Банктің меншікті капиталының жеткіліктігі
Жоспары
Кіріспе 3
Тарау 1. Коммерциялық банктердің меншікті капиталыныың экономикалық
мазмұны. 5
1.1. Коммерциялық банктің ресурстары : мәні мен құрылымы. 5
1.2. Банктің меншікті капиталы: көздері мен қызметтері .14
1.3. Банктің меншікті капиталының
жеткіліктігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
Тарау 2 . Коммерциялық банктің пассивтік операциялдарындағы
меншікті капиталын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...37
1. АҚ "БанкЦентрКредит" банкінің тартылған қаражаттарын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2. Банктің меншікті қаражатын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 51
Тарау 3. Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің меншікті
капиталымен байланысты пассивтік операцияларын
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..66
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Коммерциялық банктің қызметі ақшалай
қаражаттарды тарата отырып, оларды ссудаға беру немесе жоғарғы процент
мөлшерінде инвестициялаумен сипатталады. Бұл банкті пайдамен қамтамасыз ету
үшін маңызды болып келеді. Демек, банк қызметнің ең басты табыс көзі
несиелеу деген тұжырым жасайтын болсақ, банктік ресурстардың құрылу
ерекшеліктеріне келсек, оның қоғамның әр даму кезеңіне, ондағы жүргізілетін
саясатқа, талапқа тікелей байланысты болып табылады.
Айталық, бұрынғы орталықтандырылған эконмика тұсында банктердің
ресурстарының қалыптасуында ешқандай қиындықтар немесе проблемалар болған
жоқ. Себебі, үкімет әкімшілік әдіспен басқарудың негізінде бір орталықтан
қор жинай отырып, сол қорды банктерге жоспарланған түрде таратып үлестіріп
отырды. Ол уақыттардың банктің сырттан тартылған және меншікті қаражаты
болсын, ешқандайда маңызы болмады. Банк өзіне бөлінген немесе әкімшілік
тәртіпте тіркелген клиенттердің қаражаттарын ғана пайдалана алды, оның
меншікті қаражатын ұлғайту туралы ойы да болмады. Ол заманда несиенің де
экономикалық категория ретінде танылмағанын, яғни берілген несиенің толық
кайтарылмай, жоспарланған көрсеткіштердің орпындалуына байланысты сызылып
тасталып отырғанында білеміз.
Бүгінгі талап өзгеше, кешегі уақыт банктері үшін келмеске кеткені аян,
бүгінгі нарықтық қатынастарға сай ұйымдастырылған банк ресурс үшін өз
клиентін хан есбінде таниды. Өйткені, кешегідей, банктің ресурсын орталық
банк тарапынан бөлу жоқ, бүгінгі банк бәсекелестік ортада өмір сүру үшін
нарықтағы клиенттердің қаражатын қалайда өз банкіне тарту жолдарын
іздестіруде. Бұл жолда банктер отандық банктік тәжірибеде мыңдаған жылдар
бойы қаланған тәжірибелерін қайта жаңартуда. Алдыңғы қатардағы дамыған
елдердің ресурстарды жинақтауға байланысты озық тәжірибелерін оқып үйрену
үстінде.
Банктер экономикамызды тұрақтандырудың маңызды факторы болып саналады.
Ендеше бүгінгі нарықтық қатынастарға сай банктің инфрақұрылымын
қаплыптастыру өз кезегінде банктің жаңа мехеанизмін құруды қажет етеді.
Бүгінгі таңда банктер өз ресурстарын жинақтау барысында клиенттер үшін
көрсетілген қызметердің санын арттыра отырып сапасын одан әрі жақсарта
түсуде. Себебі бүгінгі клиент, дербес түрден өз қалауы бойынша банкті
таңдауға толық құқылы.
Міне осындай ізденістер тұсында, банктер ресурстарын тартуда бірқатар
проблемаларды кездестіруде. Ол проблемаларды реттеуде немесе шешіуде
банктердің пассивтік операцияларынының маңызы зор. Осыған байланысты,
таңдалып отырған диплом жұмыстың тақырыбының бүгінгі таңда, өзекті
тақырыптардың біріне жататындығын білеміз.
Диплом жұмысының мақсаты бүгінгі таңдағы коммерциялық банктердің
банктік ресурстарды, оның ішнде несиелік ресурстарды қалыптастыруға әрекет
ететін тәжірибелерін оқып үйрену, сол сияқты банктердің ресурстарды тартуға
байланысты клиенттермен арадағы қатынасты жетілдіру жолдарын іздестіру
болып табылады. Осы мақсатқа жетуде, диплом жұмысының алдында келесідей
міндеттерді шешу тұрады:
1. Пасивтік операциялардың экономикалық мазмұнына терең мән беру;
1. Банктік ресурстардың түрлері мен тарату көздерін қарастыру;
2. Банктік ресурстардың базасын қалыптастырудағы меншікті
қаражаттардың рөлін анықтау;
1. Нақты бір банкті мысалға келтіріп, оның ресурстарының құрылу
барысында тереңдей талдау жасау;
2. Ресурстарды таратуда банктік проблемаларын және оның
перспективаларын қарастыру.
Диплом жұмысының зерттеу объектісіне ААҚ "Банк Центр Кредит" банкісінің
пассивтік операциялары жатады.
Диплом жұмысының теориялық және әдістемелік негізіне: отандық және
ғалым-экономистердің ғылыми еңбектерін және ғылыми практикалық конференция
материалдары, сондай-ақ ААҚ "Банк Центр Кредит" банктік пассивтік
операцияларына қатысты практикалық материалдар пайдаланылады.
Құқықтық негізде Қазақстан Республикасындағы бантік заңдылықтар, Ұлттық
банктің нормативтік актілері мен инструкциялары жатады.
1 Тарау. Коммерциялық банктердің меншікті капиталыныың
экономикалық мазмұны
1.1. Коммерциялық банктің ресурстары : мәні мен құрылымы
Коммерциялық банктердің пассивтік операциялық негізде оның қызметінің
жүзеге асырылуы үшін банктік ресурстар жинақталады. Банктік ресурс - бұл
несиелеу ресурсына қарағанда кең үғымды білдіреді. Банктік ресурстар тек
несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқадай активтік немесе комиссиондық
операцияларды қаржыландыру үшін де пайдаланылады.
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті
қаражаттармен салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен банктің активтік
операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, сондай ақ ескі банктік жүйе
үшін уақытша бос ақшалай қаражаттарды тартудың дәстүрлі емес тәсілдерінің
болуы, тартылған қаражаттар құрылымын толығымен қзгертті десе де болады.
Банктік тәжірибеде барлық тартылған қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне
байланысты үлкен екі топқа бөледі:
- депозиттік қаражаттар;
- депозиттік емес тартылған қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды. Депозиттер
банк үшін бірден бір арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозит бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі
белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.
Депозиттік емес тартылған қаражаттар бұл банктің алған қарыздары
түрінде немесе өздерінің меншікті бағалы қағаздарын сату жолымен тартылатын
қаражаттары.
Депозиттік емес банктік ресурс көздері мен депозиттер өзара
ажыратылады. Біріншіден олар персоналдық емес, яғни банктің нақты клиенттің
атынан тартылмайды, екіншіден, мұндай қаражаттарды тарту инициативасы
банктің өзінен туындайды.
Депозиттік емес тартылған ресурстармен көбіне ірі коммерциялық
банктер айналысады. Өйткені, депозиттік емес қаражаттар ірі сомада сатып
алынатындықтан да оларды көтерме сауда операциялар сипатына жатқызуға
болады.
Депозитті операциялар активті және пассивті болып бөлінеді. Активті
депозиттік операциялар банктің уақытша бос ақша қаражаттарын басқа
корреспондент банктердегі шоттарда орналастырумен байланысты операциялар.
Олар банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы активтердің өте аз
бөлігін алады.
Пассивті депозиттік операциялар бұл клиенттердің уақытша бос ақша
қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты
операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер пассив жағының
көп бөлігін алады және банктік ресурстарын қалыптастырудың негізгі көзі.
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік
емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғары
бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын
қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын
банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттерді мынадай топтарға бөледі:
- талап етуіне дейінгі депозиттер;
- мерзімді депозиттер;
- жинақ салымдары;
- бағалы қағаздар.
Сондай ақ, оларды төмендегідей белгілеріне байланысты жіктеуге
болады:
- мерзімдеріне қарай;
- салым иелерінің категорияларына қарай;
- қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қарай;
- пайыз төлеу тәсіліне қарай;
- банктің активтік операциялары бойынша жеңілдіктер алуына қарай;
- басқалары.
Салым иелерінің категорияларына қарай депозиттік шоттар мынадай
түрлерге бөлінеді:
- жеке тұлғалардың шоттарына;
- кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардың шоттарына;
- жергілікті билік органдарының шоттарына;
- қаржылық мекемелердің шоттарына;
- шетел азаматтарының шоттарына.
Талап етуіне дейінгі депозиттер бұл салым иелерінің бастапқы талап
етуіне байланысты әр түрлі төлем құжаттар арқылы қолма қол ақшаларын алатын
әртүрлі шоттардағы қаражаттар.
Отандық банктік тәжірибеде талап етуіне дейінгі депозиттерге мыналар
жатады:
- мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай ақ әртүрлі шағын
коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын қаражаттары;
- әртүрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
- есеп айырысудағы қаражаттар;
- жергілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы қаражаттар;
- басқа банктің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.
Талап етуге дейінгі депозиттік шоттардың артықшылығы олардың иелері
үшін жоғарғы өтімділігіне байланысты сипатталады. Талап етуге дейінгі
депозиттік шоттарға қаражаттар, шаруашылық және басқа да операциялардың
жүзеге асырылуы барысында түседі және пайдаланылады. Ал кемшілігі бұл шот
бойынша пайыз мүлде төленбейді немесе біршама төменгі мөлшерде төленеді.
Міне осыдан келіп талап етуге дейінгі шоттардың төмендегідей өзіндік
ерекшеліктері қалыптасады:
- ақша салу және оны алу кез келген уақытта ешқандай да шектеусіз жүзеге
асырылады;
- шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде немесе
коммиссиондық ақы алып отырады;
- банктер талап етуге дейінгі шоттарда ақшалай қаражаттарды сақтағаны үшін
өте төменгі деңгейде пайыз төлейді, кейде төлемеуі де мүмкін;
- талап етуге дейінгі депозиттер бойынша, коммерциялық банк Ұлттық банкте
сақталатын міндетті резервтерге жоғары мөлшерде аударымдар жасайды.
Мерзімді депозит бұл банктерде белгілі бір мерзімге және пайыз төлеу
шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттары.
Бұл депозит түрі алдын ала хабарлаудан кейін немесе мерзім бойынша
алынуы мүмкін. Мерзімді депозиттер чектің көмегімен пайдаланылмайды, бірақ
қолма қол ақша түрінде еркін аударылады немесе ағымдағы шотқа аударылады.
Егер мерзімге дейін бұл салымды алатын болса, онда шот иесі айыппұл төлеуге
міндетті.
Бұл салымның ерекшелігі талап еткенге дейінгі депозитке қарағанда,
оларға міндетті резервтердің төменгі мөлшері белгіленеді.
Депозиттің бұл түрін алдын ала хабарлау негізінде немесе уақыты
жеткен кезде салым иесі алады. Мерзімді депозиттерді чектер арқылы алуға
болмайды. Мерзімді депозиттерді басқа шоттарға аударуға болады.
Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:
- меншікті мерзімді депозиттер;
- алдын ала алуы ескертілетін депозиттер.
Мерзімді депозиттер бойынша, салым иесінен алдына ала хабарлау
депозиті бойынша міндетті түрде өтінішін талап етеді. Өтініш беру уақыты
алдын ала келісіледі және депозит бойынша соған сәйкес пайыз белгіленеді.
Әдетте алдын ала алуын хабарлау мерзімі жеті күннен жоғары болып келеді.
Мерзімді депозиттердің мынадай ерекшеліктері болады:
- есеп айырысу үшін пайдаланылмайды, әрі мұндай шоттарға ешқандай да есеп
айырысу құжаттары толтырылмайды;
- шоттағы қаражат баяу айналады;
- тұрақты пайыз төленеді;
- пайыз мөлшерінің ең жоғарғы деңгейі Ұлттық банк тарапынан реттеліп
отырады;
- ақшаны алуы туралы салым иесінің алдын ала хабардар етуі талап етіледі;
- бұл шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер белгіленеді.
Тағы бір кеңінен таралған депозиттердің түрі жинақ салымдары. Олардың
белгіленген мерзімі жоқ, қаражаттарды алуда ескертуін талап етпейді,
салымның жоғарғы шегі шектелген, ақшаны салу және алу кезінде жинақ
кітапшасын көрсетуі қажет. Банктер үшін мұндай шоттар қосымша жұмыстарды
талап етеді: операцияны ресімдеу қиынырақ, кітапшаны жоғалту және ұрлатып
алу жағдайына сай екі жақты тіркеу енгізу қажет және т.б. Компьютердің
көмегімен жасалған жеке бет шоты туралы көшірмесі негізінде жинақ
салымдарымен басқа салымдарды ауыстыруға мүмкіншілігі бар.
Мерзімді депозиттер және жинақ салымдары депозиттік ресурстардың
біршама тұрақты бөлігін білдіреді.
Жинақ салымдарының төмендегідей ерекшеліктері болады:
- ақшалай қаражаттар сақтауда тұрақты мерзімі болмайды;
- шоттардағы қаражатты алдын ала алу барысында ешқандай да ескерту талап
етілмейді;
- ақшаны шотқа саларда немесе шоттан аларда міндетті түрде ақшалай
қаражаттар қозғалысы көрсетілетін жинақ кітапшасының болуы талап етіледі.
Отандық банктік тәжірибеде жинақ шоттары тек жеке тұлғаларға ғана
ашылады. Ал шетел тәжірибесінде мұндай шоттар коммерциялық емес ұйымдаға
және іскер фирмаларға ашыла береді.
Отандық банктік тәжірибеде жеке тұлғаларға ашылатын жинақ салымдары
салым операцияларының мерзіміне және мазмұнына қарай төмендегідей түрлерге
бөлінеді:
- мерзімді жинақ салымдары;
- қосымша жарна қосатын мерзімді жинақ салымдары;
- ұтыс салымдары;
- ақшалай заттай ұтыс салымдары;
- мақсатты және ағымдық салымдар;
- алдын ала алуын хабарлайтын салымдар;
- валюталық салымдар.
Мерзімді депозиттер мен жинақ салымдарының бір түріне депозиттік және
жинақ сертификаттарын жатқызуға болады.
Депозиттік және жинақ сертификаты бұл салым иесіне белгілі бір мерзім
өткен соң, тиісті қаражатты және оған есептелетін пайызды алуға құқық
беретін және оның шотындағы ақшалай қаражатының барлығын куәландыратын банк
эмитенттің жазбаша куәлігі.
Депозиттік және жинақ сертификаттары иемденуіне қарай екі түрлі болып
келеді:
- атаулы сертификаттар;
- мәлімдеуші сертификаттар.
Атаулы депозиттік және жинақ сертификаттары бұл салым иелерінің атына
толтырылып беріледі. Ал мәлімдеуші сертификаттарда салым иесінің аты жөні
көрсетілмейді, яғни оны кім иеленсе сол қаражаттың иесі болып саналады.
Депозиттік және жинақ сертификаттары сатылған тауарлар және
көрсетілген қызметтер үшін төлеуге болатын төлем құралы немесе есеп айырысу
қызметін атқара алады.
Депозиттік сертификаттар көбінесе ірі сомада шығарылатындықтан да
оларды заңды тұлғалар сатып алады.
Әлемдік тәжірибеде депозиттік сертификаттардың мынадай екі түрі бар:
- аударылатын;
- аударылмайтын.
Аударылмайтын депозиттік сертификаттар салым иелерінің қолдарында
болып, уақыты жеткен соң банкке ұсынылады.
Аударылатын депозиттік сертификаттар басқа бір тұлғаларға екінші
нарықта сатып алу сату арқылы өтеді. Міне банктің тартылған және меншікті
ресурстарына біршама тоқталдық. Енді банк ресурсы ұғымына экономикалық
әдебиеттердегі анықтамаларға сүйене отырып анықтама беріп өтейік.
"Қаржы- несие сөздігінде" банктік ресурсқа келесідей түсінік береді:
банктік ресурс — бұл банктік несиелік және басқадай операциялары үшін
пайдаланылатын банктің иелігіндегі қаражат жиынтығы болып табылады.
Осы тұста коммерциялық банктердің жіктелуіне қысқаша тоқталып өтелік.
Аталмыш субъектіні мынадай белгілеріне байланысты жіктеуге болады:
1. меншік сипатына қарай:
- мемлекеттік;
- акционерлік (ашық және жабық типтегі);
- жеке;
- пай қосу арқылы (жауапкершілігі шектеулі серіктестік);
- аралас;
- кооперативтік.
2. Операцияларының түрлеріне қарай:
- әмбебап, яғни экономиканың барлық салаларына бірдей және кең көлемді
банктік қызмет көрсететін банктер;
- маманданған, яғни бір ғана салаға қызмет көрсететін банктер;
3. Аумақтық белгісіне қарай:
- халықаралық;
- ұлттық;
- аймақтық.
4. Салалық белгісіне қарай:
- өнеркәсіптік банктер;
- сауда банктері;
- ауылшаруашылық банктері;
- құрылыс банктері;
- басқа да банктер.
5. Филиалдар санына қарай:
- филиалсыз;
- көп филиалды.
Қазақстан Республикасындағы банктер бастапқыда мәлімдеуші акцияны шығарып
сатуға құқықсыз, яғни жабық акционерлік қоғам формасында құрылатын болған,
бірақ қазір жаңа заңға сәйкес ашық акционерлік қоғам түрінде құрылатын
болды.
Ашық типтегі акционерлік қоғамға банктердің (жабық типтегі
акционерлік қоғам формасынан) өтуі үшін, Ұлттық банктен банктік
операцияларды жүзеге асыруға рұқсат қағазын алғаннан кейін бір жыл бойына
Ұлттық банк тарапынан бекітілген пруденциалдық нормативтерді және басқа да
міндеттемелерді орындауы қажет. Егер де банк жауапкершілігі шектеулі қоғам
түрінде құрылған болса, онда оның жарғылық қорының әр құрылтайшыға тиетін
үлесі құрылтайшылық құжатта анықталады және бұл банктің қатынасушылары оның
міндеттемелеріне өздеріне тиісті үлес шегінде ғана жауап береді.
Егер банк акционерлік қоғам формасында құрылатын болса, онда оның
жарғылық капиталы акциялардың номиналдық құнының сомасында ашық түрде
жазылып таратылады (егер банк ашық типтегі акционерлік қоғам түрінде болса)
және құрылтайшылардың арасында жарғылық капиталдағы олардың
үлесінебайланысты акциялар үлестіріліп беріледі.
Мемлекеттік банктер мемлекеттік кәсіпорын формасында құрылады. Нарық
шаруашылығындағы банктер мынадай қызметтер атқарады:
- несие беру барысында делдалдық қызмет;
- Төлемдегі делдалдық қызмет;
- Ақшалай табыстар мен жинақтарды жұмылдыра отырып, оларды капиталға
айналдыру қызметі.
Несиеге делдал болу қызметінде банктер әр түрлі мөлшерде және әр
мерзімде салымдар тарта отырып, оларды қаржы ресурстарына мұқтаж
клиенттерге береді. Несиелік операцияларды жүргізумен қатар банктердің өз
қарыз алушыларының несиелік қабілеттерін бағалау мүмкіндігі де болады.
Банктің несие беруде делдал болуымен тығыз байланысты келесі бір
қызметі – төлемдегі делдалдық. Төлемде делдал бола отырып банктер өз
клиенттері үшін есеп айырысу операцияларын орындау барысында өздеріне
белгілі бір жауапкершілік алады.
Банктердің айрықша бір қызметі – ақшалай табыстар мен жинақтарды
жұмылдыра отырып, оларды капиталға айналдыру. Қоғамның әртүрлі таптары
ақшалай табыстардың тұтынудан қалған бөлігін алдағы уақыттағы шығыстар үшін
жинақтайды. Бұл ақшалай табыстар мен жинақтар өздігінен капиталға
айналмайды, егер банктер немесе басқа да несиелік мекемелер болмаса,
олардың жансыз капиталға айналары да сөзсіз. Банктердің немесе басқа да
несиелік мекемелердің осы ақшалай табыстарды салым түрінде жұмылдыруы
нәтижесінде ғана олар ссудалық капиталға айналады. Содан соң ссудалық
капиталды банктер сауда және өнеркәсіптік фирмаларға беріп, осының
нәтижесінде ақшалай табыстар мен жинақтар банктер көмегімен капиталға
айналады.
Банктердің қызметінің біріне айналыста металл ақшалардың орнын
алмастыратын несиелік құралдарды (банкнот, чек, вексельжәне несиелік
карточка) жасау жатады.
Жоғарыда аталған қызметтерді атқара отырып, банктер ұлғаймалы ұдайы
өндіріске мынадай жолдар арқылы ықпал етеді:
- кәсіпорындарды кеңейту үшін кәсіпкерлерге ссудалар беру;
- қолмақолсыз ақшалар мен несиелік құралдарды пайдалану арқылы
айналыс шығындарын қысқарту;
- ақшалай жинақтар мен тұтынылған табыстардың бір бөлігін жұмылдыра
отырып, оларды қосымша капиталға айналдыру.
Коммерциялық банктің пассивтік операциялық негізінде оның қызметінің
жүзеге асырылуы үшін қажетті банктік ресурстар жинақталады.
Коммерциялық банктердің ресурстары – бұл пассивтік операциялары
арқылы қалыптасқан және активтік операциялар үшін пайдаланылатын банктің
меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығын білдіреді.
Қандай артықшылығы болмасын мұнда банктік ресурстардың құрылу көздері
жайлы айтылмайды.
Экономиканы әкімшіл және әміршіл басқару жүйесі жағдайында, елдегі банк
ісінің ұйымдастырылуында мемлекеттік монополия болды. Барлық кәсіпорындар,
ұйымдар және мекемелкр заңды түрде мемлекеттік банк мекемелерінде өзінің
ресурстарын міндетті түрде сақтауға тиіс болды. Банкке кәсіпорындар мен
мекемелердің ресурстары іс жүзінде ақысыз алынды. Тек кооперативтік
кәсіпорындарға ғана жартылай мөлшерде теленді. Осындай жағдайларда жалпы
мемлекеттік ссудалық қор деген экономикалық түсінік пайда болыды. Жалпы
мемлекеттік қор халық шаруашылығын несиелеу үшін банк жүйесі арқылы
мемлекетпен жинақталған қаражаттар жиынтығын білдіреді. Демек банктердің
ресурсы болып саналады.
Ссудалық қорды орталықтан бөлу сипаты банк ресурстарының құрылымдарына
тікелей әсер етті. Банк ресурстары меншікті және сырттан тартылған
қаражаттар болып бөлінді. Меншікті қаражаттарға: жарғылық, резервтік,
негізгі құралдар, амортизациялық және банк — ісін дамыту қорлары кіреді.
Тартылған қаражаттарға: мемлекеттік бюджет қаражаты, кәсіпорындардың,
ұйымдардың есеп айырысу және ағымдық шоттардағы қаражаттары және халықтың
ақшалай жинақтары жатты. Осындай жағдайларда, несиелік ресурстар нарығы
қалыптасып, мемлекеттік қарыз қоры осы нарықтың бір бөлігін құрады.
Бүгінгі таңда несиелік ресурстар нарығының құрылуында көптеген
ерекшеліктер бар десем болады. Коммерциялық банктердің қызметінің
тұрақтылығы үшін ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның
қамтамасыз етілуі, несиелік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арсындағы
тепе-тендікті уақыты және мерзімі бойынша сақталуын талап етеді.
Коммерциялық банктердің қызметінің ауқымдылығы оның
алатын пайдасына, яғни банктің қарыз нарығында алған
ресурстарының мөлшеріне тікелей байланысты, міне, осы жерден
келіп, банктер арсында ресурстарды сырттан тартуда бәсекелестік күрес
туындайды.
Неиселік ресурстар нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар
нарығы қалыптасады. Ендеше банктер жаңа қызмет түрлеріне бағалы
қағаздармен, факторинг, лизинг және басқадай операцияларымен тікелей жұмыс
жасайды. Бұл, яғни банктік ресурстық құрамына, тек қана ақшалай қаражаттар
емес, сол сияқты тауарлы-материалды құндылықтар және бағалы
қағаздар кіреді дегенді білдіреді. Қаншалықты Ұлттық (орталық) банкіміз
"банктердің банкі" болып табылатындақтан коммерциялық банктердің
ресурстарының бір бөлігі сол банктен алған ресурстардан да құралады.
Демек, коммерциялық банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде делдалдық
қызметке байланысты, неиселік ресурстар нарғында ресурстарды сатып ала
отырып, оны қажет ететін кәсіполрынға, ұйымға және халыққа сатып отырады.
Бұл жағдайда банк үшін активті және пассивті операциялары да ең маңызды
болып табылады. Пассивтік операцияларға банк ресурстарының мөлшері тәуелді.
Өз кезегінде банктер саясатын дұрыс жүргізе алмаса, онда оның
клиенттері басқа бір банктерге кетіп қалуы мүмкін.
Жоғарыда айтылғандардан келіп, коммерциялық банктердің ресурстарының
анықтамасы шығады. Коммерциялық банктердің ресурстары — бұл пассивтік
операциялары үшін пайдаланылатын банктің меншікті және тартылған
қаражаттарын білдіреді.
Нарықтық қатынастарға өту барысында банктік ресурстардың құрылымында
біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар ретінде, біріншіден
коммерциялық банктердің акционерлік капиталы, резервтік қор, сол сияқты
арнайы қорлар кіреді. Сырттан тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық
банктен және басқадай несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа
банктердің, қор шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттар, облигацияларды
сатудан түскен қаражаттары, лизингтік операцияларды жүзеге асыру үшін
алынған тауарлы-материалдай құндылықтар жатады.
Коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымы, мамандалуы,
әмбебаптылығы, қызметінің ерекшеліктеріне қарай ерекшеленеді.
Қаншалықты банк ресурстары пассивті операциялар нәтижесінде
құрылатындықтан да, оған анықтама беру керек. Қаржы және несие сөздігінде:
пассивтік операциялар — олар несиелік және активтік операцияларды жүзеге
асыруға арналған банктің өз ресурсын құрау операциялары"- делінеді. Бұл
түсініктемелерде негізінен анықтама толық еместігін білдіреді.
Соңғы оқулықтарға сүйенсек, банктің пассивтік операциялары — бұл
нәтижесінде пассивтік шоттағы немесе активті пассивтік арту формасын
білдіретін операциялар болып табылады.
Пассивтік операциялар негізінде банктің ресурстары жинақталады.
Сондықтан да, пассивтік операциялардың коммерциялық банктер қызметіндегі
рөлі жоғары.
Пассивтік операциялар көмегімен банктер нарықтан несиелік
ресурстарды сатып алады.
Пассивтік операциялардың төмендегідей формалары болады:
Коммерциялық банктердің бағала қағаздарды алғашқы
эмиссиялауы:
Банк пайдасынан капиталдарды немесе қорларды ұлғайту және құру;
Басқадай заңды тұлғалардан несиелер алу;
Депозиттік операциялар.
Пассивтік операциялар айналыстағы ақшалай қаражаттарды банктерге тартуға
мүмкіндік береді. Алғашқы пассивтік операциялардың екі формасы негізінде
несиелік ресурстардың бірінші ірі тобы, яғни меншікті ресурстар құралады.
Келесі бір екі формасы екінші бір ірі топ, яғни заемдық немес сырттан
тартылған несилік ресурстар құрамын білдіреді. Банктің меншікті ресурстары
қатарына меншікті капиталымен оған сай келетін баптар кіреді.
Коммерциялық банктердің меншікті капиталының рөлі мен шамасы, басқа
қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік
еркшеліктерге ие. Банктің осы меншіктегі капиталы арқылы оның барлық
қаражаттарға деген қажеттілгінің 10 пайызы жабылады. Шын мәнінде, меншікті
және сырттан тартылатын қаражаттардың арасында шекті ең төменгі мөлшерде
шекарасы болады.
Банктің меншікті қаражатының үнемі тұрақтылығын ұстап отыру да ең
маңызды.
Банктің бастапқы құрылу барысында, осы меншікті қаражаттары алғашқы
шығындарды, яғни жерге, ғимаратқа, жабдықтауға, жалақыға жұмсалатын
шығындарды көтереді. Себебі, меншікті қаражатсыз банктің қызметін бастауы
мүмкін емес. Осы меншікті қаражаттар есебінен банкте қажетті резервтер
құралады. Ең соңында банктің меншікті қаражаты бұл ұзақ мерзімді активтерге
жұмсалымдардың басты көзі болып табылады. Осы тұрғыда банктер үшін меншікті
капиталдың негізгі көзі акционерлік капитал туралы тоқталып кетсек дұрыс
болады деп ойлаймыз.
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерге әр түрлі келеді.
Акционерлік капитал келесідей болып бөлінеді: а) меншікті акционерлік
капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар акцияларды сатудан түскен
қаражаттардан, үнемделген капитал және бөлінбеген пайдадан тұрады: б)
банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды жабуға,
дивидендтер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын жабуға арналады; банктің
ұзақ мерзімді міндеттемесі, (ұзақ мерзімді вексельдері, облигациялары).
Банктің сырттан тартылған қаражаттары активтік операцияларды оның
ішінде несиелік операциялардың 90 пайызға жуықтай ресурстарға деген қажетін
қанағаттандырады. Олардың рөлі біршама жоғары тұрады. Заңды және жеке
тұлғалардың уақытша бос жатқан қаражаттарын тарта отырып коммерциялық
банктер халық шаруашылығының қосымша айналым қаражаттарына деген сұранысы
мен қатар халықтың тұтыну қажетін қанағаттандырады.
Меншікті және сырттан тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық
банкке ашылатын қорреспонденттік шотта көрсетіледі. Бұл актив шот,
сондықтан да, дебет бойынша ресурстары, ал кредит бойынша
несиелік жұмсалымдары беріледі.
Демек, дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос резервінің
мөлшерін көрсетеді. Банктік бос резервінің мөлшері активтік
операцияларға жұмсалынған оның ресурстарының шамасын білдіреді.
Осы бос жтақан резервтер сомасы қаншалықты жоғары болса, онда
банктің тұрақтылығы төмен, пайдасы жоғары келеді. Сондықтан да,
әр коммерциялық банк өзінің қорреспонденттік шоттағы қалдығын
үнемі ықшамдауға ұмтылады.
1.2 Банктік меншікті капиталы: көздері мен қызметтері
Коммерциялық банктердің меншікті капиталының рөлі мен шамасы, басқа
қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік
ерекшеліктерге ие.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк
қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-жабдық, жалақыға
жұмсалатын жене т.б. шығындар жабылады. Себебі, меншікті капиталсыз банктің
кызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капитал есебінен банкте қажетті
резервтер құрылды. Сонымен қатар, банктің меншікті капиталы ұзақ мерзімді
активтерге жұмсалымдардың басты көзі.
Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық банкте
ашылатын қорреспонденттік шотта көрсетіледі. Бұл активтік шот, сондықтан да
дебеті бойынша ресурстар, ал кредиті бойынша несиелік жұмсалымдар беріледі.
Демек, дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос резервінің мөлшерін көрсетеді.
Банктің бос резервінің мөлшері активтік операцияларға жұмсалмаған оның
ресурстарының шамасын білдіреді. Осы бос резервтер сомасы каншалықты жоғары
болса, банктің тұрақтылығы соғұрлым жоғары, бірақ пайдасы төмен болады.
Керісінше, егер бос жатқан қаражаттарының шамасы аз болса, онда
тұрақтылығы төмен, пайдасы жоғары келеді. Сондыктан да, әрбір
коммерциялық банк өзінің қорреспонденттік шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға
ұмтылады.
Банктің меншікті капиталы - банктің қаржылық тұрақтылығын, коммерциялық
және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған банктің әр түрлі
қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты және өткен
жылдардағы бөлінбеген пайдасы.
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер
ететін әр түрлі факторларға, атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті
пайданың пайдаланылуына, капиталдың бағасын нығайту мақсатына және банк
саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
Сонымен, қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы
мынадай баптарды құрайды:
* жарғылық капитал;
* резервтік капитал;
* қосымша капшпалдар;
* банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында
құрылған қорлар (резервтер);
* бөлінбеген банк пайдасы.
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сұруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің пруденциялық
нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер төмендегідей екі ұйымдық формаларда
құрыла алады:
* акционерлік банк формасында;
* пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі
серіктестік формасында;
Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы құрылтайшылық
құжатта мөлшері анықталған пайшыларының жарнасынан құралып, олар қосқан
жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық
капиталын ұлғайту, тек қана пай қосушылардың қосымша қосқан жарналары және
пай қосушылардың санының өсуі есебінен жүзеге асырылады. Алайда,
акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын ұлғайту үшін косымша
акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бұрынғы шығарылған акцияларының бағасын
өсіреді.
Меншікті капиталдың құрамдас бөлігі - акционерлік капитал. Бағалы қағаз
(акция) шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің
ащионерлік капиталы деп атайды. Акдионерлік капитал көлемі акцияны
үстаушылар — акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің
акциясы - банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын және
дивиденд алуға және банкті басқару ісіне араласуға құқық беретін бағалы
қағаз.
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әр түрлі келеді.
Акционерлік капитал келесідей түрлерге бөлінеді:
а) меншікті акционерлік капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар
акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және бөлінбеген
пайдадан тұрады;
б) банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды
жабуға, дивидендтер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын
жабуға арналады;
в) банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдері,
облигациялары).
Банктің жай акциясын иеленушілер банктің таза табысынан дивиденд алып
отыруға, оның жойылуы барысында тиісті мүлкіне ие болуға және
акционерлердің жиналысына қатысып дауыс беруге құқылы.
Банктің артықшылығы бар акцияларын иеленушілер тұрақты пайыз турінде
табыс алып отыруға, бірінші кезекте банктің жаңа акцияларын сатып алуға
және оның жойылуы барысында бірінші болып өзіне тиісті мүлкін алуға құқылы.
Сонымен қатар, банктер қаражат тарту мақсатында облигацияларды
шығарады.
Жалпы, банктің акционерлік капиталының құралуы төмендегідей кезеңдерден
тұрады:
1. бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны
сараптамадан өткізу;
1. бағалы қағаздарды эмиссиялауды тіркеу;
2. банк-эмитенттің бағалы қағаздарын тіркеу;
2. шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың
нәтижелерін тіркеу.
Акционерлік банктер акцияларды төмендегідей жағдайларда
шығарылады:
* банкті акционерлік формада құру;
* банктің жарғылық қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығару.
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор
жатады.
Резервтік қор — банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын
жабу мақсатында құрылған қаражат қоры.
Сондай-ақ, резервтік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Резервтік қордың шамасы заңды түрде жарғылық капиталға белгілі бір пайыз
мөлшерінде, айталық, 25% мөлшерінде құрылатын болса, оның мөлшері жарғылық
қормен теңескен жағдайда жарғылық капиталға толығымен аударылады. Резервтік
қордың құралуының негізгі көзіне банк пайдасы жатады. Кейде, банкте пайда
болмаған жағдайда резервтік қор есебінен банктің артықшылығы бар акциялары
бойынша пайыздар төленеді.
Қосымша капиталдар - негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған
аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу
нәтижесінде құрылатын қаражаттар.
Арнайы қорлар - негізгі қорларды қайта бағалау негізінде, валюталық
қаражаттарды қайта бағалау қоры, яғни ұлттық валюта мен шетел валюталары
арасындағы айырма нәтижесінде кұрылады. Валюталық қаражаттарды қайта
бағалау қоры шетел валютасында жарғылық капиталды қалыптастыру барысында
маңызды.
Келесі қорға жекелеген банктік операциялар бойынша тәуекелді төмендету
мақсатында құрылатын арнайы резервтер жатады. Мұндай резервтерге: несиелік
тәуекелді жабуға және бағалы қағаздардың құнсыздануына байланысты құрылған
резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда — акциялар бойынша дивидендті төлегеннен кейін және
резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігін білдіреді.
Банктің меншікті капиталын улғайту жолдарына мыналар жатады:
* банк пайдасы;
* акциялар шығару;
* құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
* облигациялар шығару жатады.
Банктік капитал банктің дербестігін қамтамасыз ете отырып, оның
қаржылық тұрақтылығына кепіл болады және банктің басынан кешетін әр алуан
тәуекелдердің зардаптарын ретке келтіретін басты көз болып табылады. Осы
мақатта банктің меншікті капиталы мынадай қызметтер атқарады:
* қорғаныс қызметі;
* шүғыл қызметі;
* реттегіштік қызметі;
* айналым қызметі;
* резервтік қызметі.
Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі, оның капиталының
шамасының банктің төлем қабілетіне және тұрақтылығына тікелей
байланыстылығын сипаттайды. Банктің меншікті капиталы қаншалықты жоғары
болса, соғұрлым банк өтімді болып саналады. Банк банкротқа ұшырай қалған
жағдайда, оның акционерлерінен басқа ешкім зиян шекпейді.
Банк капиталының қорғаныс қызметі - банктің салым иелеріне жордем ақы
төлеу мүмкіндігін ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда
зияндарды жабуға қызмет етуін сипаттайды. Сондықтан да, оның азаюы банктің
банкротқа ұшырауына жол береді. Қорғаныс қызметі — меншікті капиталдың ең
басты қызметін білдіреді.
Банк капиталының шұғыл қызметі қорғаныс қызметіне қарағанда екінші
дәрежелік маңызға ие болып табылады. Оперативтік қызметі жер, ғимарат,
құрал-жабдықтар алуға кажетті меншікті қаражаттарды жумылдыруды, сондай-ақ
көзге көрінбейтін зияндар жағдайына байланысты резервтер құруды сипаттайды.
Бұл қаржы ресурстар көздері әсіресе, банктік қызметтің басталуы үшін
маңызды. Кейіннен бұл қаражаттардың бір бөлігі ұзақ мерзімді активтерге
және әр түрлі резервтерді құрауға жұмсалынады.
Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамасыз етуден басқа
банктердің меншікті капиталы реттегіш қызмет атқарады. Бұл қызмет қоғамның
мүдделерімен, сол сияқты банк операцияларына бақылауды жасауға мүмкіндік
жасайтын заңдар және ережелерге тікелей байланысты. Банк капиталының
көрсеткіштерінің көмегімен мемлекеттік ұйымдар банктер қызметтеріне баға
беріп, оған бақылауды жүзеге асырады.
Банктің меншікті капиталына қатысты ережелер, оның ең төменгі мөлшеріне
қойылатын талаптарды, активтерге байланысты шектелуін және басқа банктен
активтер сатып алу шартын қамтиды. Қазақстан Ұлттық банкі бекіткен
пруденциялық нормативтерде банктің меншікті капитал келемі беріледі.
Сонымен қатар, реттегіштік қызметке ссудалық және инвестициялық
операцияларға байланысты шектеу мақсатында капиталды пайдаланады.
Айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкроттыққа қарсы, не
болмаса зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды. Олардың басты мақсаты
коммерциялық қызмет көрсету болып табылады. Мұндай қызметтер тәуекелмен
байланысты болатындықтан, банк капиталының мұндағы қызметі тәуекел
дәрежесін есепке алатын активтік айналымды аванеылаумен сипатталады.
Сондықтан да, бұл қызметті меншікті капиталдың айналым қызметі деп атайды.
Бұл қызметті атқара отырып, өзінің айналым капиталын кассалық ақшалар,
несиелік, факторингтік және лизингтік операцияларға, бағалы қағаздар сатып
алуға, басқа да ғимарат, құрылғыларға және басқа да негізгі қорларға жұмсай
отырып, банктер өз несие берушілерін зияндардан қорғайды.
Резервтік қызметі. Тәуекелдер тек активтік операцияларға ғана емес,
сондай-ақ пассивтік операцияларға да тиісті болып келеді. Пассивтік
операциялардан туындайтын тәуекелдерді болғызбау үшін банктер тартылатын
қаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде Орталық банкте резервтерін
құрайды.
Банктердің төлем ресурстарының мүмкін болар тапшылығына байланысты
міндетті турде құрайтын резервтер сияқты, активтік операцияларды болатын
тәуекеддердің орнын толтыру үшін арнайы меншікті капитал резервін құруға
мәжбүр болады. Мұндай зияндар банк капиталының айналым қызметіне
жатпайтындықтан, оларды басқа қызметі - резервтік қызмет арқылы ғана қолдап
отырады.
Банктің капиталының резервтік қызметі тәуекел активтердің болуына
байланыссыз, банк капиталының тұрақты қызмет етуін камтамасыз етеді.
1995 жылы 31 тамызда қабылданған "Банктер және банктік қызмет туралы"
ҚР заңының 41-бабына сейкес, ҚР Ұлттық банк екінші деңгейдегі банктердің
қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету, олардың салымшыларының мудделерін
қорғау, сондай-ақ республикадағы ақша-несие жүйесінің тұрақтылығын қолдап
отыру мақсатында аталған банктердің қызметін реттеуді пруденциялық
нормативтер белгілеу жолдармен жүзеге асырады.
Ұлттық банк халықаралық банктік тәжірибеде қолданылатын пруденциялық
нормативтер мен орындауға міндетті басқа да нормалар мен лимиттерді
белгілеуге құқылы. Ол, сонымен қатар банктердің пруденциялық нормативтерді
және орындауға міндетті басқа да нормалар мен міндеттерді бұзғаны үшін
жауапкершілікті белгілейді. Қойылған талаптарға банктің қаржылық жағдайының
сәйкестігі туралы мәселені шешу мақсатында Ұлттық банк белгілі мөлшерде
банктің капиталының көлемін анықтауға құқылы.
Пруденциялық нормативтер немесе орындауға міндетті басқа да нормалар
мен лимиттердің нормативтік белгілері мен есептеу әдістемесін, белгіленген
күнге банктің капиталының көлемін, ашық валюта позициясының лимиттерін
және оларды есептеу тәртібін, резервтік талаптар нормасын және
оларды есептеу әдісін, есеп берудің сәйкес формалары мен оны
тапсыру мерзімін Ұлттық банк белгілейді.
Банктік қызметті жүзеге асырумен байланысты шығындарды табу мақсатында
банктер резервтік қор құруға міндетті. Резервтік қорлар банктердің
дивидендтерді төлеуге дейінгі табысының есебінен құрылады. Банктер
резервтік қорларының көлемін Ұлттық банк белгілейді.
Банктер жүргізетін операцияларының түрлері мен көлеміне
байланысты өздерінің қызметінің сенімділігіне бақылауды қамтамасыз ету үшін
олар Қазақстан Республикасындағы банктер туралы заңға сәйкес, Ұлттық банк
бекіткен тәртіпте күмәнді және үмітсіз қарыздарға қарсы арнайы провизиялар
құру арқылы берілген несиелер мен басқа да активтерді жіктеуге міндетті.
Банк қызметін реттеу шараларының ішіндегі ең маңыздысы пруденциялық
нормативтер. 2002 жылы 3 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының № 213
қаулысымен бекітілген "Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциялық
нормативтер туралы" ережеге сәйкес оларға мыналар жатады:
1) жарғылық қордың ең төменгі мөлшері;
2) меншікті қаражаттардың жеткілікті коэффициенті;
3) бір қарыз алушыга келетін тәуекелдің ең жоғары мөлшері;
4) өтімділік коэффыциенті;
5) ашық валюталық позиция лимиті;
1) негізгі қорларға және басқа қаржылай емес активтерге жұмсалынғанбанк
инвестициясының ең жоғары мөлшерінің коэффициенті.
Банктің жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері
Банктің жарғылық капиталының ең төменгі мөлшерін Ұлттық банк Басқармасы
бекітеді. Банк акционерлерден өзінің акцияларын номиналдық бағадан төменгі
деңгейде ғана, сондай-ақ ондай сатып алу кез келген пруденициялық
нормативтер мен орындауға міндетті басқа да нормалар және лимиттерді
бұзбаған жағдайда ғана сатып ала алады.
2. Меншікті қаражаттардың жеткілікті коэффициенті
Меншікті капитал (К) - бұл I деңгейлі капитал мен II деңгейлі капитал
(I деңгейлі капиталдан аспайтын мөлшерде) косындысынан банктің
инвестицияларын шегеру арқылы есептеледі.
Банк инвестициясы - акцияның (жарғылық капиталда қатысу үлесі) және
еншілес ұйымдардың, сондай-ақ басқа заңды ұйымдардың субординирленген
қарызына жұмсалымдар сомасы.
Ұйымдардың субординирленген қарызына жұмсалымдар мынадай шарттардың
біріне сәйкес келуге тиіс:
жоғарыда аталған заңды тұлғалардың қаржылық есебі халықаралық
стандартқа сәйкес жасалуы және аудиторлық қорытындымен расталуы тиіс;
жоғары аталған заңды тұлғалардың акциялары Қазақстан қор
биржасының ресми тізімінің "А" категориясына енуге тиіс;
жоғары аталған завды тұлғалардың қарыз рейтингі Standard & Poors және
басқа халықаралық рейтингтік агенттіктердің "А" рейтингінен төмен болмауға
тиіс.
Бірінші деңгейлі капитал (К1) мыналардан құралады:
- төленген жарғылық капитал;
* қосымша капитал;
* өткен жылдардағы бөлінбеген таза табыс (өткен жылдардағы таза табыс
есебінен құрылған қорлар, резервтер); шегерілген (-): материалдық емес
активтер (Халықаралық қаржы есебіне Халықаралық стандартына сейкес
банктің негізгі қызметінің мақсатына алынған лицензияланған
бағдарламалық қамсыздандыру);
* өткен жылдардағы зиян;
- ағымдық жылдағы шығыстардың ағымдық жылдағы табыстардан артық сомасы.
Екінші деңгейлі капитал мыналардан құралады:
- ағымдық жылдағы табыстардан ағымдық жылдағы шығыстардың артық сомасы;
- бағалы қағаздар мен негізгі құралдарды қайта бағалау мөлшері;
тәуекелді есепке алып өлшенген активтер сомасының 1,25%-нан аспайтын
сомадағы жалпы резервтер (провизиялар) мөлшері;
- бірінші деңгейлі капитал сомасының 50%-нан аспайтын сомадағы банктің
субординарлық қарызы;
Банктің субординарлық қорызы — бұл мынадай талаптарға сәйкес келетін,
банктің қамтамасыз етілмеген міндеттемесі:
1) депозит немесе міндеттеме болып табылмауға тиіс;
2) банктің немесе онымен байланысты аффилиирленген тұлғалар
талаптары бойынша кепілдік ретінде қамтамасыз етуілмеуге тиіс;
3) алдың ала (толық немесе жартылай) өтелумеуге тиіс;
4) банктің таратылуы барысында соңғы кезекте қанағаттандырылуға тиіс
(акционерлер арасында қалған мүлікті бөлу алдында).
Банктің субординарлық қарызы - бастапқы қайтару мерзімі 5 жылдан
жоғары болып келетін, меншікті капиталға жататын субординарлық қарыз.
Облигация субординарлық қарызға және меншікті капиталға жатуы мүмкін
егер, ол ҚР-ның заңдылықтарына сәйкес шығарылса.
Банктің субординарлық қарызы меншікті капитал ретінде есепке алынады
және бес жыл ішінде мынадай мөлшерде қалып, қалғаны қайтарылады:
1-ші жылы - субординарлық қарыздың 80% сомасы;
2-ші жылы - субординарлық карыздың 60% сомасы;
3-ші жылы - субординарлық қарыздың 40% сомасы;
4-ші жылы - субординарлық қарыздың 20% сомасы;
5-ші жылы - субординарлық қарыздың 0% сомасы,
Меншікті қаражаттардың (меншікті капиталдың) жеткіліктігі төмендегідей
екі коэффициенттің көмегімен есептеледі:
Банктің бірінші деңгейлі капиталының барлық активтер
сомасына қатынасы 0,06 — дан кем болмауға тиіс
мұнда,
К I — бірінші деңгейлі меншікті капитал;
ИК - банктің акцияға жұмсаған инвестициялары және басқа да заңды
тұлғалардың субординарлық қарызы;
А — банктің жиынтық балансына сәйкес барлық активтерінің сомасы.
Банктің меншік капиталының тәуекел дәрежесіне қарай топтасқан
активтерге қатынасы 0,12 -ден кем болмауы тиіс,
мұнда,
К — банктің меншік капиталы;
Ар - тәуекел дәрежесіне қарай топтасқан активтер және баланстан тыс
міндеттемелер сомасы. Тәуекел дәрежесіне байланысты өлшенген активтерді
есепке алу барысында кастодиандық келісім-шарт негізінде банкке қабылданған
ақшалар есепке алынбайды;
Пс - арнайы резервтер (күмәнді және үмітсіз активтер бойынша құрылған
провизиялар) қосылған меншікті капиталға қосылмаған, құрылған жалпы
резервтер сомасы (яғни, тәуекел дәрежесіне қарай топтасқан активтер
сомасының 1,25, % асатын сомасында).
1.3 Банктің меншікті капиталының жеткіліктігі
Банктің меншікті капиталының жеткіліктілігі ұзақ уақыт бойы ғылыми-
зерттеу затына және банктер мен оны реттеуші ұйымдар арасындағы
пікірталасқа айналып келеді. Банктер өздерінің активтерін арттыру үшін
капиталдың төменгі мөлшерде болғанын қалайды. Ал банкті бақылаушылар,
банктердің банкроттықтан аулак болуы үшін капиталдың жеткілікті мөлшерде.
болуын талап етеді. Банктердің банкроттығы ондағы басқарудың нашарлығынан
болуы мүмкін, себебі банкті жақсы басқарса, ол төменгі капитал нормасында
жұмыс жасай алады деген пікірлер бар.
"Капиталдың жеткіліктілігі" термині банктің жалпы тұрақтылығын және
оның тәуекелге бару дәрежесін көрсетеді. Капиталдың жеткіліктілігі -бұл
банк капиталыньщ мөлшерінің тәуекел дәрежелері ескерілген банк активтеріне
сәйкес болуға тиісті. Сондай-ақ, коммерциялық банктер өз жұмыстарында банк
капиталын шамадан тыс ұлғайтуды теріс санайды. Өйткені, ол банктің
қызметіне кері өсер етуі мүмкін. Банктердің көбі акция шығара отырып,
қаражат тартуға ынтасыз болып келеді. Сондықтан банк жетекшілері бір
жағынан, қадағалау және бақылау ұйымдары екінші жағынан, банк капиталы мен
коммерциялық банктердің басқа да қызметіндегі параметрлер арасындағы
қолайлы қатынасты табуға тырысады. Банктің ресурсындағы меншікті капиталдың
өте төменгі үлесінде болуы да дұрыс емес. Себебі, ол банктің салым иелері
алдындағы жауап беру мөлшеріне сәйкес келмейтіндігін сипаттайды.
Банк меншікті капиталын ұлғайтуға негіз болатын төмендегідей
факторларды ескеру қажет:
* банктердің дивидендтері өнеркәсіптік кәсіпорын активтеріне
қарағанда, пайыз мөлшерлемесінің өзгеруіне, қарыз алушының несиелік
қабілетінің нашарлауына байланысты, олардың нарықтық құндары
өзгеріп отырады; .
* банк көбіне тұрақсыз қысқа мерзімді қарыз көздеріне көңіл бөледі, бірақ
олардың көбі талап етуге байланысты қайтарылып алынуы мүмкін.
Сондықтан, кез келген саяси немесе экономикалық өмірдегі жағдайлар
банктердегі ресурстардың сыртқа ағылуына себеп болуға тиіс. Бастапқыда банк
капиталының активтерге қатысты шекті қатынасы 20% шамасында болса, ал
қазіргі оның шамасы 12 %-ды (пруденциялық нормативтердегі к2-нің мәні)
құрайды. Бұл дегеніміз банк жүйесіндегі төлем қабілетінсіздік тәуекелдің
уақыт өте келе арта түсетіндігін көрсетеді. Себебі, банк жүйесіндегі
банктердің активтерінің сапасы әлі де болса өз деңгейінде еместігін
ескерсек, онда болашақты оның орнын жабатын меншікті капитал үлесі
жеткіліксіздігі байқалады. Демек, банк капиталының жиынтық
деңгейінің жеткіліктігі банк жүйесін қолдайтын басты шарттардың біріне
жатады.
Банктердегі немесе жалпы банктік жүйедегі капитал көлемін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
Тарау 1. Коммерциялық банктердің меншікті капиталыныың экономикалық
мазмұны. 5
1.1. Коммерциялық банктің ресурстары : мәні мен құрылымы. 5
1.2. Банктің меншікті капиталы: көздері мен қызметтері .14
1.3. Банктің меншікті капиталының
жеткіліктігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
Тарау 2 . Коммерциялық банктің пассивтік операциялдарындағы
меншікті капиталын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...37
1. АҚ "БанкЦентрКредит" банкінің тартылған қаражаттарын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2. Банктің меншікті қаражатын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 51
Тарау 3. Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің меншікті
капиталымен байланысты пассивтік операцияларын
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..66
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Коммерциялық банктің қызметі ақшалай
қаражаттарды тарата отырып, оларды ссудаға беру немесе жоғарғы процент
мөлшерінде инвестициялаумен сипатталады. Бұл банкті пайдамен қамтамасыз ету
үшін маңызды болып келеді. Демек, банк қызметнің ең басты табыс көзі
несиелеу деген тұжырым жасайтын болсақ, банктік ресурстардың құрылу
ерекшеліктеріне келсек, оның қоғамның әр даму кезеңіне, ондағы жүргізілетін
саясатқа, талапқа тікелей байланысты болып табылады.
Айталық, бұрынғы орталықтандырылған эконмика тұсында банктердің
ресурстарының қалыптасуында ешқандай қиындықтар немесе проблемалар болған
жоқ. Себебі, үкімет әкімшілік әдіспен басқарудың негізінде бір орталықтан
қор жинай отырып, сол қорды банктерге жоспарланған түрде таратып үлестіріп
отырды. Ол уақыттардың банктің сырттан тартылған және меншікті қаражаты
болсын, ешқандайда маңызы болмады. Банк өзіне бөлінген немесе әкімшілік
тәртіпте тіркелген клиенттердің қаражаттарын ғана пайдалана алды, оның
меншікті қаражатын ұлғайту туралы ойы да болмады. Ол заманда несиенің де
экономикалық категория ретінде танылмағанын, яғни берілген несиенің толық
кайтарылмай, жоспарланған көрсеткіштердің орпындалуына байланысты сызылып
тасталып отырғанында білеміз.
Бүгінгі талап өзгеше, кешегі уақыт банктері үшін келмеске кеткені аян,
бүгінгі нарықтық қатынастарға сай ұйымдастырылған банк ресурс үшін өз
клиентін хан есбінде таниды. Өйткені, кешегідей, банктің ресурсын орталық
банк тарапынан бөлу жоқ, бүгінгі банк бәсекелестік ортада өмір сүру үшін
нарықтағы клиенттердің қаражатын қалайда өз банкіне тарту жолдарын
іздестіруде. Бұл жолда банктер отандық банктік тәжірибеде мыңдаған жылдар
бойы қаланған тәжірибелерін қайта жаңартуда. Алдыңғы қатардағы дамыған
елдердің ресурстарды жинақтауға байланысты озық тәжірибелерін оқып үйрену
үстінде.
Банктер экономикамызды тұрақтандырудың маңызды факторы болып саналады.
Ендеше бүгінгі нарықтық қатынастарға сай банктің инфрақұрылымын
қаплыптастыру өз кезегінде банктің жаңа мехеанизмін құруды қажет етеді.
Бүгінгі таңда банктер өз ресурстарын жинақтау барысында клиенттер үшін
көрсетілген қызметердің санын арттыра отырып сапасын одан әрі жақсарта
түсуде. Себебі бүгінгі клиент, дербес түрден өз қалауы бойынша банкті
таңдауға толық құқылы.
Міне осындай ізденістер тұсында, банктер ресурстарын тартуда бірқатар
проблемаларды кездестіруде. Ол проблемаларды реттеуде немесе шешіуде
банктердің пассивтік операцияларынының маңызы зор. Осыған байланысты,
таңдалып отырған диплом жұмыстың тақырыбының бүгінгі таңда, өзекті
тақырыптардың біріне жататындығын білеміз.
Диплом жұмысының мақсаты бүгінгі таңдағы коммерциялық банктердің
банктік ресурстарды, оның ішнде несиелік ресурстарды қалыптастыруға әрекет
ететін тәжірибелерін оқып үйрену, сол сияқты банктердің ресурстарды тартуға
байланысты клиенттермен арадағы қатынасты жетілдіру жолдарын іздестіру
болып табылады. Осы мақсатқа жетуде, диплом жұмысының алдында келесідей
міндеттерді шешу тұрады:
1. Пасивтік операциялардың экономикалық мазмұнына терең мән беру;
1. Банктік ресурстардың түрлері мен тарату көздерін қарастыру;
2. Банктік ресурстардың базасын қалыптастырудағы меншікті
қаражаттардың рөлін анықтау;
1. Нақты бір банкті мысалға келтіріп, оның ресурстарының құрылу
барысында тереңдей талдау жасау;
2. Ресурстарды таратуда банктік проблемаларын және оның
перспективаларын қарастыру.
Диплом жұмысының зерттеу объектісіне ААҚ "Банк Центр Кредит" банкісінің
пассивтік операциялары жатады.
Диплом жұмысының теориялық және әдістемелік негізіне: отандық және
ғалым-экономистердің ғылыми еңбектерін және ғылыми практикалық конференция
материалдары, сондай-ақ ААҚ "Банк Центр Кредит" банктік пассивтік
операцияларына қатысты практикалық материалдар пайдаланылады.
Құқықтық негізде Қазақстан Республикасындағы бантік заңдылықтар, Ұлттық
банктің нормативтік актілері мен инструкциялары жатады.
1 Тарау. Коммерциялық банктердің меншікті капиталыныың
экономикалық мазмұны
1.1. Коммерциялық банктің ресурстары : мәні мен құрылымы
Коммерциялық банктердің пассивтік операциялық негізде оның қызметінің
жүзеге асырылуы үшін банктік ресурстар жинақталады. Банктік ресурс - бұл
несиелеу ресурсына қарағанда кең үғымды білдіреді. Банктік ресурстар тек
несиелеуге ғана емес, сол сияқты басқадай активтік немесе комиссиондық
операцияларды қаржыландыру үшін де пайдаланылады.
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі меншікті
қаражаттармен салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен банктің активтік
операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.
Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, сондай ақ ескі банктік жүйе
үшін уақытша бос ақшалай қаражаттарды тартудың дәстүрлі емес тәсілдерінің
болуы, тартылған қаражаттар құрылымын толығымен қзгертті десе де болады.
Банктік тәжірибеде барлық тартылған қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне
байланысты үлкен екі топқа бөледі:
- депозиттік қаражаттар;
- депозиттік емес тартылған қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды. Депозиттер
банк үшін бірден бір арзан ресурс көзі болып табылады.
Депозит бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі
белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.
Депозиттік емес тартылған қаражаттар бұл банктің алған қарыздары
түрінде немесе өздерінің меншікті бағалы қағаздарын сату жолымен тартылатын
қаражаттары.
Депозиттік емес банктік ресурс көздері мен депозиттер өзара
ажыратылады. Біріншіден олар персоналдық емес, яғни банктің нақты клиенттің
атынан тартылмайды, екіншіден, мұндай қаражаттарды тарту инициативасы
банктің өзінен туындайды.
Депозиттік емес тартылған ресурстармен көбіне ірі коммерциялық
банктер айналысады. Өйткені, депозиттік емес қаражаттар ірі сомада сатып
алынатындықтан да оларды көтерме сауда операциялар сипатына жатқызуға
болады.
Депозитті операциялар активті және пассивті болып бөлінеді. Активті
депозиттік операциялар банктің уақытша бос ақша қаражаттарын басқа
корреспондент банктердегі шоттарда орналастырумен байланысты операциялар.
Олар банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы активтердің өте аз
бөлігін алады.
Пассивті депозиттік операциялар бұл клиенттердің уақытша бос ақша
қаражаттарын белгілі уақытқа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты
операциялар. Бұл операциялар көмегімен тартылған депозиттер пассив жағының
көп бөлігін алады және банктік ресурстарын қалыптастырудың негізгі көзі.
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік
емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғары
бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын
қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын
банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттерді мынадай топтарға бөледі:
- талап етуіне дейінгі депозиттер;
- мерзімді депозиттер;
- жинақ салымдары;
- бағалы қағаздар.
Сондай ақ, оларды төмендегідей белгілеріне байланысты жіктеуге
болады:
- мерзімдеріне қарай;
- салым иелерінің категорияларына қарай;
- қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қарай;
- пайыз төлеу тәсіліне қарай;
- банктің активтік операциялары бойынша жеңілдіктер алуына қарай;
- басқалары.
Салым иелерінің категорияларына қарай депозиттік шоттар мынадай
түрлерге бөлінеді:
- жеке тұлғалардың шоттарына;
- кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардың шоттарына;
- жергілікті билік органдарының шоттарына;
- қаржылық мекемелердің шоттарына;
- шетел азаматтарының шоттарына.
Талап етуіне дейінгі депозиттер бұл салым иелерінің бастапқы талап
етуіне байланысты әр түрлі төлем құжаттар арқылы қолма қол ақшаларын алатын
әртүрлі шоттардағы қаражаттар.
Отандық банктік тәжірибеде талап етуіне дейінгі депозиттерге мыналар
жатады:
- мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай ақ әртүрлі шағын
коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын қаражаттары;
- әртүрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
- есеп айырысудағы қаражаттар;
- жергілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы қаражаттар;
- басқа банктің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.
Талап етуге дейінгі депозиттік шоттардың артықшылығы олардың иелері
үшін жоғарғы өтімділігіне байланысты сипатталады. Талап етуге дейінгі
депозиттік шоттарға қаражаттар, шаруашылық және басқа да операциялардың
жүзеге асырылуы барысында түседі және пайдаланылады. Ал кемшілігі бұл шот
бойынша пайыз мүлде төленбейді немесе біршама төменгі мөлшерде төленеді.
Міне осыдан келіп талап етуге дейінгі шоттардың төмендегідей өзіндік
ерекшеліктері қалыптасады:
- ақша салу және оны алу кез келген уақытта ешқандай да шектеусіз жүзеге
асырылады;
- шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз түрінде немесе
коммиссиондық ақы алып отырады;
- банктер талап етуге дейінгі шоттарда ақшалай қаражаттарды сақтағаны үшін
өте төменгі деңгейде пайыз төлейді, кейде төлемеуі де мүмкін;
- талап етуге дейінгі депозиттер бойынша, коммерциялық банк Ұлттық банкте
сақталатын міндетті резервтерге жоғары мөлшерде аударымдар жасайды.
Мерзімді депозит бұл банктерде белгілі бір мерзімге және пайыз төлеу
шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос ақша қаражаттары.
Бұл депозит түрі алдын ала хабарлаудан кейін немесе мерзім бойынша
алынуы мүмкін. Мерзімді депозиттер чектің көмегімен пайдаланылмайды, бірақ
қолма қол ақша түрінде еркін аударылады немесе ағымдағы шотқа аударылады.
Егер мерзімге дейін бұл салымды алатын болса, онда шот иесі айыппұл төлеуге
міндетті.
Бұл салымның ерекшелігі талап еткенге дейінгі депозитке қарағанда,
оларға міндетті резервтердің төменгі мөлшері белгіленеді.
Депозиттің бұл түрін алдын ала хабарлау негізінде немесе уақыты
жеткен кезде салым иесі алады. Мерзімді депозиттерді чектер арқылы алуға
болмайды. Мерзімді депозиттерді басқа шоттарға аударуға болады.
Мерзімді депозиттер мынадай түрлерге бөлінеді:
- меншікті мерзімді депозиттер;
- алдын ала алуы ескертілетін депозиттер.
Мерзімді депозиттер бойынша, салым иесінен алдына ала хабарлау
депозиті бойынша міндетті түрде өтінішін талап етеді. Өтініш беру уақыты
алдын ала келісіледі және депозит бойынша соған сәйкес пайыз белгіленеді.
Әдетте алдын ала алуын хабарлау мерзімі жеті күннен жоғары болып келеді.
Мерзімді депозиттердің мынадай ерекшеліктері болады:
- есеп айырысу үшін пайдаланылмайды, әрі мұндай шоттарға ешқандай да есеп
айырысу құжаттары толтырылмайды;
- шоттағы қаражат баяу айналады;
- тұрақты пайыз төленеді;
- пайыз мөлшерінің ең жоғарғы деңгейі Ұлттық банк тарапынан реттеліп
отырады;
- ақшаны алуы туралы салым иесінің алдын ала хабардар етуі талап етіледі;
- бұл шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер белгіленеді.
Тағы бір кеңінен таралған депозиттердің түрі жинақ салымдары. Олардың
белгіленген мерзімі жоқ, қаражаттарды алуда ескертуін талап етпейді,
салымның жоғарғы шегі шектелген, ақшаны салу және алу кезінде жинақ
кітапшасын көрсетуі қажет. Банктер үшін мұндай шоттар қосымша жұмыстарды
талап етеді: операцияны ресімдеу қиынырақ, кітапшаны жоғалту және ұрлатып
алу жағдайына сай екі жақты тіркеу енгізу қажет және т.б. Компьютердің
көмегімен жасалған жеке бет шоты туралы көшірмесі негізінде жинақ
салымдарымен басқа салымдарды ауыстыруға мүмкіншілігі бар.
Мерзімді депозиттер және жинақ салымдары депозиттік ресурстардың
біршама тұрақты бөлігін білдіреді.
Жинақ салымдарының төмендегідей ерекшеліктері болады:
- ақшалай қаражаттар сақтауда тұрақты мерзімі болмайды;
- шоттардағы қаражатты алдын ала алу барысында ешқандай да ескерту талап
етілмейді;
- ақшаны шотқа саларда немесе шоттан аларда міндетті түрде ақшалай
қаражаттар қозғалысы көрсетілетін жинақ кітапшасының болуы талап етіледі.
Отандық банктік тәжірибеде жинақ шоттары тек жеке тұлғаларға ғана
ашылады. Ал шетел тәжірибесінде мұндай шоттар коммерциялық емес ұйымдаға
және іскер фирмаларға ашыла береді.
Отандық банктік тәжірибеде жеке тұлғаларға ашылатын жинақ салымдары
салым операцияларының мерзіміне және мазмұнына қарай төмендегідей түрлерге
бөлінеді:
- мерзімді жинақ салымдары;
- қосымша жарна қосатын мерзімді жинақ салымдары;
- ұтыс салымдары;
- ақшалай заттай ұтыс салымдары;
- мақсатты және ағымдық салымдар;
- алдын ала алуын хабарлайтын салымдар;
- валюталық салымдар.
Мерзімді депозиттер мен жинақ салымдарының бір түріне депозиттік және
жинақ сертификаттарын жатқызуға болады.
Депозиттік және жинақ сертификаты бұл салым иесіне белгілі бір мерзім
өткен соң, тиісті қаражатты және оған есептелетін пайызды алуға құқық
беретін және оның шотындағы ақшалай қаражатының барлығын куәландыратын банк
эмитенттің жазбаша куәлігі.
Депозиттік және жинақ сертификаттары иемденуіне қарай екі түрлі болып
келеді:
- атаулы сертификаттар;
- мәлімдеуші сертификаттар.
Атаулы депозиттік және жинақ сертификаттары бұл салым иелерінің атына
толтырылып беріледі. Ал мәлімдеуші сертификаттарда салым иесінің аты жөні
көрсетілмейді, яғни оны кім иеленсе сол қаражаттың иесі болып саналады.
Депозиттік және жинақ сертификаттары сатылған тауарлар және
көрсетілген қызметтер үшін төлеуге болатын төлем құралы немесе есеп айырысу
қызметін атқара алады.
Депозиттік сертификаттар көбінесе ірі сомада шығарылатындықтан да
оларды заңды тұлғалар сатып алады.
Әлемдік тәжірибеде депозиттік сертификаттардың мынадай екі түрі бар:
- аударылатын;
- аударылмайтын.
Аударылмайтын депозиттік сертификаттар салым иелерінің қолдарында
болып, уақыты жеткен соң банкке ұсынылады.
Аударылатын депозиттік сертификаттар басқа бір тұлғаларға екінші
нарықта сатып алу сату арқылы өтеді. Міне банктің тартылған және меншікті
ресурстарына біршама тоқталдық. Енді банк ресурсы ұғымына экономикалық
әдебиеттердегі анықтамаларға сүйене отырып анықтама беріп өтейік.
"Қаржы- несие сөздігінде" банктік ресурсқа келесідей түсінік береді:
банктік ресурс — бұл банктік несиелік және басқадай операциялары үшін
пайдаланылатын банктің иелігіндегі қаражат жиынтығы болып табылады.
Осы тұста коммерциялық банктердің жіктелуіне қысқаша тоқталып өтелік.
Аталмыш субъектіні мынадай белгілеріне байланысты жіктеуге болады:
1. меншік сипатына қарай:
- мемлекеттік;
- акционерлік (ашық және жабық типтегі);
- жеке;
- пай қосу арқылы (жауапкершілігі шектеулі серіктестік);
- аралас;
- кооперативтік.
2. Операцияларының түрлеріне қарай:
- әмбебап, яғни экономиканың барлық салаларына бірдей және кең көлемді
банктік қызмет көрсететін банктер;
- маманданған, яғни бір ғана салаға қызмет көрсететін банктер;
3. Аумақтық белгісіне қарай:
- халықаралық;
- ұлттық;
- аймақтық.
4. Салалық белгісіне қарай:
- өнеркәсіптік банктер;
- сауда банктері;
- ауылшаруашылық банктері;
- құрылыс банктері;
- басқа да банктер.
5. Филиалдар санына қарай:
- филиалсыз;
- көп филиалды.
Қазақстан Республикасындағы банктер бастапқыда мәлімдеуші акцияны шығарып
сатуға құқықсыз, яғни жабық акционерлік қоғам формасында құрылатын болған,
бірақ қазір жаңа заңға сәйкес ашық акционерлік қоғам түрінде құрылатын
болды.
Ашық типтегі акционерлік қоғамға банктердің (жабық типтегі
акционерлік қоғам формасынан) өтуі үшін, Ұлттық банктен банктік
операцияларды жүзеге асыруға рұқсат қағазын алғаннан кейін бір жыл бойына
Ұлттық банк тарапынан бекітілген пруденциалдық нормативтерді және басқа да
міндеттемелерді орындауы қажет. Егер де банк жауапкершілігі шектеулі қоғам
түрінде құрылған болса, онда оның жарғылық қорының әр құрылтайшыға тиетін
үлесі құрылтайшылық құжатта анықталады және бұл банктің қатынасушылары оның
міндеттемелеріне өздеріне тиісті үлес шегінде ғана жауап береді.
Егер банк акционерлік қоғам формасында құрылатын болса, онда оның
жарғылық капиталы акциялардың номиналдық құнының сомасында ашық түрде
жазылып таратылады (егер банк ашық типтегі акционерлік қоғам түрінде болса)
және құрылтайшылардың арасында жарғылық капиталдағы олардың
үлесінебайланысты акциялар үлестіріліп беріледі.
Мемлекеттік банктер мемлекеттік кәсіпорын формасында құрылады. Нарық
шаруашылығындағы банктер мынадай қызметтер атқарады:
- несие беру барысында делдалдық қызмет;
- Төлемдегі делдалдық қызмет;
- Ақшалай табыстар мен жинақтарды жұмылдыра отырып, оларды капиталға
айналдыру қызметі.
Несиеге делдал болу қызметінде банктер әр түрлі мөлшерде және әр
мерзімде салымдар тарта отырып, оларды қаржы ресурстарына мұқтаж
клиенттерге береді. Несиелік операцияларды жүргізумен қатар банктердің өз
қарыз алушыларының несиелік қабілеттерін бағалау мүмкіндігі де болады.
Банктің несие беруде делдал болуымен тығыз байланысты келесі бір
қызметі – төлемдегі делдалдық. Төлемде делдал бола отырып банктер өз
клиенттері үшін есеп айырысу операцияларын орындау барысында өздеріне
белгілі бір жауапкершілік алады.
Банктердің айрықша бір қызметі – ақшалай табыстар мен жинақтарды
жұмылдыра отырып, оларды капиталға айналдыру. Қоғамның әртүрлі таптары
ақшалай табыстардың тұтынудан қалған бөлігін алдағы уақыттағы шығыстар үшін
жинақтайды. Бұл ақшалай табыстар мен жинақтар өздігінен капиталға
айналмайды, егер банктер немесе басқа да несиелік мекемелер болмаса,
олардың жансыз капиталға айналары да сөзсіз. Банктердің немесе басқа да
несиелік мекемелердің осы ақшалай табыстарды салым түрінде жұмылдыруы
нәтижесінде ғана олар ссудалық капиталға айналады. Содан соң ссудалық
капиталды банктер сауда және өнеркәсіптік фирмаларға беріп, осының
нәтижесінде ақшалай табыстар мен жинақтар банктер көмегімен капиталға
айналады.
Банктердің қызметінің біріне айналыста металл ақшалардың орнын
алмастыратын несиелік құралдарды (банкнот, чек, вексельжәне несиелік
карточка) жасау жатады.
Жоғарыда аталған қызметтерді атқара отырып, банктер ұлғаймалы ұдайы
өндіріске мынадай жолдар арқылы ықпал етеді:
- кәсіпорындарды кеңейту үшін кәсіпкерлерге ссудалар беру;
- қолмақолсыз ақшалар мен несиелік құралдарды пайдалану арқылы
айналыс шығындарын қысқарту;
- ақшалай жинақтар мен тұтынылған табыстардың бір бөлігін жұмылдыра
отырып, оларды қосымша капиталға айналдыру.
Коммерциялық банктің пассивтік операциялық негізінде оның қызметінің
жүзеге асырылуы үшін қажетті банктік ресурстар жинақталады.
Коммерциялық банктердің ресурстары – бұл пассивтік операциялары
арқылы қалыптасқан және активтік операциялар үшін пайдаланылатын банктің
меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығын білдіреді.
Қандай артықшылығы болмасын мұнда банктік ресурстардың құрылу көздері
жайлы айтылмайды.
Экономиканы әкімшіл және әміршіл басқару жүйесі жағдайында, елдегі банк
ісінің ұйымдастырылуында мемлекеттік монополия болды. Барлық кәсіпорындар,
ұйымдар және мекемелкр заңды түрде мемлекеттік банк мекемелерінде өзінің
ресурстарын міндетті түрде сақтауға тиіс болды. Банкке кәсіпорындар мен
мекемелердің ресурстары іс жүзінде ақысыз алынды. Тек кооперативтік
кәсіпорындарға ғана жартылай мөлшерде теленді. Осындай жағдайларда жалпы
мемлекеттік ссудалық қор деген экономикалық түсінік пайда болыды. Жалпы
мемлекеттік қор халық шаруашылығын несиелеу үшін банк жүйесі арқылы
мемлекетпен жинақталған қаражаттар жиынтығын білдіреді. Демек банктердің
ресурсы болып саналады.
Ссудалық қорды орталықтан бөлу сипаты банк ресурстарының құрылымдарына
тікелей әсер етті. Банк ресурстары меншікті және сырттан тартылған
қаражаттар болып бөлінді. Меншікті қаражаттарға: жарғылық, резервтік,
негізгі құралдар, амортизациялық және банк — ісін дамыту қорлары кіреді.
Тартылған қаражаттарға: мемлекеттік бюджет қаражаты, кәсіпорындардың,
ұйымдардың есеп айырысу және ағымдық шоттардағы қаражаттары және халықтың
ақшалай жинақтары жатты. Осындай жағдайларда, несиелік ресурстар нарығы
қалыптасып, мемлекеттік қарыз қоры осы нарықтың бір бөлігін құрады.
Бүгінгі таңда несиелік ресурстар нарығының құрылуында көптеген
ерекшеліктер бар десем болады. Коммерциялық банктердің қызметінің
тұрақтылығы үшін ең бастысы, олардың баланстары өтімді болу керек, ал оның
қамтамасыз етілуі, несиелік ресурстар мен несиелік жұмсалымдар арсындағы
тепе-тендікті уақыты және мерзімі бойынша сақталуын талап етеді.
Коммерциялық банктердің қызметінің ауқымдылығы оның
алатын пайдасына, яғни банктің қарыз нарығында алған
ресурстарының мөлшеріне тікелей байланысты, міне, осы жерден
келіп, банктер арсында ресурстарды сырттан тартуда бәсекелестік күрес
туындайды.
Неиселік ресурстар нарығының пайда болуымен қатар бағалы қағаздар
нарығы қалыптасады. Ендеше банктер жаңа қызмет түрлеріне бағалы
қағаздармен, факторинг, лизинг және басқадай операцияларымен тікелей жұмыс
жасайды. Бұл, яғни банктік ресурстық құрамына, тек қана ақшалай қаражаттар
емес, сол сияқты тауарлы-материалды құндылықтар және бағалы
қағаздар кіреді дегенді білдіреді. Қаншалықты Ұлттық (орталық) банкіміз
"банктердің банкі" болып табылатындақтан коммерциялық банктердің
ресурстарының бір бөлігі сол банктен алған ресурстардан да құралады.
Демек, коммерциялық банктер ерекше бір кәсіпорын ретінде делдалдық
қызметке байланысты, неиселік ресурстар нарғында ресурстарды сатып ала
отырып, оны қажет ететін кәсіполрынға, ұйымға және халыққа сатып отырады.
Бұл жағдайда банк үшін активті және пассивті операциялары да ең маңызды
болып табылады. Пассивтік операцияларға банк ресурстарының мөлшері тәуелді.
Өз кезегінде банктер саясатын дұрыс жүргізе алмаса, онда оның
клиенттері басқа бір банктерге кетіп қалуы мүмкін.
Жоғарыда айтылғандардан келіп, коммерциялық банктердің ресурстарының
анықтамасы шығады. Коммерциялық банктердің ресурстары — бұл пассивтік
операциялары үшін пайдаланылатын банктің меншікті және тартылған
қаражаттарын білдіреді.
Нарықтық қатынастарға өту барысында банктік ресурстардың құрылымында
біршама өзгерістер болуда. Меншікті қаражаттар ретінде, біріншіден
коммерциялық банктердің акционерлік капиталы, резервтік қор, сол сияқты
арнайы қорлар кіреді. Сырттан тартылған қаражаттардың жаңа түріне: Ұлттық
банктен және басқадай несиелік мекемелерден алатын несиелер, басқа
банктердің, қор шоттағы, депозиттік шоттардағы қаражаттар, облигацияларды
сатудан түскен қаражаттары, лизингтік операцияларды жүзеге асыру үшін
алынған тауарлы-материалдай құндылықтар жатады.
Коммерциялық банктердің ресурстарының құрылымы, мамандалуы,
әмбебаптылығы, қызметінің ерекшеліктеріне қарай ерекшеленеді.
Қаншалықты банк ресурстары пассивті операциялар нәтижесінде
құрылатындықтан да, оған анықтама беру керек. Қаржы және несие сөздігінде:
пассивтік операциялар — олар несиелік және активтік операцияларды жүзеге
асыруға арналған банктің өз ресурсын құрау операциялары"- делінеді. Бұл
түсініктемелерде негізінен анықтама толық еместігін білдіреді.
Соңғы оқулықтарға сүйенсек, банктің пассивтік операциялары — бұл
нәтижесінде пассивтік шоттағы немесе активті пассивтік арту формасын
білдіретін операциялар болып табылады.
Пассивтік операциялар негізінде банктің ресурстары жинақталады.
Сондықтан да, пассивтік операциялардың коммерциялық банктер қызметіндегі
рөлі жоғары.
Пассивтік операциялар көмегімен банктер нарықтан несиелік
ресурстарды сатып алады.
Пассивтік операциялардың төмендегідей формалары болады:
Коммерциялық банктердің бағала қағаздарды алғашқы
эмиссиялауы:
Банк пайдасынан капиталдарды немесе қорларды ұлғайту және құру;
Басқадай заңды тұлғалардан несиелер алу;
Депозиттік операциялар.
Пассивтік операциялар айналыстағы ақшалай қаражаттарды банктерге тартуға
мүмкіндік береді. Алғашқы пассивтік операциялардың екі формасы негізінде
несиелік ресурстардың бірінші ірі тобы, яғни меншікті ресурстар құралады.
Келесі бір екі формасы екінші бір ірі топ, яғни заемдық немес сырттан
тартылған несилік ресурстар құрамын білдіреді. Банктің меншікті ресурстары
қатарына меншікті капиталымен оған сай келетін баптар кіреді.
Коммерциялық банктердің меншікті капиталының рөлі мен шамасы, басқа
қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік
еркшеліктерге ие. Банктің осы меншіктегі капиталы арқылы оның барлық
қаражаттарға деген қажеттілгінің 10 пайызы жабылады. Шын мәнінде, меншікті
және сырттан тартылатын қаражаттардың арасында шекті ең төменгі мөлшерде
шекарасы болады.
Банктің меншікті қаражатының үнемі тұрақтылығын ұстап отыру да ең
маңызды.
Банктің бастапқы құрылу барысында, осы меншікті қаражаттары алғашқы
шығындарды, яғни жерге, ғимаратқа, жабдықтауға, жалақыға жұмсалатын
шығындарды көтереді. Себебі, меншікті қаражатсыз банктің қызметін бастауы
мүмкін емес. Осы меншікті қаражаттар есебінен банкте қажетті резервтер
құралады. Ең соңында банктің меншікті қаражаты бұл ұзақ мерзімді активтерге
жұмсалымдардың басты көзі болып табылады. Осы тұрғыда банктер үшін меншікті
капиталдың негізгі көзі акционерлік капитал туралы тоқталып кетсек дұрыс
болады деп ойлаймыз.
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерге әр түрлі келеді.
Акционерлік капитал келесідей болып бөлінеді: а) меншікті акционерлік
капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар акцияларды сатудан түскен
қаражаттардан, үнемделген капитал және бөлінбеген пайдадан тұрады: б)
банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды жабуға,
дивидендтер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын жабуға арналады; банктің
ұзақ мерзімді міндеттемесі, (ұзақ мерзімді вексельдері, облигациялары).
Банктің сырттан тартылған қаражаттары активтік операцияларды оның
ішінде несиелік операциялардың 90 пайызға жуықтай ресурстарға деген қажетін
қанағаттандырады. Олардың рөлі біршама жоғары тұрады. Заңды және жеке
тұлғалардың уақытша бос жатқан қаражаттарын тарта отырып коммерциялық
банктер халық шаруашылығының қосымша айналым қаражаттарына деген сұранысы
мен қатар халықтың тұтыну қажетін қанағаттандырады.
Меншікті және сырттан тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық
банкке ашылатын қорреспонденттік шотта көрсетіледі. Бұл актив шот,
сондықтан да, дебет бойынша ресурстары, ал кредит бойынша
несиелік жұмсалымдары беріледі.
Демек, дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос резервінің
мөлшерін көрсетеді. Банктік бос резервінің мөлшері активтік
операцияларға жұмсалынған оның ресурстарының шамасын білдіреді.
Осы бос жтақан резервтер сомасы қаншалықты жоғары болса, онда
банктің тұрақтылығы төмен, пайдасы жоғары келеді. Сондықтан да,
әр коммерциялық банк өзінің қорреспонденттік шоттағы қалдығын
үнемі ықшамдауға ұмтылады.
1.2 Банктік меншікті капиталы: көздері мен қызметтері
Коммерциялық банктердің меншікті капиталының рөлі мен шамасы, басқа
қызметпен айналысатын кәсіпорындар және ұйымдарға қарағанда өзіндік
ерекшеліктерге ие.
Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде
маңызды. Банктің бастапқы құрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк
қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, құрал-жабдық, жалақыға
жұмсалатын жене т.б. шығындар жабылады. Себебі, меншікті капиталсыз банктің
кызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капитал есебінен банкте қажетті
резервтер құрылды. Сонымен қатар, банктің меншікті капиталы ұзақ мерзімді
активтерге жұмсалымдардың басты көзі.
Меншікті және тартылған коммерциялық банк ресурстары Ұлттық банкте
ашылатын қорреспонденттік шотта көрсетіледі. Бұл активтік шот, сондықтан да
дебеті бойынша ресурстар, ал кредиті бойынша несиелік жұмсалымдар беріледі.
Демек, дебеттік қалдықтың шамасы банктің бос резервінің мөлшерін көрсетеді.
Банктің бос резервінің мөлшері активтік операцияларға жұмсалмаған оның
ресурстарының шамасын білдіреді. Осы бос резервтер сомасы каншалықты жоғары
болса, банктің тұрақтылығы соғұрлым жоғары, бірақ пайдасы төмен болады.
Керісінше, егер бос жатқан қаражаттарының шамасы аз болса, онда
тұрақтылығы төмен, пайдасы жоғары келеді. Сондыктан да, әрбір
коммерциялық банк өзінің қорреспонденттік шоттағы қалдығын үнемі ықшамдауға
ұмтылады.
Банктің меншікті капиталы - банктің қаржылық тұрақтылығын, коммерциялық
және шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін құрылған банктің әр түрлі
қорлары мен сол сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты және өткен
жылдардағы бөлінбеген пайдасы.
Банктің меншікті капиталының құрылымы бірдей емес, себебі, оларға әсер
ететін әр түрлі факторларға, атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті
пайданың пайдаланылуына, капиталдың бағасын нығайту мақсатына және банк
саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
Сонымен, қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капиталы
мынадай баптарды құрайды:
* жарғылық капитал;
* резервтік капитал;
* қосымша капшпалдар;
* банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында
құрылған қорлар (резервтер);
* бөлінбеген банк пайдасы.
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сұруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталдың төменгі мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің пруденциялық
нормативтерімен реттеліп отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның
құрылтайшыларының қосқан жарналары немесе пайлары сомасынан тұрады.
Қазақстанда екінші деңгейлі банктер төмендегідей екі ұйымдық формаларда
құрыла алады:
* акционерлік банк формасында;
* пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі
серіктестік формасында;
Пай қосу арқылы құрылған банктің жарғылық капиталы құрылтайшылық
құжатта мөлшері анықталған пайшыларының жарнасынан құралып, олар қосқан
жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мұндай банктердің жарғылық
капиталын ұлғайту, тек қана пай қосушылардың қосымша қосқан жарналары және
пай қосушылардың санының өсуі есебінен жүзеге асырылады. Алайда,
акционерлік банктер өздерінің жарғылық капиталын ұлғайту үшін косымша
акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бұрынғы шығарылған акцияларының бағасын
өсіреді.
Меншікті капиталдың құрамдас бөлігі - акционерлік капитал. Бағалы қағаз
(акция) шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің
ащионерлік капиталы деп атайды. Акдионерлік капитал көлемі акцияны
үстаушылар — акционерлер қосқан жарналардан құралады. Акционерлік банктің
акциясы - банктің жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын және
дивиденд алуға және банкті басқару ісіне араласуға құқық беретін бағалы
қағаз.
Акционерлік капиталдың құрылымы әр банктерде әр түрлі келеді.
Акционерлік капитал келесідей түрлерге бөлінеді:
а) меншікті акционерлік капитал, яғни бұл жай және артықшылығы бар
акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, үнемделген капитал және бөлінбеген
пайдадан тұрады;
б) банктік резервтер, яғни алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды
жабуға, дивидендтер төлеуге, қайтарылмаған қарыздың орнын
жабуға арналады;
в) банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді вексельдері,
облигациялары).
Банктің жай акциясын иеленушілер банктің таза табысынан дивиденд алып
отыруға, оның жойылуы барысында тиісті мүлкіне ие болуға және
акционерлердің жиналысына қатысып дауыс беруге құқылы.
Банктің артықшылығы бар акцияларын иеленушілер тұрақты пайыз турінде
табыс алып отыруға, бірінші кезекте банктің жаңа акцияларын сатып алуға
және оның жойылуы барысында бірінші болып өзіне тиісті мүлкін алуға құқылы.
Сонымен қатар, банктер қаражат тарту мақсатында облигацияларды
шығарады.
Жалпы, банктің акционерлік капиталының құралуы төмендегідей кезеңдерден
тұрады:
1. бағалы қағаздардың проспект эмиссиясын дайындау және оны
сараптамадан өткізу;
1. бағалы қағаздарды эмиссиялауды тіркеу;
2. банк-эмитенттің бағалы қағаздарын тіркеу;
2. шығарылатын және орналастырылатын бағалы қағаздардың
нәтижелерін тіркеу.
Акционерлік банктер акцияларды төмендегідей жағдайларда
шығарылады:
* банкті акционерлік формада құру;
* банктің жарғылық қорын ұлғайту үшін қосымша акциялар шығару.
Банктің меншікті қаражатының түріне резервтік қор
жатады.
Резервтік қор — банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын
жабу мақсатында құрылған қаражат қоры.
Сондай-ақ, резервтік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді.
Резервтік қордың шамасы заңды түрде жарғылық капиталға белгілі бір пайыз
мөлшерінде, айталық, 25% мөлшерінде құрылатын болса, оның мөлшері жарғылық
қормен теңескен жағдайда жарғылық капиталға толығымен аударылады. Резервтік
қордың құралуының негізгі көзіне банк пайдасы жатады. Кейде, банкте пайда
болмаған жағдайда резервтік қор есебінен банктің артықшылығы бар акциялары
бойынша пайыздар төленеді.
Қосымша капиталдар - негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған
аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу
нәтижесінде құрылатын қаражаттар.
Арнайы қорлар - негізгі қорларды қайта бағалау негізінде, валюталық
қаражаттарды қайта бағалау қоры, яғни ұлттық валюта мен шетел валюталары
арасындағы айырма нәтижесінде кұрылады. Валюталық қаражаттарды қайта
бағалау қоры шетел валютасында жарғылық капиталды қалыптастыру барысында
маңызды.
Келесі қорға жекелеген банктік операциялар бойынша тәуекелді төмендету
мақсатында құрылатын арнайы резервтер жатады. Мұндай резервтерге: несиелік
тәуекелді жабуға және бағалы қағаздардың құнсыздануына байланысты құрылған
резервтер жатады.
Бөлінбеген пайда — акциялар бойынша дивидендті төлегеннен кейін және
резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігін білдіреді.
Банктің меншікті капиталын улғайту жолдарына мыналар жатады:
* банк пайдасы;
* акциялар шығару;
* құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
* облигациялар шығару жатады.
Банктік капитал банктің дербестігін қамтамасыз ете отырып, оның
қаржылық тұрақтылығына кепіл болады және банктің басынан кешетін әр алуан
тәуекелдердің зардаптарын ретке келтіретін басты көз болып табылады. Осы
мақатта банктің меншікті капиталы мынадай қызметтер атқарады:
* қорғаныс қызметі;
* шүғыл қызметі;
* реттегіштік қызметі;
* айналым қызметі;
* резервтік қызметі.
Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі, оның капиталының
шамасының банктің төлем қабілетіне және тұрақтылығына тікелей
байланыстылығын сипаттайды. Банктің меншікті капиталы қаншалықты жоғары
болса, соғұрлым банк өтімді болып саналады. Банк банкротқа ұшырай қалған
жағдайда, оның акционерлерінен басқа ешкім зиян шекпейді.
Банк капиталының қорғаныс қызметі - банктің салым иелеріне жордем ақы
төлеу мүмкіндігін ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда
зияндарды жабуға қызмет етуін сипаттайды. Сондықтан да, оның азаюы банктің
банкротқа ұшырауына жол береді. Қорғаныс қызметі — меншікті капиталдың ең
басты қызметін білдіреді.
Банк капиталының шұғыл қызметі қорғаныс қызметіне қарағанда екінші
дәрежелік маңызға ие болып табылады. Оперативтік қызметі жер, ғимарат,
құрал-жабдықтар алуға кажетті меншікті қаражаттарды жумылдыруды, сондай-ақ
көзге көрінбейтін зияндар жағдайына байланысты резервтер құруды сипаттайды.
Бұл қаржы ресурстар көздері әсіресе, банктік қызметтің басталуы үшін
маңызды. Кейіннен бұл қаражаттардың бір бөлігі ұзақ мерзімді активтерге
және әр түрлі резервтерді құрауға жұмсалынады.
Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамасыз етуден басқа
банктердің меншікті капиталы реттегіш қызмет атқарады. Бұл қызмет қоғамның
мүдделерімен, сол сияқты банк операцияларына бақылауды жасауға мүмкіндік
жасайтын заңдар және ережелерге тікелей байланысты. Банк капиталының
көрсеткіштерінің көмегімен мемлекеттік ұйымдар банктер қызметтеріне баға
беріп, оған бақылауды жүзеге асырады.
Банктің меншікті капиталына қатысты ережелер, оның ең төменгі мөлшеріне
қойылатын талаптарды, активтерге байланысты шектелуін және басқа банктен
активтер сатып алу шартын қамтиды. Қазақстан Ұлттық банкі бекіткен
пруденциялық нормативтерде банктің меншікті капитал келемі беріледі.
Сонымен қатар, реттегіштік қызметке ссудалық және инвестициялық
операцияларға байланысты шектеу мақсатында капиталды пайдаланады.
Айналым қызметі. Кез келген банк капиталы банкроттыққа қарсы, не
болмаса зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды. Олардың басты мақсаты
коммерциялық қызмет көрсету болып табылады. Мұндай қызметтер тәуекелмен
байланысты болатындықтан, банк капиталының мұндағы қызметі тәуекел
дәрежесін есепке алатын активтік айналымды аванеылаумен сипатталады.
Сондықтан да, бұл қызметті меншікті капиталдың айналым қызметі деп атайды.
Бұл қызметті атқара отырып, өзінің айналым капиталын кассалық ақшалар,
несиелік, факторингтік және лизингтік операцияларға, бағалы қағаздар сатып
алуға, басқа да ғимарат, құрылғыларға және басқа да негізгі қорларға жұмсай
отырып, банктер өз несие берушілерін зияндардан қорғайды.
Резервтік қызметі. Тәуекелдер тек активтік операцияларға ғана емес,
сондай-ақ пассивтік операцияларға да тиісті болып келеді. Пассивтік
операциялардан туындайтын тәуекелдерді болғызбау үшін банктер тартылатын
қаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде Орталық банкте резервтерін
құрайды.
Банктердің төлем ресурстарының мүмкін болар тапшылығына байланысты
міндетті турде құрайтын резервтер сияқты, активтік операцияларды болатын
тәуекеддердің орнын толтыру үшін арнайы меншікті капитал резервін құруға
мәжбүр болады. Мұндай зияндар банк капиталының айналым қызметіне
жатпайтындықтан, оларды басқа қызметі - резервтік қызмет арқылы ғана қолдап
отырады.
Банктің капиталының резервтік қызметі тәуекел активтердің болуына
байланыссыз, банк капиталының тұрақты қызмет етуін камтамасыз етеді.
1995 жылы 31 тамызда қабылданған "Банктер және банктік қызмет туралы"
ҚР заңының 41-бабына сейкес, ҚР Ұлттық банк екінші деңгейдегі банктердің
қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету, олардың салымшыларының мудделерін
қорғау, сондай-ақ республикадағы ақша-несие жүйесінің тұрақтылығын қолдап
отыру мақсатында аталған банктердің қызметін реттеуді пруденциялық
нормативтер белгілеу жолдармен жүзеге асырады.
Ұлттық банк халықаралық банктік тәжірибеде қолданылатын пруденциялық
нормативтер мен орындауға міндетті басқа да нормалар мен лимиттерді
белгілеуге құқылы. Ол, сонымен қатар банктердің пруденциялық нормативтерді
және орындауға міндетті басқа да нормалар мен міндеттерді бұзғаны үшін
жауапкершілікті белгілейді. Қойылған талаптарға банктің қаржылық жағдайының
сәйкестігі туралы мәселені шешу мақсатында Ұлттық банк белгілі мөлшерде
банктің капиталының көлемін анықтауға құқылы.
Пруденциялық нормативтер немесе орындауға міндетті басқа да нормалар
мен лимиттердің нормативтік белгілері мен есептеу әдістемесін, белгіленген
күнге банктің капиталының көлемін, ашық валюта позициясының лимиттерін
және оларды есептеу тәртібін, резервтік талаптар нормасын және
оларды есептеу әдісін, есеп берудің сәйкес формалары мен оны
тапсыру мерзімін Ұлттық банк белгілейді.
Банктік қызметті жүзеге асырумен байланысты шығындарды табу мақсатында
банктер резервтік қор құруға міндетті. Резервтік қорлар банктердің
дивидендтерді төлеуге дейінгі табысының есебінен құрылады. Банктер
резервтік қорларының көлемін Ұлттық банк белгілейді.
Банктер жүргізетін операцияларының түрлері мен көлеміне
байланысты өздерінің қызметінің сенімділігіне бақылауды қамтамасыз ету үшін
олар Қазақстан Республикасындағы банктер туралы заңға сәйкес, Ұлттық банк
бекіткен тәртіпте күмәнді және үмітсіз қарыздарға қарсы арнайы провизиялар
құру арқылы берілген несиелер мен басқа да активтерді жіктеуге міндетті.
Банк қызметін реттеу шараларының ішіндегі ең маңыздысы пруденциялық
нормативтер. 2002 жылы 3 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының № 213
қаулысымен бекітілген "Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциялық
нормативтер туралы" ережеге сәйкес оларға мыналар жатады:
1) жарғылық қордың ең төменгі мөлшері;
2) меншікті қаражаттардың жеткілікті коэффициенті;
3) бір қарыз алушыга келетін тәуекелдің ең жоғары мөлшері;
4) өтімділік коэффыциенті;
5) ашық валюталық позиция лимиті;
1) негізгі қорларға және басқа қаржылай емес активтерге жұмсалынғанбанк
инвестициясының ең жоғары мөлшерінің коэффициенті.
Банктің жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері
Банктің жарғылық капиталының ең төменгі мөлшерін Ұлттық банк Басқармасы
бекітеді. Банк акционерлерден өзінің акцияларын номиналдық бағадан төменгі
деңгейде ғана, сондай-ақ ондай сатып алу кез келген пруденициялық
нормативтер мен орындауға міндетті басқа да нормалар және лимиттерді
бұзбаған жағдайда ғана сатып ала алады.
2. Меншікті қаражаттардың жеткілікті коэффициенті
Меншікті капитал (К) - бұл I деңгейлі капитал мен II деңгейлі капитал
(I деңгейлі капиталдан аспайтын мөлшерде) косындысынан банктің
инвестицияларын шегеру арқылы есептеледі.
Банк инвестициясы - акцияның (жарғылық капиталда қатысу үлесі) және
еншілес ұйымдардың, сондай-ақ басқа заңды ұйымдардың субординирленген
қарызына жұмсалымдар сомасы.
Ұйымдардың субординирленген қарызына жұмсалымдар мынадай шарттардың
біріне сәйкес келуге тиіс:
жоғарыда аталған заңды тұлғалардың қаржылық есебі халықаралық
стандартқа сәйкес жасалуы және аудиторлық қорытындымен расталуы тиіс;
жоғары аталған заңды тұлғалардың акциялары Қазақстан қор
биржасының ресми тізімінің "А" категориясына енуге тиіс;
жоғары аталған завды тұлғалардың қарыз рейтингі Standard & Poors және
басқа халықаралық рейтингтік агенттіктердің "А" рейтингінен төмен болмауға
тиіс.
Бірінші деңгейлі капитал (К1) мыналардан құралады:
- төленген жарғылық капитал;
* қосымша капитал;
* өткен жылдардағы бөлінбеген таза табыс (өткен жылдардағы таза табыс
есебінен құрылған қорлар, резервтер); шегерілген (-): материалдық емес
активтер (Халықаралық қаржы есебіне Халықаралық стандартына сейкес
банктің негізгі қызметінің мақсатына алынған лицензияланған
бағдарламалық қамсыздандыру);
* өткен жылдардағы зиян;
- ағымдық жылдағы шығыстардың ағымдық жылдағы табыстардан артық сомасы.
Екінші деңгейлі капитал мыналардан құралады:
- ағымдық жылдағы табыстардан ағымдық жылдағы шығыстардың артық сомасы;
- бағалы қағаздар мен негізгі құралдарды қайта бағалау мөлшері;
тәуекелді есепке алып өлшенген активтер сомасының 1,25%-нан аспайтын
сомадағы жалпы резервтер (провизиялар) мөлшері;
- бірінші деңгейлі капитал сомасының 50%-нан аспайтын сомадағы банктің
субординарлық қарызы;
Банктің субординарлық қорызы — бұл мынадай талаптарға сәйкес келетін,
банктің қамтамасыз етілмеген міндеттемесі:
1) депозит немесе міндеттеме болып табылмауға тиіс;
2) банктің немесе онымен байланысты аффилиирленген тұлғалар
талаптары бойынша кепілдік ретінде қамтамасыз етуілмеуге тиіс;
3) алдың ала (толық немесе жартылай) өтелумеуге тиіс;
4) банктің таратылуы барысында соңғы кезекте қанағаттандырылуға тиіс
(акционерлер арасында қалған мүлікті бөлу алдында).
Банктің субординарлық қарызы - бастапқы қайтару мерзімі 5 жылдан
жоғары болып келетін, меншікті капиталға жататын субординарлық қарыз.
Облигация субординарлық қарызға және меншікті капиталға жатуы мүмкін
егер, ол ҚР-ның заңдылықтарына сәйкес шығарылса.
Банктің субординарлық қарызы меншікті капитал ретінде есепке алынады
және бес жыл ішінде мынадай мөлшерде қалып, қалғаны қайтарылады:
1-ші жылы - субординарлық қарыздың 80% сомасы;
2-ші жылы - субординарлық карыздың 60% сомасы;
3-ші жылы - субординарлық қарыздың 40% сомасы;
4-ші жылы - субординарлық қарыздың 20% сомасы;
5-ші жылы - субординарлық қарыздың 0% сомасы,
Меншікті қаражаттардың (меншікті капиталдың) жеткіліктігі төмендегідей
екі коэффициенттің көмегімен есептеледі:
Банктің бірінші деңгейлі капиталының барлық активтер
сомасына қатынасы 0,06 — дан кем болмауға тиіс
мұнда,
К I — бірінші деңгейлі меншікті капитал;
ИК - банктің акцияға жұмсаған инвестициялары және басқа да заңды
тұлғалардың субординарлық қарызы;
А — банктің жиынтық балансына сәйкес барлық активтерінің сомасы.
Банктің меншік капиталының тәуекел дәрежесіне қарай топтасқан
активтерге қатынасы 0,12 -ден кем болмауы тиіс,
мұнда,
К — банктің меншік капиталы;
Ар - тәуекел дәрежесіне қарай топтасқан активтер және баланстан тыс
міндеттемелер сомасы. Тәуекел дәрежесіне байланысты өлшенген активтерді
есепке алу барысында кастодиандық келісім-шарт негізінде банкке қабылданған
ақшалар есепке алынбайды;
Пс - арнайы резервтер (күмәнді және үмітсіз активтер бойынша құрылған
провизиялар) қосылған меншікті капиталға қосылмаған, құрылған жалпы
резервтер сомасы (яғни, тәуекел дәрежесіне қарай топтасқан активтер
сомасының 1,25, % асатын сомасында).
1.3 Банктің меншікті капиталының жеткіліктігі
Банктің меншікті капиталының жеткіліктілігі ұзақ уақыт бойы ғылыми-
зерттеу затына және банктер мен оны реттеуші ұйымдар арасындағы
пікірталасқа айналып келеді. Банктер өздерінің активтерін арттыру үшін
капиталдың төменгі мөлшерде болғанын қалайды. Ал банкті бақылаушылар,
банктердің банкроттықтан аулак болуы үшін капиталдың жеткілікті мөлшерде.
болуын талап етеді. Банктердің банкроттығы ондағы басқарудың нашарлығынан
болуы мүмкін, себебі банкті жақсы басқарса, ол төменгі капитал нормасында
жұмыс жасай алады деген пікірлер бар.
"Капиталдың жеткіліктілігі" термині банктің жалпы тұрақтылығын және
оның тәуекелге бару дәрежесін көрсетеді. Капиталдың жеткіліктілігі -бұл
банк капиталыньщ мөлшерінің тәуекел дәрежелері ескерілген банк активтеріне
сәйкес болуға тиісті. Сондай-ақ, коммерциялық банктер өз жұмыстарында банк
капиталын шамадан тыс ұлғайтуды теріс санайды. Өйткені, ол банктің
қызметіне кері өсер етуі мүмкін. Банктердің көбі акция шығара отырып,
қаражат тартуға ынтасыз болып келеді. Сондықтан банк жетекшілері бір
жағынан, қадағалау және бақылау ұйымдары екінші жағынан, банк капиталы мен
коммерциялық банктердің басқа да қызметіндегі параметрлер арасындағы
қолайлы қатынасты табуға тырысады. Банктің ресурсындағы меншікті капиталдың
өте төменгі үлесінде болуы да дұрыс емес. Себебі, ол банктің салым иелері
алдындағы жауап беру мөлшеріне сәйкес келмейтіндігін сипаттайды.
Банк меншікті капиталын ұлғайтуға негіз болатын төмендегідей
факторларды ескеру қажет:
* банктердің дивидендтері өнеркәсіптік кәсіпорын активтеріне
қарағанда, пайыз мөлшерлемесінің өзгеруіне, қарыз алушының несиелік
қабілетінің нашарлауына байланысты, олардың нарықтық құндары
өзгеріп отырады; .
* банк көбіне тұрақсыз қысқа мерзімді қарыз көздеріне көңіл бөледі, бірақ
олардың көбі талап етуге байланысты қайтарылып алынуы мүмкін.
Сондықтан, кез келген саяси немесе экономикалық өмірдегі жағдайлар
банктердегі ресурстардың сыртқа ағылуына себеп болуға тиіс. Бастапқыда банк
капиталының активтерге қатысты шекті қатынасы 20% шамасында болса, ал
қазіргі оның шамасы 12 %-ды (пруденциялық нормативтердегі к2-нің мәні)
құрайды. Бұл дегеніміз банк жүйесіндегі төлем қабілетінсіздік тәуекелдің
уақыт өте келе арта түсетіндігін көрсетеді. Себебі, банк жүйесіндегі
банктердің активтерінің сапасы әлі де болса өз деңгейінде еместігін
ескерсек, онда болашақты оның орнын жабатын меншікті капитал үлесі
жеткіліксіздігі байқалады. Демек, банк капиталының жиынтық
деңгейінің жеткіліктігі банк жүйесін қолдайтын басты шарттардың біріне
жатады.
Банктердегі немесе жалпы банктік жүйедегі капитал көлемін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz