Ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін қалыптастырудың генезисі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1. ЖОҒАРЫ ОҚУ ЖҮЙЕСІНДЕ СТУДЕНТТЕРДІҢ ҰЛТАРАЛЫҚ ЖӘНЕ ЭТНОСАРАЛЫҚ ҚАТЫНАС
МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін қалыптастырудың
генезисі
8
1.2 Жоғары оқу жүйесінде студенттердің ұлтаралық және этносаралық қатынас
мәдениетін қалыптастыру педагогикалық үдеріс ретінде 24
2 ЖОҒАРЫ ОҚУ ЖҮЙЕСІНДЕ СТУДЕНТТЕРДІҢ ҰЛТАРАЛЫҚ ЖӘНЕ ЭТНОСАРАЛЫҚ ҚАТЫНАС
МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ БОЙЫНША
ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫС
2.1 Жоғары оқу жұйесінде студенттердің ұлтаралық және этносаралық қатынас
мәдениетін қалыптастыру жолдары
40
2.2 Ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін қалыптастырудың үлгі
жобасы
55
2.3 Жоғары оқу жүйесінде ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін
қалыптастырудағы тәжірибелік-экспериментік жұмыстың нәтижелері 64
ҚОРЫТЫНДЫ
83
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
85
КІРІСПЕ
Қазақстан қоғамының барлық салаларында болып жатқан әлеуметтік-
экономикалық және саяси өзгерістер, ұлтаралық қысымның көріністерімен
сипатталатын қазіргі кездегі елдегі жағдай жас ұрпақта ұлтаралық және
этносаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру міндетін алдыға қойып отыр.
Қазіргі Қазақстан этноұлттық салада болып жатқан жағдайлардың әсерінен
жастарға ұлттық қайта өрлеу үрдісін түсінуді талап етіп отыр. Ұлтаралық
және этносаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру еліміздің бүгінгісі мен
болашағын анықтайтын қазіргі таңдағы күрделі мәселелердің бірі.
Аталған мәселені шешуде жоғары мектеп айтарлықтай рөл атқарады, себебі
кәсіби даярлау үдерісінде ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін
меңгерген және оларды өз шәкірттерінде тәрбиелей алатын мұғалім тұрғасы
қалыптасады. Ұлтаралық және этносаралық қатынас саласында гуманды тұлға
тәрбиелеу қажеттілігі студенттік ұжымдардың көпұлттық құрамымен және
ұлтаралық және этносаралық қатынастың олардың барлық өмірлік іс-
әрекеттеріне әсер етуімен байланысты.
Осының нәтижесінде студенттердің ұлтаралық және этносаралық қатынас
мәдениетін қалыптастыру ЖОО-ның басты міндеттері болды. Кәсіби даярлық
кезеңі тұлғаның маңызды интеллектуалды-эмоционалдық психологиялық
қызметтерін, индивидуалды іс-әрекет стилін қалыптастыру үшін қолайлы болып
табылады. ЖОО-да оқу студенттерде рухани жалпыадамзаттық құндылықтардың
белсенді дамуымен, сенімдер мен дүниетанымдық позициялардың қалыптасуымен
байланысты.
Қоғамдық қатынастар мәселелерін шешуде, этникалық топтардың
қызығушылықтары мен құқықтарын қорғау саясатының қалыптасуындағы Президент
институтының мәні мен мағынасын ғылыми зерттеу Н.Ә. Назарбаевтың
еңбектерін, жолдауларын талдау барысында жүзеге асыруға болады. Олардың
ішінде ел басының саяси позициясы, этносаралық қатынастар саласында пайда
болатын сұрақтар мен мәселелерді шешудің мемлекеттік саясатының мақсаттары
мен міндеттері көрініс табады.
Қазақстан Президенті Ә.Н. Назарбаев әлем және азаматтардың әріптестігі
мен үйлесімділігін сақтау маңыздылығын әрдайым атап көрсетеді. Өз еңбектері
мен жұмыстарында Президент осы тақырыпты атап көрсетеді. Этникалық
мәселелерді қамтитын мәселелердің маңызды аспектілерін бөліп қарастыруға
болады. Тәуелсіз қазақстанның басты приоритеттерінің бірі ұлтаралық келісім
сақтау саясаты болып табылады. Оның ойынша, Біз барлығымыз – жай тұрғындар
емеспіз, біз Қазақстан Республикасының азаматтырымыз! Бейбітшілікті тағдап
отырғын өз мемлекетімді мақтан тұтуымыз керек... республика басшылығы
ұлттық келісім саясатын нақты және соңына дейін ұстанады.
Қазақстан Президентнің саяси және идеологиялық шешімдерінің бірі
Қазақстан халқына жолдауы болып табылады. Қазақстан-2030 стратегисяндағы
Президенттің жыл сайынғы жолдауы жаңа статус мен мағынаға ие болды. Әлемдік
және толерантты этносаралық қатынастарды жаңа деңгейге көтеру сұрағын
алдыға қойды. Мемлекет басшылары мен қоғам алдына нақты міндеттер қойылды,
уақыты мен себептері анықталды, ол бойынша, ұлтаралық қатынастар ішкі
саясаттың бір бөлігіне айналуы керек.
Қазақстан -2030 даму стратегиясында мемлекеттің көмегімен бірге
дәстүр, тіл, мәдениетті сақтау бойынша этникалық топтар бағдарламалары мен
жобаларын жүзеге асыру, құқықтарды, қызығушылықтарды қорғау жөнінде
мемлекеттік органдардың жауапкершіліктерін арттырудың себептері мен
факторлары көрсетілген.
Аталған даму стратегияында Н.Ә. Назарбаев мемлекеттік билік және қоғам
үшін актуалды компоненттерді бөліп қарастырады:
– біздің еліміздің барлық азаматтарының мүмкіндіктерінің теңдігіне
негізделген азаматтылықты қамтамасыз ету;
– этникалық келіспеушіліктің себептері жойылуын, ал барлық этникалық
топтар ортақ құқыққа ие болуын қамтамасыз ету;
– өтпелі кезеңдерде болатын әлеуметтік мәселелерді шешіп отыру;
– адамдар арасындағы қарым-қатынас пен коммуникациялық байланыстарды
дамыту;
– әр түрлі конфессиялар арасында сенімді қатынасты, шыдамдықты, өзара
сыйластықты нығайту [1].
Ресейлік философияда, психологияда, педагогикада қатынасқа
байланысты мәселелер өзекті болды. Оларды шешуде әдіснамалық және теориялық
амалдар В.М. Межуев, Л.П. Буева, Б.Ф. Ломов, Г.М. Андреева, А.А. Леонтьев,
М.А. Чернышева, А.Б. Добрович, М.Н. Ночевник, Б.С. Алякринский және т.б.
еңбектерінде көрініс тапты. Тұлғаның, іс-әрекеттің және қарым-қатынас
теориясының негізгі пастулаттары Б.Г. Ананьев, Л.С. Выготский, А.Н.
Леонтьев, К.К. Платонов, С.Л. Рубинштейн және т.б.еңбектерінде негізделген.
Ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесі
отандық және шетелдік ғалымдардың зерттеу пәні болды. Ұлттық және ұлтаралық
қатынастың жалпы теориялық негіздері Р.Г. Абдулатипов, Ю.А. Ахроров, Л.Н.
Боголюбов, Т.Ю. Бурмистрова, З.Т. Гасанов, О.А. Дмитриев, Л.М. Дробижева,
Л.Р. Заурбекова, Л.Н. Коган, A.M. Магомедов, И.И. Серова, Е.И. Чариков,
В.П. Комаров және т.б. еңбектерінде көрсетілген. ЖОО-дағы студенттерді
көпұлттық оқу орындары жағдайында жұмысқа дайындау ерекшеліктері Г.Н.
Волков, Т.Г. Исламшина, P.P. Имамкулова, В.В.Соколова т.б.ашып көрсеткен.
Отандық ғалымдардан аталған мәселенің қыр-сырлары, мәселен Ж.М.
Әбділдиннің, Б. Әбдіңалиевтің, Р.Б Әбсаттаровтың, Г.Г. Ақмәмбетовтың,
Ю.Бролмлейдің, Э.А.Баграмовтың, А.Н.Жанділдиннің, А.Ш. Ишмұхамедовтың, Б.Р.
Қазыхановтың, М.Қ. Қозыбековтың, Ф.Т. Константиновтың, С.Т. Калтахчяның, Д.
Кішібековтың, Қ.Е. Көшербаевтың, А.С.Қалмырзаевтың, А.Х. Қасымжановтың,
С.Кенжебековтың, Қ.М. Мардановтың, Т.Т. Мұстафиннің, Г.В. Майлинннің, А.Н.
Нысанбаевтің, М.М. Сужикотың, М.Б. Тәтімбетовтың, А.Б. Тұрсынбаевтың, М.М.
Тадевасянның, А. Табылдиевтың, С. Хонтингтонның, Э. Юсуповтың және
басқалардың бірқатар еңбектерінде зерттелді.
Бірақ, психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау жоғарғы оқу
орындарында студенттердің ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін
тиімді жүргізу дәне қалыптастыру мәселесінің жеткілікті зерттелмегенін
көрсетті.
Қазіргі кезде бар зерттеулерді талдау және қарастыру, елдегі жағдайды
талдау негізінде зерттеу мәселесі жасалынды. Ол жоғары оқу жүйесінде
студенттердің ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру
қажеттілігі мен бұл мәселенің теориялық және практикалық жеткіліксіз
қарастырылуы арасында қарама-қайшылықтың болуымен анықталады.
Пайда болған қарама-қайшылықтар келесілер арасындағы сай келмеушілікке
негізделген:
- Қазіргі қоғамның оқушылар арасында ұлтаралық және этносаралық
қатынасты ғылыми негіздеп ұйымдастыруға, жүзеге асыруға, оларда
ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін қалыптастыруға
қабілетті мұғалімді қажетсінуі мен жоғары оқу жүйесінде студенттердің
кәсіби дайындық жүйесінің стериотиптілігі;
- Ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениеті сұрағы бойынша теориялар
санының жеткілікті болуы мен жоғарғы оқу жүйесінің кәсіби дайындық
үрдісінде студенттердің ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін
қалыптастыру үрдісін ғылыми-әдістемелік жеткіліксіз қамтамасыз
етілуі;
- Кәсіби дайындықтың мазмұнында бар студенттердің ұлтаралық және
этносаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру мүмкіндіктері және оның
қазіргі кездегі жоғарғы оқу жүйесінің білім беру үрдісінде жүзеге
асырылуы.
Мәселенің өзектілігі, студенттердің ұлтаралық және этносаралық қатынас
мәдениетін қалыптастыру мүмкіндіктерін жеткіліксіз теориялық және
практикалық жетілдіру қажеттілігі зерттеу тақырыбын таңдауымызды
негіздейді: Жоғары оқу жүйесінде студенттердің ұлтаралық және этносаралық
қатынас мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық негіздері.
Зерттеу мақсаты: жоғары оқу жүйесінде студенттердің ұлтаралық және
этносаралық қатынас мәдениетін тиімді қалыптастырудың теориясын жүйелеу
және тәжірибеде қолдану мүмкіндіктерін анықтау.
Зерттеу нысаны: жоғары оқу орнының оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: жоғары оқу орны студенттерінің ұлтаралық және этносаралық
қатынас мәдениетін қалыптастыру жүйесі.
Зерттеу негізіне алынған болжам бойынша жоғары оқу жүйесінде
студенттердің ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру
тиімділігі көтеріледі, егер:
- жалпы гуманитарлық және әлеуметтік-экономикалық пәндер блогы, жалпы
кәсіби пәндер блогы интеграциясы негізінде білім беру үрдісінің
студенттердің ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін
қалыптастыруға бағытталуын қамтамасыз етілсе;
- интегративті-іс-әрекеттік тұрғы негізінде жоғары оқу жүйесінде
студенттердің ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін
қалыптастыру үрдісінің құрылымдық-мазмұндық моделі жасалынып, жүзеге
асырылса;
- жоғары оқу жүйесінің оқу жоспарына Ұлтаралық және этносаралық қатынас
мәдениеті арнайы курсы енгізілсе.
Зерттеу мақсаты мен болжамына сүйене отырып, біз келесідей міндеттерді
бөлдік:
1) Жоғары оқу жүйесінде студенттердің ұлтаралық және этносаралық қатынас
мәдениетінің қалыптасу мәселелерінің жағдайын зерттеу.
2) Философиялық психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді толдау негізінде
жоғары оқу жүйесінде студенттердің ұлтаралық және этносаралық қатынас
мәдениеті ұғымының мазмұнын ашу.
3) Жоғары оқу жүйесінің білім беру үрдісінде ұлтаралық және этносаралық
қатынас мәдениетін қалыптастыру тиімділігін жоғарылатудың мүмкіндіктерін
айқындау.
Зерттеудің әдістемелік негізін философия, мәдениеттану, психология,
педагогика саласындағы фундаменталды қағидалар мен тұрғылар құрайды:
мәдениет құрылымының иерархиялылығын, оның элементтері арасында
функционалды тәуелділіктің түрлерін бейнелейтін жүйелілік тұрғы (В.Г.
Афанасьев, Э.В. Ильенков, Л.Н. Коган, Э.С. Маркарьян және т.б.);
іс-әрекеттік тұрғы, тұлғаның даму шарттары және мәдени құндылықтарды
құру негізі ретіндегі іс-әрекетті анықтайды (Л.С. Выготский, Л.Н. Коган,
Л.Н. Леонтьев, B.C. Мерлин, С.Л. Рубинштейн және т.б.);
аксиологиялық тұрғы, мәдениетті құндылықтар жүйесі ретінде қарастырады
(А.Б. Невелев, А.В. Кирьякова, А.И. Ракитов, В.Н. Сагатовский, А.И.
Титаренко және т.б.);
тұлғалық-бағдарланған (Л.Г. Вяткин, Г.И. Железовская, И.С. Якиманская
және т.б.);
мәдени және педагогикалық үрдістерге интегративті тұрғы, олардың
біріккен тенденция негізінде дамуын бейнелейді (А.С. Бароненко, Б.С.
Гершунский, В.М. Рагозин және т.б.);
тұлғаның дамуы мен рухани құндылықтардың қалыптасуы мен меңгеру жолдары
ретінде мәдениет диалогы туралы негізгі қағидалар (Л.С. Выготский, М.М.
Бахтин, B.C. Библер, М.С. Каган және т.б.), тұлға туралы қоршаған өмірдің
әр түрлі жақтарына қатынастың көрсеткіші ретінде (В.Н. Мясищев, С.Л.
Рубинштейн және т.б..);
педагогикалық іс-әрекет теориясы (О.А. Абдуллина, СИ. Архангельский,
Ю.К. Бабанский, Н.В. Кузьмина, В.Г. Максимов, А.Н. Новиков, В.А. Сластенин
және т.б.);
білім беру үрдісін гуманизациялаудың қазіргі тұжырымдамалары (О.С.
Газман, И.Ф. Исаев, Л.И. Новикова, Е.Н. Шиянов және т.б.); педагогикалық
жүйелерді моделдеу теориялары (В.И. Загвязинский, М.В. Кларин, Н.Ф.
Талызина, Л.М. Фридман және т.б.);
ұлтаралық қатынас мәдениетін және азаматтық және патриоттық тәрбиенің
қазіргі тұжырымдамалары (Т.Ю. Бурмистрова, З.Т. Гасанов, А.С. Гаязов, Н.В.
Ипполитова, СЕ.Матушкин, И.И.Серова және т.б.). Біздің зерттеуіміз үшін
маңызды болып білім беру саласындағы нормативті құжаттар (Жоғарғы кәсіби
білім берудің мемлекеттік білім беру стандарты, ҚР Білім беру туралы заңы),
сонымен қатар жоғарғы білім берудің нормативті базасын анықтайтын құжаттар.
Міндеттерді жүзеге асыру және болжамдарды тексеру үшін келесідей
зерттеудің теориялық әдістері қолданылды: ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді
зерттеу; философиялық, әлеуметтік, психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді
классификациялау; классификация, жүйелендіру, модельдеу, синтез, сонымен
бірге эмпирикалық әдістер: тікелей және жанама бақылау, оқу жоспарларын
және жоғары кәсіби білім берудің мемлекеттік стандартын талдау, іс-әрекет
нәтижелерін зерттеу, сұрау, әңгімелесу, сауалнама, эксперттік бағалау,
педагогикалық эксперимент, зерттеу нәтижелерін математикалық талдау.
Зерттеу базасы: Эксперименттік жұмыс жеті ай көлемінде жүргізілді.
Зерттеуге барлығы 85 адам қатысты. Олардың ішінде 36 қазақ, орыстар саны
26, ұйғырлар саны 5, түріктер саны 4, тарарлар саны 8, әзірбайжан саны 1,
өзбектер саны 2, кәрістер саны 3.
Зерттеудің теориялық маңызы:
- жоғары білім беру жүйесінде студенттердің ұлтаралық және этносаралық
қатынас мәдениеті ұғымын нақтылау;
- ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетінің жалпы және арнайы
қызметтерін анықтау;
- студенттердің ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетінің
құрылымын анықтау;
Диплом құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, қосымшалардан тұрады; 3-кестеден, 2-суреттен, 5-
гистограммалардан құралған. Әбебиеттер тізімі 89 еңбекті құрайды.
2. ЖОҒАРЫ ОҚУ ЖҮЙЕСІНДЕ СТУДЕНТТЕРДІҢ ҰЛТАРАЛЫҚ ЖӘНЕ ЭТНОСАРАЛЫҚ
ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін қалыптастырудың
генезисі
Бүгінгі таңда ұлттар арасындағы қатынас мәдениеті қазіргі жағдайды,
сонымен қатар еліміздің болашағын анықтайтын маңызды мәселе. Қазіргі
деңгейде қоғамның дамуы мамандардың дайындық сапасын айтарлықтай
жоғарылатуды талап етеді. Аталған мәселені шешудің басты жолдарының бірі
ЖОО-дағы студенттердің ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін
қалыптастыру болып табылады. Студенттердің ұлтаралық және этносаралық
қатынас мәдениетін қалыптастыру қажеттілігі бір жағынан, студенттік ұжымның
көпұлтты құрамымен, екінші жағынан, ұлтаралық қатынастың әсерімен
түсіндірілуі мүмкін.
Жоғары оқу орындарының студенттерінің ұлтаралық және этносаралық қарама-
қайшылықтарға енуі ерекше қорқыныш тудырады. Сондықттан болашақ
мұғалімдерді әлемдік мәдениет құндылықтары мен өз ұлтының мәдениетіне
жақындату, оларды өзара сыйластық және өзара көмек рухында, ана тілі мен
халқының ұлттық артықшылықтарын қорғаушылық қатынаста, барлық ұлттар мен
этностардың теңдігі мен тең құқылығы негізінде тәрбиелеу қажет [2].
Гуманитарлық білімде мәдениет термині өте жиі қолданылады және
көпмағыналы. Мәдениет термині ежелделден шыққан және екі сөзден құралған:
культ (лат) – бас ию, құрметтеу, мадақтау; және ур - жарық. Алғашында
латын тілінде ол жерді өңдеуді, өсімдіктер мен жануарларды, т.б. өсіруді
білдірді [3]. Кейінірек Цицерон еңбектерінде (б.з.д. 45ж.) бұл сөздің
мағынасы тереңдеп, жанды жетілдіру деген ұғымды білдіреді. Уақыт өткен
сайын мәдениет білім беру, даму, қабілеттілік, құрметтеу сияқты
мағынаға ие болды. Ежелгі Грекияда мәдениет әрі тәрбие беруді, әрі дінге
сүйінушілікті, әрі жер өңдеуді білдірген. Тәрбиелеу, оқыту, білім алу
мәдениет пайдейя (тәрбиелеу) ұғымы арқылы берілген. Мәдениеттің мақсаты
адам бойындағы ойлау, пікір айту, пайымдау қабілеті мен эстетикалық сезімді
дамыту болды. Христиандық сана негізінде дамыған ортағасырлық мәдениет
пұтқа табынушылықты жоққа шығара отырып, көне мәдениеттің негізгі
табыстарын сол қалпында сақтай білді. Ортағасырлық мәдениет политейзмге –
монотейзмді, натурализмге – руханилықты, гедонизмге – астектік мұратты
қарсы қойды. Мәдениет тәлім-тәрбие, үйлесімділік пен тәртіп өлшемі ретінде
емес, адамның үнемі рухани жетілуі мен жан-жақты қалыптасуы негізінде
сипатталады. Жаңа заманда мәдениеттің көптеген теориялары өмірге келді. Бұл
дәуірдің мәдениет теориясына ерекше үлес қосқан ойшыл-ғалымдар: Дж. Толанд
(1690-1722), Ф.Вольтер (1694-1778), Ш.Л.Монтескье (1689-1755), Г.Э.Лессинг
(1729-1781), И.Ф.Гете (1749-11832), Ф.Шиллер (1959-1805) т.б. Ағартушылық
дәуір философиясы мәдениет туралы ілімді дамытуға мүмкіндік категорияларға
(табиғат, адам, қоғам, таным, ақыл-ой) сүйенді. Бұл кезеңнің ойшылдары
мәдениетпен байланысты қағидаларды сын елегінен өткізе отырып, жаңа мәдени
үлгілерді (адам, қоғам, мемлекет, құқық, философиясы, т.б.) жасауға тырысты
және өткен заман және жаңа заманның мәдени тәжірибесін жаңаша көзқараста
қарастырды. Мәдениеттің мән-мағынасы табиғаттағы әлемдік күштердің батыл іс-
әрекетінің нәтижесімен байланыстырып, мәдениет – адамзат баласы қызметінің
жемісі деп есептелді. Бірақ сол кезеңнің өзінде-ақ табиғат пен
мәдениеттің үйлесімді бірлігіне шүбә келтіру, оларды бір-біріне қарсы қою
сарыны байқала бастады. Ж.Ж. Руссо (1712-1778) ғылым мен өнердің жандануы
қоғамның алға басуына нұқсан келтіргендігін дәлелдеуге тырысты. Оның
ойынша, ғылым мен өнердің дамуына байланысты адамдардың табиғи жағдайы
бұзылады, адамгершілік төмендейді, қоғамдық меңсіздік орын алып, адамның
бостандық сезімі аяққа басылады. Неміс философы И.Кант (1724-1804) мәдениет
ұғымын моральдық тұрғыдан қарастыруға әрекет жасады. Ол мәдениетті адамды
хайуандардан айыруға мүмкіндік беретін құдайдың адамға берген ерекше
қабілеті деп қарастырып, адам бойындағы қайырымдылық пен ізгілік
қасиеттерге ерекше орын берді. Оның ойынша, мәдениет – табиғаттан
бостандық патшалығына барар жол, сондықтан Кант ілімінің маңыздылығы –
оның мәдениетті гуманисті тұрғыдан қарастыруында.
XIX-шы ғасырда мәдениет мәселелерімен біршама айналысқан ғалымдардың
бірі – ағылшын ойшылы Э.Б.Тейлор (1832-1917) болды. Ол мәдениет жөніндегі
ғылым – реформалар жөніндегі ғылым деп тұжырымдай отырып, мәдениет
үздіксіз даму үстінде болады деді. Тейлор мәдениетке адамның ақыл-ойы мен
еңбегінің жемісі, яки материалдық және рухани құндылықтар ретінде қарады.
Ф.В.Шеллинг (1775-1845) мәдениетті эстетикалық тұрғыдан меңгеруді алға
тартып, мәдениеттің басты мазмұны – адамдардың көркемдік қызметі деп
жариялады.
Мәдениет тарихы бойынша жұмыстарды талдау термин анықтамаларының көп
мағыналылығын, оны қарастыру теорияларының, амалдардың көптігін көрсетті.
Антикалық санада мәдениет термині пайдейя, яғни білімділікпен; ортағасыр
заманында – культпен, яғни адамның құдайға деген махаббатының өзіндік
потенциалын ашу қабілетімен; Қайта өрлеу кезеңінде – жоғарғы үйлесімді
дамуға алып келетін адам бойындағы белсенді бастаумен сәйкестендіріледі.
XIX ғасырдың ортасында ағартушылықтың ортақ идеяларынан мәдениетке екі
тікелей қарама-қарсы көзқарастар бөлініп шықты: біріншісі - (Ж.Ж. Руссо, Ф.
Ницше, М. Хайдеггер, Ж.П. Сартр, 3. Фрейд, Э. Фромм, Франкфурттік мектеп
және т.б.) - мәдениетті тұлғаның дамуына негативті әсер ететін фактор
ретінде қарастырды, екіншісі - (Ф.М. Достоевский, Л.Н. Толстой, А. Швейцер,
Р. Роллан) - адамды қадірлендіру, нағыз адамға айналдыру құралы ретінде
қарастырды [4]. XIX-шы ғасырдың аяғы мен XX-шы ғасырдың басында мәдениет
туралы қалыптасқан эволюциялық түсініктердің әмбебептылығы неокантшылдықтың
идеалистік көзқарасы тұрғысынан (Г.Риккерт, М.Вебер) сынға ұшырады.
Мәдениет, ең алдымен, қоғамдық өмір мен ұйымдастыруда ерекше орын алатын
құндылықтар мен идеялардың өзіндік жүйесі деп түсіндірілді. Мәдениеттің
сызықтық эволюциясының бірлігі теориясы өмір философиясының иррационаластік
ұстанымы бойынша сынға алынып, оған жергілікті өркениеттер тұжырымдамасы
қарсы қойылды. Бұл тұжырымдамаға қоғам дамуының ақырғы кезеңі ретінде
қарастырылатын өркениет пен мәдениетті бір-біріне қарсы қою тән болды.
Осыған ұқсас түсініктерді Ресейде Н.Данилевский (1822-1885), кейін
П.Сорокин (1889-1968), Ұлыбританияда – А.Тойнби (1889-1975) дамытты.
Американдық антропологтар А. Кребер и К. Клакхон мәдениеттің 150-ден
астам анықтамасын талдап, жаңа интерпритациялар қосу арқылы мәдениет
анықтамасының тізімін көбейтті, оларды келесідей топтастырды: бейнелеуіш,
тарихи, нормативті, құндылықтық, психологиялық, оқыту теориясы базасындағы
анықтамалар, құрылымдық, идеологиялық, символикалық [5]. Әдемдік көркем
мәдениет бойынша сөздікте мәдениет термині анықтамаларының үлкен көлемін
табуға болады: 1) адамның барлық өмір саласындағы жетістіктерінің
жиынтығы; 2) адамның іс-әрекетінің кез келген түрінің жоғары даму деңгейі;
3) қандай да бір қоғамның тарихи дамуындағы білім беру мен ағартушылықтың
қазіргі кездегі даму деңгейі; 4) ұрпақтан ұрпаққа берілетін белгілер,
идеялар, құндылықтар, дәстүрлер, салттар, мінез-құлық нормалары мен
ережелердің белгілі жиынтығы [6].
Қазақстанның Ұлттық энциклопедиясында мәдениет термині келесідей
қарастырылады: мәдениет (араб. маданият – қала, қалалық; лат. cultural -
өңдеу, өсіру) – 1) белгілі бір халықтың қол жеткізген табыстары мен
шығармашылығының жиынтығы; 2) адамзат қауымының белгілі бір тарихи
кеңістіктегі қызметі мен өзіндік ерекшеліктері (палеолит мәдениеті, крит-
микен мәдениеті, т.б.); 3) адамдық әрекеттің белгілі бір саласының жетілу
деңгейі (сөйлеу мәдениеті, құқық мәдениеті т.б.); 4) агромәдениет (дәнді
өсімдіктер мәдениеті, цитрустық мәдениет т.б.) [7].
Народы России энциклопедиясында келесідей анықтама беріледі:
мәдениет – бұл адамның өмірлік іс-әрекетін қамтамасыздандыратын
биологиядан тыс формалардың жүйесі... ол адам өмірінің барлық бағыттарын
қамтиды – биологиялық (тамақ, ұйқы, демалыс), өндірістік (материалдық
өмірді қамтамасыздандыру құралдарын жасау – қару, тамақ, киім, үй), рухани
(тіл және сөйлеу іс-әрекеті, дүниетаным, эстетикалық іс-әрекет және т.б.),
әлеуметтік (коммуникация, әлеуметтік қатынастар).
Біз үшін мәдениет мағынасын тәрбие және білім беру ретінде түсіну
жақынырақ. Тәрбиелі адамды білім мен тәрбие деңгейі анықтайды – осының
барлығы барлық ұлттардың мәдениет құрылымын құрайды [8].
Мәдениет – қарым-қатынасқа қарағанда кең ұғым, ол адамдар жинаған
барлық материалдық және рухани құндылықтардан тұрады. Сонымен бірге,
мәдениет адами іс-әрекет әдістерін, қоғамның қызмет ету ерекшеліктерін
сипаттайтын және онсыз оның өмір сүруге мүмкіндігі жоқ форма, амал және
нормалар шеңберін қосады [9]. Егер мәдениет жоқ болса, онда адамзат өлуге
душар. Сондықтан мәдениет тек қана өз ойын жеткізу мен нақтылау үшін ғана
емес, рухани қорғану үшін қажет [10].
Ең қысқа, сонымен қатар ең кең анықтаманы американдық мәдениантрополог
М. Херсковиц (1895 - 1963) ұсынды. Оның ойынша мәдениет – адамдардың өзі
жасаған адами қоршаған ортаның бір бөлігі [8].
Мәдениетті антропологиялық түсіну:
– дамудың қай деңгейінде болса да әрбір ұлт мәдениетінің өзіндік
құндылығын;
– жер бетіндегі барлық мәдениеттің әр түрлі құндылығын мойындауға
негізделген [11].
Көптеген философтар мәдениет мәселесімен айналысып, оны күрделі
және кең ауқымды феномен деп атады. Межуев В.М. мәдениет бойынша біз осы
өмірде кім екенімізді, оның ішінде біздің өмір сүруіміздің шекарасы мен
масштабы қандай екендігін, жалпы адам болу нені білдіретіндігін анықтауға
болады. Философиялық көзқарас бойынша мәдениет жай ғана заттар немесе
идеялардың соммасы емес, ол адам жасаған заттық іс-әрекет, оның ішінде
біздің жеке күштеріміз бен қатынастарымыз жүзеге асады [12].
В.М. Межуевтың ойынша, мәдениет адамның қоғамдық іс-әрекетінің барлық
саласын қамтиды, оның ішіне материалдық та, рухани да формалар енеді [13].
Ғалымның пікірінше, мәдениет – бұл санамен шектелген және сана арқылы ғана
өмір сүретін таза рухани субстанция емес, ол табиғм іс-әрекетке қарағанда
субъективті шығу негізіне ие ерекше түрдегі объективті іс-әрекет.
B.C. Библер мәдениет адамның өмірі мен санасында - тұтас және
бірлескен... деп атап көрсетті. Философтың ойынша, мәдениет инбивидтердің
тұлға ретіндегі қарым-қатынасы. Индивидтердің тұлға ретінде қарым-қатынасы
олардың шынайы (және потенциалды) мәдениет ретіндегі қарым-қатынасы.
Мәдениеттердің қарым-қатынасы индивидтердің тұлға ретіндегі қарым-қатынасы
[14]. Осы позицияда В.А. Канке мәдениеттің философиялық баламасын береді:
мәдениет қарым-қатынассыз өледі, ол басқалардан тыс қарым-қатынастың өзі
[15].
Л.Н. Коганның пікірінше, мәдениет – бұл бүкіл адамзаттың жетістігі.
Ол әрбір дәуір, барлық ұлттық мәдениеттің, жұрттың барлық қабаттары жасаған
ең жақсы, құндылықтардан тұрады. Осы мағынада мәдениетте ежелгі
жалпыадамзаттық құндылықтар қалады. Бірақ, мәдениеттің кез келген
жалпыадамзаттық құндылығы оны жасаған дәуірдің ізін алып жүреді, сонымен
қатар, ұлттық мәдениеттің жетістігі ретінде болады. Сондықтан мәдениет
жалпыадамзаттық пен ұлттықтың диалектикалық тұтастығын көрсетеді [16].
Біздің ойымызша, мәдениетке толық және нақты анықтаманы И.Т.Фролов
береді, ол бойынша мәдениет сана мен тұрмыстың барлық салаларындағы
адамзаттың әлеуметтік-прогрессивтік шығармашылық іс-әрекеті, заттандыру
(құндылықтар, нормалар, белгілік жүйелер және т.б. жасау) және
затсыздандыру (мәдени мұраның негізін қалау) үрдістерінің диалектикалық
тұтастығы [3].
Біздің зерттеуіміздегі философиялық түсінік бойынша біз келесідей
анықтамаларға сүйенеміз: Мәдениет – материалдық және рухани еңбек
өнімдерінде, әлеуметік нормалар жүйесінде, рухани құндылықтарда, адамдардың
табиғатқа, өзара және өзіне қатынасының байланысында көрінетін адамның
өмірлік іс-әрекетін дамыту мен ұйымдастырудың ерекше әдісі [3].
Осылайша, мәдениетті философиялық түсіну мазмұн, қоғамның болмыс
әдісі ұғымдары арқылы жүзеге асады [11].
Әлеуметтануда А. Моль 1967 жылы мәдениеттің 250 ден аса
анықтамасын берді [17]. Қазіргі кезде отандық және шетелдік ғылымдардың
барлық салаларының өкілдері аталған ұғымның 1000 аса анықтамасын анықтады.
Мәдениет ұғымын әлеуметтік аспектіде талдау мәдениет адамның ішкі
дүниесін зерттеуге негізделеді. Адам мен мәдениет өсімдік пен топырақ
сияқты бөлек өмір сүре алмайды [10].
Атақты амарикандық маман С. Нието әлемдік ғалымдардың барлығына жақын
көзқарасты білдіреді: мәдениет адам қолымен жасалатын және бөлінетін,
факторлар кешенімен байланысқан, ортақ тарих, географиялық орын, тіл,
әлеуметтік тап және діннен тұратын, үнемі ауысып тұратын құндылықтық
бағдарлар, дәстүрлер, әлеуметтік және саяси қатынастар, дүниетаным ретінде
түсіндіріледі.
Өзіміз көріп отырғандай, барлық типтер бір-бірімен байланысты. Барлық
анықтамаларда мәдениеттің қандай да бір қыры байқалады.
Мәдениет ұғымына берілген философиялық, мәдениеттанушылық,
әлеуметтік, психологиялық анықтамаларды талдай отырып, біздің
зерттеуімізге қажетті бірнеше теориялық жағдайды бөліп, көрсетейік:
– мәдениет адамның өмірлік іс-әрекетін дамыту мен ұйымдастырудың ерекше
әдісі;
– мәдениет адамның қоғам және табиғатпен бірлігін көрсетеді;
– мәдениет адами өмірдің биологиялық өмір формаларынан ортақ
ерекшелігін, сонымен бірге, белгілі дәуірлер, қоғамдық-экономикалық
формациялар, этникалық және ұлттық қуымдастықтар шеңберінде қоғамдық
дамудың әр түрлі кезеңдеріндегі нақты тарихи формалардың сапалы
ерекшелігін белгілейді;
– мәдениет тек қана іс-әрекеттің нәтижелерінен ғана емес, сонымен
бірге, іс-әрекетте жүзеге асатын субъективті адами күш пен
қабілеттерден тұрады;
– қоғам жинаған прогрессивті құндылықтар мен дәстүрлерді беру
механизімі ретінде болатын мәдениет шығармашылық үшін максималды
мүмкіндікті қамтамасыз етуге негізделген, ол қоғамның қажеттіліктеріне
жауап береді.
Ғылыми әдебиеттерде классификация негізінде тұрған белгілерге
байланысты мәдениеттің әр түрлі түрлерін бөліп көрсетеді.
Өнімнің негізгі түрлеріне байланысты материалды және рухани мәдениетті
бөледі. Материалдық мәдениет материалдық іс-әрекеттің барлық саласын және
оның нәтижелерін қамтиды (еңбек құралдары, күнделікті өмірлік заттар,
транспорт және байланыс құралдары және т.б.).
Рухани мәдениет таным мен рухани өнім саласын қамтиды (таным,
адамгершілік, тәрбие мен ағартушылық, құқық, ғылым, өнер және т.б.).
Қазіргі мәдениет теориясында органикалық тұтастық және материалдық пен
рухани мәдениеттің байланысы мойындалады.
Қоғамдық өмірдің нақты салаларында адамдардың мінез-құлқы, санасы және
іс-әрекетінің ерекшеліктеріне байланысты тұрмыс, еңбек, шығармашылық, саяси
және т.б. мәдениетті бөліп көрсетеді.
Мәдениеттің субъект-тұтынушы ерекшеліктері бойынша жеке индивид
мәдениетін (жеке), әлеуметтік топ мәдениетін, қоғам мәдениетін бөледі [4].
Аталған және басқа да классификациялар ұлтаралық және этносаралы
қатынас мәдениетінің орнын анықтау үшін үлкен маңызға ие, сондықтан біз
оларды келесіде ескереміз.
Жалпылық деңгейіндегі ерекшеліктер критерилері және әлеуметтік
бірлестіктер сипатына байланысты этникалық, ұлттық, жаппай мәдениетті
бөледі.
Ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетінің негізін анықтау
қатынас мәдениеті ұғымын қосымша талдауды және мәдениет, қатынас
мәдениеті, ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениеті ұғымдарының өзара
байланысын анықтауды талап етеді.
Көптеген зерттеушілердің ойынша ұлтаралық және этносаралық қатынас
мәдениеті мазмұндық мағынада – мінез-құлық мәдениетіне қарағанда кең ұғым
[18].
Ұлтаралық қатынас мәдениетін қатынас мәдениетімен теңестіреді деп
В.В. Соколова дұрыс пайымдаған [19]. Осылайша, ұлтаралық қатынас мәдениеті
коммуникация мәдениетінің бөлігі деп айтуға болады.
Педагогикалық интерпретацияда коммуникативтік мәдениет тұлғаның базалық
мәдениетінің компонентін анықтайды [20]. Қатынасқа қабілеттілік адамға
туылғаннан берілмейді, ол әлеуметтік тәжірибе, дәстүр және нормаларды
меңгеру үдерісі арқылы қалыптасады [21]. Осыдан келіп, үйлесімді дамыған
тұлғаны тәрбиелеу қатынас мәдениетін тәрбиелеуді міндетті түрде талап
етеді. Әрбір ұлттың қатынас мәдениеті ұлттық өзіндік ерекшеліктердің
негізінен тұрады.
Б.Т. Лихачев қатынас мәдениеті ұғымына өте көлемді мазмұндама береді.
Оған ол келесілерді қосты: білімділік, рухани байлық, ойлаудың дамуы, әр
түрлі өмір салаларындағы құбылыстарды түсінуге қабілеттілік, қатынас
формалары, типтері, әдістерінің әр түрлілігі және оның эмоционалдық,
эстетикалық модификациясы, төзімді адамгершіліктік негіз, қатынас
субъектілерінің өзара сенімі; шынайылықты түсіну ретіндегі оның нәтижелері,
іс-әрекетті стимулдау [22].
М.С. Каганның еңбектерінде адамның қатынас мәдениетін басқа
адамдармен қатынасы процесіндегі тұлғаның қалыптасу процесі ретінде
қарастыруға болады деген ойлар көрсетілген [23]. Осы көзқарасты Г.М.
Андреева, А.А. Бодалев, Л.П. Буева, А.И. Донковцев, И.С. Кон, Р.Л.
Кричевский, Б.Ф. Ломов, Б.Д. Парыгин және т.б. қолдайды. Қатынас арқылы
адам өзінің дүниетанымын кеңейтеді, интелектін дамытады, мәдениеттің
құндылықтарын меңгереді [24].
Қатынаста адамдардың қоғамдық байланыстары анықталады. Адамның кез-
келген әрекеттері мен қатынастары (экономикалық, саяси, құқықтық, ұлтаралық
және т.б.) міндетті түрде адамдардың бір-бірімен қарым-қатынастары арқылы
жүзеге асады. Бұл әрекеттер уайымдар мен ойлар арқылы жүреді, одан кейін
олардың белгілі қызығушылықтары мен мақсаттары ашылады. Қатынас арқылы
индивидтер әрекеттерінің қажетті ұйымдасуы мен тұтастығына жетеді.
Жеке адамдардың арасындағы қатынасты қоғамның әлеуметтік құрылымымен,
адамның нақты қызметімен және оның әлеуметтік құрылымдағы алатын орнымен
тығыз байланыстыра қараған жөн. Ол түптеп келгенде, қоғамдық қатынастардың
ең алдымен соларға мазмұн мен бағыт-бағдар беріп тұратын өндірістік
қатынастардың тұрпатына байланысты болады. Жеке адамдардың арасындағы
қатынас сондай-ақ сол адамдардың өздері ортасында жүрген әлеуметтік
топтардың (топтар мен ұлттардың) қарым-қатынасына негізделген. Сондықтан
жеке адамдардың нақты өмірдегі қарым-қатынасы көбіне таза күйінде көрінбей,
тапішілік және ұлтішілік, тапаралық және ұлтаралық қатынастармен астасып
жатады.
Біздің ғалымдарымыздың зерттеулерінен көрініп отырғандай, қатынас
және қарым-қатынас ұғымдарының белгілі бір реңі бола тұра, олардың
арасында өзара тығыз байланыс та бар. Л.П.Буева былай деп жазды: жеке
адамдардың қатынастарында ақыл-парасатты, эмоциялды және ерік-жігерге
негізделген өзара ықпал мен өзара іс-қимыл жүзеге асады, көніл-күйдің, ой-
пікірдің, көзқарастардың ортақтығы анықталып, қалыптасады, өзара
түсіністікке қол жеткізеді, әдет-дағды, мінез-құлық стилі бір-біріне өтіп,
бойға сіңіріледі, топтық және ұжымдық қызметті сипаттайтын топтасқандық пен
ынтымақтастық туындайды. Қатынас дегеніңіз тұрмыс-салтын қарастырып, одан
біреуден-біреуге өтуінде үлкен рөл атқарады. Бұл ғалымның пікірінше
адамдар арасындағы қатынас қоғамдық қатынастардың сипатына негізделген
жеке адамдар арасындағы байланысқа ғана саймайды деп есептейді. Қатынас,
- деп жазды Л.П.Буева, - тікелей бақылап, бойға сіңірілетін болмыс пен
қоғамдық қатынастардың нақтылануы, олардың аттары аталып, жеке нысанға ие
болуы. Соның өзінде қоғамдық қарым-қатынастар үрдістің мазмұнын, ал қатынас
– оның жекелеген түрін құрайды. М.С.Каган болса, бұл пайымдауға қарсы
пікір айтып, былай деп қарастарды: Қатынас дегеніміз қоғамдық қарым-
қатынастардың бөле-жара қарайтын бірдеңе емес, оның өзі де қоғамдық қатынас
болып табылады [25].
В.И.Паниотто қатынасты аса бір кең ұғым деп есептей отырып, былай жеп
жазды: Қарым-қатынасқа ара қатынастың, байланыстың ең бір алуан түрі
тәуелділіктері жатады. Бұл бір жағынан субьективті қарым-қатынастар,
сонымен бірге объективті қарым-қатынастар – бұларға сондай-ақ әр түрлі
субстанциялы емес ара қатынастар жатады (мысалы, А тобы мүшесінің қызмет
стажы Б тобы мүшесіне қарағанда жоғары). Біз қатынас ұғымын дәл осы кең
мағынада қолданатын боламыз. Өзара қатынас, жеке тұлғалар арасындағы
қарым-қатынас, байланыстар және т.б. ұғымдарына жақын тұрған басқа да
ұғымдар бар. Егер өзара қарым-қатынасты кең мағынада ұғынатын болсақ, бұл
ұғымдардың барлығы да өзара қарыс-қатынас ұғымына төркіндес болып шығады
[26].
М.Н. Ночевниктің айтуы байынша, қарым-қатынас мәселесі адамның негізгі
қажеттіліктерінің бірі. Ол қарым-қатынас мәдениетің жоғарылату, тұлғаның
дамуында оның рөлін жоғарылату мәселелеріне көп көңіл бөледі.
М.Н. Ночевник адам бойында қарым-қатынас мәдениетін тәрбиелеу оңай
емес, олар балалық және жасөспірімдік шақта қаланып, есейген кезде
бекітілетіндігін атап көрсетті. Адамдардың басқа адамдарға деген қатынасы
оның адамгершіліктік сапаларын, сонымен бірге мәдениет деңгейін бағалаудың
негізгі критерийлері болып табылады [27]. Осылайша, мәдениеттің қандай да
бір деңгейі бар деп айтуға балады.
Сонымен, қарым-қатынас тек қана әлеуметтік қатынастардың ғана емес,
мәдени әлемінің де қалыптасу қажетті алғышарты болып табылады. Қарым-
қатынас үрдісі өз функциясы бойынша тәрбие үрдісі болып табылады [28].
Б.С. Алякринский қарым-қатынас бұл әлеуметтік саналы жан ретінде
адамның қажеттілігі [29,5б.]. Адамдар қарым-қатынасының басты құралы
сөйлеу, ол біздің санамыздың бөлінбейтін атребуты. К. Маркс осы сұрақты
атай отырып, Тіл сана сияқты ежелгі; тіл басқа адамдар үшін де, мен үшін
де практикалық шынайы сана және ол сана сияқты қажеттіліктен, басқа
адамдармен қажетті қарым-қатынастан пайда болатындығын атап көрсетті [30,
29б.].
Бұл айқындаулардың қыр-сырын анықтап отырмай-ақ, біздің көрсетейін
дегеніміз ұжым ішіндегі ресми, жаттанды, сондай-ақ қоғамдық-саяси қарым-
қатынастарда ең басты әлеуметтік негіз топтастырылған, адамдар арасындағы
субъективті жеке қарым-қатынастардың барлығы сонда пайда болып, өмір
сүреді, өзгеріп, қайта құрылып жатады. Оларда еңбекке,ұжымның міндеттеріне,
қоғамдық ұйымдардың қызметтеріне және т.б. қатынас секілді, субъектінің
өзге ұлттың адамдарына қатынасы көрініс табады.
Адамдардың еңбек ұжымының мүшелері ретіндегі өзара қарым-қатынасын
адамдардың көрші ретіндегі, бір отбасының мүшелері ретіндегі, бірін-бірі
жақсы көретін жеке адамдар ретіндегі өзара қарым-қатынасымен шатастыруға
болмайды. Адамдар арасындағы шынайы қатынас алуан түрлі әрі күрделі болып
келеді. Зерттеулерден белгілі болып отырғандай, қатынас дегеніміз – таза
психологиялық, таза адамгершілік не таза коммуникативтік феномен емес,
қайта адамдардың барынша кең түрдегі өзара іс-әрекеті. Ол түптеп келгенде
өзара ой-пікір, сезім алмасуға, бір-біріне қол ұшын беруге даяр тұруға
дейінгі бір күрделі нәрсе.
Қатынас пен қарым-қатынастың жоғары мәдениетін бойға сіңіру деген оны
гуманизм мен интернационализм қарым-қатынастарының тұрпаты мен заңдары
бойынша қалыптастыру деген сөз. Көптеген елдерде тұжырымдалып әрі
пайымдалып келе жатқан адамдар арасындағы қарым-қатынастың осы
тұжырымдамасы, былайша айтқанда адамдар арасындағы қарым-қатынас деген
атпен біріктіріліп отырған басшылық принциптерінің жүйесі отыз жылдан астам
уақыттан бері көптеген капиталистік елдердің өндірісті басқару
практикасында енгізіліп келген.
Аталған ұғымға байланысты С.И. Ожиговтың анықтамасына жүгінер
болсақ: қатынас – 1) қатысу және қатынасу; 2) әр түрлі көлем, зат,
әрекеттердің өзара байланысы; 3) өзара қатынас, қандай да бір адам
арасындағы байланыс, ол қандай да бір негіздегі қарым-қатынастан пайда
болады, 4) іскерлік қағаз, құжат деген мағынаны береді [31]. Ал Қазақтың
Ұлттық энциклапедиясында қатынас – заттар мен құбылыстардың өзара
тәуелділігін, байланысынің белгілі бір сәтін білдіретін философиялық
категория. Дүниде барлық заттар өзара қарым-қатынаста болады. Белгілі бір
мағынада тек заттар, олардың қасиеттері мен қатынастары ғана өмір сүреді.
Осы заттардың күрделі де сан алуан қатынастарынан барып дүниеде байланыс
түзіліп, өзара тәуелділік орын алады. Сондықтан байланыс, тәуелділік,
қатынас – ішінара біртектес ұғымдар. Ешбір затты қатынассыз көзге елестету
қиын, ал қатынас – сол заттардың өзара байланысы. Философия тарихында
қатынас ұғымына терең мән беріп, оны категория деңгейіне алғаш көтерген
Аристотель болды. Ол қатынас категориясын талдай келе, оны сапа мен сан
категорияларынан кейін қою қажет екендігін негіздеді. Қатынас ұғымының
категориялық мазмұнын тереңдете түскен неміс философтары Кант пен Гегель
еді. Кант қатынас пен байланысты субъектіге тәуелді етіп, олардың қайнар
көзі субъектіде деп, обьективтік мәнін жоққа шығарғанымен, қатынастың екі
жағы бар екенін, бір жағынан ол байланысты білдірсе, екінші жағынан
заттарды, құбылыстарды бір-бірінен бөліп, айырып тұратынын көрсетті [7].
Н.В. Бордовская, А.А. Раеннің ойларынша, қарым-қатынас пен іс-
әрекет категориялары арасында диалектикалық өзара байланыс бар. Қарым-
қатынастың заңдары бойынша іс-әрекеттің кейбір түрлері жасалады...
[32,157б.]. И.И.Серова да осы көзқарасты ұстанып, іс-әрекет пен қарым-
қатынас – бір-бірімен байланысты, жеке құбылыстар [24, 11б.]
Жоғарыда аталғандарды ескере отырып, ұлтаралық және этносаралық қатынас
мәдениетінің негізін анықтауға тоқталып өтейік.
Ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін анықтауда біз дамудың,
біліктің жоғарғы деңгейі ретінде мәдениетті анықтаудан бастадық.
Аталған ұғым ғылыми айналымға жақында енді. Ғылыми-философиялық,
педагогикалық, психологиялық әдебиеттерде ұлтаралық қатынас ұғымына
берілген анықтамаларды кездестіруге болады.
Ұлтаралық қатынас мәдениеті ең алғаш Т.Ю. Бурмистрова және О.А.
Дмитриев еңбектерінде қарастырылды [33]. Авторлардың ойынша, ұлтаралық
қатынас мәдениеті – қоғамдың рухани өмірінің, оның мәдениетінің бөлігі;
бұл әр түрлі ұлт өкілдерінің тікелей немесе жанама қатынасы барысында
өзара байытылған және шығармашыл дамыған идеялық-саяси, адамгершілік,
эстетикалық құндылықтардың жиынтығы [33, 69-70б.].
И.И. Серова ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін тұлғаның
саяси мәдениетінің бөлігі ретінде қарастырған. Ол тұлға, ұлт, тап,
әлеуметтік топтарға немесе қоғамға тән идеялар мен ұстанымдардың жүйесі
ретінде, адами өмірдің барлық саласында көрінеді, қоғамды нығайтады [24].
В.Суставов ойынша, ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениеті
интернационалдық сана мен мінез-құлықтың бөлігі ретінде болып, әр түрлі
ұлттар, этностар адамдары арасында жақсы қатынастарды орнату әдісі ретінде
қарастырылады [34].
Чирикова Е.И. ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениеті бұл
қоғамдық субъектілердің өзара қатынасын ұйымдастырудың ерекше әдісі...
[35], даму нәтижесі және ұлтаралық қатынастардыжетістіру құралдары деп
қарастырды [36].
Гасанов З.Т. ойынша, ұлтаралық және этносаралық қатынасты әр түрлі
ұлттық қауымдастықтарға жататын, тәжірибені, рухани құндылықтарды, ойдарды,
сезімдерді бөлісудің діни көзқарастарды ұстанатын белгілі өзара байланыстар
мен өзара қатынастар [37, 51б.].
Ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін Крыско В.Г. тұлғааралық
байланыстар мен әр түрлі этникалық қауымдастық өкілдерінің өзара
әрекеттесуі барысында жүзеге асатын әлеуметтік білім мен біліктердің,
сонымен қатар адекватты әрекеттер мен қимылдардың жиынтығы [38].
Педагогикалық зерттеулерде ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениеті
адамның іштей тәрбиеленген және сырттай көрінетін моральдық-этникалық
өзара әрекеттесу формаларының тұтастығы ретіндегі, тарихи-мәдени және
әлеуметтік әсер етумен, интернационалдық-ұлттық тәрбие үйлесімділігімен
негізделген, жеке және қоғамдық өмірдің барлық салаларында әр түрлі ұлт
өкілдерінің рухани және ұлттық құндылықтарын байытатын күрделі көп
компонентті феномен деп көрсетілді [29,8б.].
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, ұлтаралық және этносаралық
қатынас мәдениетін философиялық аспектіде біз прогрессивті ұлттық
құндылықтар мен дәстүрлерді қалыптастыру мен байытуға және әрбір адамның,
бүкіл қоғамның материалдық және рухани байлығын дамытуға жағдай жасауға
бағытталған ұлтаралық және этносаралық өзара қатынастың даму және ұйымдасу
әдістері ретінде қарастырамыз.
Айтылғандарды қорытындылый келе, ұлтаралық және этносаралық қатынас
мәдениетінің мәдениет құрылымындағы орнын анықтап алайық. Мәдениет ұғымы
адам қоғамы жасаған барлық материалдық және рухани құндылықтардан, адами іс-
әрекеттің нормалары, әдістерінен тұрады. Қатынас мәдениеті ұғымы
мәдениет ұғымының бір түрі, себебі қатынаста адамдардың қоғамдық
байланыстары анықталады.
Ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениеті әр түрлі ұлттардың,
этностардың өзара қатынасын сипаттайды, яғни ол қатынас мәдениетінің
құрамдас бөлігі ретінде қарастырыла алады.
И.И. Серованың пікірінше ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін
тәрбиелеуде адам басты өндірістік күш болып табылады, ол қандай да бір
деңгейде материалдық өнімнің дамуына әсер етеді [24,100б.].
Осылайша, ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениеті мен материалдық
мәдениет өзара әрекеттеседі, материалды өзгеретін іс-әрекет үрдісінде
адамды да, оның басқа адамдармен қатынасын да өзгертеді.
Талданған ұғымдардың графикалық өзара байланысы 1-суретте көрсетілген.
Сурет 1. Ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетінің мәдениет
құрылымындағы алатын орны
И.И. Сированың пікірінше, мәдениет келесідей қызметтерді орындайды:
танымдық-гнесологиялық; тарихи және тарихи мұрагерлік; қоршаған ортаны
қабылдау мен өзгерту; реттеушілік-аксеологиялық, құндылықтық. Осындай
қызметтер ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетіне тән, олардың
ішінде жетекші қызметтерді бөліп қарастыруға болады – бұл реттеушілік-
аксеологиялық және құндылықтық [24,104б.].
Чернышева М.А. қатынас мәдениетінің келесі қызметтерін бөледі:
ақпараттық – коммуниуктивтік; реттеушілік – коммуникативтік; аффективті –
коммуникативтік, шынайы қатынаста аталған қызметтер байланысады [39,4-5б.].
М.С.Каганның Мир общения кітабында жүйелі талдау принциптеріне
негізделген қатынас қызметтерін бөледі:
1) қатынас мақсаты субъектердің өзара әрекеттесуінен тыс болады;
2) қатынас мақсаты оған негізделген;
3) қатынастың мақсаты қарым-қатынас инициаторының құндылықтары мен
тәжірибесіне әріптесінің бейімделуінен тұрады;
4) қатынастың мақсаты қарым-қатынас әріптесінің құндылықтары мен
тәжірибесіне инициатордың бейімделуінен тұрады [23, 285б.].
Мәдениеттің аталған қызметтерінен басқа, ұлтаралық және этносаралық
қатынас мәдениетінің өзіндік қызметтерін бөлуге болады:
- трансляциялық – тарихи ескерткіштерді сақтау, ата-бабалардың
тәжірибесін қайта саналау, соның негізінде әр түрлі ұлттар мен
этностардың өзара қатынасының әлеуметтік бағдарлары мен шынайы
критерилерін жасау;
- нормативтік – әр түрлі ұлт өкілдерінің өзара қатынасындағы әлеуметтік
мінез-құлық типтерін қамтамасыз ететін нормалар мен талаптарды таңдау;
- коммуникативтік – басқа ұлт өкілдерімен контакт орнату дайындығы мен
білімін қалыптастыру, тұлғаны дамыту мен жетілдіру үшін ұлтаралық
қатынастарды толығырақ қолдану; әр түрлі мәдениет, ұлттардың өкілдері
арасындағы өзара қатынаста толеранттылықты қалыптастыруға әсер ету.
Мәдениеттің ортақ қызметтерін және ұлтаралық және этносаралық қатынас
мәдениетінің ерекше қызметтерін талдау аталған қызметтер шынайы өмірде
өзара әректтеседі деген қорытындыға келдік. Ұлтаралық және этносаралық
қатынастың жоғарғы мәдениеті қоғам біріктіруге әсер етеді.
Ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетінің құрылымының зерттелуіне
талдау жасау барысында ғалымдар әр түрлі компоненттерге бөлгендігін көруге
болады.
Ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетінің негізгі құрылымдық
компоненттері болып, Р.Г.Абдулатипованың ойынша, білім (мысалы,
пролетарлық, социалистік интернационализмнің оқыту принциптері және т.б.),
сендіру (мысалы, интернационализм идеалдарының дұрыстығы мен өміршеңдігі),
біліктер, іс-әрекет (мысалы, интернационализм идеалдарын тәжірибеде
сендіру) есепталаді [36,47б.].
И.И. Серова ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетінің құрылымына
келесілерді қосады:
1) заң арқылы жасалған, әр түрлі ұлт өкілдерінің өзара қатынастарын
реттейтін және барлық қоғам мүшелері орындауға міндетті нормативті
талаптар;
2) күнделікті қарым-қатынас үрдісінде қалыптасқан, әр түрлі ұлт, этнос
өкілдері арасындағы өзара қатынастың дәстүрлі нормалары, оларда басқа ұлтқа
деген сыйластық, достық, бауырмалдылық идеалдары көрсетілген;
3) әлеуметтік бағдарланған... ұлтаралық және этносаралық қатынас
жағдайындағы тұлғаның мінез-құлықтық сипаттамасы және сол талаптарға сәйкес
мінез-құлықтың сипаты, стилі, деңгейлері [24, 98-99б.].
Аталған көзқарастарды талдау барысында біз барлық зерттеушілер
ұлтаралық және этносаралық қатынас құрылымына білім, құндылықтар, білік пен
дағды, ұлтаралық қатынас тәжірибесін қосатынын анықтадық. Осыны ескере
отырып, ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетінде өзара байланысқан
үш компонентті бөлуге болады: интелектуалдық, құндылықтық-мотивациялық және
іс-әрекеттік.
Ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениеті құрылымында көптеген
ғалымдар интеллектуалды компонентті бөледі, ол білім, көзқарас, сенімді
сипаттайды. Білімнің негізінде сенімдер қалыптасады, олар адамның мінез-
құлқын стимулдайтын сананың идеялық-психологиялық компонентті бейнелейді.
Қалыптасқан көзқарастар мен сенімдердің әсерінен тұлғаның мотивациясы пайда
болады.
Бірақ білім тұлғалық сенімге адамның іс-әрекеті үрдісінде айналады.
Практикалық іс-әрекетте адам өз сенімдерін көрсетеді, қажетті білік пен
дағдыны қалыптастырады. Барлық ғалымдар ұлтаралық және этносаралық қатынас
мәдениеті құрылымында іс-әрекеттік сипатты атап көрсетеді. Осының барлығы
ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениеті құрылымында іс-әрекеттік
компонентті бөлуге негіз болады.
Ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін маңызды құраушыларының
бірі құндылықтық-мотивациялық компонент. Мотивация адамның мінез-құлқын
түсіндіретін, психологиялық сипаттағы себептердің жиынтығы болғандықтан
қажеттіліктер, мотивтер, қызығушылықтарды сипаттайды.
Құндылықтар іс-әрекетте шынайылықты бағдарлаушы рөлін атқарады, адам
санасында құндылықтық бағдарлар бейнеленіп, тұлғаның психологиялық
құрылымына енеді, оның мінез-құлқы мотивациясының негізі болады.
Аталған компонент ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетінің
құрамына кіреді, себебі ол адамның ұлтаралық және этносаралық қатынасына
қатысу мотивтерін, мақсаттарын, қызығушылықтарын, құндылықтарын сипаттайды.
Аталған компоненттер өзара байланысты, түгел жиынтықты құрайды, ішінен
біреуін де алып тастауға болмайды [40, 770б.], яғни ұлтаралық және
этносаралық қатынас мәдениетін сипаттауға қажетті және жеткілікті болып
табылады.
Сонымен бірге, ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениеті ұғымына
келесідей құрамдас бөліктерді қосуға болады:
– басты құндылықтық сипаттамаларды білу (интернационализм, патриотизм,
халықтар достығы, азаматтық, толеранттылық және т.б.); ұлтаралық және
этносаралық қатынаста өзара түсіністіктің мүмкіндіктері туралы білім;
ана тілін, мекендеп отырғын елдің тілін, басқа ұлттардың, этностардың
тілін білу; халықаралық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1. ЖОҒАРЫ ОҚУ ЖҮЙЕСІНДЕ СТУДЕНТТЕРДІҢ ҰЛТАРАЛЫҚ ЖӘНЕ ЭТНОСАРАЛЫҚ ҚАТЫНАС
МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін қалыптастырудың
генезисі
8
1.2 Жоғары оқу жүйесінде студенттердің ұлтаралық және этносаралық қатынас
мәдениетін қалыптастыру педагогикалық үдеріс ретінде 24
2 ЖОҒАРЫ ОҚУ ЖҮЙЕСІНДЕ СТУДЕНТТЕРДІҢ ҰЛТАРАЛЫҚ ЖӘНЕ ЭТНОСАРАЛЫҚ ҚАТЫНАС
МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ БОЙЫНША
ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫС
2.1 Жоғары оқу жұйесінде студенттердің ұлтаралық және этносаралық қатынас
мәдениетін қалыптастыру жолдары
40
2.2 Ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін қалыптастырудың үлгі
жобасы
55
2.3 Жоғары оқу жүйесінде ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін
қалыптастырудағы тәжірибелік-экспериментік жұмыстың нәтижелері 64
ҚОРЫТЫНДЫ
83
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
85
КІРІСПЕ
Қазақстан қоғамының барлық салаларында болып жатқан әлеуметтік-
экономикалық және саяси өзгерістер, ұлтаралық қысымның көріністерімен
сипатталатын қазіргі кездегі елдегі жағдай жас ұрпақта ұлтаралық және
этносаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру міндетін алдыға қойып отыр.
Қазіргі Қазақстан этноұлттық салада болып жатқан жағдайлардың әсерінен
жастарға ұлттық қайта өрлеу үрдісін түсінуді талап етіп отыр. Ұлтаралық
және этносаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру еліміздің бүгінгісі мен
болашағын анықтайтын қазіргі таңдағы күрделі мәселелердің бірі.
Аталған мәселені шешуде жоғары мектеп айтарлықтай рөл атқарады, себебі
кәсіби даярлау үдерісінде ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін
меңгерген және оларды өз шәкірттерінде тәрбиелей алатын мұғалім тұрғасы
қалыптасады. Ұлтаралық және этносаралық қатынас саласында гуманды тұлға
тәрбиелеу қажеттілігі студенттік ұжымдардың көпұлттық құрамымен және
ұлтаралық және этносаралық қатынастың олардың барлық өмірлік іс-
әрекеттеріне әсер етуімен байланысты.
Осының нәтижесінде студенттердің ұлтаралық және этносаралық қатынас
мәдениетін қалыптастыру ЖОО-ның басты міндеттері болды. Кәсіби даярлық
кезеңі тұлғаның маңызды интеллектуалды-эмоционалдық психологиялық
қызметтерін, индивидуалды іс-әрекет стилін қалыптастыру үшін қолайлы болып
табылады. ЖОО-да оқу студенттерде рухани жалпыадамзаттық құндылықтардың
белсенді дамуымен, сенімдер мен дүниетанымдық позициялардың қалыптасуымен
байланысты.
Қоғамдық қатынастар мәселелерін шешуде, этникалық топтардың
қызығушылықтары мен құқықтарын қорғау саясатының қалыптасуындағы Президент
институтының мәні мен мағынасын ғылыми зерттеу Н.Ә. Назарбаевтың
еңбектерін, жолдауларын талдау барысында жүзеге асыруға болады. Олардың
ішінде ел басының саяси позициясы, этносаралық қатынастар саласында пайда
болатын сұрақтар мен мәселелерді шешудің мемлекеттік саясатының мақсаттары
мен міндеттері көрініс табады.
Қазақстан Президенті Ә.Н. Назарбаев әлем және азаматтардың әріптестігі
мен үйлесімділігін сақтау маңыздылығын әрдайым атап көрсетеді. Өз еңбектері
мен жұмыстарында Президент осы тақырыпты атап көрсетеді. Этникалық
мәселелерді қамтитын мәселелердің маңызды аспектілерін бөліп қарастыруға
болады. Тәуелсіз қазақстанның басты приоритеттерінің бірі ұлтаралық келісім
сақтау саясаты болып табылады. Оның ойынша, Біз барлығымыз – жай тұрғындар
емеспіз, біз Қазақстан Республикасының азаматтырымыз! Бейбітшілікті тағдап
отырғын өз мемлекетімді мақтан тұтуымыз керек... республика басшылығы
ұлттық келісім саясатын нақты және соңына дейін ұстанады.
Қазақстан Президентнің саяси және идеологиялық шешімдерінің бірі
Қазақстан халқына жолдауы болып табылады. Қазақстан-2030 стратегисяндағы
Президенттің жыл сайынғы жолдауы жаңа статус мен мағынаға ие болды. Әлемдік
және толерантты этносаралық қатынастарды жаңа деңгейге көтеру сұрағын
алдыға қойды. Мемлекет басшылары мен қоғам алдына нақты міндеттер қойылды,
уақыты мен себептері анықталды, ол бойынша, ұлтаралық қатынастар ішкі
саясаттың бір бөлігіне айналуы керек.
Қазақстан -2030 даму стратегиясында мемлекеттің көмегімен бірге
дәстүр, тіл, мәдениетті сақтау бойынша этникалық топтар бағдарламалары мен
жобаларын жүзеге асыру, құқықтарды, қызығушылықтарды қорғау жөнінде
мемлекеттік органдардың жауапкершіліктерін арттырудың себептері мен
факторлары көрсетілген.
Аталған даму стратегияында Н.Ә. Назарбаев мемлекеттік билік және қоғам
үшін актуалды компоненттерді бөліп қарастырады:
– біздің еліміздің барлық азаматтарының мүмкіндіктерінің теңдігіне
негізделген азаматтылықты қамтамасыз ету;
– этникалық келіспеушіліктің себептері жойылуын, ал барлық этникалық
топтар ортақ құқыққа ие болуын қамтамасыз ету;
– өтпелі кезеңдерде болатын әлеуметтік мәселелерді шешіп отыру;
– адамдар арасындағы қарым-қатынас пен коммуникациялық байланыстарды
дамыту;
– әр түрлі конфессиялар арасында сенімді қатынасты, шыдамдықты, өзара
сыйластықты нығайту [1].
Ресейлік философияда, психологияда, педагогикада қатынасқа
байланысты мәселелер өзекті болды. Оларды шешуде әдіснамалық және теориялық
амалдар В.М. Межуев, Л.П. Буева, Б.Ф. Ломов, Г.М. Андреева, А.А. Леонтьев,
М.А. Чернышева, А.Б. Добрович, М.Н. Ночевник, Б.С. Алякринский және т.б.
еңбектерінде көрініс тапты. Тұлғаның, іс-әрекеттің және қарым-қатынас
теориясының негізгі пастулаттары Б.Г. Ананьев, Л.С. Выготский, А.Н.
Леонтьев, К.К. Платонов, С.Л. Рубинштейн және т.б.еңбектерінде негізделген.
Ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесі
отандық және шетелдік ғалымдардың зерттеу пәні болды. Ұлттық және ұлтаралық
қатынастың жалпы теориялық негіздері Р.Г. Абдулатипов, Ю.А. Ахроров, Л.Н.
Боголюбов, Т.Ю. Бурмистрова, З.Т. Гасанов, О.А. Дмитриев, Л.М. Дробижева,
Л.Р. Заурбекова, Л.Н. Коган, A.M. Магомедов, И.И. Серова, Е.И. Чариков,
В.П. Комаров және т.б. еңбектерінде көрсетілген. ЖОО-дағы студенттерді
көпұлттық оқу орындары жағдайында жұмысқа дайындау ерекшеліктері Г.Н.
Волков, Т.Г. Исламшина, P.P. Имамкулова, В.В.Соколова т.б.ашып көрсеткен.
Отандық ғалымдардан аталған мәселенің қыр-сырлары, мәселен Ж.М.
Әбділдиннің, Б. Әбдіңалиевтің, Р.Б Әбсаттаровтың, Г.Г. Ақмәмбетовтың,
Ю.Бролмлейдің, Э.А.Баграмовтың, А.Н.Жанділдиннің, А.Ш. Ишмұхамедовтың, Б.Р.
Қазыхановтың, М.Қ. Қозыбековтың, Ф.Т. Константиновтың, С.Т. Калтахчяның, Д.
Кішібековтың, Қ.Е. Көшербаевтың, А.С.Қалмырзаевтың, А.Х. Қасымжановтың,
С.Кенжебековтың, Қ.М. Мардановтың, Т.Т. Мұстафиннің, Г.В. Майлинннің, А.Н.
Нысанбаевтің, М.М. Сужикотың, М.Б. Тәтімбетовтың, А.Б. Тұрсынбаевтың, М.М.
Тадевасянның, А. Табылдиевтың, С. Хонтингтонның, Э. Юсуповтың және
басқалардың бірқатар еңбектерінде зерттелді.
Бірақ, психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау жоғарғы оқу
орындарында студенттердің ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін
тиімді жүргізу дәне қалыптастыру мәселесінің жеткілікті зерттелмегенін
көрсетті.
Қазіргі кезде бар зерттеулерді талдау және қарастыру, елдегі жағдайды
талдау негізінде зерттеу мәселесі жасалынды. Ол жоғары оқу жүйесінде
студенттердің ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру
қажеттілігі мен бұл мәселенің теориялық және практикалық жеткіліксіз
қарастырылуы арасында қарама-қайшылықтың болуымен анықталады.
Пайда болған қарама-қайшылықтар келесілер арасындағы сай келмеушілікке
негізделген:
- Қазіргі қоғамның оқушылар арасында ұлтаралық және этносаралық
қатынасты ғылыми негіздеп ұйымдастыруға, жүзеге асыруға, оларда
ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін қалыптастыруға
қабілетті мұғалімді қажетсінуі мен жоғары оқу жүйесінде студенттердің
кәсіби дайындық жүйесінің стериотиптілігі;
- Ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениеті сұрағы бойынша теориялар
санының жеткілікті болуы мен жоғарғы оқу жүйесінің кәсіби дайындық
үрдісінде студенттердің ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін
қалыптастыру үрдісін ғылыми-әдістемелік жеткіліксіз қамтамасыз
етілуі;
- Кәсіби дайындықтың мазмұнында бар студенттердің ұлтаралық және
этносаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру мүмкіндіктері және оның
қазіргі кездегі жоғарғы оқу жүйесінің білім беру үрдісінде жүзеге
асырылуы.
Мәселенің өзектілігі, студенттердің ұлтаралық және этносаралық қатынас
мәдениетін қалыптастыру мүмкіндіктерін жеткіліксіз теориялық және
практикалық жетілдіру қажеттілігі зерттеу тақырыбын таңдауымызды
негіздейді: Жоғары оқу жүйесінде студенттердің ұлтаралық және этносаралық
қатынас мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық негіздері.
Зерттеу мақсаты: жоғары оқу жүйесінде студенттердің ұлтаралық және
этносаралық қатынас мәдениетін тиімді қалыптастырудың теориясын жүйелеу
және тәжірибеде қолдану мүмкіндіктерін анықтау.
Зерттеу нысаны: жоғары оқу орнының оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: жоғары оқу орны студенттерінің ұлтаралық және этносаралық
қатынас мәдениетін қалыптастыру жүйесі.
Зерттеу негізіне алынған болжам бойынша жоғары оқу жүйесінде
студенттердің ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру
тиімділігі көтеріледі, егер:
- жалпы гуманитарлық және әлеуметтік-экономикалық пәндер блогы, жалпы
кәсіби пәндер блогы интеграциясы негізінде білім беру үрдісінің
студенттердің ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін
қалыптастыруға бағытталуын қамтамасыз етілсе;
- интегративті-іс-әрекеттік тұрғы негізінде жоғары оқу жүйесінде
студенттердің ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін
қалыптастыру үрдісінің құрылымдық-мазмұндық моделі жасалынып, жүзеге
асырылса;
- жоғары оқу жүйесінің оқу жоспарына Ұлтаралық және этносаралық қатынас
мәдениеті арнайы курсы енгізілсе.
Зерттеу мақсаты мен болжамына сүйене отырып, біз келесідей міндеттерді
бөлдік:
1) Жоғары оқу жүйесінде студенттердің ұлтаралық және этносаралық қатынас
мәдениетінің қалыптасу мәселелерінің жағдайын зерттеу.
2) Философиялық психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді толдау негізінде
жоғары оқу жүйесінде студенттердің ұлтаралық және этносаралық қатынас
мәдениеті ұғымының мазмұнын ашу.
3) Жоғары оқу жүйесінің білім беру үрдісінде ұлтаралық және этносаралық
қатынас мәдениетін қалыптастыру тиімділігін жоғарылатудың мүмкіндіктерін
айқындау.
Зерттеудің әдістемелік негізін философия, мәдениеттану, психология,
педагогика саласындағы фундаменталды қағидалар мен тұрғылар құрайды:
мәдениет құрылымының иерархиялылығын, оның элементтері арасында
функционалды тәуелділіктің түрлерін бейнелейтін жүйелілік тұрғы (В.Г.
Афанасьев, Э.В. Ильенков, Л.Н. Коган, Э.С. Маркарьян және т.б.);
іс-әрекеттік тұрғы, тұлғаның даму шарттары және мәдени құндылықтарды
құру негізі ретіндегі іс-әрекетті анықтайды (Л.С. Выготский, Л.Н. Коган,
Л.Н. Леонтьев, B.C. Мерлин, С.Л. Рубинштейн және т.б.);
аксиологиялық тұрғы, мәдениетті құндылықтар жүйесі ретінде қарастырады
(А.Б. Невелев, А.В. Кирьякова, А.И. Ракитов, В.Н. Сагатовский, А.И.
Титаренко және т.б.);
тұлғалық-бағдарланған (Л.Г. Вяткин, Г.И. Железовская, И.С. Якиманская
және т.б.);
мәдени және педагогикалық үрдістерге интегративті тұрғы, олардың
біріккен тенденция негізінде дамуын бейнелейді (А.С. Бароненко, Б.С.
Гершунский, В.М. Рагозин және т.б.);
тұлғаның дамуы мен рухани құндылықтардың қалыптасуы мен меңгеру жолдары
ретінде мәдениет диалогы туралы негізгі қағидалар (Л.С. Выготский, М.М.
Бахтин, B.C. Библер, М.С. Каган және т.б.), тұлға туралы қоршаған өмірдің
әр түрлі жақтарына қатынастың көрсеткіші ретінде (В.Н. Мясищев, С.Л.
Рубинштейн және т.б..);
педагогикалық іс-әрекет теориясы (О.А. Абдуллина, СИ. Архангельский,
Ю.К. Бабанский, Н.В. Кузьмина, В.Г. Максимов, А.Н. Новиков, В.А. Сластенин
және т.б.);
білім беру үрдісін гуманизациялаудың қазіргі тұжырымдамалары (О.С.
Газман, И.Ф. Исаев, Л.И. Новикова, Е.Н. Шиянов және т.б.); педагогикалық
жүйелерді моделдеу теориялары (В.И. Загвязинский, М.В. Кларин, Н.Ф.
Талызина, Л.М. Фридман және т.б.);
ұлтаралық қатынас мәдениетін және азаматтық және патриоттық тәрбиенің
қазіргі тұжырымдамалары (Т.Ю. Бурмистрова, З.Т. Гасанов, А.С. Гаязов, Н.В.
Ипполитова, СЕ.Матушкин, И.И.Серова және т.б.). Біздің зерттеуіміз үшін
маңызды болып білім беру саласындағы нормативті құжаттар (Жоғарғы кәсіби
білім берудің мемлекеттік білім беру стандарты, ҚР Білім беру туралы заңы),
сонымен қатар жоғарғы білім берудің нормативті базасын анықтайтын құжаттар.
Міндеттерді жүзеге асыру және болжамдарды тексеру үшін келесідей
зерттеудің теориялық әдістері қолданылды: ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді
зерттеу; философиялық, әлеуметтік, психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді
классификациялау; классификация, жүйелендіру, модельдеу, синтез, сонымен
бірге эмпирикалық әдістер: тікелей және жанама бақылау, оқу жоспарларын
және жоғары кәсіби білім берудің мемлекеттік стандартын талдау, іс-әрекет
нәтижелерін зерттеу, сұрау, әңгімелесу, сауалнама, эксперттік бағалау,
педагогикалық эксперимент, зерттеу нәтижелерін математикалық талдау.
Зерттеу базасы: Эксперименттік жұмыс жеті ай көлемінде жүргізілді.
Зерттеуге барлығы 85 адам қатысты. Олардың ішінде 36 қазақ, орыстар саны
26, ұйғырлар саны 5, түріктер саны 4, тарарлар саны 8, әзірбайжан саны 1,
өзбектер саны 2, кәрістер саны 3.
Зерттеудің теориялық маңызы:
- жоғары білім беру жүйесінде студенттердің ұлтаралық және этносаралық
қатынас мәдениеті ұғымын нақтылау;
- ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетінің жалпы және арнайы
қызметтерін анықтау;
- студенттердің ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетінің
құрылымын анықтау;
Диплом құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, қосымшалардан тұрады; 3-кестеден, 2-суреттен, 5-
гистограммалардан құралған. Әбебиеттер тізімі 89 еңбекті құрайды.
2. ЖОҒАРЫ ОҚУ ЖҮЙЕСІНДЕ СТУДЕНТТЕРДІҢ ҰЛТАРАЛЫҚ ЖӘНЕ ЭТНОСАРАЛЫҚ
ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін қалыптастырудың
генезисі
Бүгінгі таңда ұлттар арасындағы қатынас мәдениеті қазіргі жағдайды,
сонымен қатар еліміздің болашағын анықтайтын маңызды мәселе. Қазіргі
деңгейде қоғамның дамуы мамандардың дайындық сапасын айтарлықтай
жоғарылатуды талап етеді. Аталған мәселені шешудің басты жолдарының бірі
ЖОО-дағы студенттердің ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін
қалыптастыру болып табылады. Студенттердің ұлтаралық және этносаралық
қатынас мәдениетін қалыптастыру қажеттілігі бір жағынан, студенттік ұжымның
көпұлтты құрамымен, екінші жағынан, ұлтаралық қатынастың әсерімен
түсіндірілуі мүмкін.
Жоғары оқу орындарының студенттерінің ұлтаралық және этносаралық қарама-
қайшылықтарға енуі ерекше қорқыныш тудырады. Сондықттан болашақ
мұғалімдерді әлемдік мәдениет құндылықтары мен өз ұлтының мәдениетіне
жақындату, оларды өзара сыйластық және өзара көмек рухында, ана тілі мен
халқының ұлттық артықшылықтарын қорғаушылық қатынаста, барлық ұлттар мен
этностардың теңдігі мен тең құқылығы негізінде тәрбиелеу қажет [2].
Гуманитарлық білімде мәдениет термині өте жиі қолданылады және
көпмағыналы. Мәдениет термині ежелделден шыққан және екі сөзден құралған:
культ (лат) – бас ию, құрметтеу, мадақтау; және ур - жарық. Алғашында
латын тілінде ол жерді өңдеуді, өсімдіктер мен жануарларды, т.б. өсіруді
білдірді [3]. Кейінірек Цицерон еңбектерінде (б.з.д. 45ж.) бұл сөздің
мағынасы тереңдеп, жанды жетілдіру деген ұғымды білдіреді. Уақыт өткен
сайын мәдениет білім беру, даму, қабілеттілік, құрметтеу сияқты
мағынаға ие болды. Ежелгі Грекияда мәдениет әрі тәрбие беруді, әрі дінге
сүйінушілікті, әрі жер өңдеуді білдірген. Тәрбиелеу, оқыту, білім алу
мәдениет пайдейя (тәрбиелеу) ұғымы арқылы берілген. Мәдениеттің мақсаты
адам бойындағы ойлау, пікір айту, пайымдау қабілеті мен эстетикалық сезімді
дамыту болды. Христиандық сана негізінде дамыған ортағасырлық мәдениет
пұтқа табынушылықты жоққа шығара отырып, көне мәдениеттің негізгі
табыстарын сол қалпында сақтай білді. Ортағасырлық мәдениет политейзмге –
монотейзмді, натурализмге – руханилықты, гедонизмге – астектік мұратты
қарсы қойды. Мәдениет тәлім-тәрбие, үйлесімділік пен тәртіп өлшемі ретінде
емес, адамның үнемі рухани жетілуі мен жан-жақты қалыптасуы негізінде
сипатталады. Жаңа заманда мәдениеттің көптеген теориялары өмірге келді. Бұл
дәуірдің мәдениет теориясына ерекше үлес қосқан ойшыл-ғалымдар: Дж. Толанд
(1690-1722), Ф.Вольтер (1694-1778), Ш.Л.Монтескье (1689-1755), Г.Э.Лессинг
(1729-1781), И.Ф.Гете (1749-11832), Ф.Шиллер (1959-1805) т.б. Ағартушылық
дәуір философиясы мәдениет туралы ілімді дамытуға мүмкіндік категорияларға
(табиғат, адам, қоғам, таным, ақыл-ой) сүйенді. Бұл кезеңнің ойшылдары
мәдениетпен байланысты қағидаларды сын елегінен өткізе отырып, жаңа мәдени
үлгілерді (адам, қоғам, мемлекет, құқық, философиясы, т.б.) жасауға тырысты
және өткен заман және жаңа заманның мәдени тәжірибесін жаңаша көзқараста
қарастырды. Мәдениеттің мән-мағынасы табиғаттағы әлемдік күштердің батыл іс-
әрекетінің нәтижесімен байланыстырып, мәдениет – адамзат баласы қызметінің
жемісі деп есептелді. Бірақ сол кезеңнің өзінде-ақ табиғат пен
мәдениеттің үйлесімді бірлігіне шүбә келтіру, оларды бір-біріне қарсы қою
сарыны байқала бастады. Ж.Ж. Руссо (1712-1778) ғылым мен өнердің жандануы
қоғамның алға басуына нұқсан келтіргендігін дәлелдеуге тырысты. Оның
ойынша, ғылым мен өнердің дамуына байланысты адамдардың табиғи жағдайы
бұзылады, адамгершілік төмендейді, қоғамдық меңсіздік орын алып, адамның
бостандық сезімі аяққа басылады. Неміс философы И.Кант (1724-1804) мәдениет
ұғымын моральдық тұрғыдан қарастыруға әрекет жасады. Ол мәдениетті адамды
хайуандардан айыруға мүмкіндік беретін құдайдың адамға берген ерекше
қабілеті деп қарастырып, адам бойындағы қайырымдылық пен ізгілік
қасиеттерге ерекше орын берді. Оның ойынша, мәдениет – табиғаттан
бостандық патшалығына барар жол, сондықтан Кант ілімінің маңыздылығы –
оның мәдениетті гуманисті тұрғыдан қарастыруында.
XIX-шы ғасырда мәдениет мәселелерімен біршама айналысқан ғалымдардың
бірі – ағылшын ойшылы Э.Б.Тейлор (1832-1917) болды. Ол мәдениет жөніндегі
ғылым – реформалар жөніндегі ғылым деп тұжырымдай отырып, мәдениет
үздіксіз даму үстінде болады деді. Тейлор мәдениетке адамның ақыл-ойы мен
еңбегінің жемісі, яки материалдық және рухани құндылықтар ретінде қарады.
Ф.В.Шеллинг (1775-1845) мәдениетті эстетикалық тұрғыдан меңгеруді алға
тартып, мәдениеттің басты мазмұны – адамдардың көркемдік қызметі деп
жариялады.
Мәдениет тарихы бойынша жұмыстарды талдау термин анықтамаларының көп
мағыналылығын, оны қарастыру теорияларының, амалдардың көптігін көрсетті.
Антикалық санада мәдениет термині пайдейя, яғни білімділікпен; ортағасыр
заманында – культпен, яғни адамның құдайға деген махаббатының өзіндік
потенциалын ашу қабілетімен; Қайта өрлеу кезеңінде – жоғарғы үйлесімді
дамуға алып келетін адам бойындағы белсенді бастаумен сәйкестендіріледі.
XIX ғасырдың ортасында ағартушылықтың ортақ идеяларынан мәдениетке екі
тікелей қарама-қарсы көзқарастар бөлініп шықты: біріншісі - (Ж.Ж. Руссо, Ф.
Ницше, М. Хайдеггер, Ж.П. Сартр, 3. Фрейд, Э. Фромм, Франкфурттік мектеп
және т.б.) - мәдениетті тұлғаның дамуына негативті әсер ететін фактор
ретінде қарастырды, екіншісі - (Ф.М. Достоевский, Л.Н. Толстой, А. Швейцер,
Р. Роллан) - адамды қадірлендіру, нағыз адамға айналдыру құралы ретінде
қарастырды [4]. XIX-шы ғасырдың аяғы мен XX-шы ғасырдың басында мәдениет
туралы қалыптасқан эволюциялық түсініктердің әмбебептылығы неокантшылдықтың
идеалистік көзқарасы тұрғысынан (Г.Риккерт, М.Вебер) сынға ұшырады.
Мәдениет, ең алдымен, қоғамдық өмір мен ұйымдастыруда ерекше орын алатын
құндылықтар мен идеялардың өзіндік жүйесі деп түсіндірілді. Мәдениеттің
сызықтық эволюциясының бірлігі теориясы өмір философиясының иррационаластік
ұстанымы бойынша сынға алынып, оған жергілікті өркениеттер тұжырымдамасы
қарсы қойылды. Бұл тұжырымдамаға қоғам дамуының ақырғы кезеңі ретінде
қарастырылатын өркениет пен мәдениетті бір-біріне қарсы қою тән болды.
Осыған ұқсас түсініктерді Ресейде Н.Данилевский (1822-1885), кейін
П.Сорокин (1889-1968), Ұлыбританияда – А.Тойнби (1889-1975) дамытты.
Американдық антропологтар А. Кребер и К. Клакхон мәдениеттің 150-ден
астам анықтамасын талдап, жаңа интерпритациялар қосу арқылы мәдениет
анықтамасының тізімін көбейтті, оларды келесідей топтастырды: бейнелеуіш,
тарихи, нормативті, құндылықтық, психологиялық, оқыту теориясы базасындағы
анықтамалар, құрылымдық, идеологиялық, символикалық [5]. Әдемдік көркем
мәдениет бойынша сөздікте мәдениет термині анықтамаларының үлкен көлемін
табуға болады: 1) адамның барлық өмір саласындағы жетістіктерінің
жиынтығы; 2) адамның іс-әрекетінің кез келген түрінің жоғары даму деңгейі;
3) қандай да бір қоғамның тарихи дамуындағы білім беру мен ағартушылықтың
қазіргі кездегі даму деңгейі; 4) ұрпақтан ұрпаққа берілетін белгілер,
идеялар, құндылықтар, дәстүрлер, салттар, мінез-құлық нормалары мен
ережелердің белгілі жиынтығы [6].
Қазақстанның Ұлттық энциклопедиясында мәдениет термині келесідей
қарастырылады: мәдениет (араб. маданият – қала, қалалық; лат. cultural -
өңдеу, өсіру) – 1) белгілі бір халықтың қол жеткізген табыстары мен
шығармашылығының жиынтығы; 2) адамзат қауымының белгілі бір тарихи
кеңістіктегі қызметі мен өзіндік ерекшеліктері (палеолит мәдениеті, крит-
микен мәдениеті, т.б.); 3) адамдық әрекеттің белгілі бір саласының жетілу
деңгейі (сөйлеу мәдениеті, құқық мәдениеті т.б.); 4) агромәдениет (дәнді
өсімдіктер мәдениеті, цитрустық мәдениет т.б.) [7].
Народы России энциклопедиясында келесідей анықтама беріледі:
мәдениет – бұл адамның өмірлік іс-әрекетін қамтамасыздандыратын
биологиядан тыс формалардың жүйесі... ол адам өмірінің барлық бағыттарын
қамтиды – биологиялық (тамақ, ұйқы, демалыс), өндірістік (материалдық
өмірді қамтамасыздандыру құралдарын жасау – қару, тамақ, киім, үй), рухани
(тіл және сөйлеу іс-әрекеті, дүниетаным, эстетикалық іс-әрекет және т.б.),
әлеуметтік (коммуникация, әлеуметтік қатынастар).
Біз үшін мәдениет мағынасын тәрбие және білім беру ретінде түсіну
жақынырақ. Тәрбиелі адамды білім мен тәрбие деңгейі анықтайды – осының
барлығы барлық ұлттардың мәдениет құрылымын құрайды [8].
Мәдениет – қарым-қатынасқа қарағанда кең ұғым, ол адамдар жинаған
барлық материалдық және рухани құндылықтардан тұрады. Сонымен бірге,
мәдениет адами іс-әрекет әдістерін, қоғамның қызмет ету ерекшеліктерін
сипаттайтын және онсыз оның өмір сүруге мүмкіндігі жоқ форма, амал және
нормалар шеңберін қосады [9]. Егер мәдениет жоқ болса, онда адамзат өлуге
душар. Сондықтан мәдениет тек қана өз ойын жеткізу мен нақтылау үшін ғана
емес, рухани қорғану үшін қажет [10].
Ең қысқа, сонымен қатар ең кең анықтаманы американдық мәдениантрополог
М. Херсковиц (1895 - 1963) ұсынды. Оның ойынша мәдениет – адамдардың өзі
жасаған адами қоршаған ортаның бір бөлігі [8].
Мәдениетті антропологиялық түсіну:
– дамудың қай деңгейінде болса да әрбір ұлт мәдениетінің өзіндік
құндылығын;
– жер бетіндегі барлық мәдениеттің әр түрлі құндылығын мойындауға
негізделген [11].
Көптеген философтар мәдениет мәселесімен айналысып, оны күрделі
және кең ауқымды феномен деп атады. Межуев В.М. мәдениет бойынша біз осы
өмірде кім екенімізді, оның ішінде біздің өмір сүруіміздің шекарасы мен
масштабы қандай екендігін, жалпы адам болу нені білдіретіндігін анықтауға
болады. Философиялық көзқарас бойынша мәдениет жай ғана заттар немесе
идеялардың соммасы емес, ол адам жасаған заттық іс-әрекет, оның ішінде
біздің жеке күштеріміз бен қатынастарымыз жүзеге асады [12].
В.М. Межуевтың ойынша, мәдениет адамның қоғамдық іс-әрекетінің барлық
саласын қамтиды, оның ішіне материалдық та, рухани да формалар енеді [13].
Ғалымның пікірінше, мәдениет – бұл санамен шектелген және сана арқылы ғана
өмір сүретін таза рухани субстанция емес, ол табиғм іс-әрекетке қарағанда
субъективті шығу негізіне ие ерекше түрдегі объективті іс-әрекет.
B.C. Библер мәдениет адамның өмірі мен санасында - тұтас және
бірлескен... деп атап көрсетті. Философтың ойынша, мәдениет инбивидтердің
тұлға ретіндегі қарым-қатынасы. Индивидтердің тұлға ретінде қарым-қатынасы
олардың шынайы (және потенциалды) мәдениет ретіндегі қарым-қатынасы.
Мәдениеттердің қарым-қатынасы индивидтердің тұлға ретіндегі қарым-қатынасы
[14]. Осы позицияда В.А. Канке мәдениеттің философиялық баламасын береді:
мәдениет қарым-қатынассыз өледі, ол басқалардан тыс қарым-қатынастың өзі
[15].
Л.Н. Коганның пікірінше, мәдениет – бұл бүкіл адамзаттың жетістігі.
Ол әрбір дәуір, барлық ұлттық мәдениеттің, жұрттың барлық қабаттары жасаған
ең жақсы, құндылықтардан тұрады. Осы мағынада мәдениетте ежелгі
жалпыадамзаттық құндылықтар қалады. Бірақ, мәдениеттің кез келген
жалпыадамзаттық құндылығы оны жасаған дәуірдің ізін алып жүреді, сонымен
қатар, ұлттық мәдениеттің жетістігі ретінде болады. Сондықтан мәдениет
жалпыадамзаттық пен ұлттықтың диалектикалық тұтастығын көрсетеді [16].
Біздің ойымызша, мәдениетке толық және нақты анықтаманы И.Т.Фролов
береді, ол бойынша мәдениет сана мен тұрмыстың барлық салаларындағы
адамзаттың әлеуметтік-прогрессивтік шығармашылық іс-әрекеті, заттандыру
(құндылықтар, нормалар, белгілік жүйелер және т.б. жасау) және
затсыздандыру (мәдени мұраның негізін қалау) үрдістерінің диалектикалық
тұтастығы [3].
Біздің зерттеуіміздегі философиялық түсінік бойынша біз келесідей
анықтамаларға сүйенеміз: Мәдениет – материалдық және рухани еңбек
өнімдерінде, әлеуметік нормалар жүйесінде, рухани құндылықтарда, адамдардың
табиғатқа, өзара және өзіне қатынасының байланысында көрінетін адамның
өмірлік іс-әрекетін дамыту мен ұйымдастырудың ерекше әдісі [3].
Осылайша, мәдениетті философиялық түсіну мазмұн, қоғамның болмыс
әдісі ұғымдары арқылы жүзеге асады [11].
Әлеуметтануда А. Моль 1967 жылы мәдениеттің 250 ден аса
анықтамасын берді [17]. Қазіргі кезде отандық және шетелдік ғылымдардың
барлық салаларының өкілдері аталған ұғымның 1000 аса анықтамасын анықтады.
Мәдениет ұғымын әлеуметтік аспектіде талдау мәдениет адамның ішкі
дүниесін зерттеуге негізделеді. Адам мен мәдениет өсімдік пен топырақ
сияқты бөлек өмір сүре алмайды [10].
Атақты амарикандық маман С. Нието әлемдік ғалымдардың барлығына жақын
көзқарасты білдіреді: мәдениет адам қолымен жасалатын және бөлінетін,
факторлар кешенімен байланысқан, ортақ тарих, географиялық орын, тіл,
әлеуметтік тап және діннен тұратын, үнемі ауысып тұратын құндылықтық
бағдарлар, дәстүрлер, әлеуметтік және саяси қатынастар, дүниетаным ретінде
түсіндіріледі.
Өзіміз көріп отырғандай, барлық типтер бір-бірімен байланысты. Барлық
анықтамаларда мәдениеттің қандай да бір қыры байқалады.
Мәдениет ұғымына берілген философиялық, мәдениеттанушылық,
әлеуметтік, психологиялық анықтамаларды талдай отырып, біздің
зерттеуімізге қажетті бірнеше теориялық жағдайды бөліп, көрсетейік:
– мәдениет адамның өмірлік іс-әрекетін дамыту мен ұйымдастырудың ерекше
әдісі;
– мәдениет адамның қоғам және табиғатпен бірлігін көрсетеді;
– мәдениет адами өмірдің биологиялық өмір формаларынан ортақ
ерекшелігін, сонымен бірге, белгілі дәуірлер, қоғамдық-экономикалық
формациялар, этникалық және ұлттық қуымдастықтар шеңберінде қоғамдық
дамудың әр түрлі кезеңдеріндегі нақты тарихи формалардың сапалы
ерекшелігін белгілейді;
– мәдениет тек қана іс-әрекеттің нәтижелерінен ғана емес, сонымен
бірге, іс-әрекетте жүзеге асатын субъективті адами күш пен
қабілеттерден тұрады;
– қоғам жинаған прогрессивті құндылықтар мен дәстүрлерді беру
механизімі ретінде болатын мәдениет шығармашылық үшін максималды
мүмкіндікті қамтамасыз етуге негізделген, ол қоғамның қажеттіліктеріне
жауап береді.
Ғылыми әдебиеттерде классификация негізінде тұрған белгілерге
байланысты мәдениеттің әр түрлі түрлерін бөліп көрсетеді.
Өнімнің негізгі түрлеріне байланысты материалды және рухани мәдениетті
бөледі. Материалдық мәдениет материалдық іс-әрекеттің барлық саласын және
оның нәтижелерін қамтиды (еңбек құралдары, күнделікті өмірлік заттар,
транспорт және байланыс құралдары және т.б.).
Рухани мәдениет таным мен рухани өнім саласын қамтиды (таным,
адамгершілік, тәрбие мен ағартушылық, құқық, ғылым, өнер және т.б.).
Қазіргі мәдениет теориясында органикалық тұтастық және материалдық пен
рухани мәдениеттің байланысы мойындалады.
Қоғамдық өмірдің нақты салаларында адамдардың мінез-құлқы, санасы және
іс-әрекетінің ерекшеліктеріне байланысты тұрмыс, еңбек, шығармашылық, саяси
және т.б. мәдениетті бөліп көрсетеді.
Мәдениеттің субъект-тұтынушы ерекшеліктері бойынша жеке индивид
мәдениетін (жеке), әлеуметтік топ мәдениетін, қоғам мәдениетін бөледі [4].
Аталған және басқа да классификациялар ұлтаралық және этносаралы
қатынас мәдениетінің орнын анықтау үшін үлкен маңызға ие, сондықтан біз
оларды келесіде ескереміз.
Жалпылық деңгейіндегі ерекшеліктер критерилері және әлеуметтік
бірлестіктер сипатына байланысты этникалық, ұлттық, жаппай мәдениетті
бөледі.
Ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетінің негізін анықтау
қатынас мәдениеті ұғымын қосымша талдауды және мәдениет, қатынас
мәдениеті, ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениеті ұғымдарының өзара
байланысын анықтауды талап етеді.
Көптеген зерттеушілердің ойынша ұлтаралық және этносаралық қатынас
мәдениеті мазмұндық мағынада – мінез-құлық мәдениетіне қарағанда кең ұғым
[18].
Ұлтаралық қатынас мәдениетін қатынас мәдениетімен теңестіреді деп
В.В. Соколова дұрыс пайымдаған [19]. Осылайша, ұлтаралық қатынас мәдениеті
коммуникация мәдениетінің бөлігі деп айтуға болады.
Педагогикалық интерпретацияда коммуникативтік мәдениет тұлғаның базалық
мәдениетінің компонентін анықтайды [20]. Қатынасқа қабілеттілік адамға
туылғаннан берілмейді, ол әлеуметтік тәжірибе, дәстүр және нормаларды
меңгеру үдерісі арқылы қалыптасады [21]. Осыдан келіп, үйлесімді дамыған
тұлғаны тәрбиелеу қатынас мәдениетін тәрбиелеуді міндетті түрде талап
етеді. Әрбір ұлттың қатынас мәдениеті ұлттық өзіндік ерекшеліктердің
негізінен тұрады.
Б.Т. Лихачев қатынас мәдениеті ұғымына өте көлемді мазмұндама береді.
Оған ол келесілерді қосты: білімділік, рухани байлық, ойлаудың дамуы, әр
түрлі өмір салаларындағы құбылыстарды түсінуге қабілеттілік, қатынас
формалары, типтері, әдістерінің әр түрлілігі және оның эмоционалдық,
эстетикалық модификациясы, төзімді адамгершіліктік негіз, қатынас
субъектілерінің өзара сенімі; шынайылықты түсіну ретіндегі оның нәтижелері,
іс-әрекетті стимулдау [22].
М.С. Каганның еңбектерінде адамның қатынас мәдениетін басқа
адамдармен қатынасы процесіндегі тұлғаның қалыптасу процесі ретінде
қарастыруға болады деген ойлар көрсетілген [23]. Осы көзқарасты Г.М.
Андреева, А.А. Бодалев, Л.П. Буева, А.И. Донковцев, И.С. Кон, Р.Л.
Кричевский, Б.Ф. Ломов, Б.Д. Парыгин және т.б. қолдайды. Қатынас арқылы
адам өзінің дүниетанымын кеңейтеді, интелектін дамытады, мәдениеттің
құндылықтарын меңгереді [24].
Қатынаста адамдардың қоғамдық байланыстары анықталады. Адамның кез-
келген әрекеттері мен қатынастары (экономикалық, саяси, құқықтық, ұлтаралық
және т.б.) міндетті түрде адамдардың бір-бірімен қарым-қатынастары арқылы
жүзеге асады. Бұл әрекеттер уайымдар мен ойлар арқылы жүреді, одан кейін
олардың белгілі қызығушылықтары мен мақсаттары ашылады. Қатынас арқылы
индивидтер әрекеттерінің қажетті ұйымдасуы мен тұтастығына жетеді.
Жеке адамдардың арасындағы қатынасты қоғамның әлеуметтік құрылымымен,
адамның нақты қызметімен және оның әлеуметтік құрылымдағы алатын орнымен
тығыз байланыстыра қараған жөн. Ол түптеп келгенде, қоғамдық қатынастардың
ең алдымен соларға мазмұн мен бағыт-бағдар беріп тұратын өндірістік
қатынастардың тұрпатына байланысты болады. Жеке адамдардың арасындағы
қатынас сондай-ақ сол адамдардың өздері ортасында жүрген әлеуметтік
топтардың (топтар мен ұлттардың) қарым-қатынасына негізделген. Сондықтан
жеке адамдардың нақты өмірдегі қарым-қатынасы көбіне таза күйінде көрінбей,
тапішілік және ұлтішілік, тапаралық және ұлтаралық қатынастармен астасып
жатады.
Біздің ғалымдарымыздың зерттеулерінен көрініп отырғандай, қатынас
және қарым-қатынас ұғымдарының белгілі бір реңі бола тұра, олардың
арасында өзара тығыз байланыс та бар. Л.П.Буева былай деп жазды: жеке
адамдардың қатынастарында ақыл-парасатты, эмоциялды және ерік-жігерге
негізделген өзара ықпал мен өзара іс-қимыл жүзеге асады, көніл-күйдің, ой-
пікірдің, көзқарастардың ортақтығы анықталып, қалыптасады, өзара
түсіністікке қол жеткізеді, әдет-дағды, мінез-құлық стилі бір-біріне өтіп,
бойға сіңіріледі, топтық және ұжымдық қызметті сипаттайтын топтасқандық пен
ынтымақтастық туындайды. Қатынас дегеніңіз тұрмыс-салтын қарастырып, одан
біреуден-біреуге өтуінде үлкен рөл атқарады. Бұл ғалымның пікірінше
адамдар арасындағы қатынас қоғамдық қатынастардың сипатына негізделген
жеке адамдар арасындағы байланысқа ғана саймайды деп есептейді. Қатынас,
- деп жазды Л.П.Буева, - тікелей бақылап, бойға сіңірілетін болмыс пен
қоғамдық қатынастардың нақтылануы, олардың аттары аталып, жеке нысанға ие
болуы. Соның өзінде қоғамдық қарым-қатынастар үрдістің мазмұнын, ал қатынас
– оның жекелеген түрін құрайды. М.С.Каган болса, бұл пайымдауға қарсы
пікір айтып, былай деп қарастарды: Қатынас дегеніміз қоғамдық қарым-
қатынастардың бөле-жара қарайтын бірдеңе емес, оның өзі де қоғамдық қатынас
болып табылады [25].
В.И.Паниотто қатынасты аса бір кең ұғым деп есептей отырып, былай жеп
жазды: Қарым-қатынасқа ара қатынастың, байланыстың ең бір алуан түрі
тәуелділіктері жатады. Бұл бір жағынан субьективті қарым-қатынастар,
сонымен бірге объективті қарым-қатынастар – бұларға сондай-ақ әр түрлі
субстанциялы емес ара қатынастар жатады (мысалы, А тобы мүшесінің қызмет
стажы Б тобы мүшесіне қарағанда жоғары). Біз қатынас ұғымын дәл осы кең
мағынада қолданатын боламыз. Өзара қатынас, жеке тұлғалар арасындағы
қарым-қатынас, байланыстар және т.б. ұғымдарына жақын тұрған басқа да
ұғымдар бар. Егер өзара қарым-қатынасты кең мағынада ұғынатын болсақ, бұл
ұғымдардың барлығы да өзара қарыс-қатынас ұғымына төркіндес болып шығады
[26].
М.Н. Ночевниктің айтуы байынша, қарым-қатынас мәселесі адамның негізгі
қажеттіліктерінің бірі. Ол қарым-қатынас мәдениетің жоғарылату, тұлғаның
дамуында оның рөлін жоғарылату мәселелеріне көп көңіл бөледі.
М.Н. Ночевник адам бойында қарым-қатынас мәдениетін тәрбиелеу оңай
емес, олар балалық және жасөспірімдік шақта қаланып, есейген кезде
бекітілетіндігін атап көрсетті. Адамдардың басқа адамдарға деген қатынасы
оның адамгершіліктік сапаларын, сонымен бірге мәдениет деңгейін бағалаудың
негізгі критерийлері болып табылады [27]. Осылайша, мәдениеттің қандай да
бір деңгейі бар деп айтуға балады.
Сонымен, қарым-қатынас тек қана әлеуметтік қатынастардың ғана емес,
мәдени әлемінің де қалыптасу қажетті алғышарты болып табылады. Қарым-
қатынас үрдісі өз функциясы бойынша тәрбие үрдісі болып табылады [28].
Б.С. Алякринский қарым-қатынас бұл әлеуметтік саналы жан ретінде
адамның қажеттілігі [29,5б.]. Адамдар қарым-қатынасының басты құралы
сөйлеу, ол біздің санамыздың бөлінбейтін атребуты. К. Маркс осы сұрақты
атай отырып, Тіл сана сияқты ежелгі; тіл басқа адамдар үшін де, мен үшін
де практикалық шынайы сана және ол сана сияқты қажеттіліктен, басқа
адамдармен қажетті қарым-қатынастан пайда болатындығын атап көрсетті [30,
29б.].
Бұл айқындаулардың қыр-сырын анықтап отырмай-ақ, біздің көрсетейін
дегеніміз ұжым ішіндегі ресми, жаттанды, сондай-ақ қоғамдық-саяси қарым-
қатынастарда ең басты әлеуметтік негіз топтастырылған, адамдар арасындағы
субъективті жеке қарым-қатынастардың барлығы сонда пайда болып, өмір
сүреді, өзгеріп, қайта құрылып жатады. Оларда еңбекке,ұжымның міндеттеріне,
қоғамдық ұйымдардың қызметтеріне және т.б. қатынас секілді, субъектінің
өзге ұлттың адамдарына қатынасы көрініс табады.
Адамдардың еңбек ұжымының мүшелері ретіндегі өзара қарым-қатынасын
адамдардың көрші ретіндегі, бір отбасының мүшелері ретіндегі, бірін-бірі
жақсы көретін жеке адамдар ретіндегі өзара қарым-қатынасымен шатастыруға
болмайды. Адамдар арасындағы шынайы қатынас алуан түрлі әрі күрделі болып
келеді. Зерттеулерден белгілі болып отырғандай, қатынас дегеніміз – таза
психологиялық, таза адамгершілік не таза коммуникативтік феномен емес,
қайта адамдардың барынша кең түрдегі өзара іс-әрекеті. Ол түптеп келгенде
өзара ой-пікір, сезім алмасуға, бір-біріне қол ұшын беруге даяр тұруға
дейінгі бір күрделі нәрсе.
Қатынас пен қарым-қатынастың жоғары мәдениетін бойға сіңіру деген оны
гуманизм мен интернационализм қарым-қатынастарының тұрпаты мен заңдары
бойынша қалыптастыру деген сөз. Көптеген елдерде тұжырымдалып әрі
пайымдалып келе жатқан адамдар арасындағы қарым-қатынастың осы
тұжырымдамасы, былайша айтқанда адамдар арасындағы қарым-қатынас деген
атпен біріктіріліп отырған басшылық принциптерінің жүйесі отыз жылдан астам
уақыттан бері көптеген капиталистік елдердің өндірісті басқару
практикасында енгізіліп келген.
Аталған ұғымға байланысты С.И. Ожиговтың анықтамасына жүгінер
болсақ: қатынас – 1) қатысу және қатынасу; 2) әр түрлі көлем, зат,
әрекеттердің өзара байланысы; 3) өзара қатынас, қандай да бір адам
арасындағы байланыс, ол қандай да бір негіздегі қарым-қатынастан пайда
болады, 4) іскерлік қағаз, құжат деген мағынаны береді [31]. Ал Қазақтың
Ұлттық энциклапедиясында қатынас – заттар мен құбылыстардың өзара
тәуелділігін, байланысынің белгілі бір сәтін білдіретін философиялық
категория. Дүниде барлық заттар өзара қарым-қатынаста болады. Белгілі бір
мағынада тек заттар, олардың қасиеттері мен қатынастары ғана өмір сүреді.
Осы заттардың күрделі де сан алуан қатынастарынан барып дүниеде байланыс
түзіліп, өзара тәуелділік орын алады. Сондықтан байланыс, тәуелділік,
қатынас – ішінара біртектес ұғымдар. Ешбір затты қатынассыз көзге елестету
қиын, ал қатынас – сол заттардың өзара байланысы. Философия тарихында
қатынас ұғымына терең мән беріп, оны категория деңгейіне алғаш көтерген
Аристотель болды. Ол қатынас категориясын талдай келе, оны сапа мен сан
категорияларынан кейін қою қажет екендігін негіздеді. Қатынас ұғымының
категориялық мазмұнын тереңдете түскен неміс философтары Кант пен Гегель
еді. Кант қатынас пен байланысты субъектіге тәуелді етіп, олардың қайнар
көзі субъектіде деп, обьективтік мәнін жоққа шығарғанымен, қатынастың екі
жағы бар екенін, бір жағынан ол байланысты білдірсе, екінші жағынан
заттарды, құбылыстарды бір-бірінен бөліп, айырып тұратынын көрсетті [7].
Н.В. Бордовская, А.А. Раеннің ойларынша, қарым-қатынас пен іс-
әрекет категориялары арасында диалектикалық өзара байланыс бар. Қарым-
қатынастың заңдары бойынша іс-әрекеттің кейбір түрлері жасалады...
[32,157б.]. И.И.Серова да осы көзқарасты ұстанып, іс-әрекет пен қарым-
қатынас – бір-бірімен байланысты, жеке құбылыстар [24, 11б.]
Жоғарыда аталғандарды ескере отырып, ұлтаралық және этносаралық қатынас
мәдениетінің негізін анықтауға тоқталып өтейік.
Ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін анықтауда біз дамудың,
біліктің жоғарғы деңгейі ретінде мәдениетті анықтаудан бастадық.
Аталған ұғым ғылыми айналымға жақында енді. Ғылыми-философиялық,
педагогикалық, психологиялық әдебиеттерде ұлтаралық қатынас ұғымына
берілген анықтамаларды кездестіруге болады.
Ұлтаралық қатынас мәдениеті ең алғаш Т.Ю. Бурмистрова және О.А.
Дмитриев еңбектерінде қарастырылды [33]. Авторлардың ойынша, ұлтаралық
қатынас мәдениеті – қоғамдың рухани өмірінің, оның мәдениетінің бөлігі;
бұл әр түрлі ұлт өкілдерінің тікелей немесе жанама қатынасы барысында
өзара байытылған және шығармашыл дамыған идеялық-саяси, адамгершілік,
эстетикалық құндылықтардың жиынтығы [33, 69-70б.].
И.И. Серова ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін тұлғаның
саяси мәдениетінің бөлігі ретінде қарастырған. Ол тұлға, ұлт, тап,
әлеуметтік топтарға немесе қоғамға тән идеялар мен ұстанымдардың жүйесі
ретінде, адами өмірдің барлық саласында көрінеді, қоғамды нығайтады [24].
В.Суставов ойынша, ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениеті
интернационалдық сана мен мінез-құлықтың бөлігі ретінде болып, әр түрлі
ұлттар, этностар адамдары арасында жақсы қатынастарды орнату әдісі ретінде
қарастырылады [34].
Чирикова Е.И. ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениеті бұл
қоғамдық субъектілердің өзара қатынасын ұйымдастырудың ерекше әдісі...
[35], даму нәтижесі және ұлтаралық қатынастардыжетістіру құралдары деп
қарастырды [36].
Гасанов З.Т. ойынша, ұлтаралық және этносаралық қатынасты әр түрлі
ұлттық қауымдастықтарға жататын, тәжірибені, рухани құндылықтарды, ойдарды,
сезімдерді бөлісудің діни көзқарастарды ұстанатын белгілі өзара байланыстар
мен өзара қатынастар [37, 51б.].
Ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін Крыско В.Г. тұлғааралық
байланыстар мен әр түрлі этникалық қауымдастық өкілдерінің өзара
әрекеттесуі барысында жүзеге асатын әлеуметтік білім мен біліктердің,
сонымен қатар адекватты әрекеттер мен қимылдардың жиынтығы [38].
Педагогикалық зерттеулерде ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениеті
адамның іштей тәрбиеленген және сырттай көрінетін моральдық-этникалық
өзара әрекеттесу формаларының тұтастығы ретіндегі, тарихи-мәдени және
әлеуметтік әсер етумен, интернационалдық-ұлттық тәрбие үйлесімділігімен
негізделген, жеке және қоғамдық өмірдің барлық салаларында әр түрлі ұлт
өкілдерінің рухани және ұлттық құндылықтарын байытатын күрделі көп
компонентті феномен деп көрсетілді [29,8б.].
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, ұлтаралық және этносаралық
қатынас мәдениетін философиялық аспектіде біз прогрессивті ұлттық
құндылықтар мен дәстүрлерді қалыптастыру мен байытуға және әрбір адамның,
бүкіл қоғамның материалдық және рухани байлығын дамытуға жағдай жасауға
бағытталған ұлтаралық және этносаралық өзара қатынастың даму және ұйымдасу
әдістері ретінде қарастырамыз.
Айтылғандарды қорытындылый келе, ұлтаралық және этносаралық қатынас
мәдениетінің мәдениет құрылымындағы орнын анықтап алайық. Мәдениет ұғымы
адам қоғамы жасаған барлық материалдық және рухани құндылықтардан, адами іс-
әрекеттің нормалары, әдістерінен тұрады. Қатынас мәдениеті ұғымы
мәдениет ұғымының бір түрі, себебі қатынаста адамдардың қоғамдық
байланыстары анықталады.
Ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениеті әр түрлі ұлттардың,
этностардың өзара қатынасын сипаттайды, яғни ол қатынас мәдениетінің
құрамдас бөлігі ретінде қарастырыла алады.
И.И. Серованың пікірінше ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін
тәрбиелеуде адам басты өндірістік күш болып табылады, ол қандай да бір
деңгейде материалдық өнімнің дамуына әсер етеді [24,100б.].
Осылайша, ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениеті мен материалдық
мәдениет өзара әрекеттеседі, материалды өзгеретін іс-әрекет үрдісінде
адамды да, оның басқа адамдармен қатынасын да өзгертеді.
Талданған ұғымдардың графикалық өзара байланысы 1-суретте көрсетілген.
Сурет 1. Ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетінің мәдениет
құрылымындағы алатын орны
И.И. Сированың пікірінше, мәдениет келесідей қызметтерді орындайды:
танымдық-гнесологиялық; тарихи және тарихи мұрагерлік; қоршаған ортаны
қабылдау мен өзгерту; реттеушілік-аксеологиялық, құндылықтық. Осындай
қызметтер ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетіне тән, олардың
ішінде жетекші қызметтерді бөліп қарастыруға болады – бұл реттеушілік-
аксеологиялық және құндылықтық [24,104б.].
Чернышева М.А. қатынас мәдениетінің келесі қызметтерін бөледі:
ақпараттық – коммуниуктивтік; реттеушілік – коммуникативтік; аффективті –
коммуникативтік, шынайы қатынаста аталған қызметтер байланысады [39,4-5б.].
М.С.Каганның Мир общения кітабында жүйелі талдау принциптеріне
негізделген қатынас қызметтерін бөледі:
1) қатынас мақсаты субъектердің өзара әрекеттесуінен тыс болады;
2) қатынас мақсаты оған негізделген;
3) қатынастың мақсаты қарым-қатынас инициаторының құндылықтары мен
тәжірибесіне әріптесінің бейімделуінен тұрады;
4) қатынастың мақсаты қарым-қатынас әріптесінің құндылықтары мен
тәжірибесіне инициатордың бейімделуінен тұрады [23, 285б.].
Мәдениеттің аталған қызметтерінен басқа, ұлтаралық және этносаралық
қатынас мәдениетінің өзіндік қызметтерін бөлуге болады:
- трансляциялық – тарихи ескерткіштерді сақтау, ата-бабалардың
тәжірибесін қайта саналау, соның негізінде әр түрлі ұлттар мен
этностардың өзара қатынасының әлеуметтік бағдарлары мен шынайы
критерилерін жасау;
- нормативтік – әр түрлі ұлт өкілдерінің өзара қатынасындағы әлеуметтік
мінез-құлық типтерін қамтамасыз ететін нормалар мен талаптарды таңдау;
- коммуникативтік – басқа ұлт өкілдерімен контакт орнату дайындығы мен
білімін қалыптастыру, тұлғаны дамыту мен жетілдіру үшін ұлтаралық
қатынастарды толығырақ қолдану; әр түрлі мәдениет, ұлттардың өкілдері
арасындағы өзара қатынаста толеранттылықты қалыптастыруға әсер ету.
Мәдениеттің ортақ қызметтерін және ұлтаралық және этносаралық қатынас
мәдениетінің ерекше қызметтерін талдау аталған қызметтер шынайы өмірде
өзара әректтеседі деген қорытындыға келдік. Ұлтаралық және этносаралық
қатынастың жоғарғы мәдениеті қоғам біріктіруге әсер етеді.
Ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетінің құрылымының зерттелуіне
талдау жасау барысында ғалымдар әр түрлі компоненттерге бөлгендігін көруге
болады.
Ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетінің негізгі құрылымдық
компоненттері болып, Р.Г.Абдулатипованың ойынша, білім (мысалы,
пролетарлық, социалистік интернационализмнің оқыту принциптері және т.б.),
сендіру (мысалы, интернационализм идеалдарының дұрыстығы мен өміршеңдігі),
біліктер, іс-әрекет (мысалы, интернационализм идеалдарын тәжірибеде
сендіру) есепталаді [36,47б.].
И.И. Серова ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетінің құрылымына
келесілерді қосады:
1) заң арқылы жасалған, әр түрлі ұлт өкілдерінің өзара қатынастарын
реттейтін және барлық қоғам мүшелері орындауға міндетті нормативті
талаптар;
2) күнделікті қарым-қатынас үрдісінде қалыптасқан, әр түрлі ұлт, этнос
өкілдері арасындағы өзара қатынастың дәстүрлі нормалары, оларда басқа ұлтқа
деген сыйластық, достық, бауырмалдылық идеалдары көрсетілген;
3) әлеуметтік бағдарланған... ұлтаралық және этносаралық қатынас
жағдайындағы тұлғаның мінез-құлықтық сипаттамасы және сол талаптарға сәйкес
мінез-құлықтың сипаты, стилі, деңгейлері [24, 98-99б.].
Аталған көзқарастарды талдау барысында біз барлық зерттеушілер
ұлтаралық және этносаралық қатынас құрылымына білім, құндылықтар, білік пен
дағды, ұлтаралық қатынас тәжірибесін қосатынын анықтадық. Осыны ескере
отырып, ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетінде өзара байланысқан
үш компонентті бөлуге болады: интелектуалдық, құндылықтық-мотивациялық және
іс-әрекеттік.
Ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениеті құрылымында көптеген
ғалымдар интеллектуалды компонентті бөледі, ол білім, көзқарас, сенімді
сипаттайды. Білімнің негізінде сенімдер қалыптасады, олар адамның мінез-
құлқын стимулдайтын сананың идеялық-психологиялық компонентті бейнелейді.
Қалыптасқан көзқарастар мен сенімдердің әсерінен тұлғаның мотивациясы пайда
болады.
Бірақ білім тұлғалық сенімге адамның іс-әрекеті үрдісінде айналады.
Практикалық іс-әрекетте адам өз сенімдерін көрсетеді, қажетті білік пен
дағдыны қалыптастырады. Барлық ғалымдар ұлтаралық және этносаралық қатынас
мәдениеті құрылымында іс-әрекеттік сипатты атап көрсетеді. Осының барлығы
ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениеті құрылымында іс-әрекеттік
компонентті бөлуге негіз болады.
Ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетін маңызды құраушыларының
бірі құндылықтық-мотивациялық компонент. Мотивация адамның мінез-құлқын
түсіндіретін, психологиялық сипаттағы себептердің жиынтығы болғандықтан
қажеттіліктер, мотивтер, қызығушылықтарды сипаттайды.
Құндылықтар іс-әрекетте шынайылықты бағдарлаушы рөлін атқарады, адам
санасында құндылықтық бағдарлар бейнеленіп, тұлғаның психологиялық
құрылымына енеді, оның мінез-құлқы мотивациясының негізі болады.
Аталған компонент ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениетінің
құрамына кіреді, себебі ол адамның ұлтаралық және этносаралық қатынасына
қатысу мотивтерін, мақсаттарын, қызығушылықтарын, құндылықтарын сипаттайды.
Аталған компоненттер өзара байланысты, түгел жиынтықты құрайды, ішінен
біреуін де алып тастауға болмайды [40, 770б.], яғни ұлтаралық және
этносаралық қатынас мәдениетін сипаттауға қажетті және жеткілікті болып
табылады.
Сонымен бірге, ұлтаралық және этносаралық қатынас мәдениеті ұғымына
келесідей құрамдас бөліктерді қосуға болады:
– басты құндылықтық сипаттамаларды білу (интернационализм, патриотизм,
халықтар достығы, азаматтық, толеранттылық және т.б.); ұлтаралық және
этносаралық қатынаста өзара түсіністіктің мүмкіндіктері туралы білім;
ана тілін, мекендеп отырғын елдің тілін, басқа ұлттардың, этностардың
тілін білу; халықаралық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz