Қазақстандағы кітап және баспа ісі тарихы бойынша бұрынғы мәліметтер
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЖУРНАЛИСТИКА ФАКУЛЬТЕТІ
БАСПА ІСІ ЖӘНЕ РЕДАКЦИЯЛАУ КАФЕДРАСЫ
Бітіру жұмысы
Арыс баспасынан Тұлға – Личность сериясымен шыққан кітаптар
Орындаған: Ләзиза ЖАҚЫПОВА,
050422 – Баспа ісі мамандығының 4 курс студенті.
Ғылыми жетекшісі: Абдул-Хамид МАРХАБАЕВ,
Филология ғылымдарының докторы, профессор
Алматы, 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 тарау. Елімізде баспа ісінің және кітаптану ғылымының қалыптасу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2 тарау. Дина күйші кітабының ғылыми-танымдық ерекшеліктері ... .16
3 тарау. Махамбет батыр жинағы – тарихи деректер топтамасы ... ... .24
4 тарау. Құрманғазы кітабының библиографиялық құндылығы ... ... ..40
5 тарау. Ағартушы Халел жинағы көрсеткішімен
бағалы ... ... ... ... ... .48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
Пайдаланылған әдебиеттер мен деректер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 54
Кіріспе
Бітіру жұмысы тақырыбының өзектілігі. Біздің бітіру жұмысымыздың
тақырыбы Арыс баспасынан Тұлға – Личность сериясымен шыққан кітаптар
деп аталады. Таңдап алған тақырыбымыз өте маңызды деп ойлаймыз. Өйткені
еліміздегі баспа ісіне қатысты ғылыми жұмыстар әлі жан-жақты, толық
жүргізіле қойған жоқ. Қазақстанның кітаптану саласын зерттеу ісі де
қалыптасып, жоғары дәрежеде дамып отыр деп айту да ерте. Сондықтан да баспа
ісі және кітаптану ғылымының өркендеуіне азғантай болса да, өз үлесімізді
қосу мақсатында осы тақырыпты таңдап алдық.
Қазіргі кезде елімізде 300-ден астам баспа ұйымдары және 800-ден астам
баспахана ашылып, жұмыс істейтіні жөнінде мәліметтер бар [1].
Міне, Қазақстандағы осынау мол баспаларда белгілі бір бағыттарда және
арнайы атаулармен сериялы кітаптар шығару үрдісі бұрыннан қалыптасқан.
Сонау ұзақ жылдар бойы жұмыс істеп келе жатқан Қазақстан баспасында
Ғибратты ғұмыр сериясымен: Нұрғиса Тілендиев, Дмитрий Снегин, Герольд
Бельгер, Зия Сәмәди, Павел Атрушкевич, Мұхтар Әлиев, Нина Қайыпова, Шапық
Шөкин, Ебіней Бөкетов, Нәзір Төреқұловқа арналған кітаптар жарық көрген.
Қазақстанның бұрынғы көркем әдебиет баспасы, 1964 жылдан Жазушы деп
атала бастаған баспа Халық ауыз әдебиеті сериясымен көптеген кітаптар
шығарды. Сонымен бірге кеңестік дәуірде шығаруға тыйым салынған Алаш
зиялыларына арналған арнайы серия бойынша Кенесары, Нысанбай жырау, І.
Жансүгіров, С. Сейфуллин, Б. Майлин және т.б. классиктерімізге арналған
кітаптар да осы баспа арқылы жарық көрген.
Өлке баспасында саяси қуғын-сүргінге ұшырап, көп уақыт оқырмандарынан
қол үзіп қалған қазақ әдебиетінің арыстары – Алаш көсемдері Ә.
Бөкейхановтың, Х. Досмұхамедұлының, К. Кемеңгерұлының шығармалары Алаш
мұрасы сериясымен басылған.
Кезінде жастарға арналған кітаптар шығаруға мамандандырылған Жалын
баспасынан бөлініп, шығып, сәбилерге әріп үйретіп, оларды түрлі-түсті
қызықты кітапшалармен қамтамасыз етуді мақсат еткен Балауса баспасында
Ойлан, тап!, Өзің боя!, Менің сүйікті кітабым, Менің алғашқы
кітабым сериялары шығарылып келеді. Бұл сериялар бойынша негізінен
кішкентай балалардың оқуына қолайлы, шағын көлемдегі, суреттері мол,
жұмбақтар, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар, суретті әліппелер, жазушылардың
қысқа әңгімелері, өлең-жырлары жинақталған кітаптар бөбектер назарына
ұсынылып келеді.
Санат баспасы шығарған кітаптардың ішінде Қазақстан тарихы:
зерттеулер, құжаттар сериясымен шығарылған еңбектер ерекше орын алады.
Қайнар баспасынан Қазақтың көрікті жерлері сериясымен қазақ және
орыс тілдерінде Сарыарқа, Есіл жағалауы, Іле Алатауы атты кітаптар
шығарылды.
Раритет баспасынан қазақ тілінде Алтын қор, орыс тілінде
Раритетная коллекция сериялары бойынша кітаптар шығарылады. Раритетная
коллекция сериясы қазақстандық жазушылар шығармаларын оқырмандар назарына
ұсынады. Ал, Жоғары оқу орындарына арналған оқулықтар сериясының
кітаптары Республикалық және Халықаралық кітап жәрмеңкелеріне қатысқан.
Елорда баспасынан Қазақ прозасының Алтын қоры, Қазақ поэзиясының
Алтын қоры сериясымен қазақтың майталман сөз зергерлерінің шығармалары
мен өлеңдері жарық көріп келеді. Осы баспадан Ғибраты мол ғұмыр
сериясымен Хайдолла Тілемісов, Әбдімәлік Нысанбаев, Бәйкен Әшімов,
Мақтай Сағдиев, Хадиша Бөкеева атты кітаптар жарық көрген. Ал, шетелден
елімізге қайта оралған ақын-жазушылардың шығармалары Атамекен сериясымен
басылған.
Міне, осындай сериялы кітаптар шығару дәстүрін Арыс баспасы да
жалғастырып келеді.
Бүгінде кітап ісімен шұғылданатын танымал мекемелердің қатарынан өз
орнын тауып отырған Арыс баспасының құрылуы – еліміздің рухани және
мәдени өмірімен тығыз байланысты.
Біз таңдап алған тақырыпты зерттеудің тағы бір өзектілігі – кітаптану
және баспа ісі саласын дамытудың жас ұрпақтың бойында отансүйгіштік
қасиеттерді қалыптастырудағы, оларды еліміздің мүддесі үшін еңбек ететін
азаматтар етіп тәрбиелеудегі маңызы орасан зор. Өйткені адам баласының
санасын әртүрлі сипаттағы толассыз ақпараттар жаулап алған бүгінгі заманда
кітаптың мәні мен маңызы арта түспесе, кеміп отырған жоқ.
Бірақ мәселе – кітаптардың өтпеуінде емес, олардың оқырман қауымға
жетпеуінде екенін ұмытпауға тиіспіз. Бұл жөнінде Арыс баспасының негізгі
құрылтайшысы, белгілі ғалым Ғарифолла Әнес былай дейді: Басты проблема –
біз оқырман жоғалтып алып отырмыз. Адамдардың кітапқа деген қызығушылығы,
құрметі жыл санап кеміп барады. Соған сай қазіргі таңдағы қазақтың ең үлкен
қасіреті – білім дәрежесінің төмендеп бара жатқаны. Мен өзім университетте
дәріс беремін, сонда байқағаным, әр бес жыл сайын студенттердің білім
деңгейі түсіп келеді. Мұның түптамырына үңілсем, мәселе мынада екен: 90-
жылдары экономикалық қиын кезең туғанда мектепті кітап оқымай бітірген бала
университетті аяқтап, қайтадан мектепке сабақ беріп, олардан оқыған бала
университет табалдырығын аттап үлгерді. Көрдіңіз бе, бір кездері баланы
назардан тыс қалдырып едік, салдары қандай болып қайтып жатыр? Егер де біз
оқырман мәселесін шешпейтін болсақ, ешқашан қазақ кітабының мәселесі
шешілмейді [2].
Тақырыпты жан-жақты талдауға кіріспес бұрын Арыс баспасы туралы айта
кетуді жөн көрдік.
Арыс баспасының іргесі 2001 жылдың 10 желтоқсанында қаланған. Дәл сол
күні ол Алматы қалалық Әділет басқармасында заңды тұлға, яғни
жауапкершілігі шектеулі серіктестік ретінде тіркеліп, қазіргі уақытқа дейін
тоқтаусыз жұмыс істеп келеді.
Баспа алғашында 1992 жылы Алматыда қуғын-сүргінге ұшыраған Қазақ
зиялыларының мұрасын зерттейтін Арыс қоры болып құрылып, 1994 жылдан
бастап өз жанынан кітаптар шығара бастайды. Бірнеше рет әлеуметтік маңызды
әдебиеттерді шығаруға мемлекеттік тапсырыс алып, 300-ден астам кітап
шығарғаннан соң, жауапкершілігі шектеулі серіктестік болып қайта тіркеледі.
Баспаның негізгі бағыттары: Алаш қайраткерлерінің еңбектері мен олар
туралы кітаптар, түрлі энциклопедиялық басылымдар мен анықтамалықтар; тіл
саясатына қолдау көрсету; тілші-лингвистердің еңбектерін жарыққа шығару
болып табылады.
Арыс баспасында әр кездерде М. Ізімов, М. Тәжі-Мұрат, Ә. Ақпамбетов,
З. Әйтімов, А. Кеңшілікұлы, Г. Тайжанова, Л. Қапашев, Ғ. Құныпияұлы, Қ.
Ахметов, Е. Тілеген, С. Қалов және т.б. редактор болып қызмет істеді.
Арыс баспасының құрылып, қалыптасу және даму жолы еліміздің рухани
және мәдени өмірімен тығыз байланысты. Баспа оқырманға қажетті кітаптарды
шығару, оларды дер кезінде тарату сияқты жұмыстарды қалай атқарып жүр,
баспаның кітаптану саласындағы жалпы жағдайы мен орны қандай деген
сауалдарға келсек, оның жауабын Ғ. Әнестің төмендегі пікірінен де таба
алатын сияқтымыз:
Осыдан 20 жыл бұрын Алаш арыстарының еңбектерін шығару мақсатында
ашылған Арыс қорының баспасында бүгінде 10-нан аса серияда кітаптар
шығарылады. Алайда, Үкіметтен соның екі-ақ сериясын шығаруға қаржы бөлінсе
керек. Қалған 10 серия баспаның өз қаражатына шығады. Егер осы кітаптар
түгел өтіп, қаржы айналымы бір ізге түскенде, баспа сол қаржыға 20 серия
кітап шығара алады екен. Алайда, бар мәселе тағы да тиражға, оқырманға
келіп тіреледі. 1000, 2000, тіпті 3000 тираждың өзі баспаға бір тиын пайда
әкелмейтін секілді. Ол тек қана шығын екен. Өйткені бізде кітап өндірісі
жолға қойылмаған. Ал кітап өндірісі қалыптасу үшін кеңестік кезеңдегідей
кітаптар жүз мыңдаған таралыммен басылуға тиіс. Оған оқырман жоқ. Бірақ бұл
– осы саладағы сан проблеманың тек бірі ғана. Келесі айтар уәжіміз,
кітаптың ең басты жауы – теледидар. Неге десеңіз, теледидардан күндіз-түні
ағылып жатқан кино не болмаса түрлі бейнеклиптер оқырман қалдырмай,
барлығын көрерменге айналдырып бара жатыр. Одан қалса интернет те – уақытты
білдірмей жымқыратын ұры [3].
Осындай күрделі жағдайға қарамастан, Арыс баспасының ХХ ғасыр
тұлғалары – Личности ХХ века сериясы бойынша көптеген Алаш зиялыларының
мұралары, елге белгісіз болып келген ақтаңдақ мәліметтер ортамызға
оралды. Жаңа энциклопедия – Новая энциклопедия сериясы бойынша Батыс
Қазақстан облысы, Жетісу, Северо-Казахстанская область, Отырар
аймақтық энциклопедиялары және тағы басқа энциклопедиялар жарық көрді.
Қазына сериясы бойынша Қырымның қырық батыры, 50 томдық Атырау ақын-
жазушылары кітапханасы, араб қарпімен ондаған ескерткіш кітаптар дүниеге
келді. Сыр сүлейлері сериясы бойынша да кітаптар шығарылу үстінде. ХХ
ғасыр тілшілері – Лингвисты ХХ века және Тіл – құрал серияларының
мақсаты – қазақ тіл білімі ғылымының тұтас антологиясын жасау.
Арыс баспасының жоғарыда аталған сериялар бойынша шығарылған
кітаптарынан аталған баспаның Тұлға – Личность сериясы арқылы жарық
көрген жинақтардың негізгі ерекшелігі – Махамбет, Құрманғазы, Дина, Халел
Досмұхамедұлы сияқты жеке тұлғалардың өмірі мен шығармашылығы, ол
кісілердің көзін көрген азаматтардың естеліктері, ол кісілер туралы жарық
көрген түрлі еңбектер, мақалалар, очерктер, библиографиялық деректер
жүйеленіп, жинақталған. Бұл кітаптардың энциклопедиялық сипаты басым,
кезінде мерзімді баспасөз беттерінде жарық көрген, белгілі бір кітаптарда,
жинақтарда басылған нақты еңбектер тақырыптық, мазмұндық жағынан
топтастырылып, оқырманға ыңғайлы сипатта ұсынылған.
Арыс баспасы саны ғасырлық тарих көшінде аты аңызға айналып, даңқы
бүгінге жеткен халқымыздың ардақты ұл-қыздарын ұлықтау мақсатында Тұлға –
Личность атты жобаны 2004 жылдан бастап қолға ала бастаған. Осы сериядағы
кітаптар Атырау облыстық әкімдігінің қолдауымен, Ақтөбе қаласындағы А-
Полиграфия баспасымен бірлесе отырып, Алматы қаласында жарық көрген.
Яғни дүниені ұшқыр ақпараттар легі билеген қазіргі заманда Арыс
баспасы шығарған Тұлға – Личность сериясымен жарық көрген кітаптардың да
өзіндік орны бар екенін жоққа шығара алмаймыз. Өйткені бұл кітаптар
халқымыздың өткен тарихын танып-білуге, еліміздің көрнекті тұлғаларының
бұған дейін беймәлім болып келген өмір қалтарыстарына назар аударуға, жалпы
алғанда, жас ұрпақтың тарихи, мәдени, тарихи санасын қалыптастыруға қызмет
етеді. Оған қоса, аталған серия бойынша шығарылған кітаптарды зерттеу
арқылы кітаптану және баспа ісі саласын ғылым ретінде дамытуға белгілі бір
дәрежеде өз үлесімізді қосамыз.
Бітіру жұмысының зерттеу нысаны. Арыс баспасының Тұлға – Личность
сериясымен жарыққа шығарылған кітаптардың бағыттары мен тақырыптық
салаларын сарапқа салу, аталған сериялы кітаптардың еліміздегі баспа ісінің
дамуына үлесін саралау, сериялы кітаптардың дайындалу және олардың жарық
көру үрдісін зерделеп, оның баспагерлік қызметтегі орнын жүйелі түрде
көрсету біздің бітіру жұмысымыздың зерттеу нысаны болып табылады.
Бітіру жұмысының зерттеу пәні. Арыс баспасы шығарған Тұлға –
Личность сериясы бойынша басылған кітаптардың мазмұндық және көркемдік
ерекшеліктерін баспа ісі тұрғысынан жан-жақты зерттеп, оған шынайы баға
беру.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысымыздың басты
мақсаты Арыс баспасы Тұлға – Личность сериясымен шығарған кітаптар
басылымының мазмұндық және көркемдік ерекшеліктерін баспа ісі тұрғысынан
зерттей отырып, оның отандық баспагерлік қызметіндегі алатын орнын
айқындау. Осы мақсатқа орай алға мына міндеттер қойылды:
- Арыс баспасы Тұлға – Личность сериясымен шығарған кітаптар
басылымының ерекшеліктеріне сипаттама жасау;
- Еліміздің баспа ісі саласындағы мемлекеттік саясатын талдау;
- Қазақстанда баспа ісінің ұйымдастырылуын көрсетіп, оның міндеттерін
айқындау;
- Арыс баспасының кітап өнімдерінің негізгі бағыттарын көрсету;
- Арыс баспасының ғылыми және ғылыми-көпшілік кітаптар мен
басылымдарына анықтама беру.
Зерттеу жұмысының әдістемелік базасына баспа ісі және кітаптану
ғылымының негізін қалаған Ә. Жиреншин [4], Ү. Субханбердина [5], Ш.
Елеукенов [6] және тағы басқа ғалымдардың еңбектері мен ғылыми тұжырымдары
негіз етіп алынды.
Зерттеудің мазмұндық және деректік негізі. Арыс баспасынан 2004 жылы
басылып шыққан Дина күйші, Махамбет батыр, Құрманғазы және Ағартушы
Халел кітаптарына талдау жасалды.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы. Бітіру жұмысы ретінде алғаш рет
ғылыми тұрғыда Арыс баспасынан Тұлға – Личность сериясымен жарық көрген
кітап басылымдары қазіргі замана талабына сай талданып отыр. Алынған ғылыми
жаңалықтарды былай көрсетуге болады:
– Арыс баспасының қызметі кітаптану және баспа ісі тұрғысынан
зерттелді;
– Қазақстандағы кітап және баспа ісі тарихы бойынша бұрынғы мәліметтер
Арыс баспасының кітап өнімдері арқылы толықтырылды;
– Арыс баспасынан Тұлға – Личность сериясымен еңбектері жарық
көрген қазақ зиялыларының ғылыми мұраларын игеру ғылыми кітаптардың тарихын
зерттеудің негізі екені дәлелденді;
– Нақты деректер негізінде ғылыми кітаптар басылымы қазіргі уақыт
талабы тұрғысынан объективті түрде талданды.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, бес тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 тарау. Елімізде баспа ісінің және кітаптану ғылымының қалыптасу
жолдары
Негізгі тақырыбымыз кітаптану ғылымы саласымен тығыз байланысты
болғандықтан, елімізде баспа ісі мен баспаханалардың дамуы туралы қысқаша
шолу жасап өткенді жөн көрдік. Көрнекті ғалым Шериаздан Елеукеновтің
тұжырымы бойынша: Кітаптану дегеніміз кітап және кітап ісі туралы кешенді
ғылым... Кітаптану ғылымының кешенді ғылым аталу себебі оның зерттелу
объектісі – кітап өндірісінің тұтас, күрделі жүйеден тұратындығына
байланысты [7].
Расында да, автордың қаламынан туған қолжазба бірден кітапқа айнала
салмайды. Ол алдымен баспа редакцияларында қызмет істейтін баспагер-
редакторлардың түзетуінен өткен соң ғана одан әрі өндіріске жіберіледі,
яғни баспаханада теріледі, басылады, бүктеледі, түптеледі. Содан кейін
кітап дайын болған соң, дүкендердегі сауда жүйесіне, кітапханаларға
жіберіледі, одан әрі библиографиялық өңдеуден өткізіледі. Осындай
өндірістік жұмыстар атқарылғаннан кейін бұрынғы қолжазба дайын кітапқа
айналып, оқырмандардың қолына түседі. Аталған жұмыстар жүйесін бір ауыз
сөзбен баспа ісі немесе кітап ісі деп атаймыз.
Міне, осы баспа ісінің Қазақстанда пайда болып, қалыптасуы ұзақ және
күрделі жолдардан өтті.
Біздің елдегі баспа ісінің дамуы 1920 жылдан басталады, сол жылы
Қазақстанның бірінші астанасы – Орынборда мемлекеттік баспа ісі –
Киргосиздат туралы ереже қабылданды, кейіннен ол Казгосиздат болып
өзгертілді.
1925 жылға дейін еліміздің әкімшілік орталығы Орынборда
орналасқандықтан Қазақстанның полиграфиялық базасы сонда болды. Сонымен
бірге Ташкент, Мәскеу, Қазан қалаларында да Қазақ КСР өкіметінің
тапсырысымен қазақ тіліндегі кітаптар басылып тұрды.
ХХ ғасырдың 20-40 жылдарында Қазақстандағы ғылыми кітаптардың тарихы
кеңестік жүйеде мәдени революция шеңберінде сипатталды. Шын мәнісіне
келгенде қазақ қолжазбалары мен баспалар туралы өткен ғасырдың 50 жылдарына
дейін арнайы зерттеу еңбектер болған жоқ. Тек қазақ кітаптарының жиынтық
каталогтарында, библиографиялық көрсеткіштер мен тізімдерде, кейбір
мақалаларда олардың аттары көрсетіліп жүрді.
Қазан қаласында шығыс халықтарының көптеген кітаптары шыққаны белгілі.
Осы мәселеге алғаш қалам тербеген ресейлік ғалымдар болды. Н.П. Лихачев өз
еңбегінде Қазан қаласындағы кітап баспа ісінің тарихына тоқталса [8], Н.Ф.
Катанов Шығыс библиографиясын жүйелеуге тырысқан болатын [9].
М.Е. Салтыков-Щедрин атындағы Мемлекеттік көпшілік кітапханасы
жанындағы ғылыми-зерттеу институты 1927, 1929, 1932 жылдары үш жинақ
шығарады. Жинақта кітап тарихы, кітап ісі теориясы, полиграфия, кітапты
безендіру, библиографияның теориясы мен тәжірибесін дамытудағы институттың
сіңірген еңбегі көрсетілген.
Ресейде кітап туралы журналдар тұрақты шығып тұрды. Мысалы, Мәскеу
қаласында А.С. Бубнов, Ф.В. Константиновтың редакторлығымен Правда
баспасынан 1932-1940 жылдары ай сайын сын-библиографиялық Книга и
пролетарская революция деген журнал шығарылып, онда жаңадан шыққан көркем
әдебиет шығармалары, философия тарихы, марксизм-ленинзм, саяси экономия
туралы кітаптарға библиографиялық сипаттамалар жарияланып тұрды. Ал П.М.
Керженцевтың жауапты редакторлығымен Кітап және революция деген журнал
1920-1923 жылдары Петроградта, кейіннен Мәскеуде шықты, мұнда әдеби, білім-
ғылымның барлық саласы бойынша мақалалар басылды.
20-30 жж. мәдени революция нәтижесінде кеңестік қоғамда баспа рөлінің
өсуіне байланысты ғылымның жетістігі кітаптың әлеуметтік орнын, оның
идеологиялық қызметін көрсетті. Кітапқа деген бұл тәсілді академик А.С.
Орлов, П.Н. Берков, И.В. Новосадский қолданды, алайда олар сол кезде етек
алған тұрпайы әлеуметтанымдық рухында жазды.
Қазақстан шығыстану ғылымында Нығмет Сәбитов қазақ тілінің тарихи
лексикасын, деректеме мен библиография саласында айтарлықтай еңбек сіңірді.
Автор 1940 жылы Шығыс кітаптары туралы мақаласын Казахстанская правда
газетінде жариялады. Ол 1941 жылы 1917-1939 жж. шыққан кітаптардың
библиографиялық көрсеткіштерін жасауға қатысады және А.С. Пушкин атындағы
Мемлекеттік көпшілік, қазіргі Ұлттық кітапхадағы сирек кітаптардың қорлары
туралы мақала жазады.
Н. Сәбитов бірінші абайтанушы-библиографтар қатарына кіреді. Ол алғаш
рет 1889-1945 жылдары Абайдың 100 жылдық мерейтойына арналған Абай
шығармаларының библиографиялық көрсеткішін жасады. 1917 жылға дейінгі
Қазақстан тарихы бойынша материалдар мен шығыс деректері бойынша көрсеткен
еңбегі әлі күнге дейін өзекті деп есептейміз [10]. Н. Сәбитовтың Қазақ
әдебиеті (1862-1917) библиографиялық көрсеткішінің бірінші басылымында
кітап аттары орыс графикасына негізделген қазақ әрпімен қатар сол кездегі
араб әрпімен қоса берілген. Сонымен бірге Н. Сәбитов қазақ ағартушылары Ш.
Уәлиханов және Ы. Алтынсариннің өмірі мен қызметі, еңбектері бойынша
библиографиялық көрсеткіш құрастырған.
Қазақстан КП Орталық Комитеттің партиялық баспасы туралы
библиографиялық көрсеткіштер 30-шы жж. шығады. Кеңес үкіметі тұсында
мәдениет жөніндегі әдебиеттердің бәрі коммунистік идеологияны, Ленин,
Сталин идеяларын дәріптегені белгілі. Ол еңбектерді біз тарихнамадан алып
тастай алмаймыз, сондықтан біз қазақ баспа ісінің дамуына қатысты тұстарын
сұрыптап, оларға шолу жасағанды жөн көрдік.
ХХ ғасырдың 50-70 жылдары кеңестік ұлттық баспасөздің қалыптасуы туралы
біраз еңбектер жарық көрді. Мысалы, Қазмембаспадан шыққан жинақта
Қазақстандағы мәдени өмірдің бір қыры ретінде ұлттық баспасөз және
баспасөздік емес басылымдарды сипаттаған мақалаларда қазақ халқының
мәдениеттің түрлі саласында, оның ішінде Кеңес өкіметі тұсында баспа ісінде
де қандай жетістікке жеткені туралы мазмұндалған [11]. Кеңестік баспа
ісінің алғашқы қадамдары мен полиграфияның дамуы туралы И.С. Смирнов
еңбегінде мазмұндалса, А.И. Назаровтың кітабында кеңестік баспа ұйымдары
шығарған еңбектердің таралуына сипаттама берілген.
1917 жылғы Қазан төңкерісінің 40 жылдығына арналған Р.Б. Сүлейменов пен
Х.И. Бисенов еңбектерінде кеңестік мәдениет құрылысы сипатталған. Мәдени
өзгерістердің Қазақстанда қалай жүзеге асқаны туралы Р.Б. Сүлейменов жан-
жақты зерттеген. Кеңестік тарихнамада Р.Б. Сүлейменов Қазақстан
мәдениетінің тарихын зерттеу мектебін қалыптастырып, шығыстану мәселесін
республикада жолға қоюдың негізін қалады. К. Кереева-Канафиева орыс-қазақ
әдеби байланыстарының тарихын революцияға дейінгі орыс баспасөзі бойынша
сипаттаған [12].
Советтік Қазақстан кітаптары (1917-1945) атты екі томдық
библиографиялық көрсеткіштің әр томы қазақ және орыс тілінде құрастырылған
екі бөлімнен тұрады. Библиографиялық көрсеткіштің бірінші томына саяси-
қоғамдық, көркем әдебиет және балалар әдебиеттері, тіл білімі, өнер, баспа,
кітапхана, библиография жұмыстары туралы кітаптар тіркелген [13]. Мәдениет,
оқу-ағарту, ғылым мәселесі орыс тілінде бірінші томға, қазақ тілінде екінші
томға енгізілген [14].
Қазақстанда мәдениет мәселесімен айналысқан ғалымның бірі А. Қанапин өз
еңбектерінде баспа ісі, полиграфия, кітап саудасы жөніндегі мәселені де
қарастырған. Қазақстандағы ұлттық баспа ісі туралы Ш. Үржанов, А.К.
Бектемісов жазса, ХХ ғасырдың 60 жылдарында жарық көрген орыс кітап баспа
ісінің 400 жылдық тарихына арналған еңбекте кітап баспа ісінің қағидалары
мен ұлттық баспа ісі туралы материалдар да бар.
Ә. Жиреншиннің кітаптары екі тілде де жарық көрген. Ол қазақтың баспа
кітаптарының тарихын баяндайды, 1800 жылдан 1917 жылға дейінгі Ресей мен
Қазақстан көлеміндегі тасқа басылған қазақ кітаптарының қашан, қай жерде
басылғаны, оларды шығарушылар кімдер екендігі, жазба мұраны жинаушылар мен
авторлар жайында мәлімет береді [9]. Рухани мәдениетіміздің тарихына
арналған көлемді кітабы орыс тілінде де жарық көрді. М.К. Мамажанов, М.П.
Коротовский еңбегінде республикадағы кітап баспа ісінің дамуына, қазақ
әдебиетінің маркстік-лениндік идеяны таратудағы қызметіне, баспа
өнімдерінің насихат жүргізудегі рөліне назар аударған.
Қазақ кітаптары туралы библиографиялық көрсеткіштердің маңызы зор,
өйткені библиография – білім кілті. Бұл тақырыпқа 80-жылдары жазған
ғалымдар шоғыры С. Есова, Ү. Субханбердина, Д.С. Сейфуллина 1807-1917
жылдары шыққан қазақ кітаптарының көрсеткіштерін құрастырған [15]. Бұл
көрсеткішке алғы сөз жазған Ү. Субханбердина әр кітапқа сипаттама жасап,
анықтама берген.
Ә. Бектемісовтың кітабында Қазақстанда кітап баспаларының өткен жолы
мен өркендеуі, қаз тұрып қадам басуы, оқулық әдебиеттері, қазақ
баспагерлері туралы әр жылдарда жазылған естеліктері бар [16].
А.Г. Каримуллиннің еңбегінде 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейінгі
кітап баспа ісінің қалыптасуын сипатталып, оның кейбір жеке қайраткерлеріне
тоқталған [17]. Бұл еңбектің құндылығы Мәскеуде шыққан татар кітаптарына
анықтама жасалған. Бұдан татар және қазақ баспа істері осылайша тығыз
байланыста болғанын байқаймыз.
И. Баренбаумның еңбегінде кітап тарихына сипаттама жасалған. Кітапта
мемлекеттік баспалардың, жалпы Кеңес дәуіріндегі баспаның тарихы ғылыми
түрде жазылған. Автор кітап тарихына байланысты ғылыми методологияны ұтымды
пайдаланған. Осы бағытта жазылған еңбекке К.И. Абрамовтың зерттеуін
жатқызуға болады.
А.К. Бочаговтың еңбегінде Қазақстандағы кітап баспа ісінің алғашқы
бастауындағы атқарылған жұмыстары баяндалған.
Кеңестік кітап баспа ісінің мәселелері, кітап тарихы туралы пікірталас
материалдарын жариялаған Бүкілодақтық Кітап палатасының Кітаптар.
Зерттеулер мен Материалдар, бұрынғы Қазақ ССР А.С. Пушкин атындағы
Мемлекеттік кітапханасының, қазіргі Ұлттық кітапхананың Вопросы истории и
книговедения, Кітапханатану, библиография, кітаптану атты жинақтарының
маңызы зор.
Өткен ғасырдың 90 жылдарынан еліміз өз тәуелсіздігінің тізгінін қолға
алып, тарихи тұрғыдан тани бастағанда тарихтың ақтаңдақ беттерін жаңа
көзқараспен саралап, бұрын тиым салынған деректерімізді зерттеуге мүмкіндік
алдық.
Ұлттық баспа ісінің бастауында оның қалыптасуына зор еңбек сіңірген
Алаш зиялыларылары, атап айтқанда, Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, Ж.
Аймауытов, Х. Досмұхамедов, М. Тынышбаев, С. Сейфуллин, М. Дулатов
еңбектерінің маңызы зор.
Сондай-ақ, М. Құлмұхамедтің Жақып Ақбаев туралы еңбегі сол кездегі
баспадан шыққан материалдарды алуға септігін тигізеді.
Қазақ ССР Мемлекеттік кітапханасы басшылығы 1931 жылы Қазақстантану
атты жабық, ерекше (нөлдік) қорында Алаш Орда белсенділерінің
кәмпескеленген кітаптарының қорын ұйымдастырған. ҚР Ұлттық кітапханасының
Қазақстантану кітап қорларының қалыптасуы жөніндегі Р. Бердіғалиева
еңбегінің де маңызы зор.
ХIХ екінші жартысы мен XX басындағы Қазақстанда кітапхана ісі туралы
В.З. Галиевтің еңбегі жарық көрді [18]. С. Рахимжанованың Қазақстан
кітаптарының тарихына арналған оқу құралында 1945-1960 жылдары кітап баспа
ісіне сипаттама берілген [19]. Қазақстан баспа ісінің көрнекті қайраткері,
белгілі журналист, білікті аудармашы М. Мамажанов кітап тарихы туралы
зерттеулер мен танымдық маңызы бар еңбектер жазды. Автор өз еңбегінде
республикалық кітап мұражай қорындағы құжаттар мен жәдігерлерге сүйене
отырып, кітап тарихын жаңа көзқарас тұрғысынан зерделеген.
Кезінде қазақ баспасөзі тарихының очеркін Қ. Бекхожин жазса, 90-жж.
әлем баспасөзі тарихын қосып, қазақ баспасөзіне сипаттама жасаған еңбектер
де шықты. Сонымен қатар қазақ баспасөзіндегі материалдарды тарихи дерек
ретінде зерттеген Қ. Атабаевтың еңбегі де ғылымға қосылған үлкен үлес деп
санаймыз. ХІХ-ХХ ғ. басындағы қазақ кітап баспа ісінің тарихын фольклор,
көркем әдебиет және цензура тақырыбында сипаттама жасаған Ж. Шалғымбаеваның
зерттеуі ұтымды еңбек болып саналады.
ХХІ ғ. басында да баспа ісі мен баспагерлер туралы әдебиеттер шыға
бастады. Мысалы, Ү.Х. Субханбердина революцияға дейінгі қазақ баспасөзі
бетіндегі жарияланған материалдарды қазақ халқының атамұраларын, арыстар
қалдырған аманаттарды жинақтаумен айналысты. Ол әр материалдарды терең
зерттеп, ғылымдағы маңызын түсіне білді. Оның барлық еңбегінде Қазақстанның
төңкеріске дейінгі бейнесін көрсететін қазақ мерзімді баспасөзі туралы
теңдесі жоқ бағалы мәліметтер берілген.
Қазақстанда кітап баспа ісі үлгісінде мәдени құрылыс тарихынан оқу
құралын жазған Д.А. Атабаев, Ә.Ғ. Есенғалиеваның еңбегі де кітап баспа ісі
үлгісіндегі әдебиеттер қатарын толықтырады.
Қазақстанның ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы баспа ісінің тарихы
бойынша қорғалған диссертациялар қатарына Қ.Ә. Ахметов., А.Т. Қапаева, С.Р.
Рахимжанова, Д.А. Атабаев, Е.Д. Қасымов, А.Т. Селкебаева және т.б. ғылыми
зерттеулерін жатқызуға болады.
Сонымен бірге зерттеуші Алшайым Шортанованың Қазақстандағы ғылыми
кітаптар басылымының тарихы (ХХ ғ. 20-40 жж.) атты тарих ғылымдарының
кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясының
авторефератында (Алматы, 2009) елімізде баспа ісінің қалыптасып, дамуына
қатысты көптеген тарихи деректер келтірілген.
Бітіру жұмысын жазу барысында байқағанымыз – Қазақстанда кітаптану және
баспа ісін зерттеу ғылыми тұрғыдан әлі толық қалыптасып бола қойған жоқ.
Яғни баспа жұмысы, кітап шығару, баспаханалар қызметі тәжірибе жүзінде
жақсы дамығанына, материалдық-техникалық жағынан озық құрал-жабдықтармен
жан-жақты қамтамасыз етілгеніне қарамастан, бұл саланы ғылыми тұрғыдан
сараптау, зерттеу жұмысы осы күнге дейін кенжелеп қалып келеді. Оның себебі
Баспа ісі мамандығы бойынша жыл сайын жоғары оқу орындарында мемлекеттік
тапсырыс арқылы мамандар даярлауға, магистратура және докторантураға
бөлінетін орынның өте аз екендігінде болса керек.
Ал көрші Ресейде баспа ісі және кітаптану ғылымдары бойынша жыл сайын
дерлік көптеген зерттеу жұмыстары жарық көріп жататынына көз жеткіздік.
Мысалы, кейінгі жылдары жүргізілген осындай ғылыми еңбек ретінде зерттеуші
Г.Г. Габдельганееваның диссертациясын [20] айтуға болады.
Ал біздің елімізде кітаптану және баспа ісі ғылымының негізін қалаушы
ретінде ғалымдар Ә. Жиреншин [21], Ү. Субханбердина [22], Ш. Елеукенов [23]
сияқты көрнекті ғалымдарды айта аламыз.
Филология ғылымдарының докторы, профессор Шериаздан Елеукенов көп
жылдар бойы баспа жүйесінде қызмет істеді. Ізденімпаз мінезінің арқасында
ол барша саланы жоғарыда біз атап өткен үлкен биіктерге көтеріп қана
қоймай, сол саланың шын мәніндегі білікті басшысы – маман басшысына
айналды. Сол мінезінің арқасында қазақ топырағында бұрын болмаған жаңа
мамандықты меңгеріп, оның ғылыми негізін қалады. Ол ғылымның аты –
кітаптану.
Белгілі ғалымның Кітаптану негіздері атты кітабы баспа ісі және
кітаптану саласында қазақ тілінде алғаш жарық көрген оқу құралы болып
табылады. Осы аттас пән өзіміздің қарашаңырағымыз – Әл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық университеті Журналистика факультетінің оқу бағдарламасына
енгізілген. Бұл оқулық ғалымның осы пән бойынша оқыған жүрген дәрістерінің
негізінде жазылған. Мұнда кітап және кітап ісінің ұғым-түсініктері,
кітаптану ғылымының тарихы, жүйе-құрылымы, басты-басты теориялық мәселелері
қамтылған.
Шериаздан Елеукеновтің баспа ісі саласын жүйелей зерттеп, дербес ғылым
дәрежесіне көтерген еңбегі арнайы талдауды қажет ететін өз алдына бөлек
тақырып. Сол себепті біз Егемен Қазақстан газетінің 2009 жылдың 2
қыркүйегіндегі нөмірінде жарияланған белгілі жазушы Марал Ысқақбайдың Ш.
Елеукенов туралы жазған мына пікіріне сілтеме жасаумен шектелгіміз келеді:
Ш. Елеукенов зейнетке шыққаннан бертінгі жерде өзіне бұрыннан таныс
мұғалімдік қызметке кіріскен. Филология ғылымдарының докторы, профессор
атағы бар әрі орыс, қазақ тілдеріне бірдей жүйрік Шәкең үшін қазіргідей
жоғары оқу орындары күрт көбейген заманда өзі көп зерттеген қазақ
әдебиетінен-ақ лекция оқып, жан қинамай жүре берсе де болар еді. Бірақ
тынымсыз ізденіс иесі кітап өндірісі саласын он бес жыл басқарып жүріп
жинаған білімі мен тәжірибесін елеусіз, ескерусіз қалдырып кетуді күнә
санаған секілді. Ол Кітаптану негіздері, Қазақ кітабының тарихы атты
кітаптар жазып жариялады. Бұған дейін елімізде осы бағытта Ә. Жиреншиннің
Қазақ кітаптары тарихынан атты еңбегінен өзге жарық көрген ештеңе жоқ
еді. Ш. Елеукенов зерттеулерінің ерекшелігі адамзат тарихындағы жазу-сызу
өнерінің бүкіл жүріп өткен дәуірлеріне тоқтала келіп, қазақ тілінде ХІХ
ғасырда шыққан тұңғыш кітап Сейфүлмәлік қиссасынан бастап, 1917 жылға
дейінгі аралықта жарық көрген кітаптарды саралай, кітап басу ісінің даму
кезеңдерін жүйелейді. Кітап ісін әлеуметтік құбылыс деп бағалап,
қолжазбаның кітап болып басылып, оқырман қолына тигенге дейінгі аралықта
жүріп өтер жолын тұтас процесс ретінде қарастырады. Осы арада автордың
мерзімдік баспасөзде жариялаған Таратпасақ, кітап басып керегі не? атты
мақаласы еріксіз еске түседі. Сонымен қатар кітаптану ғылымының туу және
даму кезеңдері туралы ойлары да құнды. Ең бастысы, ғалым кітап ісі мен
кітаптану мәселелеріне қатысты теориялық тұжырымдар ұсынып, терминдерін
жасайды. Сол арқылы қазақ топырағында жаңа ғылым негізін салған. Бұл
кітаптар бүгін журналистика факультетінің студенттері үшін, яғни болашақ
журналшылар мен баспагерлер үшін бірден-бір оқулық болып табылады. Осы
кітаптардың дүниеге келуімен қазақ топырағында жаңа ғылым негізі
қаланғанының дәлелі сол болса керек [24].
Қазақстанның кітап басу ісі өткен ғасырдың 70-80 жылдары алға басты. 60
жылдармен салыстырғанда баспа атаулары бойынша кітап шығару таралымы мен
айналымы бойынша екі есеге өскен. Ал баспахананың материалдық-техникалық
базасы үш есеге өткені байқалды.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін кітап басудың жаңа кезеңін бастан
кешірді. Нарықтық экономикаға көшу жағдайында екі мемлекеттік және 300-ден
астам жеке меншік баспалар пайда болды.
2004 жылдан бастап Қазақстан Республикасы ТМД елдерінің мерзімді
басылым, кітап басу, кітап тарату мен баспаханалар аясындағы бірлестік
бойынша Мемлекетаралық кеңесте төрағалық етті. 2005 жылы Алматыда
ортаазиялық мемлекеттердің қатысуымен Ұлы Жібек жолымен атты ІІІ
халықаралық кітап және баспахана жәрмеңкесі өтті. 2005 жылдың 19 тамызында
өткен XVII Мәскеудің халықаралық кітап және баспахана жәрмеңкесі аясында
Мәскеу қаласында ТМД мемлекет-қатысушыларының Кітап өнері атты 2-ші
халықаралық конкурсы болып өтті.
2006 жылдың 16 наурызында Астана қаласында Әлеуметтік маңызды әдебиет
түрлері атты бюджеттік бағдарлама бойынша 2005 жылы шыққан кітаптар
жәрмеңкесі болды. Бұл оқиға баспалардан жарық көретін әдебиеттердің сандық
және сапалық деңгейіне әсер етті.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғанынан бастап кітап басудың
жаңа кезеңі саналады.
Нарықтық экономикаға көшу жағдайында екі мемлекеттік және 300 жеке
меншік баспалар пайда болды.
Жоғарыда айтылғанындай, Қазақстанда 300 астам баспа және 800-ден астам
баспаханалар жұмыс жасайды, олардың 1 % – мемлекеттік, 44 % – жекеменшік,
22% жоғары оқу орындарына тиесілі және 27 % баспа өнімдерін өндіретін басқа
ұйымдар.
Қазіргі таңда республика өңірінде 7 астам үлкен кітап сату ұйымдары
қызмет етеді.
Қазақстанда таратылатын басылымдардың көбісі, отандық кәсіпорындарында
басылады және олардың сапасы әлемдік стандарттарға сай.
Бүгінде әлеуметтік маңызды басылымдарды шығарудың айтарлықтай үлесі,
баспалар арасында мемлекеттік тапсырысты бөлу жолымен таратылатын
мемлекетке тиесілі.
2004 жылы кітап топтамаларын әзірлеп және шығару үшін, мемлекеттік
бюджеттен, 323,222 млн. теңге, 2005 жылы – 339,383 млн. теңге, 2006 жылы –
354,655 млн. теңге, 2007 жылы – 262,9 млн. теңге, 2008 жылы – 352,7 млн.
теңге, 2009 жылы – 236,8 млн. теңге бөлінген.
Әдебиеттің әлеуметтік маңызды түрлерін басып шығару және әзірлеу
республикалық бюджет бағдарламасы шеңберінде 6 мың басылым, 74 мың баспа
беттері бар көлеммен шығарылып, келесідей тақырыптарда таратылды: балаларға
арналған, тарих, сөздiк-анықтама, әдебиет, қазiргi қазақ қарасөзi, қазiргi
қазақ поэзиясы, құжатты-көркем, музыкалық, заң, қоғамдық-саяси, ғылыми-
танымал әдебиеттер және т.б.
Кітап басып шығару ісінің басыңқы бағыты түрлі-түсті әсерлi суреттi
балалар әдебиеттерін, әлемдік балалар классигі әдебиеттерін, Қазақстанның
атақты тұлғаларының ғұмырнамаларын және қазақстандық көпұлттық мәдениетті,
ұлттық және әлемдік мәдени мұрағатты дәріптеуші музыка және басқа да
басылымдарды шығаруға жұмсалды.
Кітап басу аясындағы мемлекеттік саясатқа қысқаша тоқталсақ, Қазақстан
Республикасы Байланыс және ақпарат министрлігінің Ақпарат және мұрағат
комитеті баспалар арасында мемлекеттік тапсырыспен кітап шығару жөнінде
мемлекеттік саясатты үйлестіріп отырады.
Кітап басудың ең негізгі бағыты еліміздің мәдениеттін, ұлттық және
әлемдік мәдени мұраны насихаттайтын, әсем безендірілген балалар әдебиеті,
әлемдік балалар классикасы, Қазақстанның белгілі тұлғаларының мемуарлары,
музыкалық әдебиеттер мен басқа да басылымдар болып табылады.
Қоғамның әлеуметтік және рухани дамуы үшін ұлттық әдебиет пен жазбаның
бірігуі мен ең үздік әлемдік, ғылыми, мәдени жетістіктер негізінде
мемлекеттік тілдегі гуманитарлық білімнің толықтай қорын қалыптастыру алға
қойылып отыр.
2004 жылдан бастап Қазақстан Республикасы ТМД елдерінің мерзімді
басылым, кітап басу, кітап тарату мен баспаханалар аясындағы бірлестік
бойынша Мемлекетаралық кеңесте төрағалық етіп келеді.
Елімізде баспа ісінің және кітаптану ғылымының қалыптасу жолдары
жайында жасалған қысқаша талдауымызды түйіндесек, бүгінде баспагерлік
қызмет тек қана іс жүзіндегі редакциялық-баспаханалық және өндірістік-
тәжіриелік жұмыс түрі ретінде емес, теориялық тұрғыдан да дами түсті.
Бүгінде баспа ісі және кітаптану – арнайы зерттеу жұмыстары жүргізіліп
жатқан ғылымның белгілі бір саласына айналды.
Қазіргі кезде елімізде ресми түрде тіркелген 300 баспа және 800-ден
астам баспахана бар десек, осынау баспа орындарынан шығарылып жатқан
кітаптар, оларды шығару үдерісі, мазмұны және басқа мәселелер ғылыми
тұрғыдан зерттеліп, жүйелі талдануы тиіс.
2 тарау. Дина күйші кітабының
ғылыми-танымдық ерекшеліктері
Сөзімізді Тұлға – Личность сериясымен шыққан жинақтың ішінде Дина
күйші кітабынан [25] бастамақпыз.
Жинақтың аңдатпасында жазылғанындай: Өзімізге таныс та бейтаныс, күй
өнерінің хас шебері Дина шешей – Дина Нұрпейісованың өмірі мен
шығармашылығы туралы ең толық мағлұмат беретін бұл тұңғыш жинаққа әр
кездері жазылған көрнекті музыка зерттеушілері мен қаламгерлердің
шығармалары, сондай-ақ көзі тірісінде онымен жақын араласқан азаматтардың,
ұрпақтарының естеліктері, күйтабақтары мен ғұмырнамасы топтастырылып, төл
мұрасының үздік үлгілері де берілген.
Кітап 2004 жылы, дәулескер күйшіні жаңа қырынан танып-білуге
жәрдемдесер деген үмітпен, Атырау облысы әкімдігінің қолдауымен жарық
көрген. Редакция алқасы: Ә. Төлеуішев (бас редактор), Ғ. Әнес (жауапты
шығарушы), Р. Мұрсалиева, К. Қосыбаев, Б. Қорқытов, Қ. Жылқышев, Қ. Жүсіп,
Б. Иманғалиев, Т. Жаңабайұлы, Т. Берішбаев, Р. Отарбаев, ал құрастырушы Қ.
Орынғали.
Кітап жас толқын – өнер сүйер шәкірттерге, мәдениет зерттеушілері мен
қаламгерлерге, жалпы көпшілік оқырманға арналған.
Жинақтың кіріспесі Арнау сөз бен Қазақстан өнерінің еңбек сіңірген
қайраткері Дина Нұрпейісованың Социалистическая Алма-Ата газетінің 1938
жылдың 23 сәуіріндегі номерінде орыс тілінде жарияланған Учитель атты
мақаласымен басталған. Алғашқы мақалада Динаның өмірі мен мұрасы жайында
қысқаша пікір айтылса, күйшінің атынан жарияланған материалда Динаның
Құрманғазымен алғаш реті қалай кездескені, орны өзіне ұстаз деп санайтыны
туралы айтылады.
Еділ мен өр Жайықтың қойнауында, Бекетай құмында 1861 жылы дүниеге
келіп, өмірінің жартысын күйге арнаған ақ жаулықты шешемізге арналып
шығарылған кітаптың баспа өнімі ретіндегі өзіндік сипаты бар. Еңбекте
дүниеден өткеніне қаншама уақыт өтсе де, өз туындыларымен халқын ғана емес,
өзге халықтарды да өнерімен тамсандырып кеткен күйшінің мұрасы туралы
көптеген мәліметтер беріледі. Расында да, күйші Динаның соңында қалған мол
рухани-мәдени мұрасы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, өзі салған өнер мектебі
көктегі жарық жұлдыздай жарқырап келеді.
Кітапта айтылғанындай, қарапайым қазақ отбасында дүниеге келген Дина
шешейге – ұлы күйші Құрманғазының шәкірті болу, ізін жалғастырушы, дамытушы
болу сияқты екінің бірінің пешенесіне жазылмайтын тағдыр бұйырған. Сонымен
қатар, ол өзі де құнды шығармалар тудырып, ұстазының туындыларын да бізге
дәл сол күйі жеткізіп кетті.
Кітаптың кіріспесінде күйші Динаның Нарында дүниеге келіп, өмір-өзен
Астрахань өлкесінен бір-ақ шығарып, ақжүрек, білімді адамға, яғни Ахмет
Жұбановқа кездестіріп, 76 жасында республикаға әйгілі бола отырып, Жамбыл,
Мұхтар, Қаныш, Ахмет, Күләш, Ғарифолла, Манарбек, Жүсіпбек сынды
марқасқалармен иық теңестіре отырып, солардың көбіне ұстаз бола білген Дина
Нұрпейісованың шығармаларының ұзақ уақыт бойы құндақта жатып қалып, енді
ғана жинақталып жатқаны туралы айтылады.
Сонымен қатар, кіріспеде Динаның 1938 жылғы 23 сәуірде
Социалистическая Алма-Ата газетіне берген сұхбатын оқи аламыз. Өз сөзінде
күйші Құрманғазымен алғаш кездескенде 30 жаста болғанын және ол кісімен
ауылындағы бір жиында жолыққанын айтады. Ол уақытта Құрманғазының атағы жер-
жерге тарқап, күйлері қалың бұқараға жайылып жатқан кезі. Осы мерекеде
Құрманғазыны көрдім. Ол – күшті де көрікті шал еді. Домбыра құлағында
ойнаған, өз ісінің хас шебері еді!, - деп еске алады Дина өз естелігінде.
Сол жиында ауыл адамдары шешейді күй тартуға көндіреді. Құрманғазының
бірнеше күйін орындайды, сонда Құрманғазы мұқият тыңдап, артынан мақтаулар
айтады. Осыдан 11 жылға созылған үлкен достыққа айналады, Дина шешей
ұстазынан білмейтін көп нәрсесін үйреніп, Құрманғазының ең сүйікті, ең
жақсы шәкіртіне айналады. Бұл – Социалистическая Алма-Ата газетіне берген
күйшінің сұхбатынан алынған деректердің бірқатары.
Кітап Ұшқан ұя, ұлағатты ұстаз. Өмірі мен шығармашылығы, Дала
дауылпазы, дарқан дарын. Жизнь и творчество, Кербез күй, шабытты шақ.
Көркем шығармалар, Асқаралы Алатау, аялы алақан. Естеліктер, Мұхит
мұра, мәуелі ұрпақ. Мұрасы мен тұлғасы және Алтын бесік, құтты қазына.
Атамекені мен ұрпақтары атты алты бөлімнен тұрады.
Енді еңбектің әр бөліміне жеке-жеке тоқталып, әрқайсысының мазмұндық
ерекшеліктеріне тоқталайық.
Еңбектің 1 бөлімі Ұшқан ұя, ұлағатты ұстаз деп аталады. Мұнда
дәулескер күйшінің өмірі мен шығармашылығы туралы әр түрлі деректер мен
орындаушылық шеберлігі туралы академик Ахмет Жұбановтың Дина Нұрпейісова
атты естелігі берілген.
Академиктің дереккөздері бойынша, Динаның әкесі Кенже өзінің
ауылдастары сияқты шаруа адамы болған, аты бүкіл округке танымал балуан
екен. Кенже де жас кезінде домбыра тартып, ұлғая келе домбыраны тастап,
шаруашылығымен айналысыпты. Динаның шешесі Жәниха өте мейірлі, ашық адам.
Қызын қазақтың салт-дәстүрі бойынша емес, өз бетімен, өз қалауымен өсіреді.
Дина тоғыз жасқа келгенде ән-күйлерді үйреніп, нағыз домбырашы болады.
Әрине, әкесі қарсы болмайды. 1870 жылы Кенженің ауылына Құрманғазы келіп,
он жасар керемет домбырашы қызы бар дегенді естіп, жас қыздың өнерін
тыңдап, 18 жасқа дейін көрген-білгенін үйретіп, шәкірті етуге ата-анасынан
рұқсат сұрайды. Ұстазымен жиі кездесіп, жиын-тойларға барып, өз өнерін
көрсетіп жүреді. Уақыт өте келе Дина Нұрпейістің ұлы Нұралыға ұзатылады,
алайда, сүйікті өнерін тастамайды.
Ахмет Жұбановтың тағы бір деректерінде: Кенже Динаны Нұрпейістің үйіне
ұзатқан соң, бірнеше жылдан кейін қайтыс болады. Динаға Қарақасқа ат
тұтқынға түскендей, өз ауылын сағынып тұрғандай болып көрінеді. Бірде
Қарақасқа ат ауырады да, өліп қалады. Атынан айырылғанына қайғырып, оған
арнап күй шығарады..., - деп Қарақасқа ат күйінің тарихын бізге
жеткізген.
Осы бөлімдегі Ахмет Жұбановтың Динаның орындаушылық шеберлігі туралы
атты еңбегі автордың Алматыда 1976 жылы жарық көрген Ән-күй сапары атты
кітабының 128-132 беттерінен алынған.
Профессор Ғафура Бисенованың Ғажайып дарын атты естелігі Д.
Нұрпейісованың 1997 жылы Алматыда басылып шыққан Әсемқоңыр атты
кітапбының 5-26 беттерінен көшіріп басылған. Мұнда автор Дина шешейдің
қаталанбас ерекше қағыс әдістері туралы айта келіп, кезінде Құрманғазының
Динаға: Домбыраны қолыңа алғанда оны тартпас бұрын ең алдымен құлақ күйін
келтіріп, әбден баптап ал, - деген ақыл-кеңестеріне назар аударған
Сонымен бірге Ғ. Бисенова өнер зерттеушісі А.В. Затаевич Динаның
күйлеріне таң қалып, өз жинағына қосқанына назар аударып, Динаның әр
күйінің тарихына тоқталады, күйшінің халық таланттарының ІІ республикалық
слетіне қатысып, бірінші сыйлыққа ие болғаны жайында мәлімет береді.
Ал, Қазақстанның халық әртісі, профессор Қаршыға Ахмедияров өзінң Күй
анасы атты еңбегінде ақ жаулықты шешейдің екі рет тұрмыс құрып, 11 құрсақ
көтергенін жеткізеді. Расында он бір баласы болып, бірақ та ешбірі жолын
қумаған. Алайда, Жұрынбай немересінен туған Ақжан Ақтөбе қаласында тұрады,
зағип кісі болса да суырыпсалма ақын.
Домбырашы, профессор Айтжан Тоқтағанның Күй сандуғашы атты Дина
күйлерінің қазақ мәдениетінде алар орны жөнінде пікір білдірілген.
Кітаптың осы бөліміндегі естеліктерде айтылған пікірлерді профессор
Ақселеу Сейдімбектің Нұрпейіскеліні Дина атты еңбегі одан әрі толықтыра
түскен. Қалагер автор Әйел теңсіздігі деген ұғымды жаңа қырынан ашып
көрсетеді. Мысалы: Әйел атымен рудың атын атайтын елде, әйел атын ұранға
айналдырған елде, мұсылман шартынан гөрі өмір салтын қойып, бетіне пәренжі
салмайтын елде... әйел теңсіздігі болады деп ойлаудың өзі көрсоқырлық, -
дейді ол. Мұндағы автордың айтқысы келгені, Динаның ерке де еркін өскендігі
туралы.
Иә, Динаны ата-анасы бетінен қақпай өсірді. Ақселеу Сейдімбектің бізге
ұсынған нұсқасында: Қыз бала дәурені қызғалдақтай келте. Дина бесқасқа
руынан шыққан Тұрман ұлы Қанас деген жігітке тұрмысқа шығады, - дейді.
Содан соң, Қанас пен Динадан Нұрпейіс атты ұл туады. Қанас уақыт өте келе
қайтыс болады да, әмеңгерлікпен әйелі қайнысы Шәпекке қосылады. Динаның
алғашқы күйеуінен көрген ұлы 14 жасында қайтыс болады. Ауылда құжат толтыру
науқаны келгенде, Дина өз тұңғышының атын атап, сол күйі Нұрпейіс келіні
атанады. Сонда Дина шешейдің көзін көрген академик А. Жұбановтың деректері
қате болғаны ма? А. Сейдімбек жеткізген бұл деректер негізінен ауыл
арасындағы аңыздарға орай жазылған сияқты.
Енді кітаптың екінші бөліміне келсек. Дала дауылпазы, дарқан дарын
деп аталатын бұл бөлімде берілген өнертану ғылымының кандидаты Гафура
Бисенованың Кюи Дины Нурпеисовой атты еңбегінде күйшінің Бұлбұл, Әсем
қоңыр, Той бастар, Жеңіс деген күйлеріне сипаттама берілген.
Муызкатанушы Петр Аравиннің Талантливый народный композитор, өнертану
ғылымының кандидаты, профессор Пернебек Шегебаевтың Жизнь и творчество
Дины Нурпеисовой (1861 – 1955), Құрманғазы атындағы консерваторияның
оқытушысы Айгүл Байбектің Курмангазы и его школа атты орыс тілінде
жазылған мақалаларында композитор Құрманғазы мен оның аса дарынды шәкірті
Дина Нұрпейісқызының кейбір күйлерін талдау арқылы шығармаларындағы рухани
толысудың негізгі заңдылықтары мен құрылымын айқындауға талпыныс жасалған.
Динаның шығармашылық жолы, оның шығармалары мен ұлы ұстаз мұраларының
сабақтастығы тереңірек талданған.
Жинақтың Кербез күй, шабытты шақ атты үшінші бөлімінде жазушы
Қалдарбек Найманбаевтың алғы сөзі мен Қазақстанның халық жазушысы Сәуірбек
Бақбергеновтің Қайран шешем атты романынан үзінді жарияланған.
Күй анасы Динаның өмір-дастаны сияқты Қайран шешем романы жазылғалы
бері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЖУРНАЛИСТИКА ФАКУЛЬТЕТІ
БАСПА ІСІ ЖӘНЕ РЕДАКЦИЯЛАУ КАФЕДРАСЫ
Бітіру жұмысы
Арыс баспасынан Тұлға – Личность сериясымен шыққан кітаптар
Орындаған: Ләзиза ЖАҚЫПОВА,
050422 – Баспа ісі мамандығының 4 курс студенті.
Ғылыми жетекшісі: Абдул-Хамид МАРХАБАЕВ,
Филология ғылымдарының докторы, профессор
Алматы, 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 тарау. Елімізде баспа ісінің және кітаптану ғылымының қалыптасу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2 тарау. Дина күйші кітабының ғылыми-танымдық ерекшеліктері ... .16
3 тарау. Махамбет батыр жинағы – тарихи деректер топтамасы ... ... .24
4 тарау. Құрманғазы кітабының библиографиялық құндылығы ... ... ..40
5 тарау. Ағартушы Халел жинағы көрсеткішімен
бағалы ... ... ... ... ... .48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
Пайдаланылған әдебиеттер мен деректер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 54
Кіріспе
Бітіру жұмысы тақырыбының өзектілігі. Біздің бітіру жұмысымыздың
тақырыбы Арыс баспасынан Тұлға – Личность сериясымен шыққан кітаптар
деп аталады. Таңдап алған тақырыбымыз өте маңызды деп ойлаймыз. Өйткені
еліміздегі баспа ісіне қатысты ғылыми жұмыстар әлі жан-жақты, толық
жүргізіле қойған жоқ. Қазақстанның кітаптану саласын зерттеу ісі де
қалыптасып, жоғары дәрежеде дамып отыр деп айту да ерте. Сондықтан да баспа
ісі және кітаптану ғылымының өркендеуіне азғантай болса да, өз үлесімізді
қосу мақсатында осы тақырыпты таңдап алдық.
Қазіргі кезде елімізде 300-ден астам баспа ұйымдары және 800-ден астам
баспахана ашылып, жұмыс істейтіні жөнінде мәліметтер бар [1].
Міне, Қазақстандағы осынау мол баспаларда белгілі бір бағыттарда және
арнайы атаулармен сериялы кітаптар шығару үрдісі бұрыннан қалыптасқан.
Сонау ұзақ жылдар бойы жұмыс істеп келе жатқан Қазақстан баспасында
Ғибратты ғұмыр сериясымен: Нұрғиса Тілендиев, Дмитрий Снегин, Герольд
Бельгер, Зия Сәмәди, Павел Атрушкевич, Мұхтар Әлиев, Нина Қайыпова, Шапық
Шөкин, Ебіней Бөкетов, Нәзір Төреқұловқа арналған кітаптар жарық көрген.
Қазақстанның бұрынғы көркем әдебиет баспасы, 1964 жылдан Жазушы деп
атала бастаған баспа Халық ауыз әдебиеті сериясымен көптеген кітаптар
шығарды. Сонымен бірге кеңестік дәуірде шығаруға тыйым салынған Алаш
зиялыларына арналған арнайы серия бойынша Кенесары, Нысанбай жырау, І.
Жансүгіров, С. Сейфуллин, Б. Майлин және т.б. классиктерімізге арналған
кітаптар да осы баспа арқылы жарық көрген.
Өлке баспасында саяси қуғын-сүргінге ұшырап, көп уақыт оқырмандарынан
қол үзіп қалған қазақ әдебиетінің арыстары – Алаш көсемдері Ә.
Бөкейхановтың, Х. Досмұхамедұлының, К. Кемеңгерұлының шығармалары Алаш
мұрасы сериясымен басылған.
Кезінде жастарға арналған кітаптар шығаруға мамандандырылған Жалын
баспасынан бөлініп, шығып, сәбилерге әріп үйретіп, оларды түрлі-түсті
қызықты кітапшалармен қамтамасыз етуді мақсат еткен Балауса баспасында
Ойлан, тап!, Өзің боя!, Менің сүйікті кітабым, Менің алғашқы
кітабым сериялары шығарылып келеді. Бұл сериялар бойынша негізінен
кішкентай балалардың оқуына қолайлы, шағын көлемдегі, суреттері мол,
жұмбақтар, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар, суретті әліппелер, жазушылардың
қысқа әңгімелері, өлең-жырлары жинақталған кітаптар бөбектер назарына
ұсынылып келеді.
Санат баспасы шығарған кітаптардың ішінде Қазақстан тарихы:
зерттеулер, құжаттар сериясымен шығарылған еңбектер ерекше орын алады.
Қайнар баспасынан Қазақтың көрікті жерлері сериясымен қазақ және
орыс тілдерінде Сарыарқа, Есіл жағалауы, Іле Алатауы атты кітаптар
шығарылды.
Раритет баспасынан қазақ тілінде Алтын қор, орыс тілінде
Раритетная коллекция сериялары бойынша кітаптар шығарылады. Раритетная
коллекция сериясы қазақстандық жазушылар шығармаларын оқырмандар назарына
ұсынады. Ал, Жоғары оқу орындарына арналған оқулықтар сериясының
кітаптары Республикалық және Халықаралық кітап жәрмеңкелеріне қатысқан.
Елорда баспасынан Қазақ прозасының Алтын қоры, Қазақ поэзиясының
Алтын қоры сериясымен қазақтың майталман сөз зергерлерінің шығармалары
мен өлеңдері жарық көріп келеді. Осы баспадан Ғибраты мол ғұмыр
сериясымен Хайдолла Тілемісов, Әбдімәлік Нысанбаев, Бәйкен Әшімов,
Мақтай Сағдиев, Хадиша Бөкеева атты кітаптар жарық көрген. Ал, шетелден
елімізге қайта оралған ақын-жазушылардың шығармалары Атамекен сериясымен
басылған.
Міне, осындай сериялы кітаптар шығару дәстүрін Арыс баспасы да
жалғастырып келеді.
Бүгінде кітап ісімен шұғылданатын танымал мекемелердің қатарынан өз
орнын тауып отырған Арыс баспасының құрылуы – еліміздің рухани және
мәдени өмірімен тығыз байланысты.
Біз таңдап алған тақырыпты зерттеудің тағы бір өзектілігі – кітаптану
және баспа ісі саласын дамытудың жас ұрпақтың бойында отансүйгіштік
қасиеттерді қалыптастырудағы, оларды еліміздің мүддесі үшін еңбек ететін
азаматтар етіп тәрбиелеудегі маңызы орасан зор. Өйткені адам баласының
санасын әртүрлі сипаттағы толассыз ақпараттар жаулап алған бүгінгі заманда
кітаптың мәні мен маңызы арта түспесе, кеміп отырған жоқ.
Бірақ мәселе – кітаптардың өтпеуінде емес, олардың оқырман қауымға
жетпеуінде екенін ұмытпауға тиіспіз. Бұл жөнінде Арыс баспасының негізгі
құрылтайшысы, белгілі ғалым Ғарифолла Әнес былай дейді: Басты проблема –
біз оқырман жоғалтып алып отырмыз. Адамдардың кітапқа деген қызығушылығы,
құрметі жыл санап кеміп барады. Соған сай қазіргі таңдағы қазақтың ең үлкен
қасіреті – білім дәрежесінің төмендеп бара жатқаны. Мен өзім университетте
дәріс беремін, сонда байқағаным, әр бес жыл сайын студенттердің білім
деңгейі түсіп келеді. Мұның түптамырына үңілсем, мәселе мынада екен: 90-
жылдары экономикалық қиын кезең туғанда мектепті кітап оқымай бітірген бала
университетті аяқтап, қайтадан мектепке сабақ беріп, олардан оқыған бала
университет табалдырығын аттап үлгерді. Көрдіңіз бе, бір кездері баланы
назардан тыс қалдырып едік, салдары қандай болып қайтып жатыр? Егер де біз
оқырман мәселесін шешпейтін болсақ, ешқашан қазақ кітабының мәселесі
шешілмейді [2].
Тақырыпты жан-жақты талдауға кіріспес бұрын Арыс баспасы туралы айта
кетуді жөн көрдік.
Арыс баспасының іргесі 2001 жылдың 10 желтоқсанында қаланған. Дәл сол
күні ол Алматы қалалық Әділет басқармасында заңды тұлға, яғни
жауапкершілігі шектеулі серіктестік ретінде тіркеліп, қазіргі уақытқа дейін
тоқтаусыз жұмыс істеп келеді.
Баспа алғашында 1992 жылы Алматыда қуғын-сүргінге ұшыраған Қазақ
зиялыларының мұрасын зерттейтін Арыс қоры болып құрылып, 1994 жылдан
бастап өз жанынан кітаптар шығара бастайды. Бірнеше рет әлеуметтік маңызды
әдебиеттерді шығаруға мемлекеттік тапсырыс алып, 300-ден астам кітап
шығарғаннан соң, жауапкершілігі шектеулі серіктестік болып қайта тіркеледі.
Баспаның негізгі бағыттары: Алаш қайраткерлерінің еңбектері мен олар
туралы кітаптар, түрлі энциклопедиялық басылымдар мен анықтамалықтар; тіл
саясатына қолдау көрсету; тілші-лингвистердің еңбектерін жарыққа шығару
болып табылады.
Арыс баспасында әр кездерде М. Ізімов, М. Тәжі-Мұрат, Ә. Ақпамбетов,
З. Әйтімов, А. Кеңшілікұлы, Г. Тайжанова, Л. Қапашев, Ғ. Құныпияұлы, Қ.
Ахметов, Е. Тілеген, С. Қалов және т.б. редактор болып қызмет істеді.
Арыс баспасының құрылып, қалыптасу және даму жолы еліміздің рухани
және мәдени өмірімен тығыз байланысты. Баспа оқырманға қажетті кітаптарды
шығару, оларды дер кезінде тарату сияқты жұмыстарды қалай атқарып жүр,
баспаның кітаптану саласындағы жалпы жағдайы мен орны қандай деген
сауалдарға келсек, оның жауабын Ғ. Әнестің төмендегі пікірінен де таба
алатын сияқтымыз:
Осыдан 20 жыл бұрын Алаш арыстарының еңбектерін шығару мақсатында
ашылған Арыс қорының баспасында бүгінде 10-нан аса серияда кітаптар
шығарылады. Алайда, Үкіметтен соның екі-ақ сериясын шығаруға қаржы бөлінсе
керек. Қалған 10 серия баспаның өз қаражатына шығады. Егер осы кітаптар
түгел өтіп, қаржы айналымы бір ізге түскенде, баспа сол қаржыға 20 серия
кітап шығара алады екен. Алайда, бар мәселе тағы да тиражға, оқырманға
келіп тіреледі. 1000, 2000, тіпті 3000 тираждың өзі баспаға бір тиын пайда
әкелмейтін секілді. Ол тек қана шығын екен. Өйткені бізде кітап өндірісі
жолға қойылмаған. Ал кітап өндірісі қалыптасу үшін кеңестік кезеңдегідей
кітаптар жүз мыңдаған таралыммен басылуға тиіс. Оған оқырман жоқ. Бірақ бұл
– осы саладағы сан проблеманың тек бірі ғана. Келесі айтар уәжіміз,
кітаптың ең басты жауы – теледидар. Неге десеңіз, теледидардан күндіз-түні
ағылып жатқан кино не болмаса түрлі бейнеклиптер оқырман қалдырмай,
барлығын көрерменге айналдырып бара жатыр. Одан қалса интернет те – уақытты
білдірмей жымқыратын ұры [3].
Осындай күрделі жағдайға қарамастан, Арыс баспасының ХХ ғасыр
тұлғалары – Личности ХХ века сериясы бойынша көптеген Алаш зиялыларының
мұралары, елге белгісіз болып келген ақтаңдақ мәліметтер ортамызға
оралды. Жаңа энциклопедия – Новая энциклопедия сериясы бойынша Батыс
Қазақстан облысы, Жетісу, Северо-Казахстанская область, Отырар
аймақтық энциклопедиялары және тағы басқа энциклопедиялар жарық көрді.
Қазына сериясы бойынша Қырымның қырық батыры, 50 томдық Атырау ақын-
жазушылары кітапханасы, араб қарпімен ондаған ескерткіш кітаптар дүниеге
келді. Сыр сүлейлері сериясы бойынша да кітаптар шығарылу үстінде. ХХ
ғасыр тілшілері – Лингвисты ХХ века және Тіл – құрал серияларының
мақсаты – қазақ тіл білімі ғылымының тұтас антологиясын жасау.
Арыс баспасының жоғарыда аталған сериялар бойынша шығарылған
кітаптарынан аталған баспаның Тұлға – Личность сериясы арқылы жарық
көрген жинақтардың негізгі ерекшелігі – Махамбет, Құрманғазы, Дина, Халел
Досмұхамедұлы сияқты жеке тұлғалардың өмірі мен шығармашылығы, ол
кісілердің көзін көрген азаматтардың естеліктері, ол кісілер туралы жарық
көрген түрлі еңбектер, мақалалар, очерктер, библиографиялық деректер
жүйеленіп, жинақталған. Бұл кітаптардың энциклопедиялық сипаты басым,
кезінде мерзімді баспасөз беттерінде жарық көрген, белгілі бір кітаптарда,
жинақтарда басылған нақты еңбектер тақырыптық, мазмұндық жағынан
топтастырылып, оқырманға ыңғайлы сипатта ұсынылған.
Арыс баспасы саны ғасырлық тарих көшінде аты аңызға айналып, даңқы
бүгінге жеткен халқымыздың ардақты ұл-қыздарын ұлықтау мақсатында Тұлға –
Личность атты жобаны 2004 жылдан бастап қолға ала бастаған. Осы сериядағы
кітаптар Атырау облыстық әкімдігінің қолдауымен, Ақтөбе қаласындағы А-
Полиграфия баспасымен бірлесе отырып, Алматы қаласында жарық көрген.
Яғни дүниені ұшқыр ақпараттар легі билеген қазіргі заманда Арыс
баспасы шығарған Тұлға – Личность сериясымен жарық көрген кітаптардың да
өзіндік орны бар екенін жоққа шығара алмаймыз. Өйткені бұл кітаптар
халқымыздың өткен тарихын танып-білуге, еліміздің көрнекті тұлғаларының
бұған дейін беймәлім болып келген өмір қалтарыстарына назар аударуға, жалпы
алғанда, жас ұрпақтың тарихи, мәдени, тарихи санасын қалыптастыруға қызмет
етеді. Оған қоса, аталған серия бойынша шығарылған кітаптарды зерттеу
арқылы кітаптану және баспа ісі саласын ғылым ретінде дамытуға белгілі бір
дәрежеде өз үлесімізді қосамыз.
Бітіру жұмысының зерттеу нысаны. Арыс баспасының Тұлға – Личность
сериясымен жарыққа шығарылған кітаптардың бағыттары мен тақырыптық
салаларын сарапқа салу, аталған сериялы кітаптардың еліміздегі баспа ісінің
дамуына үлесін саралау, сериялы кітаптардың дайындалу және олардың жарық
көру үрдісін зерделеп, оның баспагерлік қызметтегі орнын жүйелі түрде
көрсету біздің бітіру жұмысымыздың зерттеу нысаны болып табылады.
Бітіру жұмысының зерттеу пәні. Арыс баспасы шығарған Тұлға –
Личность сериясы бойынша басылған кітаптардың мазмұндық және көркемдік
ерекшеліктерін баспа ісі тұрғысынан жан-жақты зерттеп, оған шынайы баға
беру.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысымыздың басты
мақсаты Арыс баспасы Тұлға – Личность сериясымен шығарған кітаптар
басылымының мазмұндық және көркемдік ерекшеліктерін баспа ісі тұрғысынан
зерттей отырып, оның отандық баспагерлік қызметіндегі алатын орнын
айқындау. Осы мақсатқа орай алға мына міндеттер қойылды:
- Арыс баспасы Тұлға – Личность сериясымен шығарған кітаптар
басылымының ерекшеліктеріне сипаттама жасау;
- Еліміздің баспа ісі саласындағы мемлекеттік саясатын талдау;
- Қазақстанда баспа ісінің ұйымдастырылуын көрсетіп, оның міндеттерін
айқындау;
- Арыс баспасының кітап өнімдерінің негізгі бағыттарын көрсету;
- Арыс баспасының ғылыми және ғылыми-көпшілік кітаптар мен
басылымдарына анықтама беру.
Зерттеу жұмысының әдістемелік базасына баспа ісі және кітаптану
ғылымының негізін қалаған Ә. Жиреншин [4], Ү. Субханбердина [5], Ш.
Елеукенов [6] және тағы басқа ғалымдардың еңбектері мен ғылыми тұжырымдары
негіз етіп алынды.
Зерттеудің мазмұндық және деректік негізі. Арыс баспасынан 2004 жылы
басылып шыққан Дина күйші, Махамбет батыр, Құрманғазы және Ағартушы
Халел кітаптарына талдау жасалды.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы. Бітіру жұмысы ретінде алғаш рет
ғылыми тұрғыда Арыс баспасынан Тұлға – Личность сериясымен жарық көрген
кітап басылымдары қазіргі замана талабына сай талданып отыр. Алынған ғылыми
жаңалықтарды былай көрсетуге болады:
– Арыс баспасының қызметі кітаптану және баспа ісі тұрғысынан
зерттелді;
– Қазақстандағы кітап және баспа ісі тарихы бойынша бұрынғы мәліметтер
Арыс баспасының кітап өнімдері арқылы толықтырылды;
– Арыс баспасынан Тұлға – Личность сериясымен еңбектері жарық
көрген қазақ зиялыларының ғылыми мұраларын игеру ғылыми кітаптардың тарихын
зерттеудің негізі екені дәлелденді;
– Нақты деректер негізінде ғылыми кітаптар басылымы қазіргі уақыт
талабы тұрғысынан объективті түрде талданды.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, бес тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 тарау. Елімізде баспа ісінің және кітаптану ғылымының қалыптасу
жолдары
Негізгі тақырыбымыз кітаптану ғылымы саласымен тығыз байланысты
болғандықтан, елімізде баспа ісі мен баспаханалардың дамуы туралы қысқаша
шолу жасап өткенді жөн көрдік. Көрнекті ғалым Шериаздан Елеукеновтің
тұжырымы бойынша: Кітаптану дегеніміз кітап және кітап ісі туралы кешенді
ғылым... Кітаптану ғылымының кешенді ғылым аталу себебі оның зерттелу
объектісі – кітап өндірісінің тұтас, күрделі жүйеден тұратындығына
байланысты [7].
Расында да, автордың қаламынан туған қолжазба бірден кітапқа айнала
салмайды. Ол алдымен баспа редакцияларында қызмет істейтін баспагер-
редакторлардың түзетуінен өткен соң ғана одан әрі өндіріске жіберіледі,
яғни баспаханада теріледі, басылады, бүктеледі, түптеледі. Содан кейін
кітап дайын болған соң, дүкендердегі сауда жүйесіне, кітапханаларға
жіберіледі, одан әрі библиографиялық өңдеуден өткізіледі. Осындай
өндірістік жұмыстар атқарылғаннан кейін бұрынғы қолжазба дайын кітапқа
айналып, оқырмандардың қолына түседі. Аталған жұмыстар жүйесін бір ауыз
сөзбен баспа ісі немесе кітап ісі деп атаймыз.
Міне, осы баспа ісінің Қазақстанда пайда болып, қалыптасуы ұзақ және
күрделі жолдардан өтті.
Біздің елдегі баспа ісінің дамуы 1920 жылдан басталады, сол жылы
Қазақстанның бірінші астанасы – Орынборда мемлекеттік баспа ісі –
Киргосиздат туралы ереже қабылданды, кейіннен ол Казгосиздат болып
өзгертілді.
1925 жылға дейін еліміздің әкімшілік орталығы Орынборда
орналасқандықтан Қазақстанның полиграфиялық базасы сонда болды. Сонымен
бірге Ташкент, Мәскеу, Қазан қалаларында да Қазақ КСР өкіметінің
тапсырысымен қазақ тіліндегі кітаптар басылып тұрды.
ХХ ғасырдың 20-40 жылдарында Қазақстандағы ғылыми кітаптардың тарихы
кеңестік жүйеде мәдени революция шеңберінде сипатталды. Шын мәнісіне
келгенде қазақ қолжазбалары мен баспалар туралы өткен ғасырдың 50 жылдарына
дейін арнайы зерттеу еңбектер болған жоқ. Тек қазақ кітаптарының жиынтық
каталогтарында, библиографиялық көрсеткіштер мен тізімдерде, кейбір
мақалаларда олардың аттары көрсетіліп жүрді.
Қазан қаласында шығыс халықтарының көптеген кітаптары шыққаны белгілі.
Осы мәселеге алғаш қалам тербеген ресейлік ғалымдар болды. Н.П. Лихачев өз
еңбегінде Қазан қаласындағы кітап баспа ісінің тарихына тоқталса [8], Н.Ф.
Катанов Шығыс библиографиясын жүйелеуге тырысқан болатын [9].
М.Е. Салтыков-Щедрин атындағы Мемлекеттік көпшілік кітапханасы
жанындағы ғылыми-зерттеу институты 1927, 1929, 1932 жылдары үш жинақ
шығарады. Жинақта кітап тарихы, кітап ісі теориясы, полиграфия, кітапты
безендіру, библиографияның теориясы мен тәжірибесін дамытудағы институттың
сіңірген еңбегі көрсетілген.
Ресейде кітап туралы журналдар тұрақты шығып тұрды. Мысалы, Мәскеу
қаласында А.С. Бубнов, Ф.В. Константиновтың редакторлығымен Правда
баспасынан 1932-1940 жылдары ай сайын сын-библиографиялық Книга и
пролетарская революция деген журнал шығарылып, онда жаңадан шыққан көркем
әдебиет шығармалары, философия тарихы, марксизм-ленинзм, саяси экономия
туралы кітаптарға библиографиялық сипаттамалар жарияланып тұрды. Ал П.М.
Керженцевтың жауапты редакторлығымен Кітап және революция деген журнал
1920-1923 жылдары Петроградта, кейіннен Мәскеуде шықты, мұнда әдеби, білім-
ғылымның барлық саласы бойынша мақалалар басылды.
20-30 жж. мәдени революция нәтижесінде кеңестік қоғамда баспа рөлінің
өсуіне байланысты ғылымның жетістігі кітаптың әлеуметтік орнын, оның
идеологиялық қызметін көрсетті. Кітапқа деген бұл тәсілді академик А.С.
Орлов, П.Н. Берков, И.В. Новосадский қолданды, алайда олар сол кезде етек
алған тұрпайы әлеуметтанымдық рухында жазды.
Қазақстан шығыстану ғылымында Нығмет Сәбитов қазақ тілінің тарихи
лексикасын, деректеме мен библиография саласында айтарлықтай еңбек сіңірді.
Автор 1940 жылы Шығыс кітаптары туралы мақаласын Казахстанская правда
газетінде жариялады. Ол 1941 жылы 1917-1939 жж. шыққан кітаптардың
библиографиялық көрсеткіштерін жасауға қатысады және А.С. Пушкин атындағы
Мемлекеттік көпшілік, қазіргі Ұлттық кітапхадағы сирек кітаптардың қорлары
туралы мақала жазады.
Н. Сәбитов бірінші абайтанушы-библиографтар қатарына кіреді. Ол алғаш
рет 1889-1945 жылдары Абайдың 100 жылдық мерейтойына арналған Абай
шығармаларының библиографиялық көрсеткішін жасады. 1917 жылға дейінгі
Қазақстан тарихы бойынша материалдар мен шығыс деректері бойынша көрсеткен
еңбегі әлі күнге дейін өзекті деп есептейміз [10]. Н. Сәбитовтың Қазақ
әдебиеті (1862-1917) библиографиялық көрсеткішінің бірінші басылымында
кітап аттары орыс графикасына негізделген қазақ әрпімен қатар сол кездегі
араб әрпімен қоса берілген. Сонымен бірге Н. Сәбитов қазақ ағартушылары Ш.
Уәлиханов және Ы. Алтынсариннің өмірі мен қызметі, еңбектері бойынша
библиографиялық көрсеткіш құрастырған.
Қазақстан КП Орталық Комитеттің партиялық баспасы туралы
библиографиялық көрсеткіштер 30-шы жж. шығады. Кеңес үкіметі тұсында
мәдениет жөніндегі әдебиеттердің бәрі коммунистік идеологияны, Ленин,
Сталин идеяларын дәріптегені белгілі. Ол еңбектерді біз тарихнамадан алып
тастай алмаймыз, сондықтан біз қазақ баспа ісінің дамуына қатысты тұстарын
сұрыптап, оларға шолу жасағанды жөн көрдік.
ХХ ғасырдың 50-70 жылдары кеңестік ұлттық баспасөздің қалыптасуы туралы
біраз еңбектер жарық көрді. Мысалы, Қазмембаспадан шыққан жинақта
Қазақстандағы мәдени өмірдің бір қыры ретінде ұлттық баспасөз және
баспасөздік емес басылымдарды сипаттаған мақалаларда қазақ халқының
мәдениеттің түрлі саласында, оның ішінде Кеңес өкіметі тұсында баспа ісінде
де қандай жетістікке жеткені туралы мазмұндалған [11]. Кеңестік баспа
ісінің алғашқы қадамдары мен полиграфияның дамуы туралы И.С. Смирнов
еңбегінде мазмұндалса, А.И. Назаровтың кітабында кеңестік баспа ұйымдары
шығарған еңбектердің таралуына сипаттама берілген.
1917 жылғы Қазан төңкерісінің 40 жылдығына арналған Р.Б. Сүлейменов пен
Х.И. Бисенов еңбектерінде кеңестік мәдениет құрылысы сипатталған. Мәдени
өзгерістердің Қазақстанда қалай жүзеге асқаны туралы Р.Б. Сүлейменов жан-
жақты зерттеген. Кеңестік тарихнамада Р.Б. Сүлейменов Қазақстан
мәдениетінің тарихын зерттеу мектебін қалыптастырып, шығыстану мәселесін
республикада жолға қоюдың негізін қалады. К. Кереева-Канафиева орыс-қазақ
әдеби байланыстарының тарихын революцияға дейінгі орыс баспасөзі бойынша
сипаттаған [12].
Советтік Қазақстан кітаптары (1917-1945) атты екі томдық
библиографиялық көрсеткіштің әр томы қазақ және орыс тілінде құрастырылған
екі бөлімнен тұрады. Библиографиялық көрсеткіштің бірінші томына саяси-
қоғамдық, көркем әдебиет және балалар әдебиеттері, тіл білімі, өнер, баспа,
кітапхана, библиография жұмыстары туралы кітаптар тіркелген [13]. Мәдениет,
оқу-ағарту, ғылым мәселесі орыс тілінде бірінші томға, қазақ тілінде екінші
томға енгізілген [14].
Қазақстанда мәдениет мәселесімен айналысқан ғалымның бірі А. Қанапин өз
еңбектерінде баспа ісі, полиграфия, кітап саудасы жөніндегі мәселені де
қарастырған. Қазақстандағы ұлттық баспа ісі туралы Ш. Үржанов, А.К.
Бектемісов жазса, ХХ ғасырдың 60 жылдарында жарық көрген орыс кітап баспа
ісінің 400 жылдық тарихына арналған еңбекте кітап баспа ісінің қағидалары
мен ұлттық баспа ісі туралы материалдар да бар.
Ә. Жиреншиннің кітаптары екі тілде де жарық көрген. Ол қазақтың баспа
кітаптарының тарихын баяндайды, 1800 жылдан 1917 жылға дейінгі Ресей мен
Қазақстан көлеміндегі тасқа басылған қазақ кітаптарының қашан, қай жерде
басылғаны, оларды шығарушылар кімдер екендігі, жазба мұраны жинаушылар мен
авторлар жайында мәлімет береді [9]. Рухани мәдениетіміздің тарихына
арналған көлемді кітабы орыс тілінде де жарық көрді. М.К. Мамажанов, М.П.
Коротовский еңбегінде республикадағы кітап баспа ісінің дамуына, қазақ
әдебиетінің маркстік-лениндік идеяны таратудағы қызметіне, баспа
өнімдерінің насихат жүргізудегі рөліне назар аударған.
Қазақ кітаптары туралы библиографиялық көрсеткіштердің маңызы зор,
өйткені библиография – білім кілті. Бұл тақырыпқа 80-жылдары жазған
ғалымдар шоғыры С. Есова, Ү. Субханбердина, Д.С. Сейфуллина 1807-1917
жылдары шыққан қазақ кітаптарының көрсеткіштерін құрастырған [15]. Бұл
көрсеткішке алғы сөз жазған Ү. Субханбердина әр кітапқа сипаттама жасап,
анықтама берген.
Ә. Бектемісовтың кітабында Қазақстанда кітап баспаларының өткен жолы
мен өркендеуі, қаз тұрып қадам басуы, оқулық әдебиеттері, қазақ
баспагерлері туралы әр жылдарда жазылған естеліктері бар [16].
А.Г. Каримуллиннің еңбегінде 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейінгі
кітап баспа ісінің қалыптасуын сипатталып, оның кейбір жеке қайраткерлеріне
тоқталған [17]. Бұл еңбектің құндылығы Мәскеуде шыққан татар кітаптарына
анықтама жасалған. Бұдан татар және қазақ баспа істері осылайша тығыз
байланыста болғанын байқаймыз.
И. Баренбаумның еңбегінде кітап тарихына сипаттама жасалған. Кітапта
мемлекеттік баспалардың, жалпы Кеңес дәуіріндегі баспаның тарихы ғылыми
түрде жазылған. Автор кітап тарихына байланысты ғылыми методологияны ұтымды
пайдаланған. Осы бағытта жазылған еңбекке К.И. Абрамовтың зерттеуін
жатқызуға болады.
А.К. Бочаговтың еңбегінде Қазақстандағы кітап баспа ісінің алғашқы
бастауындағы атқарылған жұмыстары баяндалған.
Кеңестік кітап баспа ісінің мәселелері, кітап тарихы туралы пікірталас
материалдарын жариялаған Бүкілодақтық Кітап палатасының Кітаптар.
Зерттеулер мен Материалдар, бұрынғы Қазақ ССР А.С. Пушкин атындағы
Мемлекеттік кітапханасының, қазіргі Ұлттық кітапхананың Вопросы истории и
книговедения, Кітапханатану, библиография, кітаптану атты жинақтарының
маңызы зор.
Өткен ғасырдың 90 жылдарынан еліміз өз тәуелсіздігінің тізгінін қолға
алып, тарихи тұрғыдан тани бастағанда тарихтың ақтаңдақ беттерін жаңа
көзқараспен саралап, бұрын тиым салынған деректерімізді зерттеуге мүмкіндік
алдық.
Ұлттық баспа ісінің бастауында оның қалыптасуына зор еңбек сіңірген
Алаш зиялыларылары, атап айтқанда, Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, Ж.
Аймауытов, Х. Досмұхамедов, М. Тынышбаев, С. Сейфуллин, М. Дулатов
еңбектерінің маңызы зор.
Сондай-ақ, М. Құлмұхамедтің Жақып Ақбаев туралы еңбегі сол кездегі
баспадан шыққан материалдарды алуға септігін тигізеді.
Қазақ ССР Мемлекеттік кітапханасы басшылығы 1931 жылы Қазақстантану
атты жабық, ерекше (нөлдік) қорында Алаш Орда белсенділерінің
кәмпескеленген кітаптарының қорын ұйымдастырған. ҚР Ұлттық кітапханасының
Қазақстантану кітап қорларының қалыптасуы жөніндегі Р. Бердіғалиева
еңбегінің де маңызы зор.
ХIХ екінші жартысы мен XX басындағы Қазақстанда кітапхана ісі туралы
В.З. Галиевтің еңбегі жарық көрді [18]. С. Рахимжанованың Қазақстан
кітаптарының тарихына арналған оқу құралында 1945-1960 жылдары кітап баспа
ісіне сипаттама берілген [19]. Қазақстан баспа ісінің көрнекті қайраткері,
белгілі журналист, білікті аудармашы М. Мамажанов кітап тарихы туралы
зерттеулер мен танымдық маңызы бар еңбектер жазды. Автор өз еңбегінде
республикалық кітап мұражай қорындағы құжаттар мен жәдігерлерге сүйене
отырып, кітап тарихын жаңа көзқарас тұрғысынан зерделеген.
Кезінде қазақ баспасөзі тарихының очеркін Қ. Бекхожин жазса, 90-жж.
әлем баспасөзі тарихын қосып, қазақ баспасөзіне сипаттама жасаған еңбектер
де шықты. Сонымен қатар қазақ баспасөзіндегі материалдарды тарихи дерек
ретінде зерттеген Қ. Атабаевтың еңбегі де ғылымға қосылған үлкен үлес деп
санаймыз. ХІХ-ХХ ғ. басындағы қазақ кітап баспа ісінің тарихын фольклор,
көркем әдебиет және цензура тақырыбында сипаттама жасаған Ж. Шалғымбаеваның
зерттеуі ұтымды еңбек болып саналады.
ХХІ ғ. басында да баспа ісі мен баспагерлер туралы әдебиеттер шыға
бастады. Мысалы, Ү.Х. Субханбердина революцияға дейінгі қазақ баспасөзі
бетіндегі жарияланған материалдарды қазақ халқының атамұраларын, арыстар
қалдырған аманаттарды жинақтаумен айналысты. Ол әр материалдарды терең
зерттеп, ғылымдағы маңызын түсіне білді. Оның барлық еңбегінде Қазақстанның
төңкеріске дейінгі бейнесін көрсететін қазақ мерзімді баспасөзі туралы
теңдесі жоқ бағалы мәліметтер берілген.
Қазақстанда кітап баспа ісі үлгісінде мәдени құрылыс тарихынан оқу
құралын жазған Д.А. Атабаев, Ә.Ғ. Есенғалиеваның еңбегі де кітап баспа ісі
үлгісіндегі әдебиеттер қатарын толықтырады.
Қазақстанның ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы баспа ісінің тарихы
бойынша қорғалған диссертациялар қатарына Қ.Ә. Ахметов., А.Т. Қапаева, С.Р.
Рахимжанова, Д.А. Атабаев, Е.Д. Қасымов, А.Т. Селкебаева және т.б. ғылыми
зерттеулерін жатқызуға болады.
Сонымен бірге зерттеуші Алшайым Шортанованың Қазақстандағы ғылыми
кітаптар басылымының тарихы (ХХ ғ. 20-40 жж.) атты тарих ғылымдарының
кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясының
авторефератында (Алматы, 2009) елімізде баспа ісінің қалыптасып, дамуына
қатысты көптеген тарихи деректер келтірілген.
Бітіру жұмысын жазу барысында байқағанымыз – Қазақстанда кітаптану және
баспа ісін зерттеу ғылыми тұрғыдан әлі толық қалыптасып бола қойған жоқ.
Яғни баспа жұмысы, кітап шығару, баспаханалар қызметі тәжірибе жүзінде
жақсы дамығанына, материалдық-техникалық жағынан озық құрал-жабдықтармен
жан-жақты қамтамасыз етілгеніне қарамастан, бұл саланы ғылыми тұрғыдан
сараптау, зерттеу жұмысы осы күнге дейін кенжелеп қалып келеді. Оның себебі
Баспа ісі мамандығы бойынша жыл сайын жоғары оқу орындарында мемлекеттік
тапсырыс арқылы мамандар даярлауға, магистратура және докторантураға
бөлінетін орынның өте аз екендігінде болса керек.
Ал көрші Ресейде баспа ісі және кітаптану ғылымдары бойынша жыл сайын
дерлік көптеген зерттеу жұмыстары жарық көріп жататынына көз жеткіздік.
Мысалы, кейінгі жылдары жүргізілген осындай ғылыми еңбек ретінде зерттеуші
Г.Г. Габдельганееваның диссертациясын [20] айтуға болады.
Ал біздің елімізде кітаптану және баспа ісі ғылымының негізін қалаушы
ретінде ғалымдар Ә. Жиреншин [21], Ү. Субханбердина [22], Ш. Елеукенов [23]
сияқты көрнекті ғалымдарды айта аламыз.
Филология ғылымдарының докторы, профессор Шериаздан Елеукенов көп
жылдар бойы баспа жүйесінде қызмет істеді. Ізденімпаз мінезінің арқасында
ол барша саланы жоғарыда біз атап өткен үлкен биіктерге көтеріп қана
қоймай, сол саланың шын мәніндегі білікті басшысы – маман басшысына
айналды. Сол мінезінің арқасында қазақ топырағында бұрын болмаған жаңа
мамандықты меңгеріп, оның ғылыми негізін қалады. Ол ғылымның аты –
кітаптану.
Белгілі ғалымның Кітаптану негіздері атты кітабы баспа ісі және
кітаптану саласында қазақ тілінде алғаш жарық көрген оқу құралы болып
табылады. Осы аттас пән өзіміздің қарашаңырағымыз – Әл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық университеті Журналистика факультетінің оқу бағдарламасына
енгізілген. Бұл оқулық ғалымның осы пән бойынша оқыған жүрген дәрістерінің
негізінде жазылған. Мұнда кітап және кітап ісінің ұғым-түсініктері,
кітаптану ғылымының тарихы, жүйе-құрылымы, басты-басты теориялық мәселелері
қамтылған.
Шериаздан Елеукеновтің баспа ісі саласын жүйелей зерттеп, дербес ғылым
дәрежесіне көтерген еңбегі арнайы талдауды қажет ететін өз алдына бөлек
тақырып. Сол себепті біз Егемен Қазақстан газетінің 2009 жылдың 2
қыркүйегіндегі нөмірінде жарияланған белгілі жазушы Марал Ысқақбайдың Ш.
Елеукенов туралы жазған мына пікіріне сілтеме жасаумен шектелгіміз келеді:
Ш. Елеукенов зейнетке шыққаннан бертінгі жерде өзіне бұрыннан таныс
мұғалімдік қызметке кіріскен. Филология ғылымдарының докторы, профессор
атағы бар әрі орыс, қазақ тілдеріне бірдей жүйрік Шәкең үшін қазіргідей
жоғары оқу орындары күрт көбейген заманда өзі көп зерттеген қазақ
әдебиетінен-ақ лекция оқып, жан қинамай жүре берсе де болар еді. Бірақ
тынымсыз ізденіс иесі кітап өндірісі саласын он бес жыл басқарып жүріп
жинаған білімі мен тәжірибесін елеусіз, ескерусіз қалдырып кетуді күнә
санаған секілді. Ол Кітаптану негіздері, Қазақ кітабының тарихы атты
кітаптар жазып жариялады. Бұған дейін елімізде осы бағытта Ә. Жиреншиннің
Қазақ кітаптары тарихынан атты еңбегінен өзге жарық көрген ештеңе жоқ
еді. Ш. Елеукенов зерттеулерінің ерекшелігі адамзат тарихындағы жазу-сызу
өнерінің бүкіл жүріп өткен дәуірлеріне тоқтала келіп, қазақ тілінде ХІХ
ғасырда шыққан тұңғыш кітап Сейфүлмәлік қиссасынан бастап, 1917 жылға
дейінгі аралықта жарық көрген кітаптарды саралай, кітап басу ісінің даму
кезеңдерін жүйелейді. Кітап ісін әлеуметтік құбылыс деп бағалап,
қолжазбаның кітап болып басылып, оқырман қолына тигенге дейінгі аралықта
жүріп өтер жолын тұтас процесс ретінде қарастырады. Осы арада автордың
мерзімдік баспасөзде жариялаған Таратпасақ, кітап басып керегі не? атты
мақаласы еріксіз еске түседі. Сонымен қатар кітаптану ғылымының туу және
даму кезеңдері туралы ойлары да құнды. Ең бастысы, ғалым кітап ісі мен
кітаптану мәселелеріне қатысты теориялық тұжырымдар ұсынып, терминдерін
жасайды. Сол арқылы қазақ топырағында жаңа ғылым негізін салған. Бұл
кітаптар бүгін журналистика факультетінің студенттері үшін, яғни болашақ
журналшылар мен баспагерлер үшін бірден-бір оқулық болып табылады. Осы
кітаптардың дүниеге келуімен қазақ топырағында жаңа ғылым негізі
қаланғанының дәлелі сол болса керек [24].
Қазақстанның кітап басу ісі өткен ғасырдың 70-80 жылдары алға басты. 60
жылдармен салыстырғанда баспа атаулары бойынша кітап шығару таралымы мен
айналымы бойынша екі есеге өскен. Ал баспахананың материалдық-техникалық
базасы үш есеге өткені байқалды.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін кітап басудың жаңа кезеңін бастан
кешірді. Нарықтық экономикаға көшу жағдайында екі мемлекеттік және 300-ден
астам жеке меншік баспалар пайда болды.
2004 жылдан бастап Қазақстан Республикасы ТМД елдерінің мерзімді
басылым, кітап басу, кітап тарату мен баспаханалар аясындағы бірлестік
бойынша Мемлекетаралық кеңесте төрағалық етті. 2005 жылы Алматыда
ортаазиялық мемлекеттердің қатысуымен Ұлы Жібек жолымен атты ІІІ
халықаралық кітап және баспахана жәрмеңкесі өтті. 2005 жылдың 19 тамызында
өткен XVII Мәскеудің халықаралық кітап және баспахана жәрмеңкесі аясында
Мәскеу қаласында ТМД мемлекет-қатысушыларының Кітап өнері атты 2-ші
халықаралық конкурсы болып өтті.
2006 жылдың 16 наурызында Астана қаласында Әлеуметтік маңызды әдебиет
түрлері атты бюджеттік бағдарлама бойынша 2005 жылы шыққан кітаптар
жәрмеңкесі болды. Бұл оқиға баспалардан жарық көретін әдебиеттердің сандық
және сапалық деңгейіне әсер етті.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғанынан бастап кітап басудың
жаңа кезеңі саналады.
Нарықтық экономикаға көшу жағдайында екі мемлекеттік және 300 жеке
меншік баспалар пайда болды.
Жоғарыда айтылғанындай, Қазақстанда 300 астам баспа және 800-ден астам
баспаханалар жұмыс жасайды, олардың 1 % – мемлекеттік, 44 % – жекеменшік,
22% жоғары оқу орындарына тиесілі және 27 % баспа өнімдерін өндіретін басқа
ұйымдар.
Қазіргі таңда республика өңірінде 7 астам үлкен кітап сату ұйымдары
қызмет етеді.
Қазақстанда таратылатын басылымдардың көбісі, отандық кәсіпорындарында
басылады және олардың сапасы әлемдік стандарттарға сай.
Бүгінде әлеуметтік маңызды басылымдарды шығарудың айтарлықтай үлесі,
баспалар арасында мемлекеттік тапсырысты бөлу жолымен таратылатын
мемлекетке тиесілі.
2004 жылы кітап топтамаларын әзірлеп және шығару үшін, мемлекеттік
бюджеттен, 323,222 млн. теңге, 2005 жылы – 339,383 млн. теңге, 2006 жылы –
354,655 млн. теңге, 2007 жылы – 262,9 млн. теңге, 2008 жылы – 352,7 млн.
теңге, 2009 жылы – 236,8 млн. теңге бөлінген.
Әдебиеттің әлеуметтік маңызды түрлерін басып шығару және әзірлеу
республикалық бюджет бағдарламасы шеңберінде 6 мың басылым, 74 мың баспа
беттері бар көлеммен шығарылып, келесідей тақырыптарда таратылды: балаларға
арналған, тарих, сөздiк-анықтама, әдебиет, қазiргi қазақ қарасөзi, қазiргi
қазақ поэзиясы, құжатты-көркем, музыкалық, заң, қоғамдық-саяси, ғылыми-
танымал әдебиеттер және т.б.
Кітап басып шығару ісінің басыңқы бағыты түрлі-түсті әсерлi суреттi
балалар әдебиеттерін, әлемдік балалар классигі әдебиеттерін, Қазақстанның
атақты тұлғаларының ғұмырнамаларын және қазақстандық көпұлттық мәдениетті,
ұлттық және әлемдік мәдени мұрағатты дәріптеуші музыка және басқа да
басылымдарды шығаруға жұмсалды.
Кітап басу аясындағы мемлекеттік саясатқа қысқаша тоқталсақ, Қазақстан
Республикасы Байланыс және ақпарат министрлігінің Ақпарат және мұрағат
комитеті баспалар арасында мемлекеттік тапсырыспен кітап шығару жөнінде
мемлекеттік саясатты үйлестіріп отырады.
Кітап басудың ең негізгі бағыты еліміздің мәдениеттін, ұлттық және
әлемдік мәдени мұраны насихаттайтын, әсем безендірілген балалар әдебиеті,
әлемдік балалар классикасы, Қазақстанның белгілі тұлғаларының мемуарлары,
музыкалық әдебиеттер мен басқа да басылымдар болып табылады.
Қоғамның әлеуметтік және рухани дамуы үшін ұлттық әдебиет пен жазбаның
бірігуі мен ең үздік әлемдік, ғылыми, мәдени жетістіктер негізінде
мемлекеттік тілдегі гуманитарлық білімнің толықтай қорын қалыптастыру алға
қойылып отыр.
2004 жылдан бастап Қазақстан Республикасы ТМД елдерінің мерзімді
басылым, кітап басу, кітап тарату мен баспаханалар аясындағы бірлестік
бойынша Мемлекетаралық кеңесте төрағалық етіп келеді.
Елімізде баспа ісінің және кітаптану ғылымының қалыптасу жолдары
жайында жасалған қысқаша талдауымызды түйіндесек, бүгінде баспагерлік
қызмет тек қана іс жүзіндегі редакциялық-баспаханалық және өндірістік-
тәжіриелік жұмыс түрі ретінде емес, теориялық тұрғыдан да дами түсті.
Бүгінде баспа ісі және кітаптану – арнайы зерттеу жұмыстары жүргізіліп
жатқан ғылымның белгілі бір саласына айналды.
Қазіргі кезде елімізде ресми түрде тіркелген 300 баспа және 800-ден
астам баспахана бар десек, осынау баспа орындарынан шығарылып жатқан
кітаптар, оларды шығару үдерісі, мазмұны және басқа мәселелер ғылыми
тұрғыдан зерттеліп, жүйелі талдануы тиіс.
2 тарау. Дина күйші кітабының
ғылыми-танымдық ерекшеліктері
Сөзімізді Тұлға – Личность сериясымен шыққан жинақтың ішінде Дина
күйші кітабынан [25] бастамақпыз.
Жинақтың аңдатпасында жазылғанындай: Өзімізге таныс та бейтаныс, күй
өнерінің хас шебері Дина шешей – Дина Нұрпейісованың өмірі мен
шығармашылығы туралы ең толық мағлұмат беретін бұл тұңғыш жинаққа әр
кездері жазылған көрнекті музыка зерттеушілері мен қаламгерлердің
шығармалары, сондай-ақ көзі тірісінде онымен жақын араласқан азаматтардың,
ұрпақтарының естеліктері, күйтабақтары мен ғұмырнамасы топтастырылып, төл
мұрасының үздік үлгілері де берілген.
Кітап 2004 жылы, дәулескер күйшіні жаңа қырынан танып-білуге
жәрдемдесер деген үмітпен, Атырау облысы әкімдігінің қолдауымен жарық
көрген. Редакция алқасы: Ә. Төлеуішев (бас редактор), Ғ. Әнес (жауапты
шығарушы), Р. Мұрсалиева, К. Қосыбаев, Б. Қорқытов, Қ. Жылқышев, Қ. Жүсіп,
Б. Иманғалиев, Т. Жаңабайұлы, Т. Берішбаев, Р. Отарбаев, ал құрастырушы Қ.
Орынғали.
Кітап жас толқын – өнер сүйер шәкірттерге, мәдениет зерттеушілері мен
қаламгерлерге, жалпы көпшілік оқырманға арналған.
Жинақтың кіріспесі Арнау сөз бен Қазақстан өнерінің еңбек сіңірген
қайраткері Дина Нұрпейісованың Социалистическая Алма-Ата газетінің 1938
жылдың 23 сәуіріндегі номерінде орыс тілінде жарияланған Учитель атты
мақаласымен басталған. Алғашқы мақалада Динаның өмірі мен мұрасы жайында
қысқаша пікір айтылса, күйшінің атынан жарияланған материалда Динаның
Құрманғазымен алғаш реті қалай кездескені, орны өзіне ұстаз деп санайтыны
туралы айтылады.
Еділ мен өр Жайықтың қойнауында, Бекетай құмында 1861 жылы дүниеге
келіп, өмірінің жартысын күйге арнаған ақ жаулықты шешемізге арналып
шығарылған кітаптың баспа өнімі ретіндегі өзіндік сипаты бар. Еңбекте
дүниеден өткеніне қаншама уақыт өтсе де, өз туындыларымен халқын ғана емес,
өзге халықтарды да өнерімен тамсандырып кеткен күйшінің мұрасы туралы
көптеген мәліметтер беріледі. Расында да, күйші Динаның соңында қалған мол
рухани-мәдени мұрасы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, өзі салған өнер мектебі
көктегі жарық жұлдыздай жарқырап келеді.
Кітапта айтылғанындай, қарапайым қазақ отбасында дүниеге келген Дина
шешейге – ұлы күйші Құрманғазының шәкірті болу, ізін жалғастырушы, дамытушы
болу сияқты екінің бірінің пешенесіне жазылмайтын тағдыр бұйырған. Сонымен
қатар, ол өзі де құнды шығармалар тудырып, ұстазының туындыларын да бізге
дәл сол күйі жеткізіп кетті.
Кітаптың кіріспесінде күйші Динаның Нарында дүниеге келіп, өмір-өзен
Астрахань өлкесінен бір-ақ шығарып, ақжүрек, білімді адамға, яғни Ахмет
Жұбановқа кездестіріп, 76 жасында республикаға әйгілі бола отырып, Жамбыл,
Мұхтар, Қаныш, Ахмет, Күләш, Ғарифолла, Манарбек, Жүсіпбек сынды
марқасқалармен иық теңестіре отырып, солардың көбіне ұстаз бола білген Дина
Нұрпейісованың шығармаларының ұзақ уақыт бойы құндақта жатып қалып, енді
ғана жинақталып жатқаны туралы айтылады.
Сонымен қатар, кіріспеде Динаның 1938 жылғы 23 сәуірде
Социалистическая Алма-Ата газетіне берген сұхбатын оқи аламыз. Өз сөзінде
күйші Құрманғазымен алғаш кездескенде 30 жаста болғанын және ол кісімен
ауылындағы бір жиында жолыққанын айтады. Ол уақытта Құрманғазының атағы жер-
жерге тарқап, күйлері қалың бұқараға жайылып жатқан кезі. Осы мерекеде
Құрманғазыны көрдім. Ол – күшті де көрікті шал еді. Домбыра құлағында
ойнаған, өз ісінің хас шебері еді!, - деп еске алады Дина өз естелігінде.
Сол жиында ауыл адамдары шешейді күй тартуға көндіреді. Құрманғазының
бірнеше күйін орындайды, сонда Құрманғазы мұқият тыңдап, артынан мақтаулар
айтады. Осыдан 11 жылға созылған үлкен достыққа айналады, Дина шешей
ұстазынан білмейтін көп нәрсесін үйреніп, Құрманғазының ең сүйікті, ең
жақсы шәкіртіне айналады. Бұл – Социалистическая Алма-Ата газетіне берген
күйшінің сұхбатынан алынған деректердің бірқатары.
Кітап Ұшқан ұя, ұлағатты ұстаз. Өмірі мен шығармашылығы, Дала
дауылпазы, дарқан дарын. Жизнь и творчество, Кербез күй, шабытты шақ.
Көркем шығармалар, Асқаралы Алатау, аялы алақан. Естеліктер, Мұхит
мұра, мәуелі ұрпақ. Мұрасы мен тұлғасы және Алтын бесік, құтты қазына.
Атамекені мен ұрпақтары атты алты бөлімнен тұрады.
Енді еңбектің әр бөліміне жеке-жеке тоқталып, әрқайсысының мазмұндық
ерекшеліктеріне тоқталайық.
Еңбектің 1 бөлімі Ұшқан ұя, ұлағатты ұстаз деп аталады. Мұнда
дәулескер күйшінің өмірі мен шығармашылығы туралы әр түрлі деректер мен
орындаушылық шеберлігі туралы академик Ахмет Жұбановтың Дина Нұрпейісова
атты естелігі берілген.
Академиктің дереккөздері бойынша, Динаның әкесі Кенже өзінің
ауылдастары сияқты шаруа адамы болған, аты бүкіл округке танымал балуан
екен. Кенже де жас кезінде домбыра тартып, ұлғая келе домбыраны тастап,
шаруашылығымен айналысыпты. Динаның шешесі Жәниха өте мейірлі, ашық адам.
Қызын қазақтың салт-дәстүрі бойынша емес, өз бетімен, өз қалауымен өсіреді.
Дина тоғыз жасқа келгенде ән-күйлерді үйреніп, нағыз домбырашы болады.
Әрине, әкесі қарсы болмайды. 1870 жылы Кенженің ауылына Құрманғазы келіп,
он жасар керемет домбырашы қызы бар дегенді естіп, жас қыздың өнерін
тыңдап, 18 жасқа дейін көрген-білгенін үйретіп, шәкірті етуге ата-анасынан
рұқсат сұрайды. Ұстазымен жиі кездесіп, жиын-тойларға барып, өз өнерін
көрсетіп жүреді. Уақыт өте келе Дина Нұрпейістің ұлы Нұралыға ұзатылады,
алайда, сүйікті өнерін тастамайды.
Ахмет Жұбановтың тағы бір деректерінде: Кенже Динаны Нұрпейістің үйіне
ұзатқан соң, бірнеше жылдан кейін қайтыс болады. Динаға Қарақасқа ат
тұтқынға түскендей, өз ауылын сағынып тұрғандай болып көрінеді. Бірде
Қарақасқа ат ауырады да, өліп қалады. Атынан айырылғанына қайғырып, оған
арнап күй шығарады..., - деп Қарақасқа ат күйінің тарихын бізге
жеткізген.
Осы бөлімдегі Ахмет Жұбановтың Динаның орындаушылық шеберлігі туралы
атты еңбегі автордың Алматыда 1976 жылы жарық көрген Ән-күй сапары атты
кітабының 128-132 беттерінен алынған.
Профессор Ғафура Бисенованың Ғажайып дарын атты естелігі Д.
Нұрпейісованың 1997 жылы Алматыда басылып шыққан Әсемқоңыр атты
кітапбының 5-26 беттерінен көшіріп басылған. Мұнда автор Дина шешейдің
қаталанбас ерекше қағыс әдістері туралы айта келіп, кезінде Құрманғазының
Динаға: Домбыраны қолыңа алғанда оны тартпас бұрын ең алдымен құлақ күйін
келтіріп, әбден баптап ал, - деген ақыл-кеңестеріне назар аударған
Сонымен бірге Ғ. Бисенова өнер зерттеушісі А.В. Затаевич Динаның
күйлеріне таң қалып, өз жинағына қосқанына назар аударып, Динаның әр
күйінің тарихына тоқталады, күйшінің халық таланттарының ІІ республикалық
слетіне қатысып, бірінші сыйлыққа ие болғаны жайында мәлімет береді.
Ал, Қазақстанның халық әртісі, профессор Қаршыға Ахмедияров өзінң Күй
анасы атты еңбегінде ақ жаулықты шешейдің екі рет тұрмыс құрып, 11 құрсақ
көтергенін жеткізеді. Расында он бір баласы болып, бірақ та ешбірі жолын
қумаған. Алайда, Жұрынбай немересінен туған Ақжан Ақтөбе қаласында тұрады,
зағип кісі болса да суырыпсалма ақын.
Домбырашы, профессор Айтжан Тоқтағанның Күй сандуғашы атты Дина
күйлерінің қазақ мәдениетінде алар орны жөнінде пікір білдірілген.
Кітаптың осы бөліміндегі естеліктерде айтылған пікірлерді профессор
Ақселеу Сейдімбектің Нұрпейіскеліні Дина атты еңбегі одан әрі толықтыра
түскен. Қалагер автор Әйел теңсіздігі деген ұғымды жаңа қырынан ашып
көрсетеді. Мысалы: Әйел атымен рудың атын атайтын елде, әйел атын ұранға
айналдырған елде, мұсылман шартынан гөрі өмір салтын қойып, бетіне пәренжі
салмайтын елде... әйел теңсіздігі болады деп ойлаудың өзі көрсоқырлық, -
дейді ол. Мұндағы автордың айтқысы келгені, Динаның ерке де еркін өскендігі
туралы.
Иә, Динаны ата-анасы бетінен қақпай өсірді. Ақселеу Сейдімбектің бізге
ұсынған нұсқасында: Қыз бала дәурені қызғалдақтай келте. Дина бесқасқа
руынан шыққан Тұрман ұлы Қанас деген жігітке тұрмысқа шығады, - дейді.
Содан соң, Қанас пен Динадан Нұрпейіс атты ұл туады. Қанас уақыт өте келе
қайтыс болады да, әмеңгерлікпен әйелі қайнысы Шәпекке қосылады. Динаның
алғашқы күйеуінен көрген ұлы 14 жасында қайтыс болады. Ауылда құжат толтыру
науқаны келгенде, Дина өз тұңғышының атын атап, сол күйі Нұрпейіс келіні
атанады. Сонда Дина шешейдің көзін көрген академик А. Жұбановтың деректері
қате болғаны ма? А. Сейдімбек жеткізген бұл деректер негізінен ауыл
арасындағы аңыздарға орай жазылған сияқты.
Енді кітаптың екінші бөліміне келсек. Дала дауылпазы, дарқан дарын
деп аталатын бұл бөлімде берілген өнертану ғылымының кандидаты Гафура
Бисенованың Кюи Дины Нурпеисовой атты еңбегінде күйшінің Бұлбұл, Әсем
қоңыр, Той бастар, Жеңіс деген күйлеріне сипаттама берілген.
Муызкатанушы Петр Аравиннің Талантливый народный композитор, өнертану
ғылымының кандидаты, профессор Пернебек Шегебаевтың Жизнь и творчество
Дины Нурпеисовой (1861 – 1955), Құрманғазы атындағы консерваторияның
оқытушысы Айгүл Байбектің Курмангазы и его школа атты орыс тілінде
жазылған мақалаларында композитор Құрманғазы мен оның аса дарынды шәкірті
Дина Нұрпейісқызының кейбір күйлерін талдау арқылы шығармаларындағы рухани
толысудың негізгі заңдылықтары мен құрылымын айқындауға талпыныс жасалған.
Динаның шығармашылық жолы, оның шығармалары мен ұлы ұстаз мұраларының
сабақтастығы тереңірек талданған.
Жинақтың Кербез күй, шабытты шақ атты үшінші бөлімінде жазушы
Қалдарбек Найманбаевтың алғы сөзі мен Қазақстанның халық жазушысы Сәуірбек
Бақбергеновтің Қайран шешем атты романынан үзінді жарияланған.
Күй анасы Динаның өмір-дастаны сияқты Қайран шешем романы жазылғалы
бері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz