
Бүгiнгi Республикамызда экономиканы нарықтық қатынаста қайта құру
жолында оның негiзi болып табылатын кәсiпкерлiк қатынастарды дамытып, оны
жандандыру және оларды мемлекеттiк қолдау мен реттеу күн тәртiбiндегi
өзектi мәселелердiң бiрi.
Ұсынылып отырған дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты жеке кәсіпкерлікті
қаржы-несиелік қолдау мәселелерін негіздеу болып табылады. Диплом
жұмысында кәсіпкерліктің экономикалық мәні, Қазақстандағы даму
тенденциясы, кіші бизнесті қолдаудағы мемлекеттің рөлі, кредит беру
тәртібі, ақпараттық қамтамасыз ету мәселелері, қаржыландыру көздері, қаржы
институттарының қолдауы сияқты сұрақтар зерттелген.
Диплом жұмысының мақсаты мен мiндеттерi келесiдей болып табылады:
• Кәсiпкерлiктi – ерекше экономикалық құбылыс ретiнде қарастыру;
• Әлеуметтік кәсiпкерлiк қызметтiң нарықтық экономикадағы мәнін ашу;
• Кәсiпкерлiк жалпы маңыздылығын, оның түрлерiн және жiктелуiн
қарастыру;
• Кәсiпкерлiк қызметтi мемлекеттiк реттеу шараларының ерекшелiктерiне
тоқталу;
• Елiмiздегi әлеуметтік кәсiпкерлiк қызмет қалыптасуының ерекшелiктерiн
және iске асу нәтижесiн қарастыру;
• Кәсiпкерлiк қызметтi дамытудағы мәселелердiң шешу жолдарын айқындау;
• Қазақстандағы әлеуметтік бағыттағы кәсіпкерлік іс-әрекетті талдау;
• Әлеуметтік кәсiпкерлiк іс-әрекетті дамытуды қолдаудағы мемлекеттік
Самұрық-Қазына қорының мәнін және рөлін көрсету;
Зерттеу объектісі ретінде Қазақстанның кәсіпкерлік іс-әрекеті және де
жаңа бет алыс әлеуметтік кәсіпкерлік нарығы алынды.
Зерттеу пәні Қазақстандағы кәсіпкерлік қызметтерді, әлеуметтік
кәсіпкерлік іс-әрекетті экономикалық-құқықтық зерттеу мақсатында
бәсекелестік орта жағдайында оны тиімді басқару болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Қолданылған әдебиеттер тізімі отандық және шетелдік
авторлардың, заңнамалық және нормативтік құжаттар актілерінің,
статистикалық мәліметтерден тұрады. Жұмыста 1 кесте, 5 сурет көрсетілген.
Жұмыс көлемі 55 бет.
1 КӘСІПКЕРЛІК ТАБИҒАТЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҰЙЫМДЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ФОРМАЛАРЫ
1.1 Кәсіпкерліктің экономикалық табиғаты және ұйымдық-құқықтық құрылымы
Кәсіпкерлік түсінігі ХІІ ғасырларда пайда болды деген пікір бар.
Французша En+epzendze – бірдеңені жасау дегенді білдірсе, ХІІІ ғасырда
өмір сүрген арабтың ғұлама ғалымы Ибн Халдун аль-Хадрами КАСБ, яғни
қазақша кәсіп ұғымын енгізді және кәсіпкердің дербестігі, пайда табуға
ұмтылысы сияқты мағыналарына мән берді. XV ғасырда ағылшындар
кәсіпкерлік түсінігіне жақын mezckan+-саудагер, advenguze – адам яғни
тәуекелге оңтайлы, undeztakez - өзіне міндеттеме алатын адам деген
сөздерді қолданды.
Дегенмен кәсіпкерлік концепциясы барынша айқын 1725-1730 жылдары
ағылшын экономисі Ричард Контиллионның жұмыстарында көрініс тапты. Содан
кейінгі кезеңдерде кәсіпкерлік теориясы әртүрлі ғалымдардың еңбектерінде
дамытылды. Олар кәсіпкерлік жәй ғана тәуекелге және жаңашылдыққа
ыңғайлылық емес, түптеп келгенде, жаңа кәсіпорын құру қабілеті дегенді
алға тартты.
Нарықтық экономиканың белсендi өкiлдерiнiң бiрi – кәсiпкерлер.
“Кәсiпкер” ұғымын алғаш рет XVIII-ғасырдың басында ағылшын экономикасi
Ричард Кантильон енгiздi. Ғылыми әдебиеттерде кәсiпкерлiктi үш аспектiде
қарастырады: экономикалық категория ретiнде, экономикалық ойлай типi
ретiнде, шаруашылық жүргiзу тәсiлi ретiнде.
Экономикалық ғылымда негiзiнен өндiрiстiң төрт факторы қарастырылған:
еңбек, капитал, жер және кәсiпкерлiк. Бұл жерде кәсiпкерлiк өндiрiстiң
төртiншi факторы ретiнде ғана емес, еңбек, капитал, жер тәрiздi үш негiзгi
өндiрiс факторларын бiрiктiрiп жүзеге асырудың үздiк әдiстерiн iздестiрiп,
жұмылдыру процесi ретiнде де қарастырылады.
Енді кәсіпкерліктің экономикалық табиғаты неде деген сұраққа жауап
беріп көрейік. Біздің пікірімізше, кәсіпкерлік адамдардың ерікті іс-
әрекетіне қатысты айтылады. Себебі, ол, тұлғаның жеке мүддесіне, оның
жігерінің еркіндігіне, таңдаған мақсатына, оған қол жеткізу мүмкіндігіне,
нәтижесіне және жүзеге асыру процесіне негізделген. Осы тұрғыдан алғанда
кәсіпкерліктң еріктілігі және соның негізінде нарықтық қатынастарды
қалыптастыру - экономиканы дамытудың барынша тиімді жолы. Кәсіпкерлік
кәсіпкер деп аталатын іскер адамдардан тыс болуы мүмкін емес. Кәсіпкерлер –
бұлар коммерциялық мүмкіндіктерді көре білетін, қажетті капиталды алу
қабілеті бар, қандай операцияларды жүзеге асыруды білетін және жетістік
үшінде, сәтсіздік үшінде жауапкершілікті өзіне ала отырып тәуекелге бара
алатын іскерлік әлеміндегі адамдар.
Буржуазиялық саяси эканомикада “кәсiпкерлiк” түсiнiгi XVIII ғасырда пайда
болды. Кәсiпкерлiк – инициативалы шаруашылық қызмет
тәуекелмен жасалатын жекеменшiк, қарыздық және басқа да
құралдар мен мүлiктер негiзiне пайда табу қызметтерi. [3]
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнде кәсiпкерлiкке келесiдей
анықтама бередi: “Кәсiпкерлiк – меншiк түрлерiне қарамастан, азаматтар мен
заңды тұлғалардың, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды қанағаттандыру
арқылы таза табыс табуға бағытталған, жеке меншiкке не мемлекеттiк
кәсiпорынды шаруашылық басқаруға құқығына (ммелекеттiк кәсiпкерлiк)
негiзделген ынталы қызмет. Кәсiпкерлiк қызмет кәсiпкердiң атынан, оның
тәуекел етуiмен және мүлiктiк жауапкершiлiгiмен жүзеге асырылады”.[4]
Кәсiпкерлiк бұл ерекше экономикалық құбылыс болып табылады.
Кәсiпкерлiк қызметке талдау жасау оның жалпы экономикалық құрылымы сияқты
ұзақ тарихы мен терең тамыры барын көрсетедi. Орта ғасырларда “кәсiперлiк”
деген термин, одан да бұрын “антрепренер” француз тiлiнен аударғанда
“делдалдық” дегендi бiлдiредi. Кәсiпкерлiк батыстың экономикалық
теориясында кең түрде XVIII ғасырдан бастап қарала бастады. Оны атақты
ғалымдар Р.Кантилонаның, А.Тюргоның, Ф.Кэненiң, А.Смиттiң, Ж.Сэйдiң
есiмдерiмен байланыстырады. “Кәсiпкер” терминiнiң атасы белгiлi ағылшын
экономисi Ричард Кантилон. Ол “кәсiпкер” деп рынок жағдайында әрекет
жасаған адамды айтқан.
Әлеуметтiк-экономикалық құбылыс ретiнде кәсiпкерлiк көптеген қоғамдық
қатынастарды қамтиды. Мұның айталық, заң-құқықтық, психологиялық, тарихи
жақтары бар. Бiрақ кәсiпкерлiк қызметтiң тағдыры адам қызметiнiң
экономикалық жағдайларына байланысты. Қазіргі әлеуметтік қарқын мен деңгей
тұрғысынан мемлекеттік саясаттың стратегиялық бағдарын анықтай отырып,
қоғамды экономикалық, саяси-әлеуметтік, мәдени-экологиялық тұрғыдан дамыту,
адамның болмысы мен санасын қатар жаңарту болып табылады. Кәсiпкерлiк
қатынастарды талдаудың алғашқы қадамы олардың объектiлерi мен субъектiлерiн
анықтау. [5]
Кәсiпкерлiктiң субъектiсiне экономикалық қызметке қатысушы түрлi
мүшелер, алдымен жекелеген индивидтер, адамдар жатады. Мұндай кәсiпкердiң
қызметi өзiнiң еңбек шығындарына немесе жалдамалы еңбектi қолдануға
негiзделедi. Соңғы жағдайда кәсiпкер жалдаушы болады. Кәсiпкерлiк қызметтi
бiр топ адамдар жүргiзуi мүмкiн, оларды байланыстырушы – мiндеттi шарттар
мен экономикалық мүдде. Мұндай кәсiпкерлiктiң түрi – ұжымдық, коллективтiк
деп аталады. Ұжымдық кәсiпкерлiктiң субъектiсi - әртүрлi ассосациялар:
акционерлiк қоғамдар, кооперативтер және т.б. жеке-дара кәсiпкерлерге
қарағанда кооперативтер немесе партнерлiк бiрлестiктер iрi көлемдегi
мәселелердi шеше отырып, олардың рыноктағы үлесi бар болуымен көрiнедi.
Кәсiпкерлiк объектiсi – адамның белгiлi қызметi. Кәсiпкердiң соңғы
нәтижесi - өндiрiлген өнiм мен көрсетiлген қызмет. Бiрақ, ең бастысы әр
кәсiпкер осылардың iшiндегi өзiне ең пайдалысын және тиiмдiсiн iске
асырады. Мiне сондықтан да рыноктық экономикада кәсiпкерлердiң басты
мақсаты өз пайдасын барынша максималдау және өндiрiс шығындарын
барыншаминималдау болып табылады. Ал кәсiпкердiң табысы көбiне оның өз iсiн
қалай ұйымдастырғанына байланысты. Яғни, кәсiпкер өз iсiн бастағанда және
оны жалғастырғанда үлкен тәуекелге барады. Ал тәуекелдiлiк кәсiпкерлiк
қызметпен бiрге өмiр сүрiп отыратын заңды құбылыс.
Сонымен кәсiпкерлiк – рыноктағы бәсекеге төтеп беру үшiн жаңа
мүмкiндiктердi iздеу, жаңа технологияны пайдалану, капиталды жұмсаудың тың
салаларын iздеу, ескi ойлау шеңберiнен шығу болып табылады. Демек, нақты
өмiрде кәсiпкерлiктiң объектiсi – новаторлық, жаңашылдық, ерекше мағынадағы
новаторлық өндiрiс, айырбас және бөлудiң түрлi факторларын комбинациялау.
Кәсiпкерлiк әр кезде де белгiлi бағытта ұйымдастырылады, нақты формалары
бар. Кәсiпкерлiктiң шаруашылық жүргiзу тәсiлi ретiнде бiрнеше жалпы
белгiлерi бар. Оның iшiнде негiзгiсi – шаруашылық субъектiлерiнiң еркiндiгi
мен тәуелсiздiгi. Кәсiпкерлердiң еркiн қызмет етуi рынок механизмiнiң
әрекетiн қамтамасыз ететiн тәртiп қалыптастырады.
Жалпы кәсiпкерлiктiң жiктелуiн келесi суреттен көре аламыз (1-сурет).
Кәсiпкердiң тәуелсiздiгi оған экономикалық ресурстарды алуға, осы
ресурстардан өз қалауынша қызмет пен тауар өндiру процесiн ұйымдастыру және
оларды рынокта кәсiпкердi қанағаттандыратындай өткiзу болып табылады.
Барынша көп табыс табу кәсiпкерлiк жұмыстың қозғаушы факторы. Көп
жағдайларда тек осы тұрғыдан ғана iс ұйымдастырылып, одан әрi кеңейтiледi.
Кәсiпкерлiкке тән тағы бiр сипат шаруашылық жүргiзудегi тәуекелге бел бууы.
Iске кiрiскендн алғашында алда не болатыны белгiсiз, анықталмағандық
болады, оны болжап, дәл айту қиын. Осындай елеулi белгiлерi бола отырып
кәсiпкерлiк келесi салалар бойынша бөлiнедi:
• кәсiпкерлiк қызметтiң бағытталуына байланысты: өндiрiстiк,
коммерциялық, қаржылық, инновациялық болып бөлiнедi;
• кәсiпкердiң функционалды операциясының құрылымына қарай:
өндiрiспен басқару , қаржыландыру және делдалдық қызмет:
• шаруашылық түрлерiнiң санына байланысты кәсiпкерлiк: бiр
профильдi , көп профильдi;
• шаруашылықтың салаларына бағытталуына байланысты: өндiрiстiк
агроөндiрiстiк, ауыл шаруашылық, құрылыста және басқада
халық шаруашылық салаларында.
Өндiрiстiк бизнес: өндiрiстiк бизнеске негiзiнен
материалдық, рухани және интеллектуалдық өндiрiс құрайтын iскерлiк
қызметтiң түрi жатады. Бұл iскерлiктiң қоғамдық тұрғыдан алғанда ең
қажеттi, өте салмақты, күрделi, сондықтан да бiршама ауыр түрi.
Өндiрiстiк бизнес - бұл, негiзiнен алғанда, өнеркәсiптiк және ауыл
шаруашылық өнiмдерiн шығару. Ең кең мағынада өндiрiстiк бизнес -
бұл тұтынушыларға қажеттi, ақшаға сатуға келетiн келесi басқа
тауарға айырбастау ниетi бар кез келген пайдалы өнiмдi
шығару. Өндiрiстiк бизнесмен - бұл кейiннен сатып алушыларға,
тұтынушыларға өткiзiлетiн өнiм, тауар, жұмыс, ақпарат, рухани
игiлiктердi өндiру процесiн ұйымдастыру және iске асырумен
айналысатын iскер. Кейбiр iскерлер өнiм өндiру және дайындаумен
өздерi айналысады, бiрақ бұл бiрдi - екiлi жағдай ғана.
Көпшiлiк жағдайда өндiрiстiк iскерлер өз бизнесiне отбасы
мүшелерiн, туған туыстарын тартады, сондай-ақ жалдамалы
жұмысшылардың қызметiн пайдаланады.
Коммерциялық бизнес: коммерциялық немесе саудалық бизнес
- бұл тауарларды сату мен сатып алуға байланысты iскерлiк.
Коммерция өзiнiң бастапқы мағынасында сауда ұғымын бiлдiредi,
ал коммерсант - сауда, тауар айырбастау, тауар - ақша
операцияларымен айналысатын саудалық iскер, бизнесмен. Коммерциялық
бизнес өндiрiстiк бизнеспен тiкелей байланысты. Өйткенi,
өндiрiлген тауарды ақшаға өткiзу немесе басқа тауарларға
айырбастау керек. Дәл осы саудалық iскерлiк тауарға деген
сұранымды анықтап қандайда болсын өнiмнiң түрiн өндiрудi
көбейтуге немесе керiсiнше шектеуге әсер етедi.
Қаржылық кәсiпкерлiк: саудалық бизнеске әлдеқайда жақын
тұрған қаржылық iскерлiк болып табылады. Өйткенi оның
негiзiнде сатып алу сату жатады, бiрақ мұнда ақша, валюта
бағалы қағаздар сияқты ерекше тауарлар айналымға түседi.
Өндiрiстiк , коммерциялық және iскерлiк қызметтiң басқа
түрлерiн жүзеге асыру ақшаның көздердi керек етедi. Шикiзатпен
материалдарды сатып алу, ғимараттарды жалға алу, жалдамалы
жұмысшылардың жалақысын төлеу және басқа iскерлiк жұмыстар ақша
көздерiн тұрақты жұмсауды қажет етедi. Әрине, әр бiр бизнесмен өз
iсiн жүргiзу үшiн жеткiлiктi мөлшерде ақша көздерiн иеленген
деп ойлаймыз. Алайда, тәжiрибе көрсетiп отырғандай, белгiлi бiр
бизнес операциясының басталуынан оның аяқталуына дейiн жеткiлiктi
дәрежеде ұзақ уақыт кетедi, содықтан да операция аяқталғаннан
кейiн ақшаны алғанға дейiн бизнесменге қолда бар қаржы
ресурстары жетiспеуi мүмкiн, осыған орай ол заемдық көздердi
iздестiрудi бастайды. Дәл осындай жағдай, iскер өз қолында
отардың валютадағы жеткiлiктi мөлшерде қаржы көздерiн ұстап
отырса да, шетелдiк шикiзат пен материалдарға есеп айырысу
үшiн шетелдiк валютаны сатып алғанда да ұшырымды. Одан әрi
бизнесмен белгiлi бiр табыс табу үшiн өзiнiң қолындағы бос
жатқан ақшаны процент алу аясында банкiге салады немесе
акция, басқа да бағалы қағаздарды сатып алады.
Делдалдық бизнес: жоғарыда қарастырылған бизнестiң
өндiрiстiк коммерциялық жағы бiр түрлi делдалдық бизнестi
дүниеге әкелдi. Бұл бизнес өндiрiстiк, сауда - коммерциялық қаржы
несиелiк сияқты әр трлi салаларда жүзеге асырылады. Оның
негiзгi ерекшклiгi - мұнда бизнестiң материалдық заттай элементi
болмайды. Делдал өзi өнiм өндiрмейдi, тауар, валюта немесе
бағалы қағаздармен сауда жасамайды, несие берумен айналыспайды.
Оның ролi мен мiндетi - осы операциялардың жүргiзiлуiне және
бiтiм жасауға мұрындық болу.
Бұл жерде бизнестiң дәнiн себушi - делдал әкелетiн ақпарат.
Бiр жағынан сатып алушы, тұтынушының жағында, екiншi жағынан
өндiрушi, тауар сатушының жағында тұратын делдал оларды iскерлiк
бiтiмдiк қолына iкелiп қосады.
Сақтандыру бизнесi: сақтандыру эканомикалық қарым-қатынастың
бiр түрi ретiнде бiздiң тарихымыздың кеңестiк кезеңiнде орын
алды және оны еңбек табысын табуға мүмкiндiгi жоқ немесе
көмекке зәру адамдарға жәрдем көрсету мақсатында белгiлi бiр
қаржы қорын құру үшiн кәсiп орындармен азаматтардың тапқан
табысының белгiлi бiр бөлiгiн ерiксiз тәртiппен алу арқылы
мемлекет жүзеге асырып отырды.
Фирма рыноктық экономиканың негiзгi экономикалық агентi. Бiр немесе
бiрнеше кәсiпорыннан тұратын, пайда табу мақсатында тауар мен қызметтер
жасап шығаруға ресурстарды пайдаланатын ұйымдарды фирма деп атайды.
Меншiктiк формасына сәйкес фирмалардың немесе кәсiпкерлiктiң үш түрiн
атап өтуге болады:
• Индивидуалдық немесе жеке кәсiпкерлiк;
• Серiктестiк немесе партнерлiк;
• Корпорация (акционерлiк қоғам).
Индивидуалдық кәсiпкерлiк деген бiр адам иелiк ететiн бизнес.
Индивидуалдық кәсiпкерлiктiң иелiк етушiсi сонымен бiрге менеджер қызметiн
атқарады. Оның мүлiгi мен жауапкерлiгiнде шек болмайды. Индивидуалдық
кәсiпкерлiктiң басты кемшiлiгi – капиталының аз мөлшерде болуы.
Артықшылықтары: меншiк иесiсiнiң әрқайсысы барлық пайданы иемденедi,
өзгерiстердiң қандайын болмасын өзi жүргiзе алады. Индивидуалдық бизнесмен
заңды тұлға болмайды. Сондықтан ол тек табыс салығын төлейдi, корпорацияға
белгiленген салық төлемейдi. Бизнестiң аса кең тараған бұл формасы ұсақ
дүкендерге, қызмет сферасына, фермаларға, заңгерлiк iс-әрекеттерге тән
болады.
Серiктестiк ( партнерлiк) дегенiмiз екi және одан да көп адам иелiк
ететiн бизнестiң түрi. Бұл да заңды тұлға емес, сондықтан табыс салығын
ғана төлейдi және фирманың барлық қарыздарына шексiз жауапкершiлiк артады.
Артықшылығы: ұйымдастырылу жеңiл, қосымша қаражаттар және жаңа идеялар iске
тарту мүмкiндiгi болады. Кемшiлiктерi: шаруашылық дами түскенде қаржы
ресурстарының тапшылығынан қосымша капиталды iске тарту мүмкiндiгi
шектелген; фирма мүшелерiнiң барлығы бiрдей iс-әрекет мақсаттарын жетiле
түсiнбеуi.
Корпорация деп бiр заңды болып бiрлесiп, кәсiпкерлiк қызмет жасау үшiн
қосылған адамдар жиынтығын атайды. Корпорация меншiгiне құқықтар акцияларға
сәйкес бөлшектерге бөлiнедi. Сондықтан корпорацияның иелерi акция ұстаушы,
ал корпорацияның өзi – акционерлiк қоғам деп аталады. Корпорацияның
табыстарына корпорация салығы салынады.
Кәсiпкерлiк фирманың көлемiне сәйкес шағын, орта және iрi кәсiпкерлiк
болып бөлiнедi. Осы заманда экономикасы дамыған елдерде шағын кәсiпкерлiк
ұлттық шаруашылықтың ең iрi секторын құрайды. Шағын бизнесте барлық
жұмысбастылардың жартысынан көбi қызмет етедi.
Қазақстанда кәсіпкерлік туралы, қайта құру идеясына сәйкес 90
жылдардан бастап айта бастады. Сол кездерде комсомолдық кәсіпкерлік
етек жая бастады. Негізінен бұрынға комсомол жетекшілері жастардың ғылыми-
техникалық творчества орталықтарының базасында кооперативтер аша бастады.
Инфляцияның жоғары қарқынмен өсу барысында, кәсіпкерлердің алдыңғы жас
толқындары қажетті алғашқы капиталды жинай алды. Себебі кредит
қымбатқа берілді, ал арзан ақшалармен қайтарылды.
Кәсіпкерлікті ашық түрде жүргізуге рұқсат беретін бірінші заң
бұрынғы Совет Одағы кезінде, 1987 жылы КСРО азаматтарының дербес еңбек
ету ісі туралы заңы болды. 1988 жылы Копперация туралы Заң қабылданды.
Жаппай кооперативтер, серіктестіктер құру басталды. Бірақ нарықтық
инфрақұрылымның қалыптасып үлгірмеуі салдарынан, олардың едәуір бөлігі
дами алмады. Кейіннен 1988-1991 жылдары қабылданған жалға беру, бірлескен
кәсіпорындар, банктік іс туралы Заңдар экономикалық жағдайды біршама
нарықтық механизм талабына сәйкестендірді. Дегенмен шаруашылық
объектілерінің басым көпшілігі мемлекеттің үлесінде қалды, ал қалыптасып
жатқан басқа шаруашылық типтері белгілібір мардымсыз деңгейде ғана
кәсіпкерлікті ынталандырады. [6]
1991 жылдан бастап тәуелсіздік алуымызға байланысты Қазақстанда
кәсіпкерлік белсенділікке қолдау көрсететін бірнеше Заңдар қабылданды.
Оған Шаруашылық іс-әрекеттің еркіндігі жәнен Қазақстанда кәсіпкерлікті
дамыту туралы (1991), Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы
заңдарды жатқызуға болады. 1994 жылдың басына қарай Қазақстанда 15,7 мың
жеке меншік кәсіпорындар болды, оларда 164 мың адам жұмыс істеді. [7]
Кәсіпкерлік іс-әрекеттің өндіріс, делдалдық, коммерция сияқты негізгі
үш бағытында бірінші орынға коммерция шықты. Оның өзінің объективті және
субъективті себептері болды. Жекешелендірілген объектілердің басым
көпшілігінде бар көне техника мен технология, инвестициялық ресурстардың
болмауы, менеджмент тәжірибесінің жоқтығы, құқықтық қамтамасыз етілудің
мардымсыздығы, кәсіпкерлікке мемлекет тарапынан қаржы көмегінің
бұлдырлығы, кредиттік ресурстардың орасан қымбаттығы өндірістік мақсаттағы
кәсіпкерліктің дамуына мейлінше кері әсер етті. Субъективтік себептерге
келетін болсақ – бұл мемлекеттік меншікті жекешелендіру барысында орын
алған келеңсіздіктер. Мемлекеттік мүлік комитетінің дербес билігімен
жүргізілген жекешелендіру, шаруашылық объектілерін бағалауда инфляция
деңгейін есепке алмай, қалдық бағамен бағалау олардың жабдықтарын талан-
таражға түсірді, құқықтық тұрғыдан жауапкершілік міндеттемелерінің
болмауы объектілерді тиімді пайдалануды ынталандырмады. Өндірістің
мейлінше құлдырауының басты себептерінің бірі осы болды.
1997 жылдың наурыз айында Қазақстан Республикасы Президентінің
Кіші кәсіпкерліктің дамуын жеделдету және мемлекеттік қолдауды күшейту
шаралары туралы Жарлығы қабылданды. Жарлыққа сәйкес экономика және сауда
министрлігінің құрамында кіші кәсіпкерлікті қолдау агенттігін құру және
жұмысын ұйымдастыру көзделді. Бұл Қазақстанда кіші бизнестің дамуын реттеп
отыратын ең алғашқы арнаулы мемлекеттік орган болып табылады. Сонымен бірге
халықаралық қаржы институттарының құқықтық және басқада құрылымдардың
кәсіпкерлікті қолдау қоры құрылды. Бұл қор деңгейінде барынша
перспективалы жобаларды қаржыландыру көзделген болатын.
Қазақстан ұрпақтар жарастығын жетілдіруді, қазақ халқының ел мен
мемлекеттің тұтқасы боларлық талпынысы мен мүмкіндігін кеңейтуді көздейді.
Сонымен қатар, адам мен елдің тұрақты дамуына әлеуметтік жағдай жасау,
құқықтық жол ашу. Нарықтық қатынастарды нығайтудың қаржы-салық, әлеуметтік,
құқықтық саясатының өзара сабақтасуы, мемлекетіміздің ішкі және сыртқы
қауіпсіздігінің үйлестілігі. Бәсекелі дәуірдің басты бір талабы осындай.
1.2 Нарықтық экономикадағы әлеуметтік кәсiпкерлiктiң маңызы және оны
мемлекеттiк реттеу шаралары
Кәсiпкерлiк нарық қатынастарын ұдайы iске қосып отыратын орта.
Экономиканың өтпелi кезеңiндегi әлеуметтік кәсiпкерлiк ең алдымен
рыноктың тауармен толығуына және жаңа жұмыс орындарының құрылуына мүмкiндiк
бередi. Жалпы алғанда, әлеуметтік кәсiпкерлiк экономикада нақты белсендi,
бәсекелес ортаны ғана қалыптастырып қоймайды, сонымен қатар, мемлекеттiң
экономикалық дамуында оның тұрақталығының индикаторы есептi қоғамда орта
тапты жасақтайды. Кәсiпкерлiктiң әлеуметтiк мiндетiне:
• Халықты жұмыспен қамту және жұмыссыздық мәселесiн шешу;
• Тұрмыс деңгейiн жоғары болуын қамтамасыз ету;
• Адамның өмiрге тың сенiммен қарауының мүмкiндiктерiн арттыру;
Ал кәсiпкерлiктiң экономикалық мiндеттерiне келесiлердi жатқызуға болады:
• нарықтық қатынастарды дамыту;
• шектеулi ресурстарды тиiмдi пайдалану;
• экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру;
• жаңа жұмыс орындарын ашу;
• Рыноктағы сұранысты қамтамасыз ету;
• Экономикалық активтi халықты барынша ынталандыру;
• Инвестицияларды тиiмдi салаларға тарту;
• Инновациялық жаңалықтарды ашып оны өндiрiске енгiзу;
• Кластерлiк жүйенiң дамуы;
• Лизингтiк қатынастардың дамуы;
• Өнiмдердiң сапалылығының жоғары болуы;
• Тұрақты экономикалық өсудi қамтамасыз етiп, ЖIӨ-нiң негiзгi бөлiгiн
құрайды.
Қазақстанда бүгiнгi күнi шағын және орта кәсiпкерлiк бастан кешiрiп
отырған қатынастарға қарамастан, экономиканың серпiндi дамып келе жатқаны
белгiлi болып отыр. Ең бастысы шағын кәсiпкерлiк саны өсiп келедi. Өсiм
соншалықты жоғары да емес, небәрi пайыздық бөлiгi ғана. Оның ЖIӨ-де өзiндiк
үлесi бар. Ол 30 % құрайды. Қазiргi кезде кәсiпкерлiк Қазақстанның бүгiнгi
экономикасында лайықты орын алуда.
Бүгiнгi таңда Республикамызда экономиканы нарықтық қатынаста қайта
құру жолында оның негiзi болып табылатын кәсiпкерлiк қатынастарды дамытып,
оны жандандыру және оларды мемлекеттiк қолдау күн тәртiбiндегi өзектi
мәселелердiң бiрi. Сондықтан елдiң тұрақты өсуiн қамтамасыз ету үшiн
рыноктық экономиканың негiзi болып табылатын кәсiпкерлiк қызметтi қолдау
және реттеу шараларының тиiмдi iске асырылу қажеттiгi туындап отыр.
Кәсiпкерлiктi қолдаудың және реттеудiң келесiдей түрлерiн атап өтуге
болады:
• әлеуметтік кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау және реттеу;
• Инновациялық қолдау және ынталандыру;
• Инвестициялық қолдау мен оның салаларын дамыту;
• Құқықтық қолдау және заңдар қабылдау;
• Қаржылық қолдау мен несиелер арқылы ынталандыру;
• Салықтық жеңiлдiктер арқылы кәсiпкерлiктiң маңызды салаларын дамыту iс-
шаралары жатады.
Осы жоғарыда айтылған кәсiпкерлiк қызметтi қолдау мен реттеу
шараларының iшiндегi қалған бағыттарға да әсер ететiн негiзгi реттеу мен
қолдауды, кәсiпкерлiктiң дамуының стратегиясы мен даму жоспарын дайындайтын
және ұсынатын мемлекеттiк iс-шаралар жиынтығы болып табылады.
Ең бірінші айтарымыз, кәсіпкерліктің алдынан туындайтын әкімшілік
кедергілерді азайтты. Оның үстіне 2008 жылдан бері әрекет етіп келе жатқан
кәсіпкерлік субъектілерді тексеруге жарияланған мораторийдің мерзімін
ұзартты. Бұған барлық кәсіпкерлердің қуаныш білдіргендері айқын.
Екіншіден, жаңадан қабылданған Салық кодексі арқылы орта және шағын
кәсіпкерлікке түсетін салық жүктемесін жеңілдетті. Тек осы жағдайдың өзі
ғана ресми деректер бойынша кәсіпкерлерге 1 жылдың ішінде 300 млрд.
теңгенің жеңілдігін береді екен.
Үшіншіден, Самұрық-Қазына, Даму қорлары, КазАгро холдингі мен
екінші деңгейдегі банктер арқылы орта және шағын кәсіпкерлікке берілетін
несиелердің ставкалары жеңілдетуде. Ол 12,5 пайыз көлемінде белгіленіп
отыр. Ең жоғарғы деңгейінің өзі 14 пайыздан аспауы тиіс. Мұның өзі мемлекет
тарапынан жасалынып отырған жақсы жеңілдік екендігі белгілі.
Сонымен қатар Самұрық-Қазына қоры шағын және орта кәсіпкерлікке 2009
жылы бұрынғыға қарағанда қосымша тағы да 120 млрд. теңгенің қаржысын бөлді.
Бұл қаржының 70 пайызы қазіргі жүзеге асу үстіндегі жобаларды
қаржыландыруға, 30 пайызы жаңа жобаларды іске асыруға жұмсалмақ.
Кәсiпкерлiктi және шағын кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдауды қаржылық
қамтамасыз ету республикалық және жергiлiктi қаражат есебiнен жыл сайын
аталған мақсаттарға көзделетiн бөлiнген қаржы шегiнде, сондай-ақ ҚР-сы
мемлекеттiк бюджетiнен, мемлекеттiк заемдардың, мемлекеттiк ақшалай
гранттар есебiнен жүзеге асырылатын болады.
Кәсiпкерлiктi және шағын кәсiпкерлiктi мемлекет тарапынан қолдау мен
реттеудiң негiзгi бағыттарына:
• Елде жекешелендiрудi одан ары жүргiзу;
• Рыноктық қатынастарды жетiлдiру, кәсiпкерлiк қызметтердiң еркiн қызмет
етуiне қолайлы ортаны қалыптастыру;
• Кәсiпкерлiк субъектiлерiн мемлекеттiк тiркеудiң, олардың қызметiн
лицензиялаудың, олардың өнiмiн сертификаттаудың оңайтылған тәртiбiн
белгiлеу;
• Ұлттық маңызды және шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiн қолдау мен дамыту
үшiн инвестицияларды, оның iшiнде шетел инвестицияларын тарту мен
пайдалану жүйесiн жасау;
• Қаржы көздерiн анықтай отырып шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiне несие
берудiң арнаулы бағдарламаларын жасау;
• Елдегi кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң шетелдiк әрiптестерiмен сауда,
ғылыми-техникалық, өндiрiстiк және өзге де байланыстарын дамытуды қоса
алғанда, олардың сыртқы экономикалық қызметiн қолдау;
• Өнiмдер өндiруге, жұмыс атқарып, қызмет көрсетуге мемлекеттiк сатып
алуды орналастырған кезде отандық кәсiпкерлiк субъектiлерiне
артықшылықтар беру.
Шағын және орта бизнес кәсiпорындарының тұрақты жұмыс iстеуiн
қамтамасыз ету үшiн олардың экономикалық ортасын жақсартуға арналған
көптеген нақты iс-шараларды қарастырып, кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау
және дамыту концепциясын жасау қажет. Аталмыш концепцияны жасау барысында
құқықтық жақтарын және қаржы-несиелiк қолдау шараларын, сонымен қатар
кәсiпкерлердiң де, мемлекеттiң де мүдделерi ескерiлген шараларды iске
асыруымыз керек. Оның мақсаты кәсiпкерлiктi қолдау және дамыту
стратегиялары оларды жүзеге асырудың нақты механизмдерiн өңдеу болып
табылады.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, шағын кәсіпкерлікті дамытусыз
нарықтық экономиканың болуы мүмкін емес. Қазақстандағы іске асырылатын
экономикалық реформалар, экономиканың келешекте дамуында негізгі рөлде
ойнайтын шағын кәсіпкерліктің құрылуы негізгі шарттардың бірі болып
табылады. Шағын кәсіпкерлік - экономиканың өсуіне, ғылыми-техникалық
прогресті жеделдетуге, нарықтың тауар және қызметпен толуына, жаңа жұмыс
орындарының пайда болуына әсерін тигізеді, сонымен қатар, нарықтық
экономикаға қажетті иілгіштік және динамизм береді, әлеуметтік, экологиялық
және экономикалық функцияларын өткізу арқылы ортаның қажеттілік жүйесіне
өзгерістер қатал сезінеді [8].
Осындай шағын кәсіпкерліктің тез минималды шығынмен және қабілеттілігі
жаңа жұмыс орындарын, өнім мен қызмет өндірушіні, салық төлеуші, нарықтық
қатынас агенті, ірі кәсіпорындарын иілгіштігін салыстырумен, өндірістің
тауар, тұтынушыға қызмет және олардың ассортиментінің кеңейуі, аймақтардың
даму тепе - теңдігімен жәрдемдесу, экономикалық мотивацияларының дамуы және
өндіріс нәтижесіне жауапкершілік экономикалық функциялары болып табылады.
Шағын кәсіпкерліктің әлеуметтік функциясына: не ірі фирмада, не
мемлекеттік мекемелерде көрінбейтін, адамның кәсіпкерлік қызметіне
мүмкіндігін ашу; ірі кәсіпорындарда өзі қолдана алмайтын, халықтың
әлеуметтік әлсіз тобын қолданатын еңбек; жаңа кадрларды жүргізіп сынау
үшін, өндірісті оқыту орнын қамтамасыз ету; адамдардың қажеттілігі қызмет
және сауда аясында қанағаттануы жатады.
Қазіргі кезең жоғарыда айтылып кеткен функцияларымен бірге экологиялық
функция актуалды қарастырылады. Өнеркәсіптік қалдық және шикізатты екінші
рет қайта өңдеу үшін шағын кәсіпорындардың құрылуының бірінші қатарлы
сұрағы: қоршаған ортаны ластау жағдайы. Қоршаған ортаға жарамсыз ықпал
тауар өніміне қайта өңдеу жолымен қалған қалдықты толығымен немесе айрықша
деңгейін бейтараптандыру; табиғи ресурстарды эксплуатациялау үшін бөлінетін
қолдану деңгейін көтеру.
Қазақстандағы шағын кәсіпкерлік жағдайының талдауында отандық
кәсіпкерлер сауда, автокөлік жөндеу және үй шаруашылығымен айналысу;
жылжымалы емес мүлік операциялары, қызмет көрсету және жалға беру сияқты
қызмет түрлерін артық көреді. Сауда, автокөлік жөндеу және үй
шаруашылығымен айналысу аясы шағын кәсіпкерлік субъектілерінің әрекетіндегі
басым бөлігі болып табылады. Бұл қызметтер жылдар бойы төмен тәуекел және
тез айналымды капиталмен байланысты болатын. Сонымен, осы қызмет түрі -
кәсіпорын бөлігінің 2007 жылы жалпы саннан 442334 құрды. Шағын кәсіпкерлік
субъектісінің құрылыс аясында өсуі, қазіргі уақытта индивидуальды мекен –
жай салушы саны көбейе түсуімен байланысты. Соңғы жылдары жылжымалы емес
мүлік операциялары, жалға беру және кәсіпорындарға қызмет көрсету қарқынды
дами бастады. Бұл қызмет түрінің бөлігі 2007 жылы 2005 жылмен салыстырғанда
7,6 % өсті.
Соңғы жылдары шағын бизнеске салық салу актуальды мәселесін жоғалтпай
отыр. Салық заңдарына өзгертулер енгізе отырып процедуларды,
мөлшерлемелерді, есеп айырысу ретін және бөлек төлем мерзімінің
көрсеткіштерін өзгертіп, жаңа есептілік формасын енгізуде. Экономикалық
зерттеу институты шағын және орта бизнес орталығының есептеуі бойынша,
Бюджетке төленетін салық және басқа төлем туралы ҚР заңында тіркелген
күннен бастап 1995 жылы 24 сәуірде 32 толықтыру мен өзгерістер енгізілген,
сонымен қатар 1999 жылы – өзгертулер саны жетеуге жеткен. Өзгерістің әр
қайсысы өзімен бірге әртүрлі инструкция мен ережелерді еліктетеді. Сол
себептен салық заңы әр 2 ай сайын өзгеріп отырады. Әр шағын кәсіпорын
орташа мөлшермен бюджетке 50% астам табысын аударады. Батыс облыстарында
оңтайлы түрде табыстан 33-35% саналады, [23, 16].
Кәсіпкерлерге пайыз мөлшерлемесі жоғары болуының, қысқа мерзімді
несиелеу, кепілзатты жоғары өтімділікті қамтамасыз етудің жоғтығы кесірінен
банктік несиеге апаратын жолда осындай бөгеттер туып отыр. Несие алудың
негізгі қиыншылығын бизнестің құрылуына және дамуына қосымша қаржы қажет
ететін жаңа бастаған кәсіпкер сынайды.
Тәжірибеде көрсетілгендей, заңға қарсы ақша құралдар жолымен атқарушы
және бақылаушы органдары қарастырылған міндеттер қою; көптеген тексерулер,
әртүрлі құжат алдауында былық тудырады және қарапайым жұмыс үшін
жеңілмейтін кедергілер кәсіпкер құқығын бұзады.
Жергілікті басқару органдары және бақылаушы органдары кәсіпкер қызметіне
кері әсер ететін, барлық мүмкін актілерін шығарады. Шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің қызметтеріне жиі араласу моральды, физикалық және өнегелік
зардап әкеледі. Әрекеттегі заңмен келісе отырып кәсіпкер сот арқылы тек
материалды залал емес, сонымен бірге моральды зардап тигізген үшін ақшалы
есесін қайтару өтемдігін талап ете алады. Бірақта, кәсіпкеркерлер тез
өзгеретін заңға бағдарлана алмайды және тіркеу бойынша заңмен әзірленген
құқықтармен қолдану білмейді. Бұл жағдаймен көптеген бақылау органдары
ешқандай қиыншылықсыз қолданады. Мемлекетте олар ресми дерек бойынша 23, ал
дербес комитет пен департамент – 58 есептелінеді. Әрекеттегі заң актілер
негізінде олар заңға сәйкес өзінің қызметін күнделікті құра алмайды. Сол
себептен, шағын кәсіпкерлікті функциялауда, мынандай құқық шарттарын
жетілдіру қажет:
- шағын кәсіпкерлік субъектілерін тіркеу ережесін сұрастыру;
- өнім сертификациясы және қызмет лицензиясына минималды төлем төлету;
- бақылау жүйесін ретке салу және шағын кәсіпорындарды тексеру, сонымен
қатар, төре озбырлығынан кәсіпкерлер құқығын қорғау;
- кәсіпкерлерлер қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
- арнайы заңдарды қабылдау (Кепілзат құқығы туралы, Технопарк және
бизнес-инкубаторы туралы, және т.б.) [10, 12].
Біздің көзқараспен, ретке салынған құқықтық ортаны жетілдіру, шағын
кәсіпкерлерді функциялауда, оны қолдаудың тиімді көзі және әрекеті болады.
Кәсіпкер қызметінің активизациясы үшін тек қолайлы әлеуметтік-экономикалық,
саяси және құқықтық шарт, сонымен қатар, дайындалған, компетентті,
мәдениетті кәсіпкерлер қажет. Барлық білім мекемелерінің үлкен санына
қарамастан, мамандықтарға сәйкес даярланған, қайта дайындалған және
біліктілігінің өсуі бойынша көрсетілетін қызмет бойынша Қазақстан
депрессивті аймақтар қатарында. Осы жерде шағын кәсіпкерлікті
республикалық, аймақтық және жергілікті қолдау бағдарламаларын қаржылай
қамтамасыз етудің жеткіліксіздігі негативті рөлді атқарады.
Дайындалған және қайта дайындалған басқарушы курстарында, шағын
кәсіпорындарда жұмысшыларды үйретуде жоғарғы нәтижеге жеткен кәсіпкерлер
іске асыруы тиіс. Кәсіпкерлік қорларының отандық және шетел
кәсіпорындарда, бизнес-инкубаторларда стажер үрдісін және квалификациясын
көтеріп, ұйымдастыру қажет. Кәсіпкерлер дайындығын қаржыландыру мынадай көп
арналы негізде іске асыруға болады: мемлекет есебінен, әртүрлі қорлардан,
демеушілер мен коммерциялық негізінде.
Сонымен қатар, жоғарғы оқу орын базаларында кәсіпкерлік қызметпен
айналысу, арнайы орта оқу мекемелерімен, мемлекетпен байланысты жұмыссыз
халықты мамандықпен қамту, жаңдарту керек. Бұл бағытта үйрету
бағдарламаларын қайта өңдеу керек, бұған мынаны жатқызуға болады: жеке өз
ісін ұйымдастыру, бизнес-концепцияны анықтау, менеджер топтарын
қалыптастыру, маркетингтік зерттеу, бизнес-жоспарды өңдеу, бизнестің ұйымды
құрылысын таңдау, қаржы құжаттары және есеп беру, қаржыландыру және басқа
көрсеткіштер [33, 35].
Қордың құрылу мақсаты - Қазақстан кәсіпкерлік Форумы, білім
мекемелер ассоциациялары, Қазақстандық мамандар ассоциациясы әрекет ететін
бағдарламалары және кәсіпкерлік кадрларды дайындау. Оның мақсаты, шағын
бизнесінің саяси кадрларында қайта өңдеп және іске асыратын мемлекеттік
бағдарламаларға; кәсіпкерлердің дайындығынының даму жүйесі мен
біліктілігінің жоғарылау кадрларына бағытталған жобаны конкурстық негізінде
қаржыландырумен қорытындылайды. Қор басқармалы консультациялауда жәрдем
беру және экономика секторының кәсіпкерлік құрылымын қайта құруда
кадрлармен қамтамасыз етеді. Қордың негізгі функциялары мынадай:
-мемлекеттік шағын кәсіпкерлікті қаржылық қолдау бағдарламаларын әзірлеу
мен жүргізуге қатысу;
-ШКС, заңды тұлғаны құрмаған жеке кәсіпкерлікті қоса, жеке, шағын
кәсіпкерлікті дамытудың басымдық бағыттарын, тауар және қызмет нарығы
конъюктурасы және жеке аймақтардағы әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың
ерекшелігіне сүйене отырып, мақсатты несие беруді жүзеге асыру;
-шағын кәсіпкерлік және өзіндік жұмыспен қамту аясында жаңа жұмыс
орындарын құруға көмектесу;
-шағын кәсіпкерліктің бизнес орталықтары мен инкубаторларын, шағын
кәсіпкерлік аясында кеңес беру, оқу-әдістемелік, лизингтік және басқа
нарықтық инфрақұрылымдарды дамытуға көмектесу;
- ҚР-ң Үкіметі қойған тәртіпте несие беру бағдарламаларына қатысу;
Кәсіпкерлерді дайындау - қуатты өндірісті құратын базасын
ұйымдастыратын, бизнес-инкубатор, өндіріс зоналарында және технопарктерде
үлкен рөл атқарады. Бұл экономикалық дамыту аймақтарына үлкен аманат
енгізеді. Біріншіден, жұмыс орындарын көбейтеді, екіншіден, өндіріс
өнімінің көлемін көбейту есебінен экономика өсуін қамтамасыз етеді.
Республикада көптеген кәсіпорындар үшін старттық алаң бола алатын,
өндірістік қуаттарын қолданбаған белгілі бір потециал бар. Негізінен заңды
актілерді өңдеуге көңіл аудару керек, [18, 19].
Шағын кәсіпкерлік сферасы үшін өңдеу, қайта өңдеу және квалификация
кадрларын көтеру мақсатына мыналар қажет:
-келешекте қосымша білім беру құрылымын дамыту құрылысына бағытталған
шараларды қаржыландыру;
- арнайы ғылыми-методологиялық әдебиеттерді шығаруда қаржыландыру және
ұйымды қолдау;
- кәсіпкерлікті қолдау мемлекеттік саясатын іске асыруын қамтамасыз
етуде, көп деңгейлі жүйеде ұстаздарды, консультанттарды, мемлекеттік
жұмысшылар мен мемлекеттік емес құрылымды дайындауды дамыту;
- электронды технологияны оқыту және дистанционды дамыту базасында
халықты кәсіпкерлік қызмет негізін оқыту жолын кең көлемде жеңілдету;
-Кәсіпкерлік қызметті кадрлармен қамтамасыз ету мемлекеттік
бағдарламаны сауда мен индустрия Министрінің басқару күшімен құру;
- басқармалық және кәсіпкерлік кадрларды оқыту қорын құру.
Қаржы – несиемен қолдаудың маңызды бағыты келісімді несиелеуді дамыту
болып табылады. Бұл жерде мемлекетпен республикада несиелік кооперацияның
құрылуы үшін қажетті шарттар пайда болған. Несиелік кооперативтер өзімен
бірге өзінше бір арнайы несиелік ұйымдар әзірленеді, [16].
Қазақстан бүгінде іс пен табыстың сапасын арттыратын жаңа технологиямен
қатар адамның жаңа әлеуметтік сипатына ерекше мұқтаж. Халқымыздың ендігі
әлеуметтік сипаты жаңа межеге топтастыратын қоғамдық бастаулар мен қоғамдық-
саяси ұйымдардың іс-әрекеттерінен және олардың мемлекеттік мекемелермен
одақтасуынан көрініс береді. Содан атқарушы билік пен қоғамдық ұйымдардың
арақатынасын жер-жерде нығайтуды елімізде демократиялық дәстүрді күшейтудің
сара жолына жатқызушылық қалыптасуда.
Екіншіден, өңірлік дамудың стратегиясын жасау, елде еркін
экономикалық немесе индустриялық аймақтарды, көлік-логистикалық
орталықтарды анықтау. Әрбір өңірдегі маңызды өндіріс пен саланы тиімді
басқару үшін әлемдегі озық тәсілдер мен тәжірибелерді пайдалану тиімді
болмақ.
Үшіншіден, экономикалық қарым-қатынастардың тепе-теңдігін орнықтыру
арқылы шағын және орта бизнестің тиімділігін арттыру. Тиімділік –
іскерлердің өкілеттілігін сұранысқа лайықты кеңейтуде және оны әдістемелік
бағдарлар арқылы бастамашыл ортамен тоғыстыруда. Сұраныс – әлемдік рынокқа
бәсекелік жолмен ену, өз еліміздегі және әлем алдындағы әлеуметтік
жауапкершілікті қалыптастыру. Кешенді міндеттерге енді нақты нәтижелер,
әлеуметтік бағдарға жер-жерде қарқынды қолдау керек десек, оның бір тетігі
– бәсекелікте, бір тетігі – әлеуметтік жауапкершілікте.
Бұл талап отандық өнеркәсіпке, біздің еліміздегі шетел компанияларына
бірдей қатысты болуы шарт. Мұның өзі контракт міндеттерін орындаудағы
жауапкершілікті арттыру, бизнес субъектілерінің бастамашылдығы мен
еркіндігіне жол ашу, әр аймақта әлеуметтік-әріптестік корпорация жасауға
назар аудару деген сөз. Осы бағытта даму институттарының ықпалы арта
түспек. Оның жаңа түрлері – басқару компаниясы, әлеуметтік-әріптестік
корпорациясы, “электронды үкімет”, өңірдегі холдинг компаниялары болмақ.
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК БАҒЫТТАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК
ІС-ӘРЕКЕТ
2.1 Әлеуметтік кәсіпкерлікті қаржыландыру және несие беру
механизмі
Әлеуметтік саясаттың беделі бірнеше бағдардан: әлсіздерге,
мүгедектерге, соғыс пен еңбек ардагерлеріне нақты көмек беруден білінеді;
талапкерлерге өндірісте, көлік пен байланыс, мәдениет саласында тұрақты
жұмыс орнын жасаудан немесе кәсіби мамандық алу мен білімін жетілдіруге
жағдай жасаудан көрініс табады; отбасын үймен қамтамасыз етуден, денсаулық
сақтау саласында мемлекеттік қолдаумен енетін тегін емдеу көлемін
кеңейтуден танылады. Мұның өлшемі – еңбек әлеуетін дамыту жүйесін
қалыптастыру, экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, қоғамдық мәселені
шешуде әлеуметтік жауапкершілікті арттыру. Осы бастамалардың құқықтық
негізін жасау, заңдық тетіктерін жетілдіру, демократиялық дәстүрлерін
дамыту, саяси жүйесін жаңарту – ілгерілеудің басты кепілдігі.
Әлеуметтік сфера кез келген қоғамдағы ең маңызды салалардың бірі.
Адамдар қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық қатынастарды оның басты
қажеттіліктерін қалай қанағаттандыратындығы тұрғысынан бағалайды. Қоғамдық
мүдде ең жоғарғы орынға қойылатын мүдделер иерархиясынан, біз Адам Смиттің
логикасына қайта ораламыз. Тек жеке мүддені қанағаттандыру арқылы ғана
қалғандарының бәрін қанағаттандыруға болады. А.Смит рыноктық қатынастар
теориясында рыноктық жүйе қызмет етуінің әлеуметтік-экономикалық
аспектілерін қарастыра отырып, "егер де қоғамның көп бөлігі кедей және
жарлы болса, ол қоғам ешқашан гүлденіп, бақытты болуы мүмін емес" [13].
2-сурет. Әлеуметтік кәсіпкерлікті қаржыландыру механизмі
Біздің республикамыздың әлеуметтік-экономикалық дамуының қазіргі сатысы
басқарудың дәстүрлі принциптері мен механизмдері өмір сүру деңгейі мен
сапасын жоғарылатуға, әлеуметтік қызметтің қол жетерлігіне жеткілікті
дәрежеде бейімделмегендігімен сипатталады.
Кәсіпкерлікке ауқымды және жан-жақты қаржы-несиелік көмек көрсету көп
тармақты экономикалық және ұйымдық механизімдерге сүйенеді, әртүрлі
нысандар мен әдістерді қажет етеді. Тәжірибе көрсетіп отырғанындай
қаржыландырудың екі типін айырады: ішкі және сыртқы
Әрине ішкі мүмкіндіктер көп жағдайда кәсіпорынның өндірістік
ресурстарды тиімді пайдаланудан, жалпы өндірістің рентабелділігінен
тәуелді. Бірақ нарықтық конъюктура кәсіпорын үшін тұрақты түрде тиімді
бола бермейді. Сондықтан кәсіпкерлік фирмалар көбінесе сыртқы көздерден
тәуелді болады.
Сыртқы көздердің едәуір бөлігін (негізгі деседе болады) кредиттер,
қарыздар, тартылатын құралдар құрайды, олар әртүрлі жабу мерзіміміне
жіктеледі. Қысқа мерзімді кредиттер 1 жылға, ұзақ мерзімді кредиттер 10-
15 жылдарға дейін беріледі. Кейде кредиттің арнаулы мақсатына қарай,
оның жабу уақыты 25 және оданда көп уақытқа ұзартылуы мүмкін. Әділетін
айтсақ, қазірде Қазақстандағы барлық ірі банктер кіші және орта
кәсіпкерлік фирмаларды кредиттейтін арнаулы бөлімшелер құрды.
Кәсіпкерлікті кредиттеуде кредит берудің қарапайым процедуралары елеулі
рөл атқарады. Кіші кәсіпорындарға кредит беру механизмі әлеуметтік
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау қоры арқылы былай жүзеге асырылады:
1. Ұсынылған жобалар мен бағдарламаларды таңдау. Мұны бірнеше
министрліктер мен комитеттердің, қоғамдық кәсіпкерлік құрылымдардың
өкілдерінен тұратын қордың бақылау кеңесі мұқият бақылауға алады. Басты
мақсат – таңдалып алынған жобалар мемлекеттік маңызды экономикалық
приоритеттерге сәйкес болуы.
2. Бас агенттік келісімге сәйкес кредиттеу бойынша тікелей операциялар
және кредитті пайдалануға байланысты бақылау жергілікті жердегі агент
- коммерциялық банктермен бірлесе жүзеге асырылады.
3. Осыған байланысты коммерциялық банк өзіне белгілібір міндеттемелер
алады: басқа коммерциялық банктерден кредит алу үшін кіші
кәсіпорындарға банктік кепілдеме беру; бас банктің құралдары есебінен
кіші бизнесті несиелеу үшін ресурстарды көбейту; кәсіпкерлікті
қолдаудың банктік жүйесін басқару; салынған капиталға дивиденд алу.
Агент банкпен алынатын маржа мөлшері, коммерциялық банкпен жасалатын
банкаралық шартпен қойылады және ол 5 % аспауы керек.
Несиені алуға байланысты мәселе қаралу барысында қойылатын негізгі
талаптар ережемен белгіленеді. Айталық жобаны қаржыландырудың жалпы
сомасында кредиттің үлесі 50% болуы, бірақ 70% аспауы керек. Қаржы
құралдарының қалған бөлігі басқа көздердің есебінен, бірінші кезекте
өзінің есебінен жасалуы қажет. Жобаны өткізудің және кредитті жабудың
максималды мерзімі 1,5 жыл, ал нақты жобаларға – 2 жыл мерзімге дейін.
Қор кредиттік ресурстарды беруге банк-агенттермен шартқа отырып басқада
талаптар қоя алады. Кредитті уақытында қайтару және процентті төлеу
бойынша кепілдікті қамтамасыз ету мақсатында банк – агентпен алынған
кредиттік ресурстарды депозиттік есепшотқа енгізуге, банкаралық кредит
беруге, еркін өтімді валютаны сатып алуға, сонымен бірге шартта
көрсетілмеген басқа мақсаттарға пайдалануға тиым салады.
Енді коммерциялық банктер арқылы кіші кәсіпкерлік фирмаларға кредит
беруді қарап көрейік. Қолданылып жүрген ережелерге сәйкес оны мыналар
құрайды.
1. Клиент туралы мағлұмат жасау. Ол тек қана қазіргі емес, сонымен бірге
болашақ клиенттерді қамтуға тиісті.
2. Кіші кәсіпорынды қаржыландыру жоспарын жасау.
3. Егер ссудамен шығынның 50-80 % жабылатын болса кредитті кәсіпорын
жұмысының нәтижесімен салыстыру.
4. Кәсіпорынның кредиттік қабілетінің класын анықтау.
5. Несие үшін процент нарқын анықтау.
6. Несиенің өзін-өзі ақтау мерзімінің есебі.
7. Несиелеу сферасы туралы тікелей шешім. Егер кәсіпорын кредитті жаңа
техника немесе жаңа технологияны игеру мақсатына алатын болса банк
кәсіпорынды белгілібір мерзімге (бірнеше ай) кредитті қайтарудан босатуы
мүмкін. Ол франшизинг деп аталады.
8. Несиені қайтарудың тұрақты кезеңдерін анықтау.
9. Контракт жасау (қайтару туралы шарт). Контрактіде кредиттің мақсатын,
қамтамасыз ету нысандары (кепілдік және т.б.) көрсетілуі қажет.
Контрактының ерекшелігі сонда, онда талап ету кезеңдері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 КӘСІПКЕРЛІК ТАБИҒАТЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҰЙЫМДЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ФОРМАЛАРЫ
1.1 Кәсіпкерліктің экономикалық табиғаты және ұйымдық-құқықтық
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Нарықтық экономикадағы әлеуметтік кәсiпкерлiктiң маңызы және оны
мемлекеттiк реттеу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК БАҒЫТТАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК
ІС-ӘРЕКЕТ
2.1 Әлеуметтік кәсіпкерлікті қаржыландыру және несие беру механизмі
18
2.2 Қазақстандағы әлеуметтік кәсіпкерлік іс-әрекеттің қызмет ету
механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.3 Әлеуметтік бағыттағы кәсіпорынды дағдарысқа қарсы басқару
мазмұны және шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.4 Қазақстанда әлеуметтік бағдарланған кіші кәсіпкерлікті қаржы-
несиелік қолдауды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5 2
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Дағдарыстан - дамуға деген 2009 жылдың 6
наурызында болған Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Жыл
сайынғы Халыққа Жолдауында Қазақстанда қанша дағдарыс болса да басты
басымдықтар өзгерген жоқ. Сол басымдықтардың бірі - кәсіпкерлікті дамыту.
Мемлекет басшысы бұл мәселеге еліміз өз тәуелсіздігіне ие болған кезден-ақ
ерекше көңіл бөле бастаған. Себебі, кәсіпкерлік дегеніміз – бүкіл
тіршіліктің тұтқасы. Сан түрлі кәсіпті меңгермей, сол кәсіптерді жылдан
жылға жетілдіріп отырмай ешбір ел алға баса алмайды. Кәсібі бардың –
нәсібі бар деп біздің қазақ халқы де тегін айтпаса керек. Осы әлемді
шарлаған дағдарыс тұсында да Үкімет оның салдарларын еңсеру жөнінде басты
басымдықтарды айқындағанда сол басты басымдықтың бірі ретінде кәсіпкерлікті
қолдау ісіне ерекше мән берді және оның сан түрлі амалдарын жасады.
Ең бірінші айтарымыз, кәсіпкерліктің алдынан туындайтын әкімшілік
кедергілерді азайтты. Оның үстіне 2008 жылдан бері әрекет етіп келе жатқан
кәсіпкерлік субъектілерді тексеруге жариялнған мораторийдің мерзімін
ұзартты. Бұған барлық кәсіпкерлердің қуаныш білдіргендері айқын.
Екіншіден, жаңадан қабылданған Салық кодексі арқылы орта және шағын
кәсіпкерлікке түсетін салық жүктемесін жеңілдетті. Тек осы жағдайдың өзі
ғана ресми деректер бойынша кәсіпкерлерге 1 жылдың ішінде 300 млрд.
теңгенің жеңілдігін береді екен.
Үшіншіден, Самұрық-Қазына, Даму қорлары, КазАгро холдингі мен
екінші деңгейдегі банктер арқылы орта және шағын кәсіпкерлікке берілетін
несиелердің ставкалары жеңілдетуде. Ол 12,5 пайыз көлемінде белгіленіп
отыр. Ең жоғарғы деңгейінің өзі 14 пайыздан аспауы тиіс. Мұның өзі мемлекет
тарапынан жасалынып отырған жақсы жеңілдік екендігі белгілі.
Сонымен қатар Самұрық-Қазына қоры шағын және орта кәсіпкерлікке 2009
жылы бұрынғыға қарағанда қосымша тағы да 120 млрд. теңгенің қаржысын бөлді.
Бұл қаржының 70 пайызы қазіргі жүзеге асу үстіндегі жобаларды
қаржыландыруға, 30 пайызы жаңа жобаларды іске асыруға жұмсалмақ.
Нарықтық экономика негiзiнде ұлттық экономиканың тұрақты өсуiн
қамтамасыз ету үшiн бәсекеқабiлетi жоғары өнiмдер шығаруға мүмкiншiлiк
туғызатын, елiмiздi дамыған елдер қатарына бiр қадам болса да жақындататын
басты құралдың бiрi – кәсiпкерлiк қызметтi дамытуымыз және оның маңызды
салаларын мемлекеттiк реттеу мен қолдау бүгiнгi экономикамыздың басым
саясаттарының бiрi болып отыр. Әсiресе бұл саяаттың негiзгi мақсаты
кәсiпкерлiктi инновациялық тұрғыдан қолдау келешекте елiмiзге өз жемiсiн
берерi анық. Себебi өмiр өзi көрсеткенiндей, шикiзат сатуға бейiмделген
экономика құлдырауға бағытталған. Тек жоғары сапалы, ең соңғы ғылым
жетiстiктерiне сай техника мен технологиялар ғана экономиканы көркейтiп,
халықтың тұрмыс деңгейiн жақсартуға қабiлеттi.
Бүгiнгi Республикамызда экономиканы нарықтық қатынаста қайта құру
жолында оның негiзi болып табылатын кәсiпкерлiк қатынастарды дамытып, оны
жандандыру және оларды мемлекеттiк қолдау мен реттеу күн тәртiбiндегi
өзектi мәселелердiң бiрi.
Ұсынылып отырған дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты жеке кәсіпкерлікті
қаржы-несиелік қолдау мәселелерін негіздеу болып табылады. Диплом
жұмысында кәсіпкерліктің экономикалық мәні, Қазақстандағы даму
тенденциясы, кіші бизнесті қолдаудағы мемлекеттің рөлі, кредит беру
тәртібі, ақпараттық қамтамасыз ету мәселелері, қаржыландыру көздері, қаржы
институттарының қолдауы сияқты сұрақтар зерттелген.
Диплом жұмысының мақсаты мен мiндеттерi келесiдей болып табылады:
• Кәсiпкерлiктi – ерекше экономикалық құбылыс ретiнде қарастыру;
• Әлеуметтік кәсiпкерлiк қызметтiң нарықтық экономикадағы мәнін ашу;
• Кәсiпкерлiк жалпы маңыздылығын, оның түрлерiн және жiктелуiн
қарастыру;
• Кәсiпкерлiк қызметтi мемлекеттiк реттеу шараларының ерекшелiктерiне
тоқталу;
• Елiмiздегi әлеуметтік кәсiпкерлiк қызмет қалыптасуының ерекшелiктерiн
және iске асу нәтижесiн қарастыру;
• Кәсiпкерлiк қызметтi дамытудағы мәселелердiң шешу жолдарын айқындау;
• Қазақстандағы әлеуметтік бағыттағы кәсіпкерлік іс-әрекетті талдау;
• Әлеуметтік кәсiпкерлiк іс-әрекетті дамытуды қолдаудағы мемлекеттік
Самұрық-Қазына қорының мәнін және рөлін көрсету;
Зерттеу объектісі ретінде Қазақстанның кәсіпкерлік іс-әрекеті және де
жаңа бет алыс әлеуметтік кәсіпкерлік нарығы алынды.
Зерттеу пәні Қазақстандағы кәсіпкерлік қызметтерді, әлеуметтік
кәсіпкерлік іс-әрекетті экономикалық-құқықтық зерттеу мақсатында
бәсекелестік орта жағдайында оны тиімді басқару болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Қолданылған әдебиеттер тізімі отандық және шетелдік
авторлардың, заңнамалық және нормативтік құжаттар актілерінің,
статистикалық мәліметтерден тұрады. Жұмыста 1 кесте, 5 сурет көрсетілген.
Жұмыс көлемі 55 бет.
1 КӘСІПКЕРЛІК ТАБИҒАТЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҰЙЫМДЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ФОРМАЛАРЫ
1.1 Кәсіпкерліктің экономикалық табиғаты және ұйымдық-құқықтық құрылымы
Кәсіпкерлік түсінігі ХІІ ғасырларда пайда болды деген пікір бар.
Французша En+epzendze – бірдеңені жасау дегенді білдірсе, ХІІІ ғасырда
өмір сүрген арабтың ғұлама ғалымы Ибн Халдун аль-Хадрами КАСБ, яғни
қазақша кәсіп ұғымын енгізді және кәсіпкердің дербестігі, пайда табуға
ұмтылысы сияқты мағыналарына мән берді. XV ғасырда ағылшындар
кәсіпкерлік түсінігіне жақын mezckan+-саудагер, advenguze – адам яғни
тәуекелге оңтайлы, undeztakez - өзіне міндеттеме алатын адам деген
сөздерді қолданды.
Дегенмен кәсіпкерлік концепциясы барынша айқын 1725-1730 жылдары
ағылшын экономисі Ричард Контиллионның жұмыстарында көрініс тапты. Содан
кейінгі кезеңдерде кәсіпкерлік теориясы әртүрлі ғалымдардың еңбектерінде
дамытылды. Олар кәсіпкерлік жәй ғана тәуекелге және жаңашылдыққа
ыңғайлылық емес, түптеп келгенде, жаңа кәсіпорын құру қабілеті дегенді
алға тартты.
Нарықтық экономиканың белсендi өкiлдерiнiң бiрi – кәсiпкерлер.
“Кәсiпкер” ұғымын алғаш рет XVIII-ғасырдың басында ағылшын экономикасi
Ричард Кантильон енгiздi. Ғылыми әдебиеттерде кәсiпкерлiктi үш аспектiде
қарастырады: экономикалық категория ретiнде, экономикалық ойлай типi
ретiнде, шаруашылық жүргiзу тәсiлi ретiнде.
Экономикалық ғылымда негiзiнен өндiрiстiң төрт факторы қарастырылған:
еңбек, капитал, жер және кәсiпкерлiк. Бұл жерде кәсiпкерлiк өндiрiстiң
төртiншi факторы ретiнде ғана емес, еңбек, капитал, жер тәрiздi үш негiзгi
өндiрiс факторларын бiрiктiрiп жүзеге асырудың үздiк әдiстерiн iздестiрiп,
жұмылдыру процесi ретiнде де қарастырылады.
Енді кәсіпкерліктің экономикалық табиғаты неде деген сұраққа жауап
беріп көрейік. Біздің пікірімізше, кәсіпкерлік адамдардың ерікті іс-
әрекетіне қатысты айтылады. Себебі, ол, тұлғаның жеке мүддесіне, оның
жігерінің еркіндігіне, таңдаған мақсатына, оған қол жеткізу мүмкіндігіне,
нәтижесіне және жүзеге асыру процесіне негізделген. Осы тұрғыдан алғанда
кәсіпкерліктң еріктілігі және соның негізінде нарықтық қатынастарды
қалыптастыру - экономиканы дамытудың барынша тиімді жолы. Кәсіпкерлік
кәсіпкер деп аталатын іскер адамдардан тыс болуы мүмкін емес. Кәсіпкерлер –
бұлар коммерциялық мүмкіндіктерді көре білетін, қажетті капиталды алу
қабілеті бар, қандай операцияларды жүзеге асыруды білетін және жетістік
үшінде, сәтсіздік үшінде жауапкершілікті өзіне ала отырып тәуекелге бара
алатын іскерлік әлеміндегі адамдар.
Буржуазиялық саяси эканомикада “кәсiпкерлiк” түсiнiгi XVIII ғасырда пайда
болды. Кәсiпкерлiк – инициативалы шаруашылық қызмет
тәуекелмен жасалатын жекеменшiк, қарыздық және басқа да
құралдар мен мүлiктер негiзiне пайда табу қызметтерi. [3]
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнде кәсiпкерлiкке келесiдей
анықтама бередi: “Кәсiпкерлiк – меншiк түрлерiне қарамастан, азаматтар мен
заңды тұлғалардың, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды қанағаттандыру
арқылы таза табыс табуға бағытталған, жеке меншiкке не мемлекеттiк
кәсiпорынды шаруашылық басқаруға құқығына (ммелекеттiк кәсiпкерлiк)
негiзделген ынталы қызмет. Кәсiпкерлiк қызмет кәсiпкердiң атынан, оның
тәуекел етуiмен және мүлiктiк жауапкершiлiгiмен жүзеге асырылады”.[4]
Кәсiпкерлiк бұл ерекше экономикалық құбылыс болып табылады.
Кәсiпкерлiк қызметке талдау жасау оның жалпы экономикалық құрылымы сияқты
ұзақ тарихы мен терең тамыры барын көрсетедi. Орта ғасырларда “кәсiперлiк”
деген термин, одан да бұрын “антрепренер” француз тiлiнен аударғанда
“делдалдық” дегендi бiлдiредi. Кәсiпкерлiк батыстың экономикалық
теориясында кең түрде XVIII ғасырдан бастап қарала бастады. Оны атақты
ғалымдар Р.Кантилонаның, А.Тюргоның, Ф.Кэненiң, А.Смиттiң, Ж.Сэйдiң
есiмдерiмен байланыстырады. “Кәсiпкер” терминiнiң атасы белгiлi ағылшын
экономисi Ричард Кантилон. Ол “кәсiпкер” деп рынок жағдайында әрекет
жасаған адамды айтқан.
Әлеуметтiк-экономикалық құбылыс ретiнде кәсiпкерлiк көптеген қоғамдық
қатынастарды қамтиды. Мұның айталық, заң-құқықтық, психологиялық, тарихи
жақтары бар. Бiрақ кәсiпкерлiк қызметтiң тағдыры адам қызметiнiң
экономикалық жағдайларына байланысты. Қазіргі әлеуметтік қарқын мен деңгей
тұрғысынан мемлекеттік саясаттың стратегиялық бағдарын анықтай отырып,
қоғамды экономикалық, саяси-әлеуметтік, мәдени-экологиялық тұрғыдан дамыту,
адамның болмысы мен санасын қатар жаңарту болып табылады. Кәсiпкерлiк
қатынастарды талдаудың алғашқы қадамы олардың объектiлерi мен субъектiлерiн
анықтау. [5]
Кәсiпкерлiктiң субъектiсiне экономикалық қызметке қатысушы түрлi
мүшелер, алдымен жекелеген индивидтер, адамдар жатады. Мұндай кәсiпкердiң
қызметi өзiнiң еңбек шығындарына немесе жалдамалы еңбектi қолдануға
негiзделедi. Соңғы жағдайда кәсiпкер жалдаушы болады. Кәсiпкерлiк қызметтi
бiр топ адамдар жүргiзуi мүмкiн, оларды байланыстырушы – мiндеттi шарттар
мен экономикалық мүдде. Мұндай кәсiпкерлiктiң түрi – ұжымдық, коллективтiк
деп аталады. Ұжымдық кәсiпкерлiктiң субъектiсi - әртүрлi ассосациялар:
акционерлiк қоғамдар, кооперативтер және т.б. жеке-дара кәсiпкерлерге
қарағанда кооперативтер немесе партнерлiк бiрлестiктер iрi көлемдегi
мәселелердi шеше отырып, олардың рыноктағы үлесi бар болуымен көрiнедi.
Кәсiпкерлiк объектiсi – адамның белгiлi қызметi. Кәсiпкердiң соңғы
нәтижесi - өндiрiлген өнiм мен көрсетiлген қызмет. Бiрақ, ең бастысы әр
кәсiпкер осылардың iшiндегi өзiне ең пайдалысын және тиiмдiсiн iске
асырады. Мiне сондықтан да рыноктық экономикада кәсiпкерлердiң басты
мақсаты өз пайдасын барынша максималдау және өндiрiс шығындарын
барыншаминималдау болып табылады. Ал кәсiпкердiң табысы көбiне оның өз iсiн
қалай ұйымдастырғанына байланысты. Яғни, кәсiпкер өз iсiн бастағанда және
оны жалғастырғанда үлкен тәуекелге барады. Ал тәуекелдiлiк кәсiпкерлiк
қызметпен бiрге өмiр сүрiп отыратын заңды құбылыс.
Сонымен кәсiпкерлiк – рыноктағы бәсекеге төтеп беру үшiн жаңа
мүмкiндiктердi iздеу, жаңа технологияны пайдалану, капиталды жұмсаудың тың
салаларын iздеу, ескi ойлау шеңберiнен шығу болып табылады. Демек, нақты
өмiрде кәсiпкерлiктiң объектiсi – новаторлық, жаңашылдық, ерекше мағынадағы
новаторлық өндiрiс, айырбас және бөлудiң түрлi факторларын комбинациялау.
Кәсiпкерлiк әр кезде де белгiлi бағытта ұйымдастырылады, нақты формалары
бар. Кәсiпкерлiктiң шаруашылық жүргiзу тәсiлi ретiнде бiрнеше жалпы
белгiлерi бар. Оның iшiнде негiзгiсi – шаруашылық субъектiлерiнiң еркiндiгi
мен тәуелсiздiгi. Кәсiпкерлердiң еркiн қызмет етуi рынок механизмiнiң
әрекетiн қамтамасыз ететiн тәртiп қалыптастырады.
Жалпы кәсiпкерлiктiң жiктелуiн келесi суреттен көре аламыз (1-сурет).
Кәсiпкердiң тәуелсiздiгi оған экономикалық ресурстарды алуға, осы
ресурстардан өз қалауынша қызмет пен тауар өндiру процесiн ұйымдастыру және
оларды рынокта кәсiпкердi қанағаттандыратындай өткiзу болып табылады.
Барынша көп табыс табу кәсiпкерлiк жұмыстың қозғаушы факторы. Көп
жағдайларда тек осы тұрғыдан ғана iс ұйымдастырылып, одан әрi кеңейтiледi.
Кәсiпкерлiкке тән тағы бiр сипат шаруашылық жүргiзудегi тәуекелге бел бууы.
Iске кiрiскендн алғашында алда не болатыны белгiсiз, анықталмағандық
болады, оны болжап, дәл айту қиын. Осындай елеулi белгiлерi бола отырып
кәсiпкерлiк келесi салалар бойынша бөлiнедi:
• кәсiпкерлiк қызметтiң бағытталуына байланысты: өндiрiстiк,
коммерциялық, қаржылық, инновациялық болып бөлiнедi;
• кәсiпкердiң функционалды операциясының құрылымына қарай:
өндiрiспен басқару , қаржыландыру және делдалдық қызмет:
• шаруашылық түрлерiнiң санына байланысты кәсiпкерлiк: бiр
профильдi , көп профильдi;
• шаруашылықтың салаларына бағытталуына байланысты: өндiрiстiк
агроөндiрiстiк, ауыл шаруашылық, құрылыста және басқада
халық шаруашылық салаларында.
Өндiрiстiк бизнес: өндiрiстiк бизнеске негiзiнен
материалдық, рухани және интеллектуалдық өндiрiс құрайтын iскерлiк
қызметтiң түрi жатады. Бұл iскерлiктiң қоғамдық тұрғыдан алғанда ең
қажеттi, өте салмақты, күрделi, сондықтан да бiршама ауыр түрi.
Өндiрiстiк бизнес - бұл, негiзiнен алғанда, өнеркәсiптiк және ауыл
шаруашылық өнiмдерiн шығару. Ең кең мағынада өндiрiстiк бизнес -
бұл тұтынушыларға қажеттi, ақшаға сатуға келетiн келесi басқа
тауарға айырбастау ниетi бар кез келген пайдалы өнiмдi
шығару. Өндiрiстiк бизнесмен - бұл кейiннен сатып алушыларға,
тұтынушыларға өткiзiлетiн өнiм, тауар, жұмыс, ақпарат, рухани
игiлiктердi өндiру процесiн ұйымдастыру және iске асырумен
айналысатын iскер. Кейбiр iскерлер өнiм өндiру және дайындаумен
өздерi айналысады, бiрақ бұл бiрдi - екiлi жағдай ғана.
Көпшiлiк жағдайда өндiрiстiк iскерлер өз бизнесiне отбасы
мүшелерiн, туған туыстарын тартады, сондай-ақ жалдамалы
жұмысшылардың қызметiн пайдаланады.
Коммерциялық бизнес: коммерциялық немесе саудалық бизнес
- бұл тауарларды сату мен сатып алуға байланысты iскерлiк.
Коммерция өзiнiң бастапқы мағынасында сауда ұғымын бiлдiредi,
ал коммерсант - сауда, тауар айырбастау, тауар - ақша
операцияларымен айналысатын саудалық iскер, бизнесмен. Коммерциялық
бизнес өндiрiстiк бизнеспен тiкелей байланысты. Өйткенi,
өндiрiлген тауарды ақшаға өткiзу немесе басқа тауарларға
айырбастау керек. Дәл осы саудалық iскерлiк тауарға деген
сұранымды анықтап қандайда болсын өнiмнiң түрiн өндiрудi
көбейтуге немесе керiсiнше шектеуге әсер етедi.
Қаржылық кәсiпкерлiк: саудалық бизнеске әлдеқайда жақын
тұрған қаржылық iскерлiк болып табылады. Өйткенi оның
негiзiнде сатып алу сату жатады, бiрақ мұнда ақша, валюта
бағалы қағаздар сияқты ерекше тауарлар айналымға түседi.
Өндiрiстiк , коммерциялық және iскерлiк қызметтiң басқа
түрлерiн жүзеге асыру ақшаның көздердi керек етедi. Шикiзатпен
материалдарды сатып алу, ғимараттарды жалға алу, жалдамалы
жұмысшылардың жалақысын төлеу және басқа iскерлiк жұмыстар ақша
көздерiн тұрақты жұмсауды қажет етедi. Әрине, әр бiр бизнесмен өз
iсiн жүргiзу үшiн жеткiлiктi мөлшерде ақша көздерiн иеленген
деп ойлаймыз. Алайда, тәжiрибе көрсетiп отырғандай, белгiлi бiр
бизнес операциясының басталуынан оның аяқталуына дейiн жеткiлiктi
дәрежеде ұзақ уақыт кетедi, содықтан да операция аяқталғаннан
кейiн ақшаны алғанға дейiн бизнесменге қолда бар қаржы
ресурстары жетiспеуi мүмкiн, осыған орай ол заемдық көздердi
iздестiрудi бастайды. Дәл осындай жағдай, iскер өз қолында
отардың валютадағы жеткiлiктi мөлшерде қаржы көздерiн ұстап
отырса да, шетелдiк шикiзат пен материалдарға есеп айырысу
үшiн шетелдiк валютаны сатып алғанда да ұшырымды. Одан әрi
бизнесмен белгiлi бiр табыс табу үшiн өзiнiң қолындағы бос
жатқан ақшаны процент алу аясында банкiге салады немесе
акция, басқа да бағалы қағаздарды сатып алады.
Делдалдық бизнес: жоғарыда қарастырылған бизнестiң
өндiрiстiк коммерциялық жағы бiр түрлi делдалдық бизнестi
дүниеге әкелдi. Бұл бизнес өндiрiстiк, сауда - коммерциялық қаржы
несиелiк сияқты әр трлi салаларда жүзеге асырылады. Оның
негiзгi ерекшклiгi - мұнда бизнестiң материалдық заттай элементi
болмайды. Делдал өзi өнiм өндiрмейдi, тауар, валюта немесе
бағалы қағаздармен сауда жасамайды, несие берумен айналыспайды.
Оның ролi мен мiндетi - осы операциялардың жүргiзiлуiне және
бiтiм жасауға мұрындық болу.
Бұл жерде бизнестiң дәнiн себушi - делдал әкелетiн ақпарат.
Бiр жағынан сатып алушы, тұтынушының жағында, екiншi жағынан
өндiрушi, тауар сатушының жағында тұратын делдал оларды iскерлiк
бiтiмдiк қолына iкелiп қосады.
Сақтандыру бизнесi: сақтандыру эканомикалық қарым-қатынастың
бiр түрi ретiнде бiздiң тарихымыздың кеңестiк кезеңiнде орын
алды және оны еңбек табысын табуға мүмкiндiгi жоқ немесе
көмекке зәру адамдарға жәрдем көрсету мақсатында белгiлi бiр
қаржы қорын құру үшiн кәсiп орындармен азаматтардың тапқан
табысының белгiлi бiр бөлiгiн ерiксiз тәртiппен алу арқылы
мемлекет жүзеге асырып отырды.
Фирма рыноктық экономиканың негiзгi экономикалық агентi. Бiр немесе
бiрнеше кәсiпорыннан тұратын, пайда табу мақсатында тауар мен қызметтер
жасап шығаруға ресурстарды пайдаланатын ұйымдарды фирма деп атайды.
Меншiктiк формасына сәйкес фирмалардың немесе кәсiпкерлiктiң үш түрiн
атап өтуге болады:
• Индивидуалдық немесе жеке кәсiпкерлiк;
• Серiктестiк немесе партнерлiк;
• Корпорация (акционерлiк қоғам).
Индивидуалдық кәсiпкерлiк деген бiр адам иелiк ететiн бизнес.
Индивидуалдық кәсiпкерлiктiң иелiк етушiсi сонымен бiрге менеджер қызметiн
атқарады. Оның мүлiгi мен жауапкерлiгiнде шек болмайды. Индивидуалдық
кәсiпкерлiктiң басты кемшiлiгi – капиталының аз мөлшерде болуы.
Артықшылықтары: меншiк иесiсiнiң әрқайсысы барлық пайданы иемденедi,
өзгерiстердiң қандайын болмасын өзi жүргiзе алады. Индивидуалдық бизнесмен
заңды тұлға болмайды. Сондықтан ол тек табыс салығын төлейдi, корпорацияға
белгiленген салық төлемейдi. Бизнестiң аса кең тараған бұл формасы ұсақ
дүкендерге, қызмет сферасына, фермаларға, заңгерлiк iс-әрекеттерге тән
болады.
Серiктестiк ( партнерлiк) дегенiмiз екi және одан да көп адам иелiк
ететiн бизнестiң түрi. Бұл да заңды тұлға емес, сондықтан табыс салығын
ғана төлейдi және фирманың барлық қарыздарына шексiз жауапкершiлiк артады.
Артықшылығы: ұйымдастырылу жеңiл, қосымша қаражаттар және жаңа идеялар iске
тарту мүмкiндiгi болады. Кемшiлiктерi: шаруашылық дами түскенде қаржы
ресурстарының тапшылығынан қосымша капиталды iске тарту мүмкiндiгi
шектелген; фирма мүшелерiнiң барлығы бiрдей iс-әрекет мақсаттарын жетiле
түсiнбеуi.
Корпорация деп бiр заңды болып бiрлесiп, кәсiпкерлiк қызмет жасау үшiн
қосылған адамдар жиынтығын атайды. Корпорация меншiгiне құқықтар акцияларға
сәйкес бөлшектерге бөлiнедi. Сондықтан корпорацияның иелерi акция ұстаушы,
ал корпорацияның өзi – акционерлiк қоғам деп аталады. Корпорацияның
табыстарына корпорация салығы салынады.
Кәсiпкерлiк фирманың көлемiне сәйкес шағын, орта және iрi кәсiпкерлiк
болып бөлiнедi. Осы заманда экономикасы дамыған елдерде шағын кәсiпкерлiк
ұлттық шаруашылықтың ең iрi секторын құрайды. Шағын бизнесте барлық
жұмысбастылардың жартысынан көбi қызмет етедi.
Қазақстанда кәсіпкерлік туралы, қайта құру идеясына сәйкес 90
жылдардан бастап айта бастады. Сол кездерде комсомолдық кәсіпкерлік
етек жая бастады. Негізінен бұрынға комсомол жетекшілері жастардың ғылыми-
техникалық творчества орталықтарының базасында кооперативтер аша бастады.
Инфляцияның жоғары қарқынмен өсу барысында, кәсіпкерлердің алдыңғы жас
толқындары қажетті алғашқы капиталды жинай алды. Себебі кредит
қымбатқа берілді, ал арзан ақшалармен қайтарылды.
Кәсіпкерлікті ашық түрде жүргізуге рұқсат беретін бірінші заң
бұрынғы Совет Одағы кезінде, 1987 жылы КСРО азаматтарының дербес еңбек
ету ісі туралы заңы болды. 1988 жылы Копперация туралы Заң қабылданды.
Жаппай кооперативтер, серіктестіктер құру басталды. Бірақ нарықтық
инфрақұрылымның қалыптасып үлгірмеуі салдарынан, олардың едәуір бөлігі
дами алмады. Кейіннен 1988-1991 жылдары қабылданған жалға беру, бірлескен
кәсіпорындар, банктік іс туралы Заңдар экономикалық жағдайды біршама
нарықтық механизм талабына сәйкестендірді. Дегенмен шаруашылық
объектілерінің басым көпшілігі мемлекеттің үлесінде қалды, ал қалыптасып
жатқан басқа шаруашылық типтері белгілібір мардымсыз деңгейде ғана
кәсіпкерлікті ынталандырады. [6]
1991 жылдан бастап тәуелсіздік алуымызға байланысты Қазақстанда
кәсіпкерлік белсенділікке қолдау көрсететін бірнеше Заңдар қабылданды.
Оған Шаруашылық іс-әрекеттің еркіндігі жәнен Қазақстанда кәсіпкерлікті
дамыту туралы (1991), Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы
заңдарды жатқызуға болады. 1994 жылдың басына қарай Қазақстанда 15,7 мың
жеке меншік кәсіпорындар болды, оларда 164 мың адам жұмыс істеді. [7]
Кәсіпкерлік іс-әрекеттің өндіріс, делдалдық, коммерция сияқты негізгі
үш бағытында бірінші орынға коммерция шықты. Оның өзінің объективті және
субъективті себептері болды. Жекешелендірілген объектілердің басым
көпшілігінде бар көне техника мен технология, инвестициялық ресурстардың
болмауы, менеджмент тәжірибесінің жоқтығы, құқықтық қамтамасыз етілудің
мардымсыздығы, кәсіпкерлікке мемлекет тарапынан қаржы көмегінің
бұлдырлығы, кредиттік ресурстардың орасан қымбаттығы өндірістік мақсаттағы
кәсіпкерліктің дамуына мейлінше кері әсер етті. Субъективтік себептерге
келетін болсақ – бұл мемлекеттік меншікті жекешелендіру барысында орын
алған келеңсіздіктер. Мемлекеттік мүлік комитетінің дербес билігімен
жүргізілген жекешелендіру, шаруашылық объектілерін бағалауда инфляция
деңгейін есепке алмай, қалдық бағамен бағалау олардың жабдықтарын талан-
таражға түсірді, құқықтық тұрғыдан жауапкершілік міндеттемелерінің
болмауы объектілерді тиімді пайдалануды ынталандырмады. Өндірістің
мейлінше құлдырауының басты себептерінің бірі осы болды.
1997 жылдың наурыз айында Қазақстан Республикасы Президентінің
Кіші кәсіпкерліктің дамуын жеделдету және мемлекеттік қолдауды күшейту
шаралары туралы Жарлығы қабылданды. Жарлыққа сәйкес экономика және сауда
министрлігінің құрамында кіші кәсіпкерлікті қолдау агенттігін құру және
жұмысын ұйымдастыру көзделді. Бұл Қазақстанда кіші бизнестің дамуын реттеп
отыратын ең алғашқы арнаулы мемлекеттік орган болып табылады. Сонымен бірге
халықаралық қаржы институттарының құқықтық және басқада құрылымдардың
кәсіпкерлікті қолдау қоры құрылды. Бұл қор деңгейінде барынша
перспективалы жобаларды қаржыландыру көзделген болатын.
Қазақстан ұрпақтар жарастығын жетілдіруді, қазақ халқының ел мен
мемлекеттің тұтқасы боларлық талпынысы мен мүмкіндігін кеңейтуді көздейді.
Сонымен қатар, адам мен елдің тұрақты дамуына әлеуметтік жағдай жасау,
құқықтық жол ашу. Нарықтық қатынастарды нығайтудың қаржы-салық, әлеуметтік,
құқықтық саясатының өзара сабақтасуы, мемлекетіміздің ішкі және сыртқы
қауіпсіздігінің үйлестілігі. Бәсекелі дәуірдің басты бір талабы осындай.
1.2 Нарықтық экономикадағы әлеуметтік кәсiпкерлiктiң маңызы және оны
мемлекеттiк реттеу шаралары
Кәсiпкерлiк нарық қатынастарын ұдайы iске қосып отыратын орта.
Экономиканың өтпелi кезеңiндегi әлеуметтік кәсiпкерлiк ең алдымен
рыноктың тауармен толығуына және жаңа жұмыс орындарының құрылуына мүмкiндiк
бередi. Жалпы алғанда, әлеуметтік кәсiпкерлiк экономикада нақты белсендi,
бәсекелес ортаны ғана қалыптастырып қоймайды, сонымен қатар, мемлекеттiң
экономикалық дамуында оның тұрақталығының индикаторы есептi қоғамда орта
тапты жасақтайды. Кәсiпкерлiктiң әлеуметтiк мiндетiне:
• Халықты жұмыспен қамту және жұмыссыздық мәселесiн шешу;
• Тұрмыс деңгейiн жоғары болуын қамтамасыз ету;
• Адамның өмiрге тың сенiммен қарауының мүмкiндiктерiн арттыру;
Ал кәсiпкерлiктiң экономикалық мiндеттерiне келесiлердi жатқызуға болады:
• нарықтық қатынастарды дамыту;
• шектеулi ресурстарды тиiмдi пайдалану;
• экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру;
• жаңа жұмыс орындарын ашу;
• Рыноктағы сұранысты қамтамасыз ету;
• Экономикалық активтi халықты барынша ынталандыру;
• Инвестицияларды тиiмдi салаларға тарту;
• Инновациялық жаңалықтарды ашып оны өндiрiске енгiзу;
• Кластерлiк жүйенiң дамуы;
• Лизингтiк қатынастардың дамуы;
• Өнiмдердiң сапалылығының жоғары болуы;
• Тұрақты экономикалық өсудi қамтамасыз етiп, ЖIӨ-нiң негiзгi бөлiгiн
құрайды.
Қазақстанда бүгiнгi күнi шағын және орта кәсiпкерлiк бастан кешiрiп
отырған қатынастарға қарамастан, экономиканың серпiндi дамып келе жатқаны
белгiлi болып отыр. Ең бастысы шағын кәсiпкерлiк саны өсiп келедi. Өсiм
соншалықты жоғары да емес, небәрi пайыздық бөлiгi ғана. Оның ЖIӨ-де өзiндiк
үлесi бар. Ол 30 % құрайды. Қазiргi кезде кәсiпкерлiк Қазақстанның бүгiнгi
экономикасында лайықты орын алуда.
Бүгiнгi таңда Республикамызда экономиканы нарықтық қатынаста қайта
құру жолында оның негiзi болып табылатын кәсiпкерлiк қатынастарды дамытып,
оны жандандыру және оларды мемлекеттiк қолдау күн тәртiбiндегi өзектi
мәселелердiң бiрi. Сондықтан елдiң тұрақты өсуiн қамтамасыз ету үшiн
рыноктық экономиканың негiзi болып табылатын кәсiпкерлiк қызметтi қолдау
және реттеу шараларының тиiмдi iске асырылу қажеттiгi туындап отыр.
Кәсiпкерлiктi қолдаудың және реттеудiң келесiдей түрлерiн атап өтуге
болады:
• әлеуметтік кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау және реттеу;
• Инновациялық қолдау және ынталандыру;
• Инвестициялық қолдау мен оның салаларын дамыту;
• Құқықтық қолдау және заңдар қабылдау;
• Қаржылық қолдау мен несиелер арқылы ынталандыру;
• Салықтық жеңiлдiктер арқылы кәсiпкерлiктiң маңызды салаларын дамыту iс-
шаралары жатады.
Осы жоғарыда айтылған кәсiпкерлiк қызметтi қолдау мен реттеу
шараларының iшiндегi қалған бағыттарға да әсер ететiн негiзгi реттеу мен
қолдауды, кәсiпкерлiктiң дамуының стратегиясы мен даму жоспарын дайындайтын
және ұсынатын мемлекеттiк iс-шаралар жиынтығы болып табылады.
Ең бірінші айтарымыз, кәсіпкерліктің алдынан туындайтын әкімшілік
кедергілерді азайтты. Оның үстіне 2008 жылдан бері әрекет етіп келе жатқан
кәсіпкерлік субъектілерді тексеруге жарияланған мораторийдің мерзімін
ұзартты. Бұған барлық кәсіпкерлердің қуаныш білдіргендері айқын.
Екіншіден, жаңадан қабылданған Салық кодексі арқылы орта және шағын
кәсіпкерлікке түсетін салық жүктемесін жеңілдетті. Тек осы жағдайдың өзі
ғана ресми деректер бойынша кәсіпкерлерге 1 жылдың ішінде 300 млрд.
теңгенің жеңілдігін береді екен.
Үшіншіден, Самұрық-Қазына, Даму қорлары, КазАгро холдингі мен
екінші деңгейдегі банктер арқылы орта және шағын кәсіпкерлікке берілетін
несиелердің ставкалары жеңілдетуде. Ол 12,5 пайыз көлемінде белгіленіп
отыр. Ең жоғарғы деңгейінің өзі 14 пайыздан аспауы тиіс. Мұның өзі мемлекет
тарапынан жасалынып отырған жақсы жеңілдік екендігі белгілі.
Сонымен қатар Самұрық-Қазына қоры шағын және орта кәсіпкерлікке 2009
жылы бұрынғыға қарағанда қосымша тағы да 120 млрд. теңгенің қаржысын бөлді.
Бұл қаржының 70 пайызы қазіргі жүзеге асу үстіндегі жобаларды
қаржыландыруға, 30 пайызы жаңа жобаларды іске асыруға жұмсалмақ.
Кәсiпкерлiктi және шағын кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдауды қаржылық
қамтамасыз ету республикалық және жергiлiктi қаражат есебiнен жыл сайын
аталған мақсаттарға көзделетiн бөлiнген қаржы шегiнде, сондай-ақ ҚР-сы
мемлекеттiк бюджетiнен, мемлекеттiк заемдардың, мемлекеттiк ақшалай
гранттар есебiнен жүзеге асырылатын болады.
Кәсiпкерлiктi және шағын кәсiпкерлiктi мемлекет тарапынан қолдау мен
реттеудiң негiзгi бағыттарына:
• Елде жекешелендiрудi одан ары жүргiзу;
• Рыноктық қатынастарды жетiлдiру, кәсiпкерлiк қызметтердiң еркiн қызмет
етуiне қолайлы ортаны қалыптастыру;
• Кәсiпкерлiк субъектiлерiн мемлекеттiк тiркеудiң, олардың қызметiн
лицензиялаудың, олардың өнiмiн сертификаттаудың оңайтылған тәртiбiн
белгiлеу;
• Ұлттық маңызды және шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiн қолдау мен дамыту
үшiн инвестицияларды, оның iшiнде шетел инвестицияларын тарту мен
пайдалану жүйесiн жасау;
• Қаржы көздерiн анықтай отырып шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiне несие
берудiң арнаулы бағдарламаларын жасау;
• Елдегi кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң шетелдiк әрiптестерiмен сауда,
ғылыми-техникалық, өндiрiстiк және өзге де байланыстарын дамытуды қоса
алғанда, олардың сыртқы экономикалық қызметiн қолдау;
• Өнiмдер өндiруге, жұмыс атқарып, қызмет көрсетуге мемлекеттiк сатып
алуды орналастырған кезде отандық кәсiпкерлiк субъектiлерiне
артықшылықтар беру.
Шағын және орта бизнес кәсiпорындарының тұрақты жұмыс iстеуiн
қамтамасыз ету үшiн олардың экономикалық ортасын жақсартуға арналған
көптеген нақты iс-шараларды қарастырып, кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау
және дамыту концепциясын жасау қажет. Аталмыш концепцияны жасау барысында
құқықтық жақтарын және қаржы-несиелiк қолдау шараларын, сонымен қатар
кәсiпкерлердiң де, мемлекеттiң де мүдделерi ескерiлген шараларды iске
асыруымыз керек. Оның мақсаты кәсiпкерлiктi қолдау және дамыту
стратегиялары оларды жүзеге асырудың нақты механизмдерiн өңдеу болып
табылады.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, шағын кәсіпкерлікті дамытусыз
нарықтық экономиканың болуы мүмкін емес. Қазақстандағы іске асырылатын
экономикалық реформалар, экономиканың келешекте дамуында негізгі рөлде
ойнайтын шағын кәсіпкерліктің құрылуы негізгі шарттардың бірі болып
табылады. Шағын кәсіпкерлік - экономиканың өсуіне, ғылыми-техникалық
прогресті жеделдетуге, нарықтың тауар және қызметпен толуына, жаңа жұмыс
орындарының пайда болуына әсерін тигізеді, сонымен қатар, нарықтық
экономикаға қажетті иілгіштік және динамизм береді, әлеуметтік, экологиялық
және экономикалық функцияларын өткізу арқылы ортаның қажеттілік жүйесіне
өзгерістер қатал сезінеді [8].
Осындай шағын кәсіпкерліктің тез минималды шығынмен және қабілеттілігі
жаңа жұмыс орындарын, өнім мен қызмет өндірушіні, салық төлеуші, нарықтық
қатынас агенті, ірі кәсіпорындарын иілгіштігін салыстырумен, өндірістің
тауар, тұтынушыға қызмет және олардың ассортиментінің кеңейуі, аймақтардың
даму тепе - теңдігімен жәрдемдесу, экономикалық мотивацияларының дамуы және
өндіріс нәтижесіне жауапкершілік экономикалық функциялары болып табылады.
Шағын кәсіпкерліктің әлеуметтік функциясына: не ірі фирмада, не
мемлекеттік мекемелерде көрінбейтін, адамның кәсіпкерлік қызметіне
мүмкіндігін ашу; ірі кәсіпорындарда өзі қолдана алмайтын, халықтың
әлеуметтік әлсіз тобын қолданатын еңбек; жаңа кадрларды жүргізіп сынау
үшін, өндірісті оқыту орнын қамтамасыз ету; адамдардың қажеттілігі қызмет
және сауда аясында қанағаттануы жатады.
Қазіргі кезең жоғарыда айтылып кеткен функцияларымен бірге экологиялық
функция актуалды қарастырылады. Өнеркәсіптік қалдық және шикізатты екінші
рет қайта өңдеу үшін шағын кәсіпорындардың құрылуының бірінші қатарлы
сұрағы: қоршаған ортаны ластау жағдайы. Қоршаған ортаға жарамсыз ықпал
тауар өніміне қайта өңдеу жолымен қалған қалдықты толығымен немесе айрықша
деңгейін бейтараптандыру; табиғи ресурстарды эксплуатациялау үшін бөлінетін
қолдану деңгейін көтеру.
Қазақстандағы шағын кәсіпкерлік жағдайының талдауында отандық
кәсіпкерлер сауда, автокөлік жөндеу және үй шаруашылығымен айналысу;
жылжымалы емес мүлік операциялары, қызмет көрсету және жалға беру сияқты
қызмет түрлерін артық көреді. Сауда, автокөлік жөндеу және үй
шаруашылығымен айналысу аясы шағын кәсіпкерлік субъектілерінің әрекетіндегі
басым бөлігі болып табылады. Бұл қызметтер жылдар бойы төмен тәуекел және
тез айналымды капиталмен байланысты болатын. Сонымен, осы қызмет түрі -
кәсіпорын бөлігінің 2007 жылы жалпы саннан 442334 құрды. Шағын кәсіпкерлік
субъектісінің құрылыс аясында өсуі, қазіргі уақытта индивидуальды мекен –
жай салушы саны көбейе түсуімен байланысты. Соңғы жылдары жылжымалы емес
мүлік операциялары, жалға беру және кәсіпорындарға қызмет көрсету қарқынды
дами бастады. Бұл қызмет түрінің бөлігі 2007 жылы 2005 жылмен салыстырғанда
7,6 % өсті.
Соңғы жылдары шағын бизнеске салық салу актуальды мәселесін жоғалтпай
отыр. Салық заңдарына өзгертулер енгізе отырып процедуларды,
мөлшерлемелерді, есеп айырысу ретін және бөлек төлем мерзімінің
көрсеткіштерін өзгертіп, жаңа есептілік формасын енгізуде. Экономикалық
зерттеу институты шағын және орта бизнес орталығының есептеуі бойынша,
Бюджетке төленетін салық және басқа төлем туралы ҚР заңында тіркелген
күннен бастап 1995 жылы 24 сәуірде 32 толықтыру мен өзгерістер енгізілген,
сонымен қатар 1999 жылы – өзгертулер саны жетеуге жеткен. Өзгерістің әр
қайсысы өзімен бірге әртүрлі инструкция мен ережелерді еліктетеді. Сол
себептен салық заңы әр 2 ай сайын өзгеріп отырады. Әр шағын кәсіпорын
орташа мөлшермен бюджетке 50% астам табысын аударады. Батыс облыстарында
оңтайлы түрде табыстан 33-35% саналады, [23, 16].
Кәсіпкерлерге пайыз мөлшерлемесі жоғары болуының, қысқа мерзімді
несиелеу, кепілзатты жоғары өтімділікті қамтамасыз етудің жоғтығы кесірінен
банктік несиеге апаратын жолда осындай бөгеттер туып отыр. Несие алудың
негізгі қиыншылығын бизнестің құрылуына және дамуына қосымша қаржы қажет
ететін жаңа бастаған кәсіпкер сынайды.
Тәжірибеде көрсетілгендей, заңға қарсы ақша құралдар жолымен атқарушы
және бақылаушы органдары қарастырылған міндеттер қою; көптеген тексерулер,
әртүрлі құжат алдауында былық тудырады және қарапайым жұмыс үшін
жеңілмейтін кедергілер кәсіпкер құқығын бұзады.
Жергілікті басқару органдары және бақылаушы органдары кәсіпкер қызметіне
кері әсер ететін, барлық мүмкін актілерін шығарады. Шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің қызметтеріне жиі араласу моральды, физикалық және өнегелік
зардап әкеледі. Әрекеттегі заңмен келісе отырып кәсіпкер сот арқылы тек
материалды залал емес, сонымен бірге моральды зардап тигізген үшін ақшалы
есесін қайтару өтемдігін талап ете алады. Бірақта, кәсіпкеркерлер тез
өзгеретін заңға бағдарлана алмайды және тіркеу бойынша заңмен әзірленген
құқықтармен қолдану білмейді. Бұл жағдаймен көптеген бақылау органдары
ешқандай қиыншылықсыз қолданады. Мемлекетте олар ресми дерек бойынша 23, ал
дербес комитет пен департамент – 58 есептелінеді. Әрекеттегі заң актілер
негізінде олар заңға сәйкес өзінің қызметін күнделікті құра алмайды. Сол
себептен, шағын кәсіпкерлікті функциялауда, мынандай құқық шарттарын
жетілдіру қажет:
- шағын кәсіпкерлік субъектілерін тіркеу ережесін сұрастыру;
- өнім сертификациясы және қызмет лицензиясына минималды төлем төлету;
- бақылау жүйесін ретке салу және шағын кәсіпорындарды тексеру, сонымен
қатар, төре озбырлығынан кәсіпкерлер құқығын қорғау;
- кәсіпкерлерлер қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
- арнайы заңдарды қабылдау (Кепілзат құқығы туралы, Технопарк және
бизнес-инкубаторы туралы, және т.б.) [10, 12].
Біздің көзқараспен, ретке салынған құқықтық ортаны жетілдіру, шағын
кәсіпкерлерді функциялауда, оны қолдаудың тиімді көзі және әрекеті болады.
Кәсіпкер қызметінің активизациясы үшін тек қолайлы әлеуметтік-экономикалық,
саяси және құқықтық шарт, сонымен қатар, дайындалған, компетентті,
мәдениетті кәсіпкерлер қажет. Барлық білім мекемелерінің үлкен санына
қарамастан, мамандықтарға сәйкес даярланған, қайта дайындалған және
біліктілігінің өсуі бойынша көрсетілетін қызмет бойынша Қазақстан
депрессивті аймақтар қатарында. Осы жерде шағын кәсіпкерлікті
республикалық, аймақтық және жергілікті қолдау бағдарламаларын қаржылай
қамтамасыз етудің жеткіліксіздігі негативті рөлді атқарады.
Дайындалған және қайта дайындалған басқарушы курстарында, шағын
кәсіпорындарда жұмысшыларды үйретуде жоғарғы нәтижеге жеткен кәсіпкерлер
іске асыруы тиіс. Кәсіпкерлік қорларының отандық және шетел
кәсіпорындарда, бизнес-инкубаторларда стажер үрдісін және квалификациясын
көтеріп, ұйымдастыру қажет. Кәсіпкерлер дайындығын қаржыландыру мынадай көп
арналы негізде іске асыруға болады: мемлекет есебінен, әртүрлі қорлардан,
демеушілер мен коммерциялық негізінде.
Сонымен қатар, жоғарғы оқу орын базаларында кәсіпкерлік қызметпен
айналысу, арнайы орта оқу мекемелерімен, мемлекетпен байланысты жұмыссыз
халықты мамандықпен қамту, жаңдарту керек. Бұл бағытта үйрету
бағдарламаларын қайта өңдеу керек, бұған мынаны жатқызуға болады: жеке өз
ісін ұйымдастыру, бизнес-концепцияны анықтау, менеджер топтарын
қалыптастыру, маркетингтік зерттеу, бизнес-жоспарды өңдеу, бизнестің ұйымды
құрылысын таңдау, қаржы құжаттары және есеп беру, қаржыландыру және басқа
көрсеткіштер [33, 35].
Қордың құрылу мақсаты - Қазақстан кәсіпкерлік Форумы, білім
мекемелер ассоциациялары, Қазақстандық мамандар ассоциациясы әрекет ететін
бағдарламалары және кәсіпкерлік кадрларды дайындау. Оның мақсаты, шағын
бизнесінің саяси кадрларында қайта өңдеп және іске асыратын мемлекеттік
бағдарламаларға; кәсіпкерлердің дайындығынының даму жүйесі мен
біліктілігінің жоғарылау кадрларына бағытталған жобаны конкурстық негізінде
қаржыландырумен қорытындылайды. Қор басқармалы консультациялауда жәрдем
беру және экономика секторының кәсіпкерлік құрылымын қайта құруда
кадрлармен қамтамасыз етеді. Қордың негізгі функциялары мынадай:
-мемлекеттік шағын кәсіпкерлікті қаржылық қолдау бағдарламаларын әзірлеу
мен жүргізуге қатысу;
-ШКС, заңды тұлғаны құрмаған жеке кәсіпкерлікті қоса, жеке, шағын
кәсіпкерлікті дамытудың басымдық бағыттарын, тауар және қызмет нарығы
конъюктурасы және жеке аймақтардағы әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың
ерекшелігіне сүйене отырып, мақсатты несие беруді жүзеге асыру;
-шағын кәсіпкерлік және өзіндік жұмыспен қамту аясында жаңа жұмыс
орындарын құруға көмектесу;
-шағын кәсіпкерліктің бизнес орталықтары мен инкубаторларын, шағын
кәсіпкерлік аясында кеңес беру, оқу-әдістемелік, лизингтік және басқа
нарықтық инфрақұрылымдарды дамытуға көмектесу;
- ҚР-ң Үкіметі қойған тәртіпте несие беру бағдарламаларына қатысу;
Кәсіпкерлерді дайындау - қуатты өндірісті құратын базасын
ұйымдастыратын, бизнес-инкубатор, өндіріс зоналарында және технопарктерде
үлкен рөл атқарады. Бұл экономикалық дамыту аймақтарына үлкен аманат
енгізеді. Біріншіден, жұмыс орындарын көбейтеді, екіншіден, өндіріс
өнімінің көлемін көбейту есебінен экономика өсуін қамтамасыз етеді.
Республикада көптеген кәсіпорындар үшін старттық алаң бола алатын,
өндірістік қуаттарын қолданбаған белгілі бір потециал бар. Негізінен заңды
актілерді өңдеуге көңіл аудару керек, [18, 19].
Шағын кәсіпкерлік сферасы үшін өңдеу, қайта өңдеу және квалификация
кадрларын көтеру мақсатына мыналар қажет:
-келешекте қосымша білім беру құрылымын дамыту құрылысына бағытталған
шараларды қаржыландыру;
- арнайы ғылыми-методологиялық әдебиеттерді шығаруда қаржыландыру және
ұйымды қолдау;
- кәсіпкерлікті қолдау мемлекеттік саясатын іске асыруын қамтамасыз
етуде, көп деңгейлі жүйеде ұстаздарды, консультанттарды, мемлекеттік
жұмысшылар мен мемлекеттік емес құрылымды дайындауды дамыту;
- электронды технологияны оқыту және дистанционды дамыту базасында
халықты кәсіпкерлік қызмет негізін оқыту жолын кең көлемде жеңілдету;
-Кәсіпкерлік қызметті кадрлармен қамтамасыз ету мемлекеттік
бағдарламаны сауда мен индустрия Министрінің басқару күшімен құру;
- басқармалық және кәсіпкерлік кадрларды оқыту қорын құру.
Қаржы – несиемен қолдаудың маңызды бағыты келісімді несиелеуді дамыту
болып табылады. Бұл жерде мемлекетпен республикада несиелік кооперацияның
құрылуы үшін қажетті шарттар пайда болған. Несиелік кооперативтер өзімен
бірге өзінше бір арнайы несиелік ұйымдар әзірленеді, [16].
Қазақстан бүгінде іс пен табыстың сапасын арттыратын жаңа технологиямен
қатар адамның жаңа әлеуметтік сипатына ерекше мұқтаж. Халқымыздың ендігі
әлеуметтік сипаты жаңа межеге топтастыратын қоғамдық бастаулар мен қоғамдық-
саяси ұйымдардың іс-әрекеттерінен және олардың мемлекеттік мекемелермен
одақтасуынан көрініс береді. Содан атқарушы билік пен қоғамдық ұйымдардың
арақатынасын жер-жерде нығайтуды елімізде демократиялық дәстүрді күшейтудің
сара жолына жатқызушылық қалыптасуда.
Екіншіден, өңірлік дамудың стратегиясын жасау, елде еркін
экономикалық немесе индустриялық аймақтарды, көлік-логистикалық
орталықтарды анықтау. Әрбір өңірдегі маңызды өндіріс пен саланы тиімді
басқару үшін әлемдегі озық тәсілдер мен тәжірибелерді пайдалану тиімді
болмақ.
Үшіншіден, экономикалық қарым-қатынастардың тепе-теңдігін орнықтыру
арқылы шағын және орта бизнестің тиімділігін арттыру. Тиімділік –
іскерлердің өкілеттілігін сұранысқа лайықты кеңейтуде және оны әдістемелік
бағдарлар арқылы бастамашыл ортамен тоғыстыруда. Сұраныс – әлемдік рынокқа
бәсекелік жолмен ену, өз еліміздегі және әлем алдындағы әлеуметтік
жауапкершілікті қалыптастыру. Кешенді міндеттерге енді нақты нәтижелер,
әлеуметтік бағдарға жер-жерде қарқынды қолдау керек десек, оның бір тетігі
– бәсекелікте, бір тетігі – әлеуметтік жауапкершілікте.
Бұл талап отандық өнеркәсіпке, біздің еліміздегі шетел компанияларына
бірдей қатысты болуы шарт. Мұның өзі контракт міндеттерін орындаудағы
жауапкершілікті арттыру, бизнес субъектілерінің бастамашылдығы мен
еркіндігіне жол ашу, әр аймақта әлеуметтік-әріптестік корпорация жасауға
назар аудару деген сөз. Осы бағытта даму институттарының ықпалы арта
түспек. Оның жаңа түрлері – басқару компаниясы, әлеуметтік-әріптестік
корпорациясы, “электронды үкімет”, өңірдегі холдинг компаниялары болмақ.
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК БАҒЫТТАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК
ІС-ӘРЕКЕТ
2.1 Әлеуметтік кәсіпкерлікті қаржыландыру және несие беру
механизмі
Әлеуметтік саясаттың беделі бірнеше бағдардан: әлсіздерге,
мүгедектерге, соғыс пен еңбек ардагерлеріне нақты көмек беруден білінеді;
талапкерлерге өндірісте, көлік пен байланыс, мәдениет саласында тұрақты
жұмыс орнын жасаудан немесе кәсіби мамандық алу мен білімін жетілдіруге
жағдай жасаудан көрініс табады; отбасын үймен қамтамасыз етуден, денсаулық
сақтау саласында мемлекеттік қолдаумен енетін тегін емдеу көлемін
кеңейтуден танылады. Мұның өлшемі – еңбек әлеуетін дамыту жүйесін
қалыптастыру, экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, қоғамдық мәселені
шешуде әлеуметтік жауапкершілікті арттыру. Осы бастамалардың құқықтық
негізін жасау, заңдық тетіктерін жетілдіру, демократиялық дәстүрлерін
дамыту, саяси жүйесін жаңарту – ілгерілеудің басты кепілдігі.
Әлеуметтік сфера кез келген қоғамдағы ең маңызды салалардың бірі.
Адамдар қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық қатынастарды оның басты
қажеттіліктерін қалай қанағаттандыратындығы тұрғысынан бағалайды. Қоғамдық
мүдде ең жоғарғы орынға қойылатын мүдделер иерархиясынан, біз Адам Смиттің
логикасына қайта ораламыз. Тек жеке мүддені қанағаттандыру арқылы ғана
қалғандарының бәрін қанағаттандыруға болады. А.Смит рыноктық қатынастар
теориясында рыноктық жүйе қызмет етуінің әлеуметтік-экономикалық
аспектілерін қарастыра отырып, "егер де қоғамның көп бөлігі кедей және
жарлы болса, ол қоғам ешқашан гүлденіп, бақытты болуы мүмін емес" [13].
2-сурет. Әлеуметтік кәсіпкерлікті қаржыландыру механизмі
Біздің республикамыздың әлеуметтік-экономикалық дамуының қазіргі сатысы
басқарудың дәстүрлі принциптері мен механизмдері өмір сүру деңгейі мен
сапасын жоғарылатуға, әлеуметтік қызметтің қол жетерлігіне жеткілікті
дәрежеде бейімделмегендігімен сипатталады.
Кәсіпкерлікке ауқымды және жан-жақты қаржы-несиелік көмек көрсету көп
тармақты экономикалық және ұйымдық механизімдерге сүйенеді, әртүрлі
нысандар мен әдістерді қажет етеді. Тәжірибе көрсетіп отырғанындай
қаржыландырудың екі типін айырады: ішкі және сыртқы
Әрине ішкі мүмкіндіктер көп жағдайда кәсіпорынның өндірістік
ресурстарды тиімді пайдаланудан, жалпы өндірістің рентабелділігінен
тәуелді. Бірақ нарықтық конъюктура кәсіпорын үшін тұрақты түрде тиімді
бола бермейді. Сондықтан кәсіпкерлік фирмалар көбінесе сыртқы көздерден
тәуелді болады.
Сыртқы көздердің едәуір бөлігін (негізгі деседе болады) кредиттер,
қарыздар, тартылатын құралдар құрайды, олар әртүрлі жабу мерзіміміне
жіктеледі. Қысқа мерзімді кредиттер 1 жылға, ұзақ мерзімді кредиттер 10-
15 жылдарға дейін беріледі. Кейде кредиттің арнаулы мақсатына қарай,
оның жабу уақыты 25 және оданда көп уақытқа ұзартылуы мүмкін. Әділетін
айтсақ, қазірде Қазақстандағы барлық ірі банктер кіші және орта
кәсіпкерлік фирмаларды кредиттейтін арнаулы бөлімшелер құрды.
Кәсіпкерлікті кредиттеуде кредит берудің қарапайым процедуралары елеулі
рөл атқарады. Кіші кәсіпорындарға кредит беру механизмі әлеуметтік
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау қоры арқылы былай жүзеге асырылады:
1. Ұсынылған жобалар мен бағдарламаларды таңдау. Мұны бірнеше
министрліктер мен комитеттердің, қоғамдық кәсіпкерлік құрылымдардың
өкілдерінен тұратын қордың бақылау кеңесі мұқият бақылауға алады. Басты
мақсат – таңдалып алынған жобалар мемлекеттік маңызды экономикалық
приоритеттерге сәйкес болуы.
2. Бас агенттік келісімге сәйкес кредиттеу бойынша тікелей операциялар
және кредитті пайдалануға байланысты бақылау жергілікті жердегі агент
- коммерциялық банктермен бірлесе жүзеге асырылады.
3. Осыған байланысты коммерциялық банк өзіне белгілібір міндеттемелер
алады: басқа коммерциялық банктерден кредит алу үшін кіші
кәсіпорындарға банктік кепілдеме беру; бас банктің құралдары есебінен
кіші бизнесті несиелеу үшін ресурстарды көбейту; кәсіпкерлікті
қолдаудың банктік жүйесін басқару; салынған капиталға дивиденд алу.
Агент банкпен алынатын маржа мөлшері, коммерциялық банкпен жасалатын
банкаралық шартпен қойылады және ол 5 % аспауы керек.
Несиені алуға байланысты мәселе қаралу барысында қойылатын негізгі
талаптар ережемен белгіленеді. Айталық жобаны қаржыландырудың жалпы
сомасында кредиттің үлесі 50% болуы, бірақ 70% аспауы керек. Қаржы
құралдарының қалған бөлігі басқа көздердің есебінен, бірінші кезекте
өзінің есебінен жасалуы қажет. Жобаны өткізудің және кредитті жабудың
максималды мерзімі 1,5 жыл, ал нақты жобаларға – 2 жыл мерзімге дейін.
Қор кредиттік ресурстарды беруге банк-агенттермен шартқа отырып басқада
талаптар қоя алады. Кредитті уақытында қайтару және процентті төлеу
бойынша кепілдікті қамтамасыз ету мақсатында банк – агентпен алынған
кредиттік ресурстарды депозиттік есепшотқа енгізуге, банкаралық кредит
беруге, еркін өтімді валютаны сатып алуға, сонымен бірге шартта
көрсетілмеген басқа мақсаттарға пайдалануға тиым салады.
Енді коммерциялық банктер арқылы кіші кәсіпкерлік фирмаларға кредит
беруді қарап көрейік. Қолданылып жүрген ережелерге сәйкес оны мыналар
құрайды.
1. Клиент туралы мағлұмат жасау. Ол тек қана қазіргі емес, сонымен бірге
болашақ клиенттерді қамтуға тиісті.
2. Кіші кәсіпорынды қаржыландыру жоспарын жасау.
3. Егер ссудамен шығынның 50-80 % жабылатын болса кредитті кәсіпорын
жұмысының нәтижесімен салыстыру.
4. Кәсіпорынның кредиттік қабілетінің класын анықтау.
5. Несие үшін процент нарқын анықтау.
6. Несиенің өзін-өзі ақтау мерзімінің есебі.
7. Несиелеу сферасы туралы тікелей шешім. Егер кәсіпорын кредитті жаңа
техника немесе жаңа технологияны игеру мақсатына алатын болса банк
кәсіпорынды белгілібір мерзімге (бірнеше ай) кредитті қайтарудан босатуы
мүмкін. Ол франшизинг деп аталады.
8. Несиені қайтарудың тұрақты кезеңдерін анықтау.
9. Контракт жасау (қайтару туралы шарт). Контрактіде кредиттің мақсатын,
қамтамасыз ету нысандары (кепілдік және т.б.) көрсетілуі қажет.
Контрактының ерекшелігі сонда, онда талап ету кезеңдері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz