Қазақтың ежелгі наным - сенімдері
ӘЛ – ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МЕТОДОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Қазақтың ежелгі наным-сенімдері
АЛМАТЫ 2008
МАЗМҰНЫ
беттері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
I ҚАЗАҚ ЖЕРІНДЕГІ ИСЛАМҒА ДЕЙІНГІ ДІНДЕР
ЖӘНЕ АЛҒАШҚЫ НАНЫМ СЕНІМДЕР
1.1 Көне түркілердің дүниетанымдық көзқарастары ... ... ...
1.2 Түркілердің сенім негіздері: Жер – Суға және
Ұмайға табынудағы дала дәстүрінің жалғастығы ... ... ... ...
1.3 Ежелгі діни нанымдар сонымен қатар, шаманизм және пұтқа
табынушылық кезіндегі сабақтастық мәселесі мен олардың
өшпес маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
II ЕЖЕЛГІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДІНИ – ФИЛОСОФИЯЛЫҚ АСПЕКТІДЕГІ НЕГІЗГІ ІЛІМДЕР
2.1 Тәңірлік пен бақсылық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Қазақстан жеріндегі Ислам дінінің жағдайы және негізгі
құндылықтарының алатын орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Дін - әлемдік өркениеттегі барлық қоғамдық құрылыстарға тән тарихи,
саяси - әлеуметтік, дүниетанымдық және психологиялық құбылыс. Ол көне
замандардан бері адамзатпен бірге жасасып келеді. Оны ең тұжырымды түрде
Құдай мен адамның арақатынасы, адамның танымынан тыс күштердің барлығын
мойындау және соған илану деп анықтауға болады.
Дін - рухани мәдениеттің бөлігі әрі дүниетанымның тарихи нысаны.
Ғылым мәдениеттің, демек діннің де шығуын әртүрлі түсіндіреді. Бізге мәлім,
дін бірнеше элементтерден тұрады. Солардың бірі - діни ғұрыптар. Кейбір
ғалымдар әлемдік мәдениет осы ғұрыптардан бастау алған деген пікірге ден
қояды. Екінші біреулер мәдениеттің алғашқы нысаны мифология деген пікірді
ұстанып, оған мынадай дәлелдер келтіреді: алғашқы қауымдық құрылыста
тұрпайы наным - сенімдер пайда болды, оның белгілі нормалары, тілі мен
көркемдік тәсілдері пайда болды; осылардан бастапқы кауымдық синкреттік
дүниетаным түрі қалыптасты; адам санасы жетілген сайын мифология
трансформацияланып, сана мен рухани мәдениет салалары бөлініп, жеке жетіле
бастады; көркемөнер, дін, адамшылық нормалары орнықты; дін пайда болып,
әлеуметтік құбылыс ретінде қалыптаспас бұрын бастапқы қауымдық мифологияның
құрамында және сонымен ажырамас қатынаста діни нанымдар дамып жетілді.
Міне, осы тезиске сүйене отырып, ғылым дүниетанымның және табиғат пен
әлеуметтік дүниені танудың тарихи қалыптасқан алғашқы нысаны мифология
болды деген біржақты түжырымға келеді.
Бүгінгі ғылымда діннің пайда болуы туралы екі теория бар. Олар
„прамонотеизм” және адамзат тарихындағы „дінге дейінгі кезең” теориялары.
„Прамонотеизм” концепциясы әлемдегі тайпалар мен халықтар әуелгі баста бір
құдайға сенген, көпқұдайлық кейін пайда болған деген тұжырымға негізделеді.
Көне діндердің пайда болуы мен эволюциялануы мәселесіне бірнеше
ғылыми көзқарас бар: эволюциялық көзқарас (Чарльз Дарвиннің „Түрлердің
шығуы” теориясы, 1859); әлеуметтік көзқарас (Огюст Конттың теориясы; ол
бойынша дін – адамның рухани даму жолының алғашқы сатысы); анимистік теория
(теорияның негізін салушы Э.Б. Тайлор) және функционалдық көзқарас.
Ғылымда осылармен қатар діннің көне наным нысандары да бар. Олар
– ежелгі діндердің тарихи болмысындағы нанымдар және көптәңірлі
(политеистік) діндер.
Политеизм дегеніміз бірден көп тәңірлерге сенім. Көптіңірлі
діндерде тәңірлердің саны көбінесе бірнеше жүз тәңірмен шектеледі. Алайда,
дәстүрлі үнді дінінде жүз миллиондаған тәңірдің болуы әбден мүмкін. Рухани
ғылымдар бойынша дүние жүзінде Иудаизм, Христиандық және Исламнан басқа
діндердің барлығы да политеистік болып есептеледі. Аталмыш үш дін
монотеистік (біртәңірлі) діндер бобына жатады. Көптәңірлі сенімдердің
атынан да көрініп тұрғандай тәңір ұғымдары да әр түрлі. Мысалы, үнді
дінінде көптеген тәңірлерге қоса олардың бәрінен де жоғары, бәрін жаратушы
бас тәңір туралы түсінік бар. Олар сонымен қатар әрбір тәңірді осы бас
тәңірдің бір қыры деп ойлайды. Көптәңірлі буддизмде болса тәңірлер
құтқарушы Буддамен салыстырғанда онша маңызды емес болып көрінеді. Қадими
(ежелгі) гректердің көптіңірлілігі Зевстің ең мықта тәңір деп таниды.
Гректердің тәңірлері жақсылықтарынан гөрі ақыл – еске симайтын
жамандықтармен ерекшеленеді, олар ашулы, қаһарлы, кекшіл, шамкөс, ызақор
тәңірлер. Көптәңірлі діндерде тәңірлерге мол мөлшердегі тәңірсымақтар,
тәңіршіктер, аруақтар, перілер, жауыз рухтар туралы сенімдер қоса наным –
сенімдермен күрделі байланыстарға кіретіні де белгілі.
Тәңірге, Жер, Суға табынудың пайда болуын адамда әуел бастан
қалыптасқан ризашылық сезімдерімен байланыстыруға болады. Бұл құдайлар
қарапайым тіршілік иелеріне қамқорлықпен қараған, ауыр кезеңдерде адамдарға
азық - түлік сыйлаған мейірбандықтарына алғысын білдірудегі ниетінен туған
еді деп есептейміз. Осындай өмірдің нақты шындығына көз жеткізу адамдарға
жәрдемдесетін жоғары әлем бар деген түсінікті туғызуы да заңды еді. Ежелгі
түрік әулеті өздерінің ұғымдарындағы ең биік шыңды Хан - Тәңірі деп атауы
да кездейсоқтық болмағанын көреміз.
Сонымен қатар, қазақтар дүниедегі жан - жануар, аң - құстар әр үйдің,
жеке адамның, тіпті ұсақ жәндіктердің өз иесі - Рухы бар деп түсінген.
Әрбір рудың өз Жебеушісі, яғни ежелден бері тіршілік етіп келе жатқан
рухтас құдіреті болады деп пайымдаған С.А. Токаровтың зерттеулерінен
көреміз. Ал, Л. П. Потаповтың анықтамасынша, "оларға табыну рулық
меншікпен, кәсіптік құдіретпен бірігіп кеткен" деген ойды ұсынғанын
көреміз.
Ал, анимистикалық дүниетанымның ең бір көне түрінде - таулардың,
өзен мен көлдердің киелі Аруағын қастерлеу емес, сол таудың, өзен мен
көлдің өзін қастерлеп құдірет тұту, яғни, біз бұл арада табиғаттың рух -
бейнесін емес, өзін тіріге санап қастерлеу ісін көреміз.
Қандай діннің болмасын ақиқат шындық саналатын қағидасы мен түпкі
мақсаты, арқау ететін философиялық, имандылық, эстетикалық ілімдері
болатыны белгілі. Әлемдік діндердің барлығына тән бұл жүйе Тәңірілік
дінінде де бар.
Жақында жарық көрген Қ. Шұленбаевтың және Ә. Төлеубаевтың
еңбектерінде бақсылар жөнінде толымды пікірлер бар. Жалпы, бақсы - шамандық
іліміндегі басты тұлға. Ол - діни культті атқарушы, оны іске асырушы.
Сондай - ақ басқа әлеуметтік құбылыстар сияқты бақсылық та бір орнында
қатып қалған құбылыс емес, оның да туу, қалыптасу, даму, жоғарылау,
тоқырау, қайта қалпына келтірілу кезеңдері бар. Соған сәйкес бақсының
қоғамдағы орны да, атқаратын қызметі де, ол жөніндегі түсініктер де әртүрлі
болуы мүмкін дейді. Сонымен қатар қазақ қауымына тән бақсылықтың түрлерін
көрсетеді. Мұндағы маңызды мәселе бақсылықтың өз дәуірінде халықтың жалпы
танымдық процесінің даму барысына қарай өркендеп, өз әлеуметтік қызметін
шегіне жеткізе, межелі сатыға дейін атқарғанын көреміз.
Зерттеу жұмысымыздың мақсаты мен міндеттері – қазақтың діни
наным-сенімдері діндер тарихының даму жолын (эволюциялық) егжей – тегжейлі
зерттеп, қорытындылар жасап, философиялық – дінтанушылық тұжырымдарды
ұсыну.
Зерттеу жұмысымдағы алға қойылған мақсатқа жету үшін, мынадай
міндеттерді шешу ұсынылады:
• діни сенімге деген адами қажеттіліктердің негізгі аксиологиялық
– психологиялық мотивтерін анықтап, дін деген өзара ұғымның
адамдарды байланыстырып, өзара жақындатуындағы мәнін көрсету;
• дін мен философияның тұтастығын және оның нақтылы тарихи -
әлеуметтік жағдайларда бірін – бірі қажет етуін көрсету;
• қазақ сеніміндегі көптәңірлі (политеистік) сенімдердің басты
ерекшеліктері (политеистік пантеизм, инкарнация, антроморфизм,
дуализм, оккультизм тағыда басқалар) мен эволюциясын, олардың
әлеуметтік – тарихи болмысын дүниетанымдық синкретизм жағынан
зерттеу;
• Қазақтардың ежелгі тәңірлік пен бақсылық, исламдық
сенімдерінің діни тарихи-әлеуметтік орынын көрсету.
Зерттеу жұмысымның жаңалығы.
Зерттеп отырған бітіру жұмысымыздың ғылыми жаңалығы –діннің
эволюциясына қарағанымызда ежелгі политеистік діндердің соңғы фазаларында
монотеизмге қарай бет бұрғаны байқалады. (Мысалы, Зороастрдың реформалары,
Зевстің бас тәңірге айналуы, түркілердегі бір Тәңір т.б.). Бұған қоса
қазақтың ежелгі наным-сенімдеріндегі политеистік нанымдардың көпшілігінде
монотеистік элементтер жиі кездесетіндігін аша көрсету. Сонымен қатар бұл
бітіру зерттеу жұмысымызда ежелгі діндер тарихы мен құбылыстарын зерттеудің
үлгілері ұсынылған.
Бітіру жұмысымыздың құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына
сай кіріспеден, тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
I ҚАЗАҚ ЖЕРІНДЕГІ ИСЛАМҒА ДЕЙІНГІ ДІНДЕР ЖӘНЕ АЛҒАШҚЫ НАНЫМ
СЕНІМДЕР
1.1 Көне түркілердің дүниетанымдық көзқарастары
Ежелгі түрік – моңғолдардың нанымдарында көк те, жер де тәңірлер
болып саналған. М. Молдабаева „Ежелгі түріктер қос күшке, көкпе (оны тәңрі
деп те атаған) және жерге (жер - суға) сиынатын болған”1 дейді.
Сондықтан, мәңгітас ескерткіштері мен моңғол шежірелерінде көк тәңір мен
қара жер бірге жүретін сөйлемдер кезігеді. Мәселен: „Тәңір мен қара жер
қоса қуат беріп, біз керейлерді бағындырған едік”, „жер тәңірден алтын
шәрбат татқан қасиетті киелі”, „қара аспанға табынған оң болады”, „Көк
тәңір мен қара жерден қуат алып” 2. Тағыда тағы басқалар.
Алтын шежіреде тәңір сөзі тек аспан, көк мағынасында ғана емес,
кейде Шыңғыстың орнына да қолданылған. Шыңғыс туралы тәңірдің ұлы, көктің
ұлы, тәңіртекті, тәңірдің перзенті т.т. секілді бұтқа құлдыққа тән атаулар
жиі кездеседі.
Көк тәңір туралы сенімдер барлық құрлықтарда, әсіресе, Солтүстік
Америка, Африка, Солтүстік Азия мен Австралиядағы бейсуат қауымдарда қадым
замандардан белгілі болған тәңір культі. Антропологтар мен дін тарихшылары
мұны „биік тәңір” немесе „көк тәңір культі” деп атайды. Гумилев (1912 -
1992) ежелгі қытайлықтарда түрік ұғымындағымен бірдей көк тәңір нанымы
болғанын растайды. 3 Көне Қытай, Мысыр, Рим, Месопотамия елдерінде көк
тәңір туралы нанымдар бар еді. Бұл елдердің патшаларының атағы көбінесе
көктің ұлы, күннің ұлы, аспанның перзенті болып келуші еді. Бұл нанымда
аспан мен жерді жаратқан тәңір, жерді тастап кетіп, аспанды мекендепті -
мыс. Сондықтан, ол биік тәңір яки көк тәңір деп аталған. Солтүстік
Американың тұрпайы халықтары мен орталық және Оңтүстік Африканың жабайы
қауымдары, күннің күркірегенін осы көк тәңірдің дауысы деген.
Сібңрліктердің нанымдарынша ай мен күн көк тәңірдің екі көзі.
Зерттеушілердің топшылауынша көк тәңір көбінесе еркек немесе жыныссыз болып
келеді (тек мысырлықтардың көк тәңірісі пұт ұрғашы саналған). Көк тәңірдің
атын айғайлап айту үлкен пәлекет әкеледі деп сенілген. Ғалымдар көк тәңір
туралы нанымды тәңірлер мен тәңірсымақтар туралы культтерден бұрын болған
ең тұрпайы наным деп бағалайды.
Тотем сөзі Солтүстік Америкадағы Ожибва қызылтерілерінің Алгонпиан
руының тіліндегі „ототеман” деген сөзден шыққан. Ол „оның қан қарындасы,
бірге туысқаны” дегенді білдіреді. „Өте” деген сөз бір әке – шешеден туған
аға – қарындасты, яғни, қандас туыстықты білдіреді. Бұл термин бірінші рет
1791 жылы аталмыш өңірге барған бір ағылшын саудагер тарапынан, қателікпен
қолданылған. Аңның терісін жамылып жүрген қызылтерілерді көрген саудагер,
әр адамның қорғаушы хайуаны бар екен деп, ойлап, тотем сөзін әдебиеттерге
қосқан. Ожибва қызылтерілері туралы тұңғыш ғылыми еңбекті ХҮІІІ ғасырдың
аяғында, ожибвалар ұлы рухтың өздеріне тотемді бергеніне сенеді. Сондықтан
барлық ожибвалар бір тотем арқылы бір – бірінің туысқаны болып табылады де
өзара үйленулеріне болмайды.
Ең ескі һәм примитивті наным – сенімдерге жататын тотемизмде
киелі нәрсе міндетті түрде хайуан болуы керек емес: тау, тас, ағаш, көл,
теңіз, жұлдыз, көк сияқты нәрселер де киелі саналуы мүмкін.
Фрейд табудан екі мағына табады: „Для нас значение табу разветвляется
в двух противоположных направлениях. С одной стороны, оно означает –
святой, освященный, с другой стороны – жуткий, опасный, запретный,
нечистый”. 4 Мұндағы мақсат киеліден киесізді ажырату болған делінеді.
Сондықтан, тотем саналған хайуан немесе өсімдік ерекше құрметтеледі, оны
жеуге болмайды. Табу сөзін бірінші рет батыс әдебиеттеріне енгізген кісі
Австралия және Тынық мұхит аралдарын ашқан ағылшын теңізшісі, капитан
Джеймс Кук. Ол 1771 жылы Полинезиядағы Тонго аралына барғанда, жергілікті
тайпалардың тиым салынған нәрселерді „табу” деп атағанын байқайды.
Тонголықтар кейбір заттарды немесе іс әрекеттерді жыл бойын немесе белгілі
бір уақытта тыйым салынған деп қабылдаушы еді. Мәселен, олардың сенімінде
екіқабат әйелдер кейбір тамақтарды жемейді деген табу бар еді. Табулар
көптеген қоғамдарда қалыптасқан наным болып табылады; мәселен аталмыш
қоғамдарда рубасымен немесе оның жақын туыстарымен төменгі тап өкілдері
сөйлесе алмайды дейді.
Тотемшіл қоғамдарға тән жанұя қатынастары мен рулық өмірде мынадай
екі қағида пайда болған;
Қан дауы: тотемдік сенімде адам денесінің қан мен шаш сияқты кейбір
ағзалары киелі саналады. Олар адам денеснің ең киелі бөліктері
саналғандықтан тотемнің руындағы күллі адамдар қан туысқан (қандас), бірге
туысқан болып саналады. Барлық ру құдды бір жанұя тәрізді. Сондықтан, сол
рудың кісісін басқа рудың кісісі өлтіретұғын болса, міндетті түрде қанның
кегін қайтарып, руластың өші алынуы шарт болған. Қан даулау, яғни қанға қан
сұрау сол рудың мүшелерінің намыс борышы болып есептелген. Мұны кей
әдебиеттерде „ата кегі” деп атайды.
Басқа рудан үйлену: ру мүшелері бірге туысқан болғандықтан, сол рудың
қыздары еркектердің қарындастары болып саналады. Осыған байланысты өз
руынан әйел алуға болмайды, бұл табуды бұзуға жатады. Тек басқа рудың
(басқа тотемнен тараған) қызын ғана алуға рұқсат етіледі. Тотемизмді екшеп
зерттеген Фрейд (1856 - 1939) бұл жөнінде былай дейді: „... члены одного и
того же тотема не должны вступать друг с другом в половые отношения,
следовательно, не могут также вступать между собой в брак. Это и состовляет
связанную с тотемом экзогомию” 5. Басқа рудан үйлену немесе жеті атаға
дейін үйленбеу бізде де жиі айтылатын мәселе. Негізінде бұл өз руынан қыз
алмау табысы еді, моңғол шапқыншылығынан кейін, моңғол – татар ру –
тайпаларының мұсылман түркі халықтарына сіңіп, түріктеніп және
мұсылманданып кетуінен кейін формасы өзгеріп, мәселен, қазақ ішінде жеті
атаға дейін үйленуге болмайды деген салтқа ауысқан. Алайда, қазақ ішінде
(Қалқаман – Мамыр, мәселесінде бірін – бірі сүйген екі жас жазадан
босатылсын деген.) мұның толық сақталмағаны белгілі. Бұл әдет жазба
мәдениеті жоқ, жабайы өмір кешіп жатқан, мәдениеттің терімшілік – аңшылық
сатысындағы моңғол тайпалары арқылы түркілерге (қазақ және қырғыздар)
сіңген деп ойлаймыз. Мәселен, қалмақ, тарихшы Шыңғыстың өмірбаянында былай
деп жазады: „Когда Тимучину исполнилось 9 лет Исугей с сыном поехали, по
обычаю монголов, сватать ему невесту в дальный род (во избежание браков в
близких степенях родства)”6. Моңғолдарда бұл мәселенің қаншалықты маңызды
екенін көрдік, ал күллі түрік атаулының арғы атасы саналатын Оғыз – Хан
туралы аңызда болса, оның әкесі қара ханның өзінің үш туған інісінің
қыздарын Оғызға алып бергені жазылады: „Когда Огуз стал жигитои, Кара Хан
дал ему в жены дочь своего младшего брата Тур – Хана ... Кара Хан, выслушав
эти речи, дал Огузу в жены дочь своего младшего барата Кыр – Хана среди них
было Ур – Хана третьего младшего брата его отца ...”7. Демек, ежелгі
түріктерде басқа рудан үйлену табусы болмаған тәрізді. Ал, қазіргі заманда
Түркиялық түріктер, әзірбайжан, түркімен, өзбек, ұйғыр, т.т. түркі
халықтарында мұндай табу жоқ. Тек, қазақ, қырғыз және моңғол халықтарында
белгілі иөлшерде бөлелерді үйлендіру әдеті кең тараған. Медицина ғылымы
жағынан мәселеге қарайтын болсақ, болашақ нәрестенің ден саулығы әке және
шешесінің генетикалық сапасына және ден саулығына тікелей байланысты.
Сондықтан, қиыр шығыс және қиыр батыстағы бөлек ұлттардың, тіпті бөлек
нәсілдердің өкілі болып табылатын екі ауру болып тууы, тіпті оның кемтар
болуы әбден мүмкін. Ал, ден саулықтары жақсы, ұрықтарында генетикалық
мүкісі жоқ екі бөле немесе немере жолындағы екі адам үйленсе, олардан
болашақ баланың ден саулығы ата – анасынікі секілді жақсы болмақ. Алыстан
қыз алу мәселесінің тарихи – этногенетикалық ақаулығы барлар қосылса, онда
олардың руына, алыс – жақындарына қарап керегі жоқ, бәрі –бір баланың ауру
юолып туу ықтималы өте жоғары болмақ. Бұл мәселеге, Исламият тұрғысынан
қарайтұғын болсақ, дініміз немере жолындағы адамдардың үйленуіне тыйым
салмақ. Бірақ,, үйленіңдер деген бұйрық та жоқ. Тек,, үйленетін адамдардың
ден –саулығы, генетикалық қоры, қан тобы секілді қасиеттері болашақ баланың
ден – саулығына залал етпейтіндей болғаны шарт.
Тотемизмнің белгілерінің өз кезінде Орталық Азия халықтарында кең
тарағаны тарихтан белгілі. Мысалы, түрік қағанаты кезінде түріктердің арғы
аталары көк бөрі деген қиял – ғажайып сенім бар еді. Көк бөрі туралы қытай
деректерінде мәліметтер келтірген бек көп аңыз - әңгіме тараған. Сонау Х
ғасырда түркілердің жер аумағын аралаған ғалым Ибн Фадлан „саяхатнаме” атты
еңбегінде Башқорттардың жылан, балық, тырна секілді хайуандарға
табынатұғынын мысал етеді. Сол секілді, ХІ ғасырдың ғалымы Әбу Сайд Гердизи
қырғыздардың сиыр, кірпі, сауысқан және сұңқарға табынатынын айтқан 8.
Кейбір Орта Азия халықтары киізді, шүперекті, қайықтың қабығын қастерлеп,
тәңірлердің бейнелерін жасаған. Осындай бұлттарды алтайлықтар „төс”,
башқорттар „оуғұн”, ал якуттар „тауғара” деп атаған.
Мүшел жыл санауындағы он екі хайуанның әрқайсысының жылында туған
адамдардың сол хайуанды ерекше қастер тұтуы да осы тотемшіліктің бір
белгісі. Кейбір рулардың қарағайды ерекше киелі деп танып, табынуы да
осыған саяды.
Түріктердегі тотемшілдіктің белгілерін, әсіресе, түрік қағанаты
дәуірінен бастап көбірек көреміз. Оларды тұтастай осы нанымға қарады дей
алмаған мен, тотемшіліктің ауыс – күміс енгенін байқаймыз. Мысалы,
Оғыздарда қой руының болуы олардың қойды тотем есебінде тұтуының, яғни
қойды қамқоршы, кие деп тануының бір белгісі тәрізді 9. Ежелгі
түркімендердің нанымы бойынша қой үйірінің ішінде тұрған адамға жауыз
аруақтар жамандық жасай алмайды екен 10. Әсіресе, қара түсті қой
құдіретті саналған. Сондықтан қой көне оғыздар мен түркімендердің тотемі
саналады. Қой бейнесінде кейде тотемшіліктің, кейде хайуандарға кие артуы
(анимизм), кейде отқақұлдықтық (зороастризмнің) нышандары жиналған 11.
Түркімендер құрған мемлекеттердің Аққойлы (ХІҮ – ХҮ ғғ.) және Қарақойлы
аталуының негізінде осы қой культінің әсері бар сыңайлы. Кейбір өзбектер
аулада тұрған қой көзден сақтайды деп сенеді екен 12.
Мәшһүр Оғыз қаған дастанында қағанның балалрының есімдері: оң
қолдағылар – күн, ай, жұлдыз, сол қолдағылар – көк, тау, теңіз, сол кездегі
тотемдік нанымның фольклор белгілері. Тотемдік сенімнің ешқандай ғылыми
негізі жоқ екенін ғалым Сәбит Мұқанов былай деп түсіндіреді: „Мысалға керей
атасы жер жорға ит, қыпшақтың бір атасы торы айғырдан пайда болды деген де
аңыздар бар. Мұз теңізін төңіректеген алдердің анасы ақ аюдан, тайга
орманындағылар – бұғыдан, Байкал көлін жағалаушылар – қара аюдан, түріктер
қасқыр қаншығынан, қырғыздар ит қаншығынан туды дейтін аңыздар. Ғалым адам
қоғамын өңіне қарап ақ, сары, қара аталатын үш жүйеге бөледі де, одан бергі
жұртты қаны, тілі тұтастығына қарап, румендік, германдық, түріктік деген
сияқты тайпаларға жіктеп кетеді. Сонда қазақ түркілер тайпасына „монголоид”
аталатын сары нәсілге жатады”13.
Көптәңірлі нанымдардың түркілерде кезігетін енді бірі анимизм (рухқа
құлдық). Анима – рух деген сөз. Анимизм нанымы бойынша табиғатта адам
рухына ұқсас басқа да рухтар болады екен. Сондай – ақ, адамнан табиғатқа,
заттарға ауған рухтар немесе сиқырлар болады.
ХҮІІІ ғасырда осындай діндер фетишизм деп аталған болатын. Латын
тіліндегі „fetiche” сөзі сиқыр, сиқырлы, перілі нәрсе дегенді білдіреді.
ХІХ ғасырда ағылшын этнолог Сэр Эдуард Бурметт Тайлор 1871 жылы жазған
„Примитивті мәдениет” атты еңбегінде анимизм терминін қолданған соң, осы
атау көбірек жұмсалатұғын болған.
Сәбит Мұхановтың рухқа құлдық туралы ойы мынадай: „мыңдаған жылдар
бойына жәрдемді мифологиядан, яғни ойдан жасаған тәңірді таппақ болған
адамзат, біраздан кейін ондай тәңірді өз болмысына, яғни денесінен іздеген.
Сондағы тапқаны әруақ. Ойдан шығарылған құдайлар мен аруақтарға сиынған
адамзат өзінің тіршілігі үшін, күресінде дәрменсіз болған кезінде
„жәрдемші” сондықтан да ондай жәрдемшілерді олар ойдан шығарып ақырын
тәңірге айналдырған”.14
Анимизмде тотемизм сияқты алғашқы қоғамдық құрылым кезінде пайда
болған тұрпайы наным. Тотемшілік сеніміндегі мана, табу және қандастық
ұғымдары осы сенімдерде кездеседі. Тотемнің орнына ата – баба ұғымы көбірек
дамыған. Рухқақұлдыққа адам – ақ аралас аталардың болғаны туралы аңыздар
жиі ұшырасады.
Анимизмнің негізгі ерекшеліктері рухтың мәңгі тірі сақталатыны және
рухтың, дененің белгілі бір орнында тұратұғыны туралы сенімдер. Дене
өлгенімен рух өлмейді, дене тірі кезінде немесе өлгеннен кейін рух денеден
айырылады. Бірақ та өлген адамның аруағы тірілерді қызғанып, немесе басқа
да себептермен жамандық жасауы мүмкін. Сондықтан олардың өліктерін силау
керек. Оларға тамақ немесе құрбандықтар беру керек. Осы себепті олардың
қорғандарына жақсы көрген өаттарын, қаруларымен жылқыларын, әйелдерін бірге
жерлеген. Орталық Азия жеріндегі қорған қабірлерде өліктермен қатар олардың
нәрселерінің қойылғаны осыны меңзейді. Ғұн дәуірінде тіпті ері өлген әйелді
күйеуімен бірге жерлеу салты болған. „Оңтүстік Сібірдің барша жерінде қола
дәуірінде өлген еркектің моласына әйелін бірге қою ғұрпы болғаны
архиялогиялық зерттеулермен дәлелденген. Бұған қоса сол сияқты құрбандыққа
шалынған еркектерде табылған. Мұны әдет – ғұрып деп қарауға болады. Ол қан
төгу арқылы соғыс киесін шақырудың ежелгі замандардағы ғұрпы. Бұл әдет
төменгі Лена өңіріндегі тайпаларда болған, ол ел есінде әлі күнге дейін
сақталған”.15
Рухқақұлдық бойынша барлық құбылыстар аруақтардың билігінде сондықтан
апаттар, аурулар мен сәтсіздіктер т.б. тікелей арам (жауыз) аруақтардың
тәсірмен болады, олардың кесірінен сиқыр жасау арқылы ғана сақтануға
болады. Осы себепті анимизмнің арқа сүйер және бас кәсібі сиқыршылық
болған. Сиқырдың негізі адамдар мен табиғаттағы аруақтық күшті кейбір
күштер арқылы қорғау болып табылады. Дауыстап айтылатын кейбір құпия сөздер
жауыз аруақтарды адамдардың бұйрығына қаратады-мыс, немесе арам аруақтарға
қарсы сиқырлы қорғаушы күші бар делінген кейбір заттар, мәселен, үкі, көк
тас, тұмар т.б. талисман ретінде қолданылады. Талисман тағып жүру осы
нанымның қалдығы.
Анимизмде барлық ғалам аруақтардан құралады, сонымен қатар оның
қарамағында тұрады. Қытайдағы Конфуций мен Жапониядағы Синто нанымдары
анимизмнің замани формалары саналады. Анимизмнің екінші қыры аруақтың
мәңгілік болуының арқасында оның бір береген екінші денеге ауып тұратыны
яғни бір жәндіктен екінші мақұлыққа ауып орын алмастыра беретіні туралы
сенім. Бұл сенімді үндістандағы көптеген діндерден байқауға болады.
Анимизм яғни рухқа табыну Орталық Азия халықтарында көшпелі және
жартылай көшпелі дәуірлерде қалыптасқан примитивті сенім. Аруақтың
мәңгілігіне сенген түрік қағанаты кезінде Өтіген жері „Гүдін Инки” яғни
„халықтың қорғаушы аруағы” деп аталған түрік зерттеушісі Абдұлқадір Инаб
(1899 – 1972 жж.) „Ескі түрік діні тарихы” деген атпен 1976 жылы Стамбул
шаһарында шыққан кітабында Батыс түрік қағанаты тайпаларының 5-8-ші айларда
аруақтарға бағыштап құрбандық бергенін айтып кетеді. Табиғат мүшелерін
тәңір қылып: күн, ай, тау, өзен секілді нәрселерге табынған көне
түріктердің оларға аруақ деп сиынғаны да белгілі. Кейін адал және арам деп
бөлінген аруақтар пайда болған. Содан соң ата – баба аруағына табыну,
оларды қадірлеу салты қалыптасқан. Түріктер арасында сиқыр жасау, бал ашу,
жауырынға қарау секілді кері әдістердің етек алып кеткені олардың аурудың
себепшісін арам аруақтар деп ойлауынан. Бұл жөнінде 921 – 922 жж. Оғыз
еліне барған Ибн Фадлаһ бәлай деп әңгімелейді: „олардан біреу ауырып
қалғанда күң ғана қызметінде қалады. Өз үй ішінің адамдары ауру адамға
жоламайды. Үйден алысырақ жерге апарып өлгенше немесе жазылғанға шейін
шатырда ұстайды.”. Ауру арам аруақтардың кесірінен қашу, құтылу үшін
жәдігөйлікпен айналысатын адамдар пайда болған. Бұндай адамдар аруақтарды
өздерінің арам мақсаттарына қолданған.
Натуризм дегеніміз табиғатқа табыну яғни төңіректегі заттардың
тәңірге айналдырылуы. Табиғаттағы орасан зор құдіретті құбылыстардың
қыспағында болған адам баласы олардың пайда болу себептерін түсіне алмаған
соң әрбір табиғат құбылысының жеке тәңірі бар деп сенген. Сондықтан күн,
ай, жұлдыз, аспан, жер, су, от бәрі жеке – жеке тәңір болған. Бұлардан
басқа жақсылық, жамандық, адалдық, арамдық, сияқты обстракт ұғымдардың да
жекелеген тәңірлері болған. Тәңірлердің саны тым көбейіп бара жатқан соң
оларды адамдар сияқты жанұяларға бөлуге тура келген. Сөйтіп баба тәңір, ата
тәңір және бала тәңірлермен әйел тәңірлермен, ұсақ тәңірлер, шабарман
тәңірлер ойлап табылған.
Көптәңірілі діндер мен мифология осылай пайда болған. Табиғатшылық
нанымында тәңірлердің бейнесі сұлбасы ретінде сомдалған; алғашында олардың
кескіні хайуан ретінде кейін жартылай адам, жартылай хайуан, ал ең соңында
еркек немесе әйел түрінде жасалған. Адам пішінде сомдалған тәңірлердің
адамнан айырмашылығы олардың өлместігі және қартаймайтындығы. Тәңірлерде
адамдар құсап жеп ішеді, туады, үйленеді, қызғанады, ашуланады, күледі. Осы
нанымның негізгі құлшылығының бірі тәңірлендірген заттардың мүсіндерін
суреттерін жасау болған. Тәңірлердің мүсіндерін пұт (идолдар) дейді. Демек
натуризм дегеніміз пұтқа құлдықтың бір түрі. Бұл нанымда адам өзінің
тәңірін өз қолымен жасап артынан оған сиынады. Әсіресе Рим патшалығы
кезінде пұтқақұлдық жерорта теңізі және Еуропа жерінде кең таралған нанымға
айналғаны белгілі. Сондай – ақ сан жағынан көбейген тәңірлерді лауазыммен
абыройына қарай реттеуге тура келген. Мысалы, Хитит елінің береке тәңіршісі
Кибела барлық тәңірлердің анасы саналған. Көне гректерді ана тәңірі орнына
Хера, әке тәңірі орнына Зевс деп қойған. Рим елінің әке тәңірі Хупиттар
болған. Діни философ профессор Мехмет Айдын пұтқақұлдықтың философияның
дамуына кері әсер еткенін, мәселен, платонның кейде тәңір, кейде тәңірлер
едік деп қолданғанын, ал Аристотелдің тәңірлермен бірге субстанцияны да ең
бастапқы деп санағанын мысал етеді.16 Көптәңірлі халықтардың барлығында
дерліктей „тау культі” нанымы бар. Мысалы, пұтқақұлдық монғолдар Бұрхан
Халдун тауына сиынатұғын. Бұрхан моңғолша Будда деген сөз. Қазіргі моңғол
тілінде тәңір құдай деген мағынада да қолданылады. Демек Бұрхан Халдун
тәңірдің тау деген сөз. Моңғолдың „Алтын шежіресі” бойынша Моңғолдардың
арғы атасы Бөрте марал деген қызбен үйленіп, Бұрхан Тауын мекен етіпті-мыс.
Бұл екуінен моңғолдар тарайды екен. Бұл тауды киелі тәңір еткен Тимучин
екен. (1155 1227 жж.) .
Шаманизм халықтарда күнделікті өмірді тек ырымдар билейді. Отырыс,
тұрыс – жүріс, құдалық, ұйықтау, ішіп – жеу бәрін де де ырымдар кездеседі.
Бірақта бұл ырымдардың қаншалықты дұрыс не бұрыс екені әлі тексерілмеді.
Әрине тексеретін ғылым болса олар сол нанымдарға сенбес де еді.
Шаманшыл қоғамда сиқыршылар мен жәдігөйлекр де өз орнын алған.
Олардың қолынан әртүрлі іс келеді, болашақты болжайды, жоғалғанды табады
деген бос ырымдар етек алған. Шыңғыс хан туралы жазба деректерде оның
сиқыршыларға жәдігөйлерге үлкен мән бергені тіпті жорыққа шығар алдында
олардан кеңес сүрағаны айтылады. 17
1.2 Түркілердің сенім негіздері: Жер – Суға және
Ұмайға табынудағы дала дәстүрінің жалғастығы
Дін - адамзат баласы жаратылғалы бері дүниеге келген өшпес шындық,
ақиқат. Мәдениет пен өркениеттің түрлі институттары түгел дерлік діни
нанымнан туындағаны, өрбігені хақ. Кез-келген халықтың, қоғамның өз
тарихында діни санасы болғандығы тайға таңба басқандай айқын дүние. Дін-
рухани мәдениеттің бөлігі әрі дүниетанымның тарихи нысаны болып табылады.
Сондықтан дінді зерттеу, діннің болмысы мен тарихын, негізгі ұстанымдары
мен ықпалын білу, оның құпиясын, сырын ашу әрдайым өзекті мәселелердің бірі
болғандығына ешкім қарсы дау айта алмас. Ұзақ жылдар бойы әкімішілік-
әміршіл жүйенің қыспағы мен асыра сілтеулер салдарынан ұмыт бола жаздаған
көптеген құндылықтарымыздың бірі-дін мәселесі. Елімізде болмашы жұрнағы
ғана қалған дініміздің негіздері мен тарихын білуге еліміз егемендік
алғаннан кейін қол жеткіздік. Қазақ халқы тәуелсіздігін алғаннан бері
еліміздің жарқын болашағы үшін қажетті көптеген мәселелер талқылауға
салынып, қолға алынуда. Солардың бірі дін мәселесі болып табылады. Адамзат
баласының баға жетпес құндылықтарының жоғалуы мүмкін, алайда адамзаттың
діндарлығының жоғалуы мүмкін емес. Өйткені ол адамзат баласының қанында бар
нәрсе. Сондықтан қазақ халқының болашағы үшін діннің атқарар қызметі, рөлі
орасан зор. Қазіргі таңда елімізде өзінің ата-тегін, тарихын, дінін
зерттеуге деген қажеттілік күн өткен сайын күшейіп келеді. Соңғы жылдары
діни әдебиеттердің жаппай көбеюі соның нышаны іспетті.
Түркілердің сенім негіздеріне келетін болсак - Көне түріктердің наным-
сенімдерін зерттегенімізде олардың көкке (көк культі), ата-баба аруағына
(ата-баба культі, атақұлдық), аң-жануарларға (анимализм және тотемизм
культтері) табынғанын, таудың аруағына (бұдұн инли, анимизм) сиынғанын т.т.
айта аламыз. Л. Гумилев Көне Түріктер атты кітабында Түркілердің діні
атты тарауда ежелгі түріктердің әр түрлі этникалық топтардан құралғанын
айта келіп, шонжарлардың көбінесе ата-баба культінде болғанын, кейбір
топтардың күннің жарығына табынғанын, кейбір тайпалардың жер-су деп
аталатын жауыз тәңірлерге, ал бағзылардың тәңіршік аруақтарға табынғанын
жазады.18
Тәңірге, Жер – Су, Ұмайға табыну. Дала дәстүрінің жалғастығы.
Жоғарыдағы көк аспан көне түрік дүниетанымының темір қазығы тәрізді. Бұл
қазықты ол жоғарғы Тәңір әлемі, тіршіліктің тірегі Жер мен Су орналасқан
ортаңғы әлем деп екіге бөледі. Аспанға (Тәңірге) табыну діни нанымда
маңызды орын алады, бұл түсінікте де, сондықтан болар көкке табыну түркілер
арасында кең таралған. Аспан тұрғындары өздерінің қанатты арғымақтарына
мініп, аспан күмбезін шарлайды, түрік қағандары да аспанға ұқсас, асқақ,
оларды көкте туғандар дейді. Көне түркі жазба мұраларында былай делінеді:
Аспан менің әкем Ильтериш-қаған мен анам Ильбильге-хатунды жоғарыдан
басқара отырып, оларды (халықтан) биікке көтеріп, асқақтатты. 19
Көк – Аспан мен Жер – Суға табынушылықтың пайда болуын адамның
табиғат алдындағы мәңгілік парыздарлығымен, оның қиындықта қолдап, аштық
пен зілзаладан сақтайтын, азық-түлікпен қамтамасыз ететін ізгі құдайлар мен
пір иелеріне үнемі алғыс білдіру ниетімен байланыстыруға болады. Нақты өмір
шындығын түсіну адамға жәрдем беретін жоғарғы көк аспан әлемі бар екендігі
туралы түсінікті қалыптастырды. Көне түркілер үшін әлемдегі ең биік шыңның
Хан Тәңірі атануы да кездейсоқтық емес.
Ежелгі қазақтардың болмыс шындығына етене сіңгені туралы деректерде
айтылған постулатқа қайтып оралу олардың дүние түйсінуіндегі аспан ұғымына
түсінік беруді қажет етеді. Малшы ең алдымен жарық жұлдыз шолпанды іздейді
(шолпан шолпанды іздейді), темірқазық пен жеті қарақшының орналасуына
қарайды. Шолпан жұлдызының маңыздылығы соншалық, ежелгі шолпандар оны
барлық адамдардың ата мекені, жан тәнге қонғанға дейін соны мекендеді деп
таныды. Осыдан нақты аспан денесі мен оның дүниені жаратушы рухани рәмізі
ретінде идеалдануының синкретті тұтасуын көреміз. Реалдылық пен
идеалдылықтың мағыналық бірлігі бұл жерде айрықша көзге түседі. Сол сияқты
айды көне бақташылар ғарыштың, адамзаттың анасы санады. Бұл әсіресе, оның
бетіне қара дақтар түсіп, кәрі кемпірге ұқсаған толық ай кезінде ерекше
байқалады.
Көріп отырғанымыздай, Тәңір тылсым мәнді Аспан, құдайылық қана емес,
қазақтардың көне діни нанымдарында бәрін жаратушы бастау болды.
Бұл тұрғыда Жер - Су Тәңірімен байланысты ғана емес, оған қарама-
қарсы тұрған жер беті ретінде түсіндірді. Себебі, қазақтар жазық жерде өмір
сүруге бейімделген еді. Алайда, қазақтарда Алатай сияқты таулы жерлер аз
емес. Мысалы, Көк бөрі аяқ-қолы жоқ баланы құтқарып, одан алғашқы
түркілерді туған Хантай тауларын еске алайық. Құдіретті Жер – Су құдайлары
түркілерді қоршаған дүние оларға жаз басы көрінгендіктен құдайлық қасиетке
ие болды. Сондықтан ата мекен, өмірлік кеңістік ұғымы негізгілері болып
табылады. Бұл жер мен суды өзімдікі және басқанікі, досымдікі және
жауымдікі деп бөліп, өз жері мен суын киелі қасиетке бөлеудің негізі болды.
Жерді этникалық тап территориясымен салыстыру бұл түсінікті құдайлық
қасиетке теңеп, оны киелендіруге әкелді.
Ұмай рөлі ең алдымен адам баласының тууы соған тәуелді болуымен
сипатталады. Баланың дүниеге келуінде Ұмайдың маңыздылығы сонша, мысалы,
армян авторы Каганкатваци албан эпископы исрайылдың Хазарларды шоқындыруын
суреттей келе, Ұмайды Афродитамен салыстырады. Жамбыл облысындағы
Билікөлден тас тұғыры табылған, ол Тәңір мен Ұмай жұбына табынған түркілер
бейнеленген Құдырғын тастарына ұқсас. Бұл уақыттарда патшайымдарды Ұмаймен
салыстыру кең тарады: Ұмай тек огим (Менің патшайым анам Ұмай тәрізді).
Бұл оның барлық тіршілік иесі ретіндегі маңызының артқандығын
көрсетеді.20
1.3 Ежелгі діни нанымдар сонымен қатар, шаманизм және пұтқа
табынушылық кезіндегі сабақтастық мәселесі мен олардың өшпес маңызы
Ежелгі діни нанымдар: фетишизм, тотемизм, анимизм, магия.
Адамзат тарихының бірінші, діни кезеңі құдайға деген сеніммен
сипатталады, осы сенім түрлі топтардың мүдделерінің үйлесімін, қоғамдағы
әлеуметтік тәртіпті қамтамасыз етеді. Дін бұл кездері қоғамда интегративті
(біріктіруші) қызмет атқарады. Бұдан соң адамзат екінші және үшінші
кезеңдерді бастан өткереді. Бірақ, Конттың пікірінше, қоғамдағы әлеуметтік
– тарихи өзгерістер адамзатты ерте ме, кеш пе, қоғамдағы қатынастардың
рухани негізі ретінде „екінші теологиялық синтезге” алып келеді, сол кезде
„позитивті діннің” үлкен маңызы болады.
Ғылымда осылармен қатар діннің көне наным нысандары да бар. Олар –
фетишизм, тотемизм, анимизм.
Болмыстың қай кезеңі болмасын, адамдар қандай да бір құдіретке сенуге
ұмтылған. Діни немесе басқа да нанымдар адамдар сана - сезімін байлаған.
Олардың ішінде:
Фетишизм - табиғи заттарға табыну.
Тотемизм - Тотем белгілі бір әлеуметтік топ үшін оның генеологиялық
бастауы әрі желеп – жебеушісі, рәміз (символ) әрі ең басты құндылық.
Магия - белгілі бір сиқырлықтың барысында болжау қабілетінің
көмегімен табиғи заттар мен құбылыстарға қоғамдық өмірдің барысында,
кейінірек өз мүмкіншілігімен адамдарға әсер ете білу.
Анимизм - айналадағы көзге көрінбейтін заттардың тіршілік ететініне,
табиғаттан тыс елестердің - жандар мен аруақтардың әрекет өмірлеріне
сену.21
Міне, осы құбылыстарды алғашқы қоғамдық құрылыстың кезінде діни
сенімдер деп, олар әр қилы және әртүрлі мәнде болады деп түсіндіреді. Солай
бола тұра, оларға ортақ нәрсе - айналадағы нақты дүниенің үстінен бір
күштің үстемдік етуін жоққа шығара алған жоқ.
Ежелгі адамның сенімінің сырын ашу үшін ғалымдарға аз еңбек ету керек
болмады. Белгілі бір тарихи кезеңде құрмет тұтатын мүліктің үстінен алдамшы
әрекет жасау, қатаң, нақты тәртіппен жүргізілген сияқты тылсым күш
табиғаттан бөлінген жоқ. Бірте - бірте адамның санасында өзінше бөлектенген
жеке күшке айналды.
Фетишизм („ерекше қасиеті бар зат” португал. Сөзінен шыққан) –
жансыз заттардың табиғаттан тыс қасиетіне, олардың магиялық қуатына деген
сенімге негізделген. Фетишизм пұтқа табынудан, бойтұмар тағынудан, тағы да
сол сияқтылардан айқын көрінеді. Бұл заттарда рухтардың, аруақтардың,
тотемдердің қуаты бар деп саналады. Яғни, бұл өмірдегі күнделікті заттар
құдіреттің символына айналдырылады. Осыдан о дүние туралы, табиғаттан тыс
күштер туралы сенім қалыптасады.
Тотемизм (ототеман – Солтүстік америка үндістерінің тілінен,
„оның тегі” деген мағына береді) құбылысын неғұрлым терең зерттеген ғалым –
дін социологиясының негізін салушы болып табылатын Э. Дюркгейм діннің көне
наным нысандары және олардың бертінгі көріністері әлеуметтік интеграция
факторы болып табылады деген тұжырымға келді.
Э. Дюркгейм бойынша, діни сенімдердің бастауы – қоғамның өзі
және көнедегі діннің ең қарапайым формасы осы тотемизм. Тотем белгілі бір
әлеуметтік топ үшін оның генеологиялық бастауы әрі желеп – жебеушісі, рәміз
(символ) әрі ең басты құндылық. Сондықтан ол (белгілі бір құс, аң немесе
өсімдік) құлшылық объектісі, осымен бірге сол топты біріктіруші, рулық,
тайпалық тұтастығын сақтаушы.
Америкадағы қызылтерілі тайпалардың тілінен қабылдаған „тотем” сөзі
1719 жылдан бастап, әдебиеттерде осы халықтардың діндерінің ортақ атауы
ретінде пайда болған. Тотемизм ру мүшелерінің кейбір мақұлықтарға киелі деп
табынуы немесе әр алуан киелі нәрселерге тәуелді болуы және рудағы немесе
әрбір индивидумның сол рудың ортақ тотеміне туыстық байланысы бар деген
сенім. Тотемизм көбінесе егіншілік және аңшылықпен айналысқан тұрпайы
(примитивті) қоғамдарда кездеседі. Тотемизм хақында белгілі ғалым Зигмунд
Фрейд (1856 - 1939) былай деген: „Тотемизм, напротив – чуждый нашему
совершенному чуствованию религиозно – социальный институт, - в
действительности давно оставленный и замененной новыми формами, остатвивший
только незначительные следы в религии, правах и обычаях жизни современных и
претерпевший, верîятно, большие изменения даже у тех íародов, которые и
теперь придерживаются его” 22.
Тотем сөзі Солтүстік Америкадағы Ожибва қызылтерілерінің
Алгонêèн руының тіліндегі „ототеман” деген сөзден шыққанын айттым. Ол „оның
қан қарындасы, бірге туысқаны” дегенді білдіреді. „Өте” деген сөз бір әке –
шешеден туған аға – қарындасты, яғни, қандас туыстықты білдіреді. Бұл
термин бірінші рет 1791 жылы аталмыш өңірге барған бір ағылшын саудагер
тарапынан, қателікпен қолданылған. Аңның терісін жамылып жүрген
қызылтерілерді көрген саудагер, әр адамның қорғаушы хайуаны бар екен деп,
ойлап, тотем сөзін әдебиеттерге қосқан. Ожибва қызылтерілері туралы тұңғыш
ғылыми еңбекті ХҮІІІ ғасырдың аяғында, ожибвалар ұлы рухтың өздеріне
тотемді бергеніне сенеді. Сондықтан барлық ожибвалар бір тотем арқылы бір –
бірінің туысқаны болып табылады де өзара үйленулеріне болмайды.
Ең ескі һәм примитивті наным – сенімдерге жататын тотемизмде
киелі нәрсе міндетті түрде хайуан болуы керек емес: тау, тас, ағаш, көл,
теңіз, жұлдыз, көк сияқты нәрселер де киелі саналуы мүмкін. Тотемизмнің
негізгі ұғымы тотем, мана және табу.
Тотем нанымының негізгі ұғымы осында жатыр. Басты сипаттары
мынадай:
Тотем – рудың (жанұяның) шыққан тегі, пайда болу себепшісі саналады.
Сондықтан, әр рудың тотемі сол рудың арғы атасы болып табылады23. Фрейд
(1856 - 1939) айтқандай: „Все, что происходит от того же тотема, считается
кровным родством, составляет одну семью, и в пределах этой семьи все
считается абсолютным препятстием к сексуальному соединению, даже самые
отделенные степени родства”24.
Ру тотемнің есімімен аталады, яғни тотемнің аты рудың аты.
Тотем, сондай – ақ, рудың рәмізі, белгісі. Мысалы, жылан руындағы
жылан киелі һәм айрықша қасиетті нәрсе, сол рудың арғы тегі, рулық
ентàңбасы һәм рудың аты болып табылады.
Мана: жан – жаққа тарап кеткен, адамнан тыс және адамнан жоғары,
заттай немесе рухани қуат мана деп аталады. Мана рудың әрбір мүшесіне қуат
мана деп аталады. Мана рудың әрбір мүшесіне көрінетін, білінетін, барлығын
қоршаған күш болып саналады.
Табу: Тиым салынған іс – шаралар, әрекеттер, қол сұғуға болмайтын
нәрселер, тисуге яки тиуге шек қойылған ғамалдар, заттар.
Тотемді құрметтеу – оны қасиет иесі санап құлшылық етушілердің
бәрін қастерлеу деген сөз. Яғни, тотем белгілі бір әлеуметтік топқа
қатыстылықтың рәмізі. Тотемизм бастапқыда рулар мен тайпалардың, бертін
келе тұтастай халықтардың діни наным нысаны және олардың өзгелерден
даралығын сипаттайтын белгі болып тұрақтайды. Осыған қарай бұл тайпаның,
халықтың өзіндік ғұрыптары мен салттары қалыптасады. Олар мифологияға
ауысады.
Көне замандарда тотем көбіне зооантропоморфты (адам және хайуан
кескінді) бейнеленіп келді. Біртіндеп реинкарнация, яғни адамның өлген соң
тотем бейнесінде дүниеге қайта оралуы туралы ұғым қалыптасты. Осыдан
тотемдік жануарды, өсімдікті тағы да басқаларын өздерінің бұрынғы ата –
бабаларының аруағы санап, оларды асқа пайдаланбау, ерекше қадірлеу салты
орнықты. Осылайша тотемизм рулық қауымда тұтастырушы, рулар мен тайпаларда
әлеуметтік қатынастарды реттеуші қызмет атқарды.
Анимизм (латын тілінде animus – жан, рух) жан мен рухты тірі
және өлі табиғаттың сезіммен қабылданатын барлық заттары мен құбылыстарында
жасырынып жататын, оларды басқарып отыратын жаратылыстан тыс күш деп
санайды. Анимистік ұғымда егер жан жеке затпен яки оның бір бөлігімен
байланысты болса, онда рух дербес тіршілік етеді, белгілі бір затқа дари
алады.
Анимизм – алғашқы қауымдық құрылыста пайда болған құбылыс. Мұнда
дуализм мен антроморфизм негізге алынған. Әлем бұл дүние және о дүние болып
бөлінеді. О дүниеде рухтар мекен етеді. Бастапқыда бұл рухтар осы дүниедегі
қасиеттердің бәріне ие болып келеген. Бертін келе рух, жан дегендер
материалдық емес денелер деген ұғым орныққан.
Ғалымдардың пікірінше анимизм ілкінші (примитивті) діндерде жиі
кездесетін және адамдардың өздерін қоршаған күштерді көптәңірліліктегідей
абстракт суреттеуінен пайда болатын нанымдардың даму сатысының бір кезеңі.
Алайда, үнді діндерінде абстракт және нақтылы тәңірлер өзара мыңғырып
жүреді. Мысалы, үндінің ең көне діндерінен Ргведа нанымында (Веда
жырларының ең көне формасы) от тәңірі Агни пұты жасалған, яғни
тұлғаландырылған тәңір болғанымен, ол сонымен қатар, құрбандық оттың
ішіндегі жасырын күштің өзі болып саналады.
Жаратылыстан тыс күштер шақыратын тұтастай ғұрыптар жүйесін
құрайтын көнедегі нанымдардың бірі – магия немесе тылсым („ауызекі сөзде
сиқыр, аяр, жады” деп те атайды). Бұл да анимизм және тотемизм қатарлы
дүниеге келген құбылыс. Оның негізінде де рухқа, жанға иланым жатыр.
Магияның тарихи және дүниетанымдық эволюциясын зерттеген адам
Дж. Фрезер. Ол өзінің „Алтын бұтақ” атты көлемді еңбегінде магияны көне дін
емес, қарапайым ойлау тәсілі, наным түрі деген тұжырым жасайды. Оның
ойынша, магия жоғалған жерде дін пайда бола бастайды. Дін құдіретке сенім,
соған тәуелділік арқылы адамның өзін өзі тануына мүмкіндік ашады.
Ал Леви – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МЕТОДОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Қазақтың ежелгі наным-сенімдері
АЛМАТЫ 2008
МАЗМҰНЫ
беттері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
I ҚАЗАҚ ЖЕРІНДЕГІ ИСЛАМҒА ДЕЙІНГІ ДІНДЕР
ЖӘНЕ АЛҒАШҚЫ НАНЫМ СЕНІМДЕР
1.1 Көне түркілердің дүниетанымдық көзқарастары ... ... ...
1.2 Түркілердің сенім негіздері: Жер – Суға және
Ұмайға табынудағы дала дәстүрінің жалғастығы ... ... ... ...
1.3 Ежелгі діни нанымдар сонымен қатар, шаманизм және пұтқа
табынушылық кезіндегі сабақтастық мәселесі мен олардың
өшпес маңызы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
II ЕЖЕЛГІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДІНИ – ФИЛОСОФИЯЛЫҚ АСПЕКТІДЕГІ НЕГІЗГІ ІЛІМДЕР
2.1 Тәңірлік пен бақсылық
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Қазақстан жеріндегі Ислам дінінің жағдайы және негізгі
құндылықтарының алатын орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Дін - әлемдік өркениеттегі барлық қоғамдық құрылыстарға тән тарихи,
саяси - әлеуметтік, дүниетанымдық және психологиялық құбылыс. Ол көне
замандардан бері адамзатпен бірге жасасып келеді. Оны ең тұжырымды түрде
Құдай мен адамның арақатынасы, адамның танымынан тыс күштердің барлығын
мойындау және соған илану деп анықтауға болады.
Дін - рухани мәдениеттің бөлігі әрі дүниетанымның тарихи нысаны.
Ғылым мәдениеттің, демек діннің де шығуын әртүрлі түсіндіреді. Бізге мәлім,
дін бірнеше элементтерден тұрады. Солардың бірі - діни ғұрыптар. Кейбір
ғалымдар әлемдік мәдениет осы ғұрыптардан бастау алған деген пікірге ден
қояды. Екінші біреулер мәдениеттің алғашқы нысаны мифология деген пікірді
ұстанып, оған мынадай дәлелдер келтіреді: алғашқы қауымдық құрылыста
тұрпайы наным - сенімдер пайда болды, оның белгілі нормалары, тілі мен
көркемдік тәсілдері пайда болды; осылардан бастапқы кауымдық синкреттік
дүниетаным түрі қалыптасты; адам санасы жетілген сайын мифология
трансформацияланып, сана мен рухани мәдениет салалары бөлініп, жеке жетіле
бастады; көркемөнер, дін, адамшылық нормалары орнықты; дін пайда болып,
әлеуметтік құбылыс ретінде қалыптаспас бұрын бастапқы қауымдық мифологияның
құрамында және сонымен ажырамас қатынаста діни нанымдар дамып жетілді.
Міне, осы тезиске сүйене отырып, ғылым дүниетанымның және табиғат пен
әлеуметтік дүниені танудың тарихи қалыптасқан алғашқы нысаны мифология
болды деген біржақты түжырымға келеді.
Бүгінгі ғылымда діннің пайда болуы туралы екі теория бар. Олар
„прамонотеизм” және адамзат тарихындағы „дінге дейінгі кезең” теориялары.
„Прамонотеизм” концепциясы әлемдегі тайпалар мен халықтар әуелгі баста бір
құдайға сенген, көпқұдайлық кейін пайда болған деген тұжырымға негізделеді.
Көне діндердің пайда болуы мен эволюциялануы мәселесіне бірнеше
ғылыми көзқарас бар: эволюциялық көзқарас (Чарльз Дарвиннің „Түрлердің
шығуы” теориясы, 1859); әлеуметтік көзқарас (Огюст Конттың теориясы; ол
бойынша дін – адамның рухани даму жолының алғашқы сатысы); анимистік теория
(теорияның негізін салушы Э.Б. Тайлор) және функционалдық көзқарас.
Ғылымда осылармен қатар діннің көне наным нысандары да бар. Олар
– ежелгі діндердің тарихи болмысындағы нанымдар және көптәңірлі
(политеистік) діндер.
Политеизм дегеніміз бірден көп тәңірлерге сенім. Көптіңірлі
діндерде тәңірлердің саны көбінесе бірнеше жүз тәңірмен шектеледі. Алайда,
дәстүрлі үнді дінінде жүз миллиондаған тәңірдің болуы әбден мүмкін. Рухани
ғылымдар бойынша дүние жүзінде Иудаизм, Христиандық және Исламнан басқа
діндердің барлығы да политеистік болып есептеледі. Аталмыш үш дін
монотеистік (біртәңірлі) діндер бобына жатады. Көптәңірлі сенімдердің
атынан да көрініп тұрғандай тәңір ұғымдары да әр түрлі. Мысалы, үнді
дінінде көптеген тәңірлерге қоса олардың бәрінен де жоғары, бәрін жаратушы
бас тәңір туралы түсінік бар. Олар сонымен қатар әрбір тәңірді осы бас
тәңірдің бір қыры деп ойлайды. Көптәңірлі буддизмде болса тәңірлер
құтқарушы Буддамен салыстырғанда онша маңызды емес болып көрінеді. Қадими
(ежелгі) гректердің көптіңірлілігі Зевстің ең мықта тәңір деп таниды.
Гректердің тәңірлері жақсылықтарынан гөрі ақыл – еске симайтын
жамандықтармен ерекшеленеді, олар ашулы, қаһарлы, кекшіл, шамкөс, ызақор
тәңірлер. Көптәңірлі діндерде тәңірлерге мол мөлшердегі тәңірсымақтар,
тәңіршіктер, аруақтар, перілер, жауыз рухтар туралы сенімдер қоса наным –
сенімдермен күрделі байланыстарға кіретіні де белгілі.
Тәңірге, Жер, Суға табынудың пайда болуын адамда әуел бастан
қалыптасқан ризашылық сезімдерімен байланыстыруға болады. Бұл құдайлар
қарапайым тіршілік иелеріне қамқорлықпен қараған, ауыр кезеңдерде адамдарға
азық - түлік сыйлаған мейірбандықтарына алғысын білдірудегі ниетінен туған
еді деп есептейміз. Осындай өмірдің нақты шындығына көз жеткізу адамдарға
жәрдемдесетін жоғары әлем бар деген түсінікті туғызуы да заңды еді. Ежелгі
түрік әулеті өздерінің ұғымдарындағы ең биік шыңды Хан - Тәңірі деп атауы
да кездейсоқтық болмағанын көреміз.
Сонымен қатар, қазақтар дүниедегі жан - жануар, аң - құстар әр үйдің,
жеке адамның, тіпті ұсақ жәндіктердің өз иесі - Рухы бар деп түсінген.
Әрбір рудың өз Жебеушісі, яғни ежелден бері тіршілік етіп келе жатқан
рухтас құдіреті болады деп пайымдаған С.А. Токаровтың зерттеулерінен
көреміз. Ал, Л. П. Потаповтың анықтамасынша, "оларға табыну рулық
меншікпен, кәсіптік құдіретпен бірігіп кеткен" деген ойды ұсынғанын
көреміз.
Ал, анимистикалық дүниетанымның ең бір көне түрінде - таулардың,
өзен мен көлдердің киелі Аруағын қастерлеу емес, сол таудың, өзен мен
көлдің өзін қастерлеп құдірет тұту, яғни, біз бұл арада табиғаттың рух -
бейнесін емес, өзін тіріге санап қастерлеу ісін көреміз.
Қандай діннің болмасын ақиқат шындық саналатын қағидасы мен түпкі
мақсаты, арқау ететін философиялық, имандылық, эстетикалық ілімдері
болатыны белгілі. Әлемдік діндердің барлығына тән бұл жүйе Тәңірілік
дінінде де бар.
Жақында жарық көрген Қ. Шұленбаевтың және Ә. Төлеубаевтың
еңбектерінде бақсылар жөнінде толымды пікірлер бар. Жалпы, бақсы - шамандық
іліміндегі басты тұлға. Ол - діни культті атқарушы, оны іске асырушы.
Сондай - ақ басқа әлеуметтік құбылыстар сияқты бақсылық та бір орнында
қатып қалған құбылыс емес, оның да туу, қалыптасу, даму, жоғарылау,
тоқырау, қайта қалпына келтірілу кезеңдері бар. Соған сәйкес бақсының
қоғамдағы орны да, атқаратын қызметі де, ол жөніндегі түсініктер де әртүрлі
болуы мүмкін дейді. Сонымен қатар қазақ қауымына тән бақсылықтың түрлерін
көрсетеді. Мұндағы маңызды мәселе бақсылықтың өз дәуірінде халықтың жалпы
танымдық процесінің даму барысына қарай өркендеп, өз әлеуметтік қызметін
шегіне жеткізе, межелі сатыға дейін атқарғанын көреміз.
Зерттеу жұмысымыздың мақсаты мен міндеттері – қазақтың діни
наным-сенімдері діндер тарихының даму жолын (эволюциялық) егжей – тегжейлі
зерттеп, қорытындылар жасап, философиялық – дінтанушылық тұжырымдарды
ұсыну.
Зерттеу жұмысымдағы алға қойылған мақсатқа жету үшін, мынадай
міндеттерді шешу ұсынылады:
• діни сенімге деген адами қажеттіліктердің негізгі аксиологиялық
– психологиялық мотивтерін анықтап, дін деген өзара ұғымның
адамдарды байланыстырып, өзара жақындатуындағы мәнін көрсету;
• дін мен философияның тұтастығын және оның нақтылы тарихи -
әлеуметтік жағдайларда бірін – бірі қажет етуін көрсету;
• қазақ сеніміндегі көптәңірлі (политеистік) сенімдердің басты
ерекшеліктері (политеистік пантеизм, инкарнация, антроморфизм,
дуализм, оккультизм тағыда басқалар) мен эволюциясын, олардың
әлеуметтік – тарихи болмысын дүниетанымдық синкретизм жағынан
зерттеу;
• Қазақтардың ежелгі тәңірлік пен бақсылық, исламдық
сенімдерінің діни тарихи-әлеуметтік орынын көрсету.
Зерттеу жұмысымның жаңалығы.
Зерттеп отырған бітіру жұмысымыздың ғылыми жаңалығы –діннің
эволюциясына қарағанымызда ежелгі политеистік діндердің соңғы фазаларында
монотеизмге қарай бет бұрғаны байқалады. (Мысалы, Зороастрдың реформалары,
Зевстің бас тәңірге айналуы, түркілердегі бір Тәңір т.б.). Бұған қоса
қазақтың ежелгі наным-сенімдеріндегі политеистік нанымдардың көпшілігінде
монотеистік элементтер жиі кездесетіндігін аша көрсету. Сонымен қатар бұл
бітіру зерттеу жұмысымызда ежелгі діндер тарихы мен құбылыстарын зерттеудің
үлгілері ұсынылған.
Бітіру жұмысымыздың құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына
сай кіріспеден, тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
I ҚАЗАҚ ЖЕРІНДЕГІ ИСЛАМҒА ДЕЙІНГІ ДІНДЕР ЖӘНЕ АЛҒАШҚЫ НАНЫМ
СЕНІМДЕР
1.1 Көне түркілердің дүниетанымдық көзқарастары
Ежелгі түрік – моңғолдардың нанымдарында көк те, жер де тәңірлер
болып саналған. М. Молдабаева „Ежелгі түріктер қос күшке, көкпе (оны тәңрі
деп те атаған) және жерге (жер - суға) сиынатын болған”1 дейді.
Сондықтан, мәңгітас ескерткіштері мен моңғол шежірелерінде көк тәңір мен
қара жер бірге жүретін сөйлемдер кезігеді. Мәселен: „Тәңір мен қара жер
қоса қуат беріп, біз керейлерді бағындырған едік”, „жер тәңірден алтын
шәрбат татқан қасиетті киелі”, „қара аспанға табынған оң болады”, „Көк
тәңір мен қара жерден қуат алып” 2. Тағыда тағы басқалар.
Алтын шежіреде тәңір сөзі тек аспан, көк мағынасында ғана емес,
кейде Шыңғыстың орнына да қолданылған. Шыңғыс туралы тәңірдің ұлы, көктің
ұлы, тәңіртекті, тәңірдің перзенті т.т. секілді бұтқа құлдыққа тән атаулар
жиі кездеседі.
Көк тәңір туралы сенімдер барлық құрлықтарда, әсіресе, Солтүстік
Америка, Африка, Солтүстік Азия мен Австралиядағы бейсуат қауымдарда қадым
замандардан белгілі болған тәңір культі. Антропологтар мен дін тарихшылары
мұны „биік тәңір” немесе „көк тәңір культі” деп атайды. Гумилев (1912 -
1992) ежелгі қытайлықтарда түрік ұғымындағымен бірдей көк тәңір нанымы
болғанын растайды. 3 Көне Қытай, Мысыр, Рим, Месопотамия елдерінде көк
тәңір туралы нанымдар бар еді. Бұл елдердің патшаларының атағы көбінесе
көктің ұлы, күннің ұлы, аспанның перзенті болып келуші еді. Бұл нанымда
аспан мен жерді жаратқан тәңір, жерді тастап кетіп, аспанды мекендепті -
мыс. Сондықтан, ол биік тәңір яки көк тәңір деп аталған. Солтүстік
Американың тұрпайы халықтары мен орталық және Оңтүстік Африканың жабайы
қауымдары, күннің күркірегенін осы көк тәңірдің дауысы деген.
Сібңрліктердің нанымдарынша ай мен күн көк тәңірдің екі көзі.
Зерттеушілердің топшылауынша көк тәңір көбінесе еркек немесе жыныссыз болып
келеді (тек мысырлықтардың көк тәңірісі пұт ұрғашы саналған). Көк тәңірдің
атын айғайлап айту үлкен пәлекет әкеледі деп сенілген. Ғалымдар көк тәңір
туралы нанымды тәңірлер мен тәңірсымақтар туралы культтерден бұрын болған
ең тұрпайы наным деп бағалайды.
Тотем сөзі Солтүстік Америкадағы Ожибва қызылтерілерінің Алгонпиан
руының тіліндегі „ототеман” деген сөзден шыққан. Ол „оның қан қарындасы,
бірге туысқаны” дегенді білдіреді. „Өте” деген сөз бір әке – шешеден туған
аға – қарындасты, яғни, қандас туыстықты білдіреді. Бұл термин бірінші рет
1791 жылы аталмыш өңірге барған бір ағылшын саудагер тарапынан, қателікпен
қолданылған. Аңның терісін жамылып жүрген қызылтерілерді көрген саудагер,
әр адамның қорғаушы хайуаны бар екен деп, ойлап, тотем сөзін әдебиеттерге
қосқан. Ожибва қызылтерілері туралы тұңғыш ғылыми еңбекті ХҮІІІ ғасырдың
аяғында, ожибвалар ұлы рухтың өздеріне тотемді бергеніне сенеді. Сондықтан
барлық ожибвалар бір тотем арқылы бір – бірінің туысқаны болып табылады де
өзара үйленулеріне болмайды.
Ең ескі һәм примитивті наным – сенімдерге жататын тотемизмде
киелі нәрсе міндетті түрде хайуан болуы керек емес: тау, тас, ағаш, көл,
теңіз, жұлдыз, көк сияқты нәрселер де киелі саналуы мүмкін.
Фрейд табудан екі мағына табады: „Для нас значение табу разветвляется
в двух противоположных направлениях. С одной стороны, оно означает –
святой, освященный, с другой стороны – жуткий, опасный, запретный,
нечистый”. 4 Мұндағы мақсат киеліден киесізді ажырату болған делінеді.
Сондықтан, тотем саналған хайуан немесе өсімдік ерекше құрметтеледі, оны
жеуге болмайды. Табу сөзін бірінші рет батыс әдебиеттеріне енгізген кісі
Австралия және Тынық мұхит аралдарын ашқан ағылшын теңізшісі, капитан
Джеймс Кук. Ол 1771 жылы Полинезиядағы Тонго аралына барғанда, жергілікті
тайпалардың тиым салынған нәрселерді „табу” деп атағанын байқайды.
Тонголықтар кейбір заттарды немесе іс әрекеттерді жыл бойын немесе белгілі
бір уақытта тыйым салынған деп қабылдаушы еді. Мәселен, олардың сенімінде
екіқабат әйелдер кейбір тамақтарды жемейді деген табу бар еді. Табулар
көптеген қоғамдарда қалыптасқан наным болып табылады; мәселен аталмыш
қоғамдарда рубасымен немесе оның жақын туыстарымен төменгі тап өкілдері
сөйлесе алмайды дейді.
Тотемшіл қоғамдарға тән жанұя қатынастары мен рулық өмірде мынадай
екі қағида пайда болған;
Қан дауы: тотемдік сенімде адам денесінің қан мен шаш сияқты кейбір
ағзалары киелі саналады. Олар адам денеснің ең киелі бөліктері
саналғандықтан тотемнің руындағы күллі адамдар қан туысқан (қандас), бірге
туысқан болып саналады. Барлық ру құдды бір жанұя тәрізді. Сондықтан, сол
рудың кісісін басқа рудың кісісі өлтіретұғын болса, міндетті түрде қанның
кегін қайтарып, руластың өші алынуы шарт болған. Қан даулау, яғни қанға қан
сұрау сол рудың мүшелерінің намыс борышы болып есептелген. Мұны кей
әдебиеттерде „ата кегі” деп атайды.
Басқа рудан үйлену: ру мүшелері бірге туысқан болғандықтан, сол рудың
қыздары еркектердің қарындастары болып саналады. Осыған байланысты өз
руынан әйел алуға болмайды, бұл табуды бұзуға жатады. Тек басқа рудың
(басқа тотемнен тараған) қызын ғана алуға рұқсат етіледі. Тотемизмді екшеп
зерттеген Фрейд (1856 - 1939) бұл жөнінде былай дейді: „... члены одного и
того же тотема не должны вступать друг с другом в половые отношения,
следовательно, не могут также вступать между собой в брак. Это и состовляет
связанную с тотемом экзогомию” 5. Басқа рудан үйлену немесе жеті атаға
дейін үйленбеу бізде де жиі айтылатын мәселе. Негізінде бұл өз руынан қыз
алмау табысы еді, моңғол шапқыншылығынан кейін, моңғол – татар ру –
тайпаларының мұсылман түркі халықтарына сіңіп, түріктеніп және
мұсылманданып кетуінен кейін формасы өзгеріп, мәселен, қазақ ішінде жеті
атаға дейін үйленуге болмайды деген салтқа ауысқан. Алайда, қазақ ішінде
(Қалқаман – Мамыр, мәселесінде бірін – бірі сүйген екі жас жазадан
босатылсын деген.) мұның толық сақталмағаны белгілі. Бұл әдет жазба
мәдениеті жоқ, жабайы өмір кешіп жатқан, мәдениеттің терімшілік – аңшылық
сатысындағы моңғол тайпалары арқылы түркілерге (қазақ және қырғыздар)
сіңген деп ойлаймыз. Мәселен, қалмақ, тарихшы Шыңғыстың өмірбаянында былай
деп жазады: „Когда Тимучину исполнилось 9 лет Исугей с сыном поехали, по
обычаю монголов, сватать ему невесту в дальный род (во избежание браков в
близких степенях родства)”6. Моңғолдарда бұл мәселенің қаншалықты маңызды
екенін көрдік, ал күллі түрік атаулының арғы атасы саналатын Оғыз – Хан
туралы аңызда болса, оның әкесі қара ханның өзінің үш туған інісінің
қыздарын Оғызға алып бергені жазылады: „Когда Огуз стал жигитои, Кара Хан
дал ему в жены дочь своего младшего брата Тур – Хана ... Кара Хан, выслушав
эти речи, дал Огузу в жены дочь своего младшего барата Кыр – Хана среди них
было Ур – Хана третьего младшего брата его отца ...”7. Демек, ежелгі
түріктерде басқа рудан үйлену табусы болмаған тәрізді. Ал, қазіргі заманда
Түркиялық түріктер, әзірбайжан, түркімен, өзбек, ұйғыр, т.т. түркі
халықтарында мұндай табу жоқ. Тек, қазақ, қырғыз және моңғол халықтарында
белгілі иөлшерде бөлелерді үйлендіру әдеті кең тараған. Медицина ғылымы
жағынан мәселеге қарайтын болсақ, болашақ нәрестенің ден саулығы әке және
шешесінің генетикалық сапасына және ден саулығына тікелей байланысты.
Сондықтан, қиыр шығыс және қиыр батыстағы бөлек ұлттардың, тіпті бөлек
нәсілдердің өкілі болып табылатын екі ауру болып тууы, тіпті оның кемтар
болуы әбден мүмкін. Ал, ден саулықтары жақсы, ұрықтарында генетикалық
мүкісі жоқ екі бөле немесе немере жолындағы екі адам үйленсе, олардан
болашақ баланың ден саулығы ата – анасынікі секілді жақсы болмақ. Алыстан
қыз алу мәселесінің тарихи – этногенетикалық ақаулығы барлар қосылса, онда
олардың руына, алыс – жақындарына қарап керегі жоқ, бәрі –бір баланың ауру
юолып туу ықтималы өте жоғары болмақ. Бұл мәселеге, Исламият тұрғысынан
қарайтұғын болсақ, дініміз немере жолындағы адамдардың үйленуіне тыйым
салмақ. Бірақ,, үйленіңдер деген бұйрық та жоқ. Тек,, үйленетін адамдардың
ден –саулығы, генетикалық қоры, қан тобы секілді қасиеттері болашақ баланың
ден – саулығына залал етпейтіндей болғаны шарт.
Тотемизмнің белгілерінің өз кезінде Орталық Азия халықтарында кең
тарағаны тарихтан белгілі. Мысалы, түрік қағанаты кезінде түріктердің арғы
аталары көк бөрі деген қиял – ғажайып сенім бар еді. Көк бөрі туралы қытай
деректерінде мәліметтер келтірген бек көп аңыз - әңгіме тараған. Сонау Х
ғасырда түркілердің жер аумағын аралаған ғалым Ибн Фадлан „саяхатнаме” атты
еңбегінде Башқорттардың жылан, балық, тырна секілді хайуандарға
табынатұғынын мысал етеді. Сол секілді, ХІ ғасырдың ғалымы Әбу Сайд Гердизи
қырғыздардың сиыр, кірпі, сауысқан және сұңқарға табынатынын айтқан 8.
Кейбір Орта Азия халықтары киізді, шүперекті, қайықтың қабығын қастерлеп,
тәңірлердің бейнелерін жасаған. Осындай бұлттарды алтайлықтар „төс”,
башқорттар „оуғұн”, ал якуттар „тауғара” деп атаған.
Мүшел жыл санауындағы он екі хайуанның әрқайсысының жылында туған
адамдардың сол хайуанды ерекше қастер тұтуы да осы тотемшіліктің бір
белгісі. Кейбір рулардың қарағайды ерекше киелі деп танып, табынуы да
осыған саяды.
Түріктердегі тотемшілдіктің белгілерін, әсіресе, түрік қағанаты
дәуірінен бастап көбірек көреміз. Оларды тұтастай осы нанымға қарады дей
алмаған мен, тотемшіліктің ауыс – күміс енгенін байқаймыз. Мысалы,
Оғыздарда қой руының болуы олардың қойды тотем есебінде тұтуының, яғни
қойды қамқоршы, кие деп тануының бір белгісі тәрізді 9. Ежелгі
түркімендердің нанымы бойынша қой үйірінің ішінде тұрған адамға жауыз
аруақтар жамандық жасай алмайды екен 10. Әсіресе, қара түсті қой
құдіретті саналған. Сондықтан қой көне оғыздар мен түркімендердің тотемі
саналады. Қой бейнесінде кейде тотемшіліктің, кейде хайуандарға кие артуы
(анимизм), кейде отқақұлдықтық (зороастризмнің) нышандары жиналған 11.
Түркімендер құрған мемлекеттердің Аққойлы (ХІҮ – ХҮ ғғ.) және Қарақойлы
аталуының негізінде осы қой культінің әсері бар сыңайлы. Кейбір өзбектер
аулада тұрған қой көзден сақтайды деп сенеді екен 12.
Мәшһүр Оғыз қаған дастанында қағанның балалрының есімдері: оң
қолдағылар – күн, ай, жұлдыз, сол қолдағылар – көк, тау, теңіз, сол кездегі
тотемдік нанымның фольклор белгілері. Тотемдік сенімнің ешқандай ғылыми
негізі жоқ екенін ғалым Сәбит Мұқанов былай деп түсіндіреді: „Мысалға керей
атасы жер жорға ит, қыпшақтың бір атасы торы айғырдан пайда болды деген де
аңыздар бар. Мұз теңізін төңіректеген алдердің анасы ақ аюдан, тайга
орманындағылар – бұғыдан, Байкал көлін жағалаушылар – қара аюдан, түріктер
қасқыр қаншығынан, қырғыздар ит қаншығынан туды дейтін аңыздар. Ғалым адам
қоғамын өңіне қарап ақ, сары, қара аталатын үш жүйеге бөледі де, одан бергі
жұртты қаны, тілі тұтастығына қарап, румендік, германдық, түріктік деген
сияқты тайпаларға жіктеп кетеді. Сонда қазақ түркілер тайпасына „монголоид”
аталатын сары нәсілге жатады”13.
Көптәңірлі нанымдардың түркілерде кезігетін енді бірі анимизм (рухқа
құлдық). Анима – рух деген сөз. Анимизм нанымы бойынша табиғатта адам
рухына ұқсас басқа да рухтар болады екен. Сондай – ақ, адамнан табиғатқа,
заттарға ауған рухтар немесе сиқырлар болады.
ХҮІІІ ғасырда осындай діндер фетишизм деп аталған болатын. Латын
тіліндегі „fetiche” сөзі сиқыр, сиқырлы, перілі нәрсе дегенді білдіреді.
ХІХ ғасырда ағылшын этнолог Сэр Эдуард Бурметт Тайлор 1871 жылы жазған
„Примитивті мәдениет” атты еңбегінде анимизм терминін қолданған соң, осы
атау көбірек жұмсалатұғын болған.
Сәбит Мұхановтың рухқа құлдық туралы ойы мынадай: „мыңдаған жылдар
бойына жәрдемді мифологиядан, яғни ойдан жасаған тәңірді таппақ болған
адамзат, біраздан кейін ондай тәңірді өз болмысына, яғни денесінен іздеген.
Сондағы тапқаны әруақ. Ойдан шығарылған құдайлар мен аруақтарға сиынған
адамзат өзінің тіршілігі үшін, күресінде дәрменсіз болған кезінде
„жәрдемші” сондықтан да ондай жәрдемшілерді олар ойдан шығарып ақырын
тәңірге айналдырған”.14
Анимизмде тотемизм сияқты алғашқы қоғамдық құрылым кезінде пайда
болған тұрпайы наным. Тотемшілік сеніміндегі мана, табу және қандастық
ұғымдары осы сенімдерде кездеседі. Тотемнің орнына ата – баба ұғымы көбірек
дамыған. Рухқақұлдыққа адам – ақ аралас аталардың болғаны туралы аңыздар
жиі ұшырасады.
Анимизмнің негізгі ерекшеліктері рухтың мәңгі тірі сақталатыны және
рухтың, дененің белгілі бір орнында тұратұғыны туралы сенімдер. Дене
өлгенімен рух өлмейді, дене тірі кезінде немесе өлгеннен кейін рух денеден
айырылады. Бірақ та өлген адамның аруағы тірілерді қызғанып, немесе басқа
да себептермен жамандық жасауы мүмкін. Сондықтан олардың өліктерін силау
керек. Оларға тамақ немесе құрбандықтар беру керек. Осы себепті олардың
қорғандарына жақсы көрген өаттарын, қаруларымен жылқыларын, әйелдерін бірге
жерлеген. Орталық Азия жеріндегі қорған қабірлерде өліктермен қатар олардың
нәрселерінің қойылғаны осыны меңзейді. Ғұн дәуірінде тіпті ері өлген әйелді
күйеуімен бірге жерлеу салты болған. „Оңтүстік Сібірдің барша жерінде қола
дәуірінде өлген еркектің моласына әйелін бірге қою ғұрпы болғаны
архиялогиялық зерттеулермен дәлелденген. Бұған қоса сол сияқты құрбандыққа
шалынған еркектерде табылған. Мұны әдет – ғұрып деп қарауға болады. Ол қан
төгу арқылы соғыс киесін шақырудың ежелгі замандардағы ғұрпы. Бұл әдет
төменгі Лена өңіріндегі тайпаларда болған, ол ел есінде әлі күнге дейін
сақталған”.15
Рухқақұлдық бойынша барлық құбылыстар аруақтардың билігінде сондықтан
апаттар, аурулар мен сәтсіздіктер т.б. тікелей арам (жауыз) аруақтардың
тәсірмен болады, олардың кесірінен сиқыр жасау арқылы ғана сақтануға
болады. Осы себепті анимизмнің арқа сүйер және бас кәсібі сиқыршылық
болған. Сиқырдың негізі адамдар мен табиғаттағы аруақтық күшті кейбір
күштер арқылы қорғау болып табылады. Дауыстап айтылатын кейбір құпия сөздер
жауыз аруақтарды адамдардың бұйрығына қаратады-мыс, немесе арам аруақтарға
қарсы сиқырлы қорғаушы күші бар делінген кейбір заттар, мәселен, үкі, көк
тас, тұмар т.б. талисман ретінде қолданылады. Талисман тағып жүру осы
нанымның қалдығы.
Анимизмде барлық ғалам аруақтардан құралады, сонымен қатар оның
қарамағында тұрады. Қытайдағы Конфуций мен Жапониядағы Синто нанымдары
анимизмнің замани формалары саналады. Анимизмнің екінші қыры аруақтың
мәңгілік болуының арқасында оның бір береген екінші денеге ауып тұратыны
яғни бір жәндіктен екінші мақұлыққа ауып орын алмастыра беретіні туралы
сенім. Бұл сенімді үндістандағы көптеген діндерден байқауға болады.
Анимизм яғни рухқа табыну Орталық Азия халықтарында көшпелі және
жартылай көшпелі дәуірлерде қалыптасқан примитивті сенім. Аруақтың
мәңгілігіне сенген түрік қағанаты кезінде Өтіген жері „Гүдін Инки” яғни
„халықтың қорғаушы аруағы” деп аталған түрік зерттеушісі Абдұлқадір Инаб
(1899 – 1972 жж.) „Ескі түрік діні тарихы” деген атпен 1976 жылы Стамбул
шаһарында шыққан кітабында Батыс түрік қағанаты тайпаларының 5-8-ші айларда
аруақтарға бағыштап құрбандық бергенін айтып кетеді. Табиғат мүшелерін
тәңір қылып: күн, ай, тау, өзен секілді нәрселерге табынған көне
түріктердің оларға аруақ деп сиынғаны да белгілі. Кейін адал және арам деп
бөлінген аруақтар пайда болған. Содан соң ата – баба аруағына табыну,
оларды қадірлеу салты қалыптасқан. Түріктер арасында сиқыр жасау, бал ашу,
жауырынға қарау секілді кері әдістердің етек алып кеткені олардың аурудың
себепшісін арам аруақтар деп ойлауынан. Бұл жөнінде 921 – 922 жж. Оғыз
еліне барған Ибн Фадлаһ бәлай деп әңгімелейді: „олардан біреу ауырып
қалғанда күң ғана қызметінде қалады. Өз үй ішінің адамдары ауру адамға
жоламайды. Үйден алысырақ жерге апарып өлгенше немесе жазылғанға шейін
шатырда ұстайды.”. Ауру арам аруақтардың кесірінен қашу, құтылу үшін
жәдігөйлікпен айналысатын адамдар пайда болған. Бұндай адамдар аруақтарды
өздерінің арам мақсаттарына қолданған.
Натуризм дегеніміз табиғатқа табыну яғни төңіректегі заттардың
тәңірге айналдырылуы. Табиғаттағы орасан зор құдіретті құбылыстардың
қыспағында болған адам баласы олардың пайда болу себептерін түсіне алмаған
соң әрбір табиғат құбылысының жеке тәңірі бар деп сенген. Сондықтан күн,
ай, жұлдыз, аспан, жер, су, от бәрі жеке – жеке тәңір болған. Бұлардан
басқа жақсылық, жамандық, адалдық, арамдық, сияқты обстракт ұғымдардың да
жекелеген тәңірлері болған. Тәңірлердің саны тым көбейіп бара жатқан соң
оларды адамдар сияқты жанұяларға бөлуге тура келген. Сөйтіп баба тәңір, ата
тәңір және бала тәңірлермен әйел тәңірлермен, ұсақ тәңірлер, шабарман
тәңірлер ойлап табылған.
Көптәңірілі діндер мен мифология осылай пайда болған. Табиғатшылық
нанымында тәңірлердің бейнесі сұлбасы ретінде сомдалған; алғашында олардың
кескіні хайуан ретінде кейін жартылай адам, жартылай хайуан, ал ең соңында
еркек немесе әйел түрінде жасалған. Адам пішінде сомдалған тәңірлердің
адамнан айырмашылығы олардың өлместігі және қартаймайтындығы. Тәңірлерде
адамдар құсап жеп ішеді, туады, үйленеді, қызғанады, ашуланады, күледі. Осы
нанымның негізгі құлшылығының бірі тәңірлендірген заттардың мүсіндерін
суреттерін жасау болған. Тәңірлердің мүсіндерін пұт (идолдар) дейді. Демек
натуризм дегеніміз пұтқа құлдықтың бір түрі. Бұл нанымда адам өзінің
тәңірін өз қолымен жасап артынан оған сиынады. Әсіресе Рим патшалығы
кезінде пұтқақұлдық жерорта теңізі және Еуропа жерінде кең таралған нанымға
айналғаны белгілі. Сондай – ақ сан жағынан көбейген тәңірлерді лауазыммен
абыройына қарай реттеуге тура келген. Мысалы, Хитит елінің береке тәңіршісі
Кибела барлық тәңірлердің анасы саналған. Көне гректерді ана тәңірі орнына
Хера, әке тәңірі орнына Зевс деп қойған. Рим елінің әке тәңірі Хупиттар
болған. Діни философ профессор Мехмет Айдын пұтқақұлдықтың философияның
дамуына кері әсер еткенін, мәселен, платонның кейде тәңір, кейде тәңірлер
едік деп қолданғанын, ал Аристотелдің тәңірлермен бірге субстанцияны да ең
бастапқы деп санағанын мысал етеді.16 Көптәңірлі халықтардың барлығында
дерліктей „тау культі” нанымы бар. Мысалы, пұтқақұлдық монғолдар Бұрхан
Халдун тауына сиынатұғын. Бұрхан моңғолша Будда деген сөз. Қазіргі моңғол
тілінде тәңір құдай деген мағынада да қолданылады. Демек Бұрхан Халдун
тәңірдің тау деген сөз. Моңғолдың „Алтын шежіресі” бойынша Моңғолдардың
арғы атасы Бөрте марал деген қызбен үйленіп, Бұрхан Тауын мекен етіпті-мыс.
Бұл екуінен моңғолдар тарайды екен. Бұл тауды киелі тәңір еткен Тимучин
екен. (1155 1227 жж.) .
Шаманизм халықтарда күнделікті өмірді тек ырымдар билейді. Отырыс,
тұрыс – жүріс, құдалық, ұйықтау, ішіп – жеу бәрін де де ырымдар кездеседі.
Бірақта бұл ырымдардың қаншалықты дұрыс не бұрыс екені әлі тексерілмеді.
Әрине тексеретін ғылым болса олар сол нанымдарға сенбес де еді.
Шаманшыл қоғамда сиқыршылар мен жәдігөйлекр де өз орнын алған.
Олардың қолынан әртүрлі іс келеді, болашақты болжайды, жоғалғанды табады
деген бос ырымдар етек алған. Шыңғыс хан туралы жазба деректерде оның
сиқыршыларға жәдігөйлерге үлкен мән бергені тіпті жорыққа шығар алдында
олардан кеңес сүрағаны айтылады. 17
1.2 Түркілердің сенім негіздері: Жер – Суға және
Ұмайға табынудағы дала дәстүрінің жалғастығы
Дін - адамзат баласы жаратылғалы бері дүниеге келген өшпес шындық,
ақиқат. Мәдениет пен өркениеттің түрлі институттары түгел дерлік діни
нанымнан туындағаны, өрбігені хақ. Кез-келген халықтың, қоғамның өз
тарихында діни санасы болғандығы тайға таңба басқандай айқын дүние. Дін-
рухани мәдениеттің бөлігі әрі дүниетанымның тарихи нысаны болып табылады.
Сондықтан дінді зерттеу, діннің болмысы мен тарихын, негізгі ұстанымдары
мен ықпалын білу, оның құпиясын, сырын ашу әрдайым өзекті мәселелердің бірі
болғандығына ешкім қарсы дау айта алмас. Ұзақ жылдар бойы әкімішілік-
әміршіл жүйенің қыспағы мен асыра сілтеулер салдарынан ұмыт бола жаздаған
көптеген құндылықтарымыздың бірі-дін мәселесі. Елімізде болмашы жұрнағы
ғана қалған дініміздің негіздері мен тарихын білуге еліміз егемендік
алғаннан кейін қол жеткіздік. Қазақ халқы тәуелсіздігін алғаннан бері
еліміздің жарқын болашағы үшін қажетті көптеген мәселелер талқылауға
салынып, қолға алынуда. Солардың бірі дін мәселесі болып табылады. Адамзат
баласының баға жетпес құндылықтарының жоғалуы мүмкін, алайда адамзаттың
діндарлығының жоғалуы мүмкін емес. Өйткені ол адамзат баласының қанында бар
нәрсе. Сондықтан қазақ халқының болашағы үшін діннің атқарар қызметі, рөлі
орасан зор. Қазіргі таңда елімізде өзінің ата-тегін, тарихын, дінін
зерттеуге деген қажеттілік күн өткен сайын күшейіп келеді. Соңғы жылдары
діни әдебиеттердің жаппай көбеюі соның нышаны іспетті.
Түркілердің сенім негіздеріне келетін болсак - Көне түріктердің наным-
сенімдерін зерттегенімізде олардың көкке (көк культі), ата-баба аруағына
(ата-баба культі, атақұлдық), аң-жануарларға (анимализм және тотемизм
культтері) табынғанын, таудың аруағына (бұдұн инли, анимизм) сиынғанын т.т.
айта аламыз. Л. Гумилев Көне Түріктер атты кітабында Түркілердің діні
атты тарауда ежелгі түріктердің әр түрлі этникалық топтардан құралғанын
айта келіп, шонжарлардың көбінесе ата-баба культінде болғанын, кейбір
топтардың күннің жарығына табынғанын, кейбір тайпалардың жер-су деп
аталатын жауыз тәңірлерге, ал бағзылардың тәңіршік аруақтарға табынғанын
жазады.18
Тәңірге, Жер – Су, Ұмайға табыну. Дала дәстүрінің жалғастығы.
Жоғарыдағы көк аспан көне түрік дүниетанымының темір қазығы тәрізді. Бұл
қазықты ол жоғарғы Тәңір әлемі, тіршіліктің тірегі Жер мен Су орналасқан
ортаңғы әлем деп екіге бөледі. Аспанға (Тәңірге) табыну діни нанымда
маңызды орын алады, бұл түсінікте де, сондықтан болар көкке табыну түркілер
арасында кең таралған. Аспан тұрғындары өздерінің қанатты арғымақтарына
мініп, аспан күмбезін шарлайды, түрік қағандары да аспанға ұқсас, асқақ,
оларды көкте туғандар дейді. Көне түркі жазба мұраларында былай делінеді:
Аспан менің әкем Ильтериш-қаған мен анам Ильбильге-хатунды жоғарыдан
басқара отырып, оларды (халықтан) биікке көтеріп, асқақтатты. 19
Көк – Аспан мен Жер – Суға табынушылықтың пайда болуын адамның
табиғат алдындағы мәңгілік парыздарлығымен, оның қиындықта қолдап, аштық
пен зілзаладан сақтайтын, азық-түлікпен қамтамасыз ететін ізгі құдайлар мен
пір иелеріне үнемі алғыс білдіру ниетімен байланыстыруға болады. Нақты өмір
шындығын түсіну адамға жәрдем беретін жоғарғы көк аспан әлемі бар екендігі
туралы түсінікті қалыптастырды. Көне түркілер үшін әлемдегі ең биік шыңның
Хан Тәңірі атануы да кездейсоқтық емес.
Ежелгі қазақтардың болмыс шындығына етене сіңгені туралы деректерде
айтылған постулатқа қайтып оралу олардың дүние түйсінуіндегі аспан ұғымына
түсінік беруді қажет етеді. Малшы ең алдымен жарық жұлдыз шолпанды іздейді
(шолпан шолпанды іздейді), темірқазық пен жеті қарақшының орналасуына
қарайды. Шолпан жұлдызының маңыздылығы соншалық, ежелгі шолпандар оны
барлық адамдардың ата мекені, жан тәнге қонғанға дейін соны мекендеді деп
таныды. Осыдан нақты аспан денесі мен оның дүниені жаратушы рухани рәмізі
ретінде идеалдануының синкретті тұтасуын көреміз. Реалдылық пен
идеалдылықтың мағыналық бірлігі бұл жерде айрықша көзге түседі. Сол сияқты
айды көне бақташылар ғарыштың, адамзаттың анасы санады. Бұл әсіресе, оның
бетіне қара дақтар түсіп, кәрі кемпірге ұқсаған толық ай кезінде ерекше
байқалады.
Көріп отырғанымыздай, Тәңір тылсым мәнді Аспан, құдайылық қана емес,
қазақтардың көне діни нанымдарында бәрін жаратушы бастау болды.
Бұл тұрғыда Жер - Су Тәңірімен байланысты ғана емес, оған қарама-
қарсы тұрған жер беті ретінде түсіндірді. Себебі, қазақтар жазық жерде өмір
сүруге бейімделген еді. Алайда, қазақтарда Алатай сияқты таулы жерлер аз
емес. Мысалы, Көк бөрі аяқ-қолы жоқ баланы құтқарып, одан алғашқы
түркілерді туған Хантай тауларын еске алайық. Құдіретті Жер – Су құдайлары
түркілерді қоршаған дүние оларға жаз басы көрінгендіктен құдайлық қасиетке
ие болды. Сондықтан ата мекен, өмірлік кеңістік ұғымы негізгілері болып
табылады. Бұл жер мен суды өзімдікі және басқанікі, досымдікі және
жауымдікі деп бөліп, өз жері мен суын киелі қасиетке бөлеудің негізі болды.
Жерді этникалық тап территориясымен салыстыру бұл түсінікті құдайлық
қасиетке теңеп, оны киелендіруге әкелді.
Ұмай рөлі ең алдымен адам баласының тууы соған тәуелді болуымен
сипатталады. Баланың дүниеге келуінде Ұмайдың маңыздылығы сонша, мысалы,
армян авторы Каганкатваци албан эпископы исрайылдың Хазарларды шоқындыруын
суреттей келе, Ұмайды Афродитамен салыстырады. Жамбыл облысындағы
Билікөлден тас тұғыры табылған, ол Тәңір мен Ұмай жұбына табынған түркілер
бейнеленген Құдырғын тастарына ұқсас. Бұл уақыттарда патшайымдарды Ұмаймен
салыстыру кең тарады: Ұмай тек огим (Менің патшайым анам Ұмай тәрізді).
Бұл оның барлық тіршілік иесі ретіндегі маңызының артқандығын
көрсетеді.20
1.3 Ежелгі діни нанымдар сонымен қатар, шаманизм және пұтқа
табынушылық кезіндегі сабақтастық мәселесі мен олардың өшпес маңызы
Ежелгі діни нанымдар: фетишизм, тотемизм, анимизм, магия.
Адамзат тарихының бірінші, діни кезеңі құдайға деген сеніммен
сипатталады, осы сенім түрлі топтардың мүдделерінің үйлесімін, қоғамдағы
әлеуметтік тәртіпті қамтамасыз етеді. Дін бұл кездері қоғамда интегративті
(біріктіруші) қызмет атқарады. Бұдан соң адамзат екінші және үшінші
кезеңдерді бастан өткереді. Бірақ, Конттың пікірінше, қоғамдағы әлеуметтік
– тарихи өзгерістер адамзатты ерте ме, кеш пе, қоғамдағы қатынастардың
рухани негізі ретінде „екінші теологиялық синтезге” алып келеді, сол кезде
„позитивті діннің” үлкен маңызы болады.
Ғылымда осылармен қатар діннің көне наным нысандары да бар. Олар –
фетишизм, тотемизм, анимизм.
Болмыстың қай кезеңі болмасын, адамдар қандай да бір құдіретке сенуге
ұмтылған. Діни немесе басқа да нанымдар адамдар сана - сезімін байлаған.
Олардың ішінде:
Фетишизм - табиғи заттарға табыну.
Тотемизм - Тотем белгілі бір әлеуметтік топ үшін оның генеологиялық
бастауы әрі желеп – жебеушісі, рәміз (символ) әрі ең басты құндылық.
Магия - белгілі бір сиқырлықтың барысында болжау қабілетінің
көмегімен табиғи заттар мен құбылыстарға қоғамдық өмірдің барысында,
кейінірек өз мүмкіншілігімен адамдарға әсер ете білу.
Анимизм - айналадағы көзге көрінбейтін заттардың тіршілік ететініне,
табиғаттан тыс елестердің - жандар мен аруақтардың әрекет өмірлеріне
сену.21
Міне, осы құбылыстарды алғашқы қоғамдық құрылыстың кезінде діни
сенімдер деп, олар әр қилы және әртүрлі мәнде болады деп түсіндіреді. Солай
бола тұра, оларға ортақ нәрсе - айналадағы нақты дүниенің үстінен бір
күштің үстемдік етуін жоққа шығара алған жоқ.
Ежелгі адамның сенімінің сырын ашу үшін ғалымдарға аз еңбек ету керек
болмады. Белгілі бір тарихи кезеңде құрмет тұтатын мүліктің үстінен алдамшы
әрекет жасау, қатаң, нақты тәртіппен жүргізілген сияқты тылсым күш
табиғаттан бөлінген жоқ. Бірте - бірте адамның санасында өзінше бөлектенген
жеке күшке айналды.
Фетишизм („ерекше қасиеті бар зат” португал. Сөзінен шыққан) –
жансыз заттардың табиғаттан тыс қасиетіне, олардың магиялық қуатына деген
сенімге негізделген. Фетишизм пұтқа табынудан, бойтұмар тағынудан, тағы да
сол сияқтылардан айқын көрінеді. Бұл заттарда рухтардың, аруақтардың,
тотемдердің қуаты бар деп саналады. Яғни, бұл өмірдегі күнделікті заттар
құдіреттің символына айналдырылады. Осыдан о дүние туралы, табиғаттан тыс
күштер туралы сенім қалыптасады.
Тотемизм (ототеман – Солтүстік америка үндістерінің тілінен,
„оның тегі” деген мағына береді) құбылысын неғұрлым терең зерттеген ғалым –
дін социологиясының негізін салушы болып табылатын Э. Дюркгейм діннің көне
наным нысандары және олардың бертінгі көріністері әлеуметтік интеграция
факторы болып табылады деген тұжырымға келді.
Э. Дюркгейм бойынша, діни сенімдердің бастауы – қоғамның өзі
және көнедегі діннің ең қарапайым формасы осы тотемизм. Тотем белгілі бір
әлеуметтік топ үшін оның генеологиялық бастауы әрі желеп – жебеушісі, рәміз
(символ) әрі ең басты құндылық. Сондықтан ол (белгілі бір құс, аң немесе
өсімдік) құлшылық объектісі, осымен бірге сол топты біріктіруші, рулық,
тайпалық тұтастығын сақтаушы.
Америкадағы қызылтерілі тайпалардың тілінен қабылдаған „тотем” сөзі
1719 жылдан бастап, әдебиеттерде осы халықтардың діндерінің ортақ атауы
ретінде пайда болған. Тотемизм ру мүшелерінің кейбір мақұлықтарға киелі деп
табынуы немесе әр алуан киелі нәрселерге тәуелді болуы және рудағы немесе
әрбір индивидумның сол рудың ортақ тотеміне туыстық байланысы бар деген
сенім. Тотемизм көбінесе егіншілік және аңшылықпен айналысқан тұрпайы
(примитивті) қоғамдарда кездеседі. Тотемизм хақында белгілі ғалым Зигмунд
Фрейд (1856 - 1939) былай деген: „Тотемизм, напротив – чуждый нашему
совершенному чуствованию религиозно – социальный институт, - в
действительности давно оставленный и замененной новыми формами, остатвивший
только незначительные следы в религии, правах и обычаях жизни современных и
претерпевший, верîятно, большие изменения даже у тех íародов, которые и
теперь придерживаются его” 22.
Тотем сөзі Солтүстік Америкадағы Ожибва қызылтерілерінің
Алгонêèн руының тіліндегі „ототеман” деген сөзден шыққанын айттым. Ол „оның
қан қарындасы, бірге туысқаны” дегенді білдіреді. „Өте” деген сөз бір әке –
шешеден туған аға – қарындасты, яғни, қандас туыстықты білдіреді. Бұл
термин бірінші рет 1791 жылы аталмыш өңірге барған бір ағылшын саудагер
тарапынан, қателікпен қолданылған. Аңның терісін жамылып жүрген
қызылтерілерді көрген саудагер, әр адамның қорғаушы хайуаны бар екен деп,
ойлап, тотем сөзін әдебиеттерге қосқан. Ожибва қызылтерілері туралы тұңғыш
ғылыми еңбекті ХҮІІІ ғасырдың аяғында, ожибвалар ұлы рухтың өздеріне
тотемді бергеніне сенеді. Сондықтан барлық ожибвалар бір тотем арқылы бір –
бірінің туысқаны болып табылады де өзара үйленулеріне болмайды.
Ең ескі һәм примитивті наным – сенімдерге жататын тотемизмде
киелі нәрсе міндетті түрде хайуан болуы керек емес: тау, тас, ағаш, көл,
теңіз, жұлдыз, көк сияқты нәрселер де киелі саналуы мүмкін. Тотемизмнің
негізгі ұғымы тотем, мана және табу.
Тотем нанымының негізгі ұғымы осында жатыр. Басты сипаттары
мынадай:
Тотем – рудың (жанұяның) шыққан тегі, пайда болу себепшісі саналады.
Сондықтан, әр рудың тотемі сол рудың арғы атасы болып табылады23. Фрейд
(1856 - 1939) айтқандай: „Все, что происходит от того же тотема, считается
кровным родством, составляет одну семью, и в пределах этой семьи все
считается абсолютным препятстием к сексуальному соединению, даже самые
отделенные степени родства”24.
Ру тотемнің есімімен аталады, яғни тотемнің аты рудың аты.
Тотем, сондай – ақ, рудың рәмізі, белгісі. Мысалы, жылан руындағы
жылан киелі һәм айрықша қасиетті нәрсе, сол рудың арғы тегі, рулық
ентàңбасы һәм рудың аты болып табылады.
Мана: жан – жаққа тарап кеткен, адамнан тыс және адамнан жоғары,
заттай немесе рухани қуат мана деп аталады. Мана рудың әрбір мүшесіне қуат
мана деп аталады. Мана рудың әрбір мүшесіне көрінетін, білінетін, барлығын
қоршаған күш болып саналады.
Табу: Тиым салынған іс – шаралар, әрекеттер, қол сұғуға болмайтын
нәрселер, тисуге яки тиуге шек қойылған ғамалдар, заттар.
Тотемді құрметтеу – оны қасиет иесі санап құлшылық етушілердің
бәрін қастерлеу деген сөз. Яғни, тотем белгілі бір әлеуметтік топқа
қатыстылықтың рәмізі. Тотемизм бастапқыда рулар мен тайпалардың, бертін
келе тұтастай халықтардың діни наным нысаны және олардың өзгелерден
даралығын сипаттайтын белгі болып тұрақтайды. Осыған қарай бұл тайпаның,
халықтың өзіндік ғұрыптары мен салттары қалыптасады. Олар мифологияға
ауысады.
Көне замандарда тотем көбіне зооантропоморфты (адам және хайуан
кескінді) бейнеленіп келді. Біртіндеп реинкарнация, яғни адамның өлген соң
тотем бейнесінде дүниеге қайта оралуы туралы ұғым қалыптасты. Осыдан
тотемдік жануарды, өсімдікті тағы да басқаларын өздерінің бұрынғы ата –
бабаларының аруағы санап, оларды асқа пайдаланбау, ерекше қадірлеу салты
орнықты. Осылайша тотемизм рулық қауымда тұтастырушы, рулар мен тайпаларда
әлеуметтік қатынастарды реттеуші қызмет атқарды.
Анимизм (латын тілінде animus – жан, рух) жан мен рухты тірі
және өлі табиғаттың сезіммен қабылданатын барлық заттары мен құбылыстарында
жасырынып жататын, оларды басқарып отыратын жаратылыстан тыс күш деп
санайды. Анимистік ұғымда егер жан жеке затпен яки оның бір бөлігімен
байланысты болса, онда рух дербес тіршілік етеді, белгілі бір затқа дари
алады.
Анимизм – алғашқы қауымдық құрылыста пайда болған құбылыс. Мұнда
дуализм мен антроморфизм негізге алынған. Әлем бұл дүние және о дүние болып
бөлінеді. О дүниеде рухтар мекен етеді. Бастапқыда бұл рухтар осы дүниедегі
қасиеттердің бәріне ие болып келеген. Бертін келе рух, жан дегендер
материалдық емес денелер деген ұғым орныққан.
Ғалымдардың пікірінше анимизм ілкінші (примитивті) діндерде жиі
кездесетін және адамдардың өздерін қоршаған күштерді көптәңірліліктегідей
абстракт суреттеуінен пайда болатын нанымдардың даму сатысының бір кезеңі.
Алайда, үнді діндерінде абстракт және нақтылы тәңірлер өзара мыңғырып
жүреді. Мысалы, үндінің ең көне діндерінен Ргведа нанымында (Веда
жырларының ең көне формасы) от тәңірі Агни пұты жасалған, яғни
тұлғаландырылған тәңір болғанымен, ол сонымен қатар, құрбандық оттың
ішіндегі жасырын күштің өзі болып саналады.
Жаратылыстан тыс күштер шақыратын тұтастай ғұрыптар жүйесін
құрайтын көнедегі нанымдардың бірі – магия немесе тылсым („ауызекі сөзде
сиқыр, аяр, жады” деп те атайды). Бұл да анимизм және тотемизм қатарлы
дүниеге келген құбылыс. Оның негізінде де рухқа, жанға иланым жатыр.
Магияның тарихи және дүниетанымдық эволюциясын зерттеген адам
Дж. Фрезер. Ол өзінің „Алтын бұтақ” атты көлемді еңбегінде магияны көне дін
емес, қарапайым ойлау тәсілі, наным түрі деген тұжырым жасайды. Оның
ойынша, магия жоғалған жерде дін пайда бола бастайды. Дін құдіретке сенім,
соған тәуелділік арқылы адамның өзін өзі тануына мүмкіндік ашады.
Ал Леви – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz