Әскери ұжымдағы қарым - қатынас сипаты және әскери қызметкерлердің тұлғалық ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1. Әскери қызмет пен ұжымдағы қарым-қатынастың теориялық
мәселелері
1.1 Әскери ұжымдағы қарым-қатынас сипаты және әскери қызметкерлердің
тұлғалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Әскери қызметкерлердің бойында кездесетін эмоционалды
қиындықтардың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 14
1.3 Жауынгерлердің тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты эмоционалды
қиындықтардың
көрінуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..25
2. Жауынгерлердің эмоционалды қиындықтарын эмпирикалық зерттеу
2.1 Эксперименттік зерттеу мақсаты, міндеттері,
болжамы ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2 Зерттеу әдістемелерінің сипаттамасы мен барысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.3 Зерттеу мәліметтерінің сандық өңделуі мен сапалық
талдауы ... ... ... ... .44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..64
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі: Қазіргі замандық халықаралық әскери-саяси
жағдайлар және Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінің реформалануымен
байланысты қызметтік-әскери іс-әркеттерге қойылатын жаңаша талаптардың
пайда болуы әскери қызметкерлердің іс-әрекеттерінің рухани, адамгершілік-
психологиялық құндылықтармен қамтамасыз ету мәселесін ашық алға тартып
отыр.
Отан алдында өз міндеттерін атқарушы азаматтардың күнделікті іс-
әрекеттері қатаң жұмыс тәртібімен, олардың жеке тұлғасына әсер етуші ауыр
эмоционалды-психологиялық қиындықтарымен ерекшеленеді.
Күнделікті өмірде бірқалыпты жұмыс атқаратын адамның қалыптасу
мүмкіндіктері әскер өмір кезеңінде, әсіресе әскери әрекеттер кезінде
шектеліп, көптеген қиындықтарға алып келеді.
Психикалық бейімделу түсінігі өз құрамына қажеттілік түсінігін
ендіреді. Сонымен қатар, қажеттіліктерді қанағаттандыру ұғымы тек қоршаған
ортаның ерекшеліктерін негізге алып және адам-орта жүйесінің
үйлесімділігінің бұзылуын болдырмаса ғана адаптация ретінде жүзеге асады.
Әскери қызметкерлердің өзінің қызметтік ортасына бейімделу кезіндегі қарым-
қатынасы өзгеше болады және олардың тұлғалық ерекшеліктеріне сай көрінетін
әртүрлі эмоционалды психологиялық қырлары да осы қызмет барысындағы қарым-
қатынаста орын алады.
Адамның өмір сүру тәсілінің құрылымы оның қоршаған ортаға деген
белсенді, тәжірибелі қарым-қатынасымен, мақсатқа бағытталған іс-
әрекеттерді жүзеге асыруымен сипатталады.
Қабылдау, есте сақтау, ойлау - психикалық таным процестері. Осылардың
көмегімен адам баласы өзінің объективті әлемін көрсете алады. Өзге де
психикалық процестер, яғни эмоция, ерік, зейін – адамға өзінің сыртқы
ортасын өзгертуде және өз іс-әрекеттерін ретке келтіру кезінде белсенділік
күшімен қамтамасыз етеді.
Кэррол Э.Изард өзінің Психология эмоций деген еңбегінде, эмоция- бұл
қабылдауды, ойлау мен іс-әркеттерді мотивациялайтын, ұйымдастыратын және
бағыттап отыратын сезім ретінде бастан кешірілетін дүние деп көрсеткен.
Әскери қызметкерлердің күнделікті қызметтік іс-әрекеттері әрқашан
әскери дайындық пен ұрыс жағдайына әртүрлі сипаттағы сыннан өтеді. Қызмет
барысында әскери қызметкерлердің тұлғалық ерекшеліктерінде физиологиялық,
психологиялық-эмоционалды өзгерістер пайда болады.
Қазіргі заманғы дамыған қоғамда неврозбен ауыратын адамдар саны көбеюі
байқалады. Адамның бойындағы сана қадағалауынан шығып кеткен эмоциялар
тұлғаның ойлаған мақсатын жүзеге асыруға кедергі жасайды, тұлғааралық қарым-
қатынасты бұзады, қызметтік және отбасылық іс-әрекеттерді қажетті деңгейде
орындауға кедергі жасайды, демалыс уақытын қиындатып және де денсаулықты
нашарлатады.
Эмоционалды қиындықтар көптеген тұрақты жағымсыз эмоциялар
жиынтығымен байланысты. Олар - үрей, қорқыныш, ыза, агрессия және т.б.
Эмоциялар немесе тұлғаның сыртқы ортамен байланыс кезіндегі уайымдары адам
белсенділігіндегі қажетті құрылым болып табылады.
Жұмыстың мақсаты: Әскери қызметкерлердің эмоционалды қиындықтарының
психологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
Диплом жұмыстың міндеттері:
Жұмыстың міндеттері:
1) Әскери ұжымдағы қарым-қатынас сипаты және әскери қызметкерлердің
тұлғалық ерекшеліктерін талдау;
2) Әскери қызметкерлердің бойында кездесетін эмоционалды
қиындықтарды саралау;
3) Әдістеме арқылы жауынгерлерге зерттеу жұмысын жүргізу.
4) Жауынгерлердің индивидуалды мәліметтерін өндеу.
5) Зерттеу мәліметтеріне сандық және сапалық психологиялық талдау
жасау.
Жұмыстың болжамы: Әскери қызметкерлердің эмоционалды қиындықтары олардың
тұлғалық ерекшеліктерімен мен мінез типтеріне байланысты.
Зерттеу объектісі: әскери қызметкерлер мен жауынгерлер.
Әдістемелер:
1) Леонгардтың мінез типтерін анықтау әдістемесі
2) Айзенктің Психикалық жағдайды өзіндік бағалау сауалнамасы
3) Ч. Ч. Спилбергер-Ханиннің Мазасыздану шкаласы әдістемесі.
4) А. Басс - А. Дарки сұрақтамасы.
Зерттеу мерзімі: 20.04-10.05.2010 ж.
Дипломдық зерттеу жұмысы екі бөлімге бөлінген. Бірінші бөлімде әскери
қызметкерлердің атқаратын қызметтерінің түрлері, топтағы қарым-қатынастары
мен әскери қызметкерлердің бойында кездесетін эмоционалды қиындықтардың
ерекшеліктері көрсетіліп, жауынгерлердің тұлғалық ерекшеліктеріне
психологиялық сипаттама берілген. Екінші бөлімде әскери қызметкерлердің
тұлғасында кездесетін эмоционалды қиындықтар зерттеліп, эмпирикалық
зерттеудің әдістемелірі, сандық көрсеткіштері мен сапалық талдауы
көрсетілген.
Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлімнен, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер мен қосымшадан тұрады.
1. Әскери қызмет пен ұжымдағы қарым-қатынас-
тың теориялық мәселелері
1. Әскери ұжымдағы қарым-қатынас сипаты және әскери
қызметкерлердің тұлғалық ерекшеліктері
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Қарулы күштеріне жалпы
мақсаттағы күштері, әуе қорғаныс күштері, мемлекеттік шекараны қорғау
күштері және ұлттық гвардия мен ішкі әскерлер кіреді. Өз кезегіне қарай,
қарулы күштер түрлері бөлімдерден және әр түрлі бөлімшелер мен арнайы
әскерлерден тұрады. Әскери қызметкерлер - Қарулы Күштерде, басқа да
әскерлер мен әскери құралымдарда әскери қызметте тұратын Қазақстан
Республикасының азаматтары.
Тарих дәлелдегендей, адами факторлардың дәл ортасы, негізі
адамгершілік рух болып табылады. Осы рух арқылы, нәтижесінде әскери
қызметкерлердің әскери дайындығына, ұрыстың сәтті өтуіне әсер ететін
әскери дағды және кәсіби шеберлік, дененің әртүрлі жағдайларға үйренуі мен
шыдамдылық, тәртіптілік пен ұйымдастыушылық сияқты өзге де факторлар да
көрініс табады. Қазақ халқының әскери тарихындағы өз салтымызға сәйкес
берілген тәрбие нәтижесі Отанға деген сүйіспеншілік, ерлік, ар-ождан мен
борышты ұғыну, патриотизм сияқты адамгершілік-рухани, эмоционалды-еріктік
қасиеттерді аша түседі. Дәл осы қасиеттер өте ерте кезден әскери
жауынгерлердің бойынан табылған.
Қазіргі таңда егеменді еліміз әскери салада жаңаша өгерістер енгізіп,
өз әскери қызметкерлеріне барынша әлеуметтік, моралдық және психологиялық
көмектер көрсетудің санын артырып келеді.
Әскери қызмет ауыр психологиялық қиындықтармен ерекшеленеді. Әскери
қызметкерлер және жауынгерлердің эмоционалды қиындықтарын психологиялық
тұрғыда жан жақты қарастырылатын бөлімге өтпестен бұрын еліміздің әскери
саласындағы қызметтің ерекшеліктеріне тоқталып өткен жөн.
Әскери қызметшiлер мен әскери мiндеттiлер:
1) сарбаздар (матростар)
2) сержанттар (старшиналар);
3) офицерлер құрамдарына бөлiнедi.
Офицерлер - офицерлер құрамының тиiстi әскери атағы берiлген әскери
қызметшiлер.
Сержанттар (старшиналар) - сержанттар (старшиналар) құрамының әскери
атақтары берiлген әскери қызметшiлер.
Сарбаздар (матростар) - сарбаздар (матростар) құрамының әскери
атақтары берiлген әскери қызметшiлер.
Тыңдаушылар - жоғары әскери оқу орындарында, офицерлер құрамының
бiлiмiн жетiлдiру (қайта даярлау) курстарында оқитын офицерлер құрамының
әскери қызметшілерi.
Қарулы Күштерде және басқа да әскерлер мен әскери құралымдарда
берілетін әскери атақтар тізбегі 1-қосымшада көрсетілген.
Әскери қызметті ерікті түрде өткеру туралы келісім-шарт (бұдан әрі -
келісім-шарт) - келісім-шарт бойынша әскери қызметтi қамтамасыз ету және
өткеру мүддесi үшiн тараптардың мiндеттемелерi мен жауапкершiлігін
белгілейтiн шарт болып табылады [1].
Әскери қызметкерлердің мүмкіндіктерінің даму жолдары
• Қандайда бір жұмыс орынына дұрыс тағайындалу;
• Арнайы мамандықты игеруге қажетті психикалық процестерді игеру
мен тұлғалық ерекшеліктерді дамытуға әрқашан көңіл аударып
отыру;
• Ойлау қабілетін дамыту;
• Қызығушылығы мен талаптарын дамыту;
• Тұлға өзінің жақсы қасиеттері мен жағымсыз қырларын дұрыс
бағалай білуі;
• Ұжымдық, топтық жұмыстарға атсалысу.
Әскери қызмет етушінің іс-әрекетін психологиялық тұрғыдан дұрыс
ұйымдастыра білу – келесі сұрақтарға жауап беруден көрінеді: Не үшін және
неге мұны жасау керек? (мотивті қалыптастыру, өзектендіру), Не істеу
керек? (мақсатты қалыптастыру), Қалай жасау керек? (мақсатқа жету үшін
мүмкін болатын тәсілдер мен құралдарды анықтайды).
Әскери қызметкерлердің күнделікті қызметтік іс-әрекеттері әрқашан
әскери дайындық пен ұрыс жағдайына қажетті мүмкіндіктерге бағытталған
бөлімшелер мен бөлімдердің келісілген әрекеттерінің жүйесі болып табылады
[2].
Қазіргі әскери техникалар мен қару-жарақтар мейлінше күрделі
болғандықтан біріге күш жұмсауды талап етеді.
Адамдар күнделікті іс-әрекет барысында барлық кезде әлеуметтік
ортада, яғни топта болады. Топтар үлкен екі бөлімгі бөлінеді.
Үлкен әлеуметтік топтар - бұл класстар, ұйымдар, саяси топтар
(партиялар, кәсіби ұйымдар, қарулы күштер), ұлттар және тағы да басқа
қоғамдар (жастық, біліми) мен бірлестіктер.
Кіші әлеуметтік топтар - бұл әскери бөлімшелер, цех, мектеп сыныбы,
студенттік курстар. Мұндай топтарды біріншілік топтар деп атайды. Олардың
үлкен топтардан ерекшелігі бұл топтарда өзара тұлғааралық қарым-қатынас,
байланыс, өзара әрекеттестік тығыз жүріп отырады. Осының негізінде әртүрлі
әлеуметтік- психологиялық топ ішіндегі құбылыстар пайда болады.
Ұжым - бұл қоғамның бірі бөлігі болып табылады және жалпы мақсаттары
ортақ, әлеуметтік пайдалы іс-әрекеттермен бірге айналысатын ұйымдасқан
адамдар тобы.
Әскери ұжым - қызметке қатысты оқу кезіндегі, соғыс жағдайындағы
және өзге де тапсырмаларды өздігімен орындай алатын жоғары деңгейде
ұйымдастырылған тәртіпке сай әскери қызметкерлердің тобы.
Әскери ұжым өзінің даму барысында 3 міндетті кезеңдерден өтеді:
1) Бастапқы кезең әскери ұжымның дамуымен сипатталады. Бұл кезеңде әскери
қызметкерлердің дамуы, олардың қызметтерін және жауапты тапсырмаларын
сәтті орындауға қажетті әртүрлі сипаттағы байланыстар орын алады. Бұл
процесс барлық кезде де жеңіл бола бермейді. Негізінде, ұжымның
өміріне үйренуде арнайы қиындықтар пайда болады. Кей кезде бір
өнегесіз, бұзақы сарбаздардың кішігірім тобы немесе офицерлер тобы
ұжымның арасындағы жағымсыз қарым-қатынастың орнауына себепкер болып,
болашақта ұжымның даму жолында кедергілер келтіреді.
2) Әскери достастық кезеңі. Бұл кезеңде бірін-бірі тану процесі аяқталып,
әскери қызметкерлердің арасында жақсы қарым-қатынас орнайды. Ұжымның
жалпы ой-пікірлері және көңіл- күйлері, өзара қарым- қатынастары,
тәртіптері мен ұжымдық әдеттері сияқты тұрақты құрылымы қалыптасады.
3) Әлеуметтік және әскери көзқарас кезеңі. Бұл кезең әскери ұжымның
дамуының үшінші кезеңі болып табылады. Бұл кезеңде ерік пен іс-
әрекеттердің, білім мен пікірлердің, қызығушылықтар мен аса құнды
қасиеттердің қалыптасу бірлігіне қол жеткізіледі. Әскери қызметкерлер
арасындағы қарым-қатынас өзара көмек көрсету, қолдау, ақпарат алмасу
және ұрыс-керіссіз қарым- қатынаспен жалғасады [3, 4].
Адамның тұлғасы қайталанбас дүние. Өмірде бірдей адамдар жоқ, тек бет
әлпеті, жүріс-тұрысын мен мінезі ұқсас жандар кездеседі. Адам дүниеге
келген күннен бастап психологиялық құрылымдарға ие болады. Олардың бірі-
темперамент. Ол - адамның психикалық іс - әрекетінің динамикасын және
адамның өмір әсерлеріне білдіретін сабырлы реакцияларының деңгейі мен
қимыл-әрекеттерінің ерекшеліктерін анықтайтын психиканың жекеше құрылымы.
Темпераменттің құрылымы мен ерекшеліктері оның өзге де тұлғалық
қасиеттермен, әсіресе мінезбен байланысы бар екендігін көрсетеді.
Мінез деп іс-әрекеттер мен қарым-қатынас барысында адамға тән жүріс-тұрыс
тәсілдеріне негізделе отырып жинақталатын және көрініс табатын тұлғаның
тұрақты жеке-дара ерекшеліктерінің жиынтығын айтады.
Өзіндік іс-әрекет жасауға деген құлшыныс, жағдайдан тәуелсіз қызмет
атқару, ерік пен тұрақтылық, мақсатқа ұмтылыс пен табандылық сияқты
қасиеттер тұлғаның бойында көрініс тапса, онда оны мінезі бар адам деп
атайды. Керісінше, жағдайдың ығына көніп, еріктік қасиеттерін көрсете
білмейтін адамды мінезсіз адам деп атайды. Мінездің қалыптасуы көбінесе
адам өмірінің сипатымен анықталады. Адамның өмір сипаты қалыптасуына сәйкес
оның мінезі де қалыптасады. Бұл әлеуметтік топтардың (жанұя, мектеп,
спроттық топ, еңбек ұжымы және т.б.) дамуының әр түрлі деңгейлерінде
болады. Мінез жүріс-тұрыс мәнерінде, іс-әрекеттерде және қимыл-
қозғалыстарда көрінеді. Мұндай қимыл қозғалыстар әрқашан ақылға
сыйымды,ойластырылған және тұлғаның көзқарасы бойынша барлық кезде
ақталады. Әлеуметтік топта адам әрқашан өзге адамдармен өзара
әрекеттестікке ұшырайды. Тұлғаның ісі мен әрекеттері белгілі бір
жолдарымен оны қоршаған адамдарға әсерін тигізеді және жауапшы
реакцияларды тудырады.
Адам өзінің мінезін және айналадағы адамдардың мінез-құлықтарын
білмесе адамдардың жүріс-тұрыстары мен іс-әрекеттерін бұрыс түсініп қалуы
мүмкін. Нәтижесінде өзгелердің істері жайлы дұрыс емес сындар пайда
болып, негізсіз ызалар туындауы мүмкін. Ең алдымен, мінездің темпераментпен
байланысын атап өткен жөн. Темперамент деп адамның психикалық іс
әрекеттерінің динамикасын анықтаушы психиканың жеке дара құрылымдарын
атайды. Адамның мінезі мен темпераментіне сәйкес өмірлік жағдайлардың
типтік реакциялары анықтайды.
Мінездің қалыптасуы жеке-дара іс-әркеттерде және сонымен бірге
қабілет, мотивация, ерік сияқты тұлғаның жеке-психологиялық
ерекшеліктерінің қалыптасуындағы топтық іс- әрекет процесінде жүреді.
Адамның мінезінде негізінде мінездің толық түрдегі құрылымын түзуші жеке
қырлары бөлек көрсетілуі мүмкін [5].
Әскери қызметкерлердің тұлғалық ерекшеліктерінің сан қырлы
аспектілерінің бірі өзіндік бағалау жұмыс барысында өз орынын табады және
жан -жақты әсерін тигізеді.
Кәсіби іс-әркеттегі өзіндік бағалаудың рөлі ерекше екендігін бірқатар
авторлар еңбектерінде дәлелденген. Іс-әркеттің жалпы сәттілігі адекватты
емес өзіндік бағалаумен кері қатынаста болады. Бұл заңдылық жаңадан еңбек
іс- әркетімен айналысушылар мен кәсіби іс-әрекеттері төмен адамдар тобында
да жүзеге асады және жас мамандардың іс-әрекетінің сәттілігіне өзіндік
бағалаудың эмоционалды құндылықтық жағы көбірек әсер етеді, бұл жерде оның
когнититвті компоненті әлі жеткіліксіз қалыптасқан.
Кәсіби іс-әрекеттің сенімділігін қамтамасыз етуде де өзіндік бағалау
мәнді орын алады. Өзіндік бағалау көп жағдайларда басқа да жағдайлардың
қалыптасуын анықтайды. Бұл тұлғалық қасиет ең алдымен қауіппен байланысты
іс-әрекет түрлерінде маңызды болады. Сонымен қатар, жауапты шешім
шығарумен байланысты іс-әрекеттер де көп жағдайларда осы қасиетпен реттелуі
мүмкін. Бұл қасиеттің шектен тыс жоғары болуы жағымсыз салдарларға алып
келеді: жағдай талаптарын жеткіліксіз бағалау және өз мүмкіндіктерін шектен
тыс жоғары бағалау.
Төмен бағалау шешім шығарудан қорқу, енжарлық, сабырлықпен байланысты.
Бұл екі жағдайда да ықтималдылық болжау бұзылған. Нәтижесінде жалпы
тиімділік төмендейді. Эмоциогенді әсерінде іс-әркеттердің оптималдылығын
сақтап тұратын эмоционалды тұрақтылық та өзіндік бағалау ерекшеліктеріне
тәуелді (адекватты емес өзіндік бағалау эмоционалды тұрақтылықтың
төмендеуіне алып келеді). Ол мазасызданумен тығыз байланысты. Көбінесе,
тұлғалық қасиеттер ретінде, кейде темперамент белгілері ретінде
қарастырылады. Осы екі қасиет көптеген іс-әрекет түрлерінде кәсіби маңызды
болып табылады.
Әскери ортада командир беделі тек оның іскерлік және моральдық
қасиеттерінің нәтижесі ғана емес, сондай-ақ өзінің бағынушысына деген және
әрқайсысына деген адамгершіліктік қатынасы болып табылады.
Генерал М.И. Догомировтың айтуынша, субординация, тәртіп болу үшін
қажет.
Бастықтың бағынушыға деген алдын ала қатынасы жағымды және жағымсыз
формада көрінуі мүмкін. Алдын ала қалыптасқан қатынас адамгершілік
жарғысына қарама-қарсы. Ол жауынгердің тұлғасын және оның мінез-құлқын
субъективті бұрмалаған біржақты бағалау болып табылады.
Әскери бөлімшелердегі әскери қызметкерлердің өзіндік бағалауы әрине
өзара қарым-қатынас процесінде орын алады. Адекватты емес өзіндік
бағалаудың салдары көптеген мәселелерге алып келеді.Осындай конфликтілі
жағдайлардың алдын алу үшін әрбір офицер бірқатар маңызды принциптер
қатарын білу керек:
- әрбір жауынгердің жеткілікті болмаса да жетілген тұлға екендігін
ескеру керек, олар дөрекілік немесе өздерімен манипуляция жасауға
шыдамайтыныны ескеру керек. Адекватты тұлғалық бақылау тек
бағынушымен адамдық абыройлы, өнегелі және моральды нормада
өзара әрекеттесуі мүмкін.
- Адамның психикасы энергетикалық ресурс, потенциал, сенімділік
бойынша шексіз екендігін ескеру;
- әсіресе жас адамда, ол индивидуалды, жараланғыш, субъективті,
бейімделгіш.
Сондықтан кеңпейілді жағдайда ол жақсы тәрбиеленеді, бірақ экстремалды
өмірлік іс-әрекеттерде тез шаршайды.
Сонымен, бөлімше командирлерінің бағынушыларын күнделікті тұрмыстық
сипатта тануынан басқа, іс-әрекеттердің түрлі түрлерінде қалыптасатын және
көрініс табатын белгілі бір арнайы ерекшеліктерін тани біліп, бағалауы
қажет [6].
Әскери қызмет барысында жауынгерлерді тек әскери өмірдің қиындығына
дайындап ғана қоймай, сонымен қатар жауынгерге өз іс-әрекеттерін, қимылдары
мен қылықтарын өзіндік бағалауға көмектесетін мінез қырларын тәрбиелеу
керек. Мінездің мұндай қырларына, ең алдымен, жауапкершілік, тәртіптілік,
борыш сезімі және т.б. жатады.
Жауапкершілік дегеніміз жауынгердің өз іс-әрекетін алдын ала болжай
алуы, қоғамға және Отанға қандай қырынан болса да жақсы септігін тигізе
алатындай ұйымдастыра білу болып табылады. Әскери маманнан өзінің
қызметтік міндеттерін сенімді орындауды және қызметтік қарым-қатынас
барысында аса үлкен жауапкершілік танытуды күтеді, өйткені оның қолында тек
материалдық құндылықтармен қатар өзге адамдардың өмірі де жауапты болу
борышы тұрады.
Әскери тұлғалалардың қызметтік іс-әрекеттері барысындағы жауапкершілік
сипаттағы қасиеттерінің бірі - борыш сезімі. Ол әскери қызметкерлерге
қоғам талабына қарсы, әскери қызметтің талабына сай емес жағадайлар мен
ерікті әрекеттерге қарсы тұруға міндеттейді. Жоғары дәрежедегі борыш
сезімі, өзге де тұлғалық қасиеттерге әскери маманның жұмысының сәттілігі
тәуелді болып табылады.
Тәртіптілік әскери қызметкердің тұлғалық сапасы ретінде әскери
уставтың бекіткен бұйрықтарына өз еркімен бағынумен және өз бетінше қажетті
талап етілген шарттарды қамтамасыз етуші қасиет ретінде сипатталады.
Тұлға адамдардың ортасында өмір сүріп, олармен қарым-қатынас жасай
отырып даму процесін жетілдіре түседі. Ұжымдағы адамдардың үздіксіз қарым-
қатынасы, нақты байланыстары мен өзара қарым- қатынастары олардың
психологиясында және өзара тұлғааралық субъективті қарым-қатынас кезінде
көрініс табады.
Тұлғааралық қарым-қатынастардың қалыптасуына объективті жағдайлармен
қатар субъективті жағдайлар да әсер етеді. Олар: психологиялық факторлар -
жеке адамның дұрыс және бұрыс көзқарастары, мінез-құлқы мен темпераментінің
жағымды және жағымсыз қырлары, офицерлердің, прапорщиктердің (мичмандардың)
және сержанттардың (старшиналардың) мәдениеті мен дайындығының деңгейі.
Өзара тұлғааралық қарым-қатынас жүйесі объективті және субъективті
жағдайлардың толық жиынтығының әсерінен пайда болады. Объективті
жағдайлардың қатарына мемлекттік қызмет орындарының ерекшеліктері, ұжымның
сипаты мен белгіленген талаптары және т.б жатады.
Мақсатына қарай қарым-қатынас психологиясы тұлғааралық қатынастың үш
түрін ажыратады: императив (бұйрық), манипуляция (айла), диалог (қос үн,
қоссөз, қостіл).
Имперактивтік немесе әміршіл қарым-қатынас – қатынасқа түсетін
серігінің тәртібі мен іс-әрекетіне бақылау жасау мақсатындағы әсер етудің
авторитарлық, директивтік формасы. Қарым-қатынастағы серіктес тек әсер
етудің нысаны, пассив ретінде қарастырылады. Императивтің ерекшелігі-
серіктесті бағындыру жөніндегі негізгі мақсат жасырынбай, айқын көрініп
тұратындығы. Әсер етудің құралдары ретінде бұйрық, талап, әмір, тиым салу,
нұсқау сөздері пайдаланылады (Отыр! Тұр! Әкел!). Сонымен, әміршіл қатынас-
басқаны өзіне қажетті белгілі әрекетке күшпен бағдарлау болып табылады.
Манипуляция, алдап-арбау қатынасы – жиі кездесетін тұлғааралық қатыныс
түрі, қарым-қатынас серігін өзінің жасырын ниетіне бағындыруды көздейтін
іс-әрекет. Манипуляциялық қатынас – басқаны өз мақсатын жасырып өзіне
қажетті әрекетке баулу.
Диалог қарым-қатынас. Бұл – тең құқықтық субъектілердің арақатынасы,
қатынас мақсаты- өзін-өзі және өзгені тану, білу, дамыту [7].
Қарулы күштер өздерінің тағайындалған қоғамдық қызметтеріне сәйкес
ерекше ұйымдарға бөлінеді. Мысалы, әскери қызмет - әскери қызметкерлерден
нақы бір бұйрыққа, өз басшыларына артық ауыз сөзсіз бағынуды талап етеді.
Осыған сәйкес, әскери іс-әрекет пен ұйымның ерекшеліктері әскери
ұжымдардағы нақты өзара қарым-қатынастардың өзгеше құрылымын көрсетеді.
Оның ішінде көбінесе кездесетін төмендегі топтамаларды атап көрсетуге
болады:
• Субординациялық қарым-қатынас (кіші қызметкердің өзінен жоғары
қызметкерлерге бағынуы)
• Үйлесімді қарым- қатынас
• Ынтымақтастық қарым- қатынас
Әрбір топтама нақты қарым-қатынасқа белгілі бір әсерін тигізетін
тұлғааралық психологиялық аспектіге ие. Психологиялық мазмұнға сәйкес
әскери қызметкерлердің арасындағы қарым қатынасты бір-біріне сәйкес
келетін немесе сәйкес келмейтін, ал кей кездері белгіленген нормаларға
қарама-қайшы деп бағалауға болады. Негізінен, белгіленген тәртіпке сәйкес
қарым-қатынас әскери бөлімшелердің алдына қойылған мақсаттармен байланысты
болады.
Уставтық қарым-қатынас дегеніміз - әскери уставтарда белгіленген
талаптарға сәйкес келетін қарым-қатынас, сонымен қатар уставтарда қарым-
қатынастарды реттеуші құжаттар секілді әскери қызметкерлердің
адамгершілік принциптері де кездеседі. Алайда, мұнымен қатар бұл принциптер
әскери қызметкерлердің құқықтық нормалары да болып табылады.
Әскери қызметкерлердің арасындағы өзара қарым-қатынастырдың негізгі
принциптерінің қатарына дара басшылық принципі мен қатаң суборданация
принципі жатады. Барлық әскери қызметшілерді басшылар мен бағыныштылар,
үлкендер мен кішілер деп бөлу; олардың құқықтары мен міндеттерін дәл
анықтау; басшылардың бұйрық бере білуі және бағыныштылардың олардың
бұйрығын, тапсырмаларын екі етпестен орындауы, оларға және де атақ-даңқы
жоғары лауазым иелеріне құрмет көрсету, әскери сыпайылық ережелері мен
берілген антты қатаң сақтау- осы принциптердің негізгі мәні болып
табылады.
Сонымен қатар, әскери уставтар әскери қызметкерлердің өзара қарым-
қатынастарындағы принциптеріне көп көңіл бөледі. Мұнда әскери
қызметкерлерді достастықты бағалауға, достарға сөзбен және іс жүзінде
көмектесуге, оларды жағымсыз іс-әрекеттерден қорғай білуге, қиындықта
оларға қол ұшын беруге міндеттейді [8].
Қызметтік қарым-қатынасты орнату барысында әскери қызметкерлер
басшылар мен оның қоластындағылардың арасында өзара сенімділіктің болуын
талап етеді.
Сенімділіктің психологиялық мағынасы - оның әскери қызметкерлердің
өзіндік абырой сезімін жоғарлатып, тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеуге
үйретеді, кей кездері жеке әскери қызметкерлерді тәрбиелеуде шешуші фактор
болып табылады.
Әскери қызметкерлердің арасында алдын ала жоспарланған қарым- қатынас
болуы да мүмкін. Мұндай қарым-қатынастардың екі түрі болады: алдын ала
жоспарланған - жағымсыз және алдын ала ойластырылған- жағымды қарым-
қатынастар. Алдын ала ойластырылған қатынастар, негізінен әскери
қызметкерлердің тұлғасының және оның іс-әрекетінің бір жақтылық бағасы
болып табылады. Басшы мен оның қоластындағылардың қарым-қатынастарында
әртүрлі формада көрінетін сипаттарды, мысалы, немқұрайлықтан адамгершілік
ұмтылыстарға дейін және қажеттіліктерден оларды менсінбеуге дейінгі
ұласатын тәкәппарлықты да байқауға болады. Мұндай қарым-қатынастар әскери
қызметкерлердің арасындағы жағымды атмосфераның орнауына, әскери қызметке
кедергі жасап, басшылардың атағына, құрметіне зиянын тигізеді, ұжымдағы
теріс эмоциялардың, жағымсыз күйлердің пайда болуына алып келеді.
1.2. Әскери қызметкерлердің бойында кездесетін эмоционалды
қиындықтардың ерекшеліктері
Эмоция деп айналадағы заттар мен құбылыстарға деген қатынастың жағымды
не жағымсыз түрде бейнеленуін айтамыз. Сыртқы дүниенің әсері адамның
миында жай ғана бейнеленіп қоймай, адам оған толғанып, тебіреніп, өзінің
қатынасын білдіреді. Осының салдарынан адам бойында жағымды немесе жағымсыз
сезімдер туып отырады. Эмоциялар адамның сыртқы келбеті, әжімі, қимылдары,
дауысы арқылы айқын көрінеді. Батыс криминалистері сезім мен эмоцияларды
адамның хайуандық бастауының өнімі ретінде қарастырады, яғни, оны
организмнің биологиялық қажеттіліктері мен құрылымының көрінісі деп
есептейді. Адамның әлеуметтік себептерге сәйкес күрделі сезімдері
жануарлардың өзін-өзі қорғау инстинктерімен теңестіріледі [9].
Барлық психикалық үрдістер белгілі дәрежеде ағзаның сыртқы
өзгерістерінде және қозғалыстарында байқалады. Сонымен қатар, олар
сырттай ерекше айқын көрінетін адамдардың бастан кешірген көңіл-күйлері
болып табылады. Эмоциялық көңіл-күйлер ағзаның сыртқы өзгерістерінде
анық аңғарылады. Сол себептен де адамның түріне, келбетіне қарап адамның
қандай сезімде екендігін, қандай көңіл-күйде екендігін анықтауға болады.
Адамның эмоциялық көңіл-күйлері мимикада (бет пішіні), пантомимикада
(дене қозғалысы) және ишарада (қол қимылы) ерекше айқын аңғарылады. Адамның
эмоциялық көңіл-күйі айқын физиологиялық үрдістерде және оның
қозғалыстарында байқалады (жылау, күлу және т.б.).
Арнайы зерттеулер нәтижесінде беттің 20 000 қимылы анықталған екен.
Сонда адам бетін қас пен көз, мұрын, ауыз және ерін деп үш салаға бөліп,
оларды қимылына байланысты адамның негізгі алты сезімін білдіруге болатыны
анықталған.
Мысалы, келіскенде не келіспегенде адам басын, ұрысқанда не
мақтанғанда қолын, амандасқанда не қоштасқанда денесін әртүрлі қимылдатады.
Қол қимылының жылдамдығы әр ұлт өкілдерінде әр түрлі келеді: бір сағатта
финдер –қолдарын 1 рет, француздар- 20, италяндықар- 80, мексикандықтар-
180 рет қимылдатады екен. Соған қарап та адамның қай мәдениетке жататынын
және адамның қандай эмоциялық сезімде екендігін білуге болады [10].
Эмоциялық көңіл-күйлер адамдарда сөйлеген сөздерінен, дауысынан
аңғарылады. Әртүрлі эмоциялық жағдайларда сөздің жылдамдығы өзгереді,
оның синтаксистік дұрыстығы бұзылады, ритмика мен дауыс ырғағы өзгереді.
Осындай сезімдердің сыртқы көріністері көп жағдайда еріксіз іске асады.
Жекелеген сезімдерге белгілі көрініс түрлері тән. Мысалы, қорқу сезімінде
көздің қарашығының кеңеюі, дененің дірілдеуі, беттің бозаруы тән. Қуаныш
сезімдеріне көздің жарқырауы, беттің қызаруы, қозғалыстың өзгеруі және
тағы басқа белгілерден байқалады.
Эмоция мен сезімнің физиологиялық негіздері:
Қарапайым эмоциялардың физиологиялық негізі мидың төменгі бөлігінде
орналасқан жүйке орталықтарының әрекеттері болып табылады. И.П. Павловтың
жазуы бойынша, ми қабығы асты орталығы тағамдық, қорғаныстық және өзге де
күрделі шартсыз рефлекстердің орталығы болып табылады, осыған сәйкес
қарапайым эмоциялардың физиологиялық негізі де болады [11].
Эмоциялар таным және ерік процестерінен ерекшеленеді.
Эмоцияналды реакциялар адамның ішкі жан дүниесінде болады, ал ерікті
процестер іс-әрекет барысында, объектіге қатысты тәжірибелік қатынаста
көрінеді. Эмоциялар көптүрлілігімен бай болып табылады. Адам баласы жақсы
көреді, жақтырмайды, қорқады және т.б. Тұлға қандай жағдайда болса, эмоция
да соған сәйкес болады.
Барлық эмоцияларды төрт топқа біріктіруге болады:
1) қанағаттану сезімін білдіру (жағымды сезім),
2) жақтырмау (жағымсыз сезім),
3) екеулік (амбивалентті),
4) шындыққа қатысты белгісіз қатынас.
Соңғы жылдардағы ғалымдар зерттеулері көрсеткендей, эмоцияның
физиологиялық негізі - ми механизмдерінің іс-әрекетін және таламустағы,
гипоталамустағы, лимбикалық жүйедегі және ми асты қабығының
қыртыстарындағы орталықтарды белсендіретін ретикулярлық формациясы болып
табылады.
Эмоциялар адамның тұрмысында үлкен орын алады. Олар адамдарға адамдық
сипат беріп, оның әркетін жылытып көрік беріп отырады (Т.Тәжібаев) [12].
Адам бойындағы эмоционалды жағдайларды сыртқы орта оқиғалардың
индекаторлары ретінде қарастырған жөн. Жағымсыз эмоционалды жағдайлардың
туындауы адамдардың іс-әрекеттері мен айналасындағы қарым-қатынасында
қиындықтардың бар екендігін және өзгерісті қажет ететіндігін көрсетеді.
Мұндай жағдайда біз эмоционалды қиындықтармен емес, ал олардың пайда болу
себептерімен жұмыс жасауымыз керек.
Психикалық жағдайларды зерттеуші Н.Д. Левитов эмоционалды жағдайларды
барлық психикалық іс-әрекеттер болатын және болып жатқан жағдай мен адамның
тұлғалық ерекшеліктерін ескеретін сыртқы орта құбылстары мен сол
эмоционалдық жағдайларды көрсететін заттарға тәуелді болып табылатын фон
арқылы анықтаған.
Мұндай жағдай іс-әрекет процесі барысында туындайды, оған тәуелді
болады және адамның уайым-қайғыларының құрылымын анықтайды. Тұлға әртүрлі
іс әрекет барысында, жағдайлардың түрлілігіне байланысты көптеген
сезімдерді басынан өткеретіндігі белгілі жайт. Алайда эмоциялық
сезімдердің де көптеген түрлері кездеседі.
Эмоция сезімінің негізгі түрлері:
Уайым- өзінің психологиялық сипаты жағынан адамның аффекті сферасымен,
яғни оның эмоциясымен тығыз байланысты. Уайым сөзін кең мағынада алып
қарасақ, бұл – адамның басынан өткізген оқиғасы, оған қоса, бұл құбылыс
адам үшін ерекше мәнге ие.
Психология ғылымына баса назар аударылатын және дамуы жағынан алда
келе жатқан Ресейлік психологияда уайым мәселесіне ерекше орын бөлінген,
оны психологиялық анализдің (сараптамалардың) бірлігі деп санаған
(Л.С.Выготский) және маңызды уайым мәселелері психологияның пәні ретінде
танылды (Ф.В. Бассин). Соңғы кездері уайымның пайда болуы мен адам өмірінде
маңызды орын алу мәселесі түбегейлі зерттелмеді. Сол себепті де бұл мәселе
өте маңызды болып табылады. Осы қиындықтарды түзетуде практикалық психолгия
ерекше орын алады. Ол өте қиын өмір жағдайларына ұшыраған, өмірінің мәнін,
тыныштығы мен рузани тепе-теңдігін жоғалтқан адамдарға көмектесуге
негізделген.
Уайымға психологиялық сипатта түсінік беру үшін оның тек генезизін
ғана біліп қоймай, сонымен қатар, олардың адам өміріне әсері мен атқарар
қызметін білу керек. Осы тұста мынадай сауалдар туады: уайым адам өмірінде
не үшін болады? Бұл не? Олардың негізгі ерекшелігі қандай?
Уайымның терең түсінігі мен мәнін ашқан ең алғашқылардың бірі
В.Дильтей болды. Ол Өмір категориялары еңбегінде уайымды сараптай келе,
келесідей белгілерді бөліп көрсетті:
1) Уайым өткен өмірге қатысты болса да, дәл қазіргі сәтке тән құбылыс;
2) Уайым-бұл сапалы тұрмыс = айқындалмайтын шындық;
3) Уайымды өмірдің құрылымдық өзара байланысы мен ондағы мақсатқа сай
болжамдылықты қорытындылау негізінде қолданылады.
4) Уайым-бұл кезеңдері жалпы мәнмен немесе құндылықпен байланысқан бірлік
[13].
Дильтей бөліп көрсеткен уайым белгілері мейлінше мағыналы және оның
түпкілікті мәнін көрсетеді.
Эмоционалды уайымның мәніне қатысты қызықты идеяны неміс психологы
Ф.Крюгер айтты. Уайым әрқашан біртұтас, ал оның артында Крюгердің
құрылым деп атап көрсеткен аса құнды ұзақ мерзімді білімі жатыр. Адамның
рухани өміріндегі ортаңғы орын оның мінез-құлқын анықтайтын құндылық
бағыттылығының құрылымы болып табылады, олар уайым арқылы өзі туралы
адамға хабар береді [14].
Уайым - бұл динамикалық және өзгеріске түсіп отыратын құбылыс. Оның
маңызды өзгерістері адамның онтогенетикалық дамуына байланысты болады
және өзінің ішкі ауыртпалығымен, адамның өмірге деген құштарлық қарым-
қатынасын көрсетуімен сипатталады. Сол себепті, уайым алғашқы кезден бастап
адам мен өмір арасындағы шекараны өзінше ұстап келеді.
Уайым түсінігін анықтағанда В.Дильтей өмірдің денелік бастауымен
өзара байланысты рефлексияға ерекше мән береді. Уайым кезінде біз бір
нәрсені маңызды арнаға бұрып және өзімізге қатысты құнды дүниені табамыз.
Алайда неліктен біз мұндай әрекет жасаймыз? Неліктен ішкі жан дүниемізді
өзімізге қаратуымыз керек? Мұның жауабы адамның өзіндік Мен тұлғасына,
өмірінің мәніне жетуге және тұлғасының белсенділік бастауын іздеуге ұмтылу,
алға жылжу болып табылады [15].
Сонымен қатар, тек өзімізді және өз өмірімізді танып-біліп алумен
қатар, ең бастысы өткен оқиғалармен өз өміріміздің байланыстарын реттеп алу
керек. Басқаша айтқанда, өзімізді лайықты деңгейде қайта құру және
өзіндік іс-әрекетке көшу қажет.
Адам мен әлемнің өзара байланысын реттеудің психологиялық механизмі
көп жағдайда жүзеге аспайды, осыған сәйкес уайым құбылысы реттеудің
бұзылу себебін іздеуге бағытталған. Уайым- бұл өзара байланыстарды сапалы
түрде қайта қарау, нақтырақ айтсақ, адам өмірінің нақтылығы мен қиялының
өзара байланысы.
Уайымдау- бұл анықталған, нақты жағдайлардың мағынасын арттыру және
осы арқылы өз өміріне тұтастай қарай білу. Сол себепті уайым- бұл сана мен
психика кеңістігінің жалпы өзгеруі, бір құндылықтардың екіншісінің әсерінен
ара түсуі.
Ал агрессивті мінез-құлық - адам әрекетінің ерекше формасы, мұндай
мінез-қүлық субъектінің нүқсан келтіру мақсатымен өзінен басқа адамға
немесе адамдар тобына өз артықшылығын білдіріп, қыр көрсетуі немесе күш
қолдануға тырысуымен сипатталады. Агрессивті мінез-құлық қарқындылығы мен
пайда болу дәрежесі бойынша жеккөрушілік, жақтырмаушылықтан тіл тигізуге
дейін бірнеше түрде байқалады:
1) тәндік агрессия - өзге адамға немесе объектіге қара күш көрсету;
2) вербалды (сөздік) агрессия - теріс, негативті сезімдерін сөз түрінде
(ұрыс-керіс, дау-дамай, айқай-шу, бажылдау) немесе сөздік жауаптың мазмұны
(байбалам салу, қоқан-лоққы, қарғыс, лағынеттеу, балағаттау) арқылы
білдіру.
3) тура агрессия - қандай да бір объекті не субъектіге тікелей қарсы
бағытталған агрессия; жанама агрессия - өзге адамға жанамалай, жақаурата
тұспалдап айтылатын (қасақана өсек тарату, ғайбаттау, мұқата,
табалап күлу және т.б.) әрекеттер және тура бағытталмағаң ретсіз қимыл-
әрекеттер (кенет ашу кернеп кету, аяғымен жер тебіну, үстелді жұдырықтау
және т.б.);
4) инструменталды агрессия – қандай да бір мақсатқа жетуге құрал ретінде
көрініс береді;
5) аутоагрессия - өзін-өзі кінәлау, өзін-өзі қорлау, өз денесіне тәндік
қиянат жасау, өзін кемсіту, тәнін зақымдау, кей уақытта өзін өлтіруге дейін
баруынан көрінеді;
7) қастық агрессия - біреуге әдейі зиян келтіру немесе объектіні зақымдау
мақсатымен жасалады;
8) альтруистік агрессия – басқалардың шабуылынан қорғау мақсатымен
жасалады[16].
А.Басс және А.Дарки агрессияны анықтау мақсатында сауалнама
құрастырып, оның тәндік, жанама, вербалды агрессияға қосымша ретінде
мынадай түрлерін көрсетеді:
❖ тітіркенушілік - аз ғана тітіркену өзінде кері сезімдерді көрсетуге
даярлық (ашуланшақтық, дөрекілік);
❖ негативизм - беделді әрі басшы адамға бағытталған мінез-құлықтың
оппозициялық формасы, мұндай әрекетенжар қарсылықтан белсенді
күреске дейін баруы мүмкін;
❖ өкпелеу - қоршаған адамдарға деген қызғаныштан және жеккөрушіліктен
пайда болған сезім;
❖ күмәнділік - адамдарға деген сенімсіздік және қауіптену, бұл өзге
адамдар зиян келтіруге дайын деген көзқарасқа негізделге.;
❖ кінәлі сезіну - субъектінің өзінің нашар адам екенін, кінәлі
сезінетіндегін көрсете отырып білдіреді [17].
Әдетте агрессия салдарынан тірі объектілерде қорқыныш, үрей, қысылу
туады. Агрессия жаман қалжыңдар, өсек, тіптен кісі өлтіру, өзін-өзі
өлтіруге дейін және т.б. баратын қиялдағы қастық ойдан шығарылған түрлі
қиянатты әрекеттер. Агрессиялық әрекеттер қандай да бір мақсатқа жету
тәсілі (инструменталдық агрессия), психикалық кернеуді босату амалы, сана
астында тұншыққан қажеттілікті қанағаттандыру жолы, өзін-өзі жүзеге асыру
және өзін-өзі бекіту түрі ретінде керініс табады.
Қазақстандық психологтар А.Ұ.Ескендірова агрессивтіліктің пайда
болуының түрлі факторларының ара қатынастары - ынтамақтастық тәжірибенің
және орынсыз жерде күш қолданбау тәртібінің ерекшеліктерін ескеретін тәрбие
бойынша жасөспірімдерге психологиялық көмек көрсету қажет,- дейді.
Отандық зерттеуші А.Т.Ақажанованың көп жылдық еңбегінде эмпатияның
жоқтығы, яғни басқа адамның көңіл-күйін, жағдайын, ішкі жан дүниесін
түсінбеу агрессивтілікке алып келеді. Кең мағынада эмпатия түсініп
сәйкестендіру ретінде қарастырылады, яғни өзін басқалардың орнына қою
арқылы қандай да бір белгілеріне сәйкестендіруі [18].
И.Б.Бойко агрессия формаларының типологиясына бұл нақты орта мен шағын
әлеуметте қалыптасқан таптаурынға сәйкес мінез-құлық стилі - бейімделуші
агрессияны және қандай да бір психикалық бұзылулардан немесе
жетілмегендіктен келіп шығатын патологиялық агрессияны қосуды ұсынады.
Агрессияның шыққан тегін түсіндіретін отандық және шетелдік еңбектерді
талдағанда, негізгі тенденциялар мен бағыттардың бірнешеуінің барлығы
байқалады:
Бірінші бағыт агрессивтік мінез-құлықтың биологиялық негіздерін
зерттеумен айналысады және оның қалыптасуына ықпал ететін биохимиялық,
гормоналдық тетіктерді анықтаумен байланысты. Бұл бағытқа психикалық ақауы
неғүрлым өсе түсетін, тұлғаның күйреуіне алып келетін кейбір рухани
аурулармен байланысты психикалық бұзылулар мен агрессивтіліктегі
қатігездікті зерттеуді жатқызуға болады (М.И.Буянов, А.Е Личко).
Екінші бағытта агрессивтік көріністер индивидтің белсенді күйретуші
актілер мен әрекеттерге үнемі дайындығы деп түсініледі. Бұл жағдайда олар
көбінесе сәл ғана сезілетін сыртқары күйзелістер күйінде беріледі және
қауіпті тілектердің шығатын жолы ретіндегі ерекше клапаны болып табылады
(З.Фрейд). Агрессивтік мінез-қүлықтың жоғарылауы түлға ішіндегі қақтығыспен
(В.Н.Мясищев), "Мен" бейнесінің толыққанды дамымауымен де байланыстырылады
(К.Бютнер).
Үшінші бағытты жақтаушылар агрессивтік импульстарды бақылау және
олардың тікелей көрінбеуі әлеуметтік үйренулер нәтижесінде болады деп
санайды (А.Бан-дура).
Төртінші бағыт агрессияны фрустрацияға қайтарылатын жауап деп
қарастырады. Эмоционалды-жағымсыз жағдайлардың шектен тыс интенсивтілігінің
және ұзақтығының салдарынан эмоционалдық бақылау жоғалады және агрессивтік
мінез-құлық реакцияларының шегі төмендейді (Дж.Доллард; С.Д.Озерец-
ковский).
Сонымен, агрессияны жеке тұлғаның қасиеті ретінде түсінуге болады.
Әрбір жеке тұлғаның белгілі бір деңгейде агрессивтілігі болады. Оның
жоқтығы пассивтілікке, конформділікке және т.б. жағдайларға алып келеді.
Психикалық қиындықтарды түзету жолдарының болмауы, олардың белгілі
бір ортада өзгеріске ұшырауының соңы- психикалық тұрақсыздық, жүйке
жүйесінің функцияларының бұзылуы сияқты қауіп-қатерлерді тудырады. Мұндай
жағдайлардың нәтижесі агрессия және барлық нәрседен бас тарту (қашу)
секілді екі түрлі формада көрініс табады.
Қарапайым түрде агрессия адамның алдында тұрған тосқауылдарға қарсы
көрсетілген шабулы ретінде болса, алайда кей кездері агрессияның пайда
болуына әсер еткен жағдайларға мүлде қатысы жоқ кез келген өзге
объектілерге, өзге адамдарға, бірге қызмет атқаратын қызметтестеріне
бағытталуы мүмкін. Екінші тип, барлық нәрседен бас тарту, тұлғаның өзіндік
ішкі уайым-қайғысының түбіне түсіп, жағымсыз эмоцияларын сыртқа жиі
шығарумен, өзін-өзі кінәлі санаумен және т.с.с жағдайлармен сипатталады.
Қорқынышты-депрессиялық белгілер дамып, адам өзін барлық қиындықтардың
себепкері санай бастайды, ол өз кезегінде тұлғаның шешім қабылдай ала
алмауына әкеліп соғады.
Бейімделу процесінің тиімдірек дұрыс бағытының даму барысында ол
психикалық қиындықтардың аяқталу кезеңіне сәйкес келеді. Бұл кезеңде
психикалық функциялардың ретке келуі мен реакциялардың үнемділік режиміне
өтуіне дайындық жүреді. Осы кезде қайтадан қорқыныш, қиындық белгілері
пайда болады.
Агрессия салдарынан адамдарда қорқыныш, үрей, қысылу туады.
Қорқыныш- адамның шындықты және төніп тұрған қауіп-қатер кезінде
бастан кешіретін психикалық жағдайы. Қорқыныш сезімін сезінуші өз қимыл-
әрекетін лезде өзгертеді. Негізінде қорқыныш адам бойында депрессиялық
жағдайды, шыдамсыздықты, қауіпті жағдайдан құтылу қажеттігін тудырады, ал
кейде тіпті әрекеттік реакциялардың тоқтауына, адамның жансыздануына алып
келеді. Осы айтылған сипаттамалар әсіресе адам қауіп-қатердің төну
мүмкіндігін күткен кезде байқалады. Қорқыныштың әсерінен адам бойында жүрек
соғысының жиілігі өзгереді, бұлшықеттер дірілдей бастайды, ал кейде зейін
аурдарумен байланысты мүшеде, мысалы, көзде ауыртпалық күшейеді.
Қорқыныштың керісінше реакциялары да болады, олар - қозғалыс
белсенділігінің жоғарлауы, үрей, ойланбай және аяқасты жасалатын әрекеттер.
Қорқыныш жағдайы эмоцияның өте кең тармағы - жеңіл шошыну мен естен тана
үрейленуге дейін алып келеді.
Әскери өмірде жиі кездесетін кездесетін эмоционалдық күйлердің бірі үрей
болып табылады.
Үрей- бұл адам әрекетінің реттелмейтін, игеруге келмейтін, кейде
өзіндік игерудің толық жоғалуымен байқалатын, міндетін сезіне білмеу мен
антты орындаудағы парызына жауапты қарай алмауымен сипатталатын қалыпты
емес үлкен қорқынышты сезімдерді бастан кешіру. Үрей шындық және қиялдан
құрастырылған болуы мүмкін. Үрей сезімі бойына таралған адам қауіп-
қатердің алдындағы дәрменсіздікті сезініп, одан қашып құтылудың кез келген
жолын іздейді. Үрей кезінде ақылға салып, онымен күресудің дұрыс жолын
табу қиынға соғады.
Үрей топтық және жеке болып бөлінеді. Жеке үрей асығыстық, іс-
әрекеттердің дұрыс емес сипатымен, кейде қате шешімдер мен төніп тұрған
қауіп-қатерден қорғану шараларының болмауы кезінде байқалады. Әсіресе
командирлерде болатын жеке үрей соңы күтпеген қасіретке алып келеді.
Мысалы, Меугдек түбіндегі орыс- жапон соғысындағы генерал А.Н. Куропаткин
жапондықтар екі жақ қанатты (фланг) айналып өтіп барады-мыс деген үрейлі
ақпаратты естігенде, өзі үрейленіп және кері қарай шегінуге бұйрық
береді, бұл оны ауыр жеңіліске ұшыратады.
Кей кездері ұжымдық үрей туралы айтып та, жазып та жатады, бұл үлкен
қателік болып табылады. Егер ұжымда бірлік, бақарудың дұрыс жүйесі
сақталса, ондай жағдайда үрей болмайды. Әскери қызметкерлер бір- біріне
сенеді, өзара бірлесе әрекет етеді, соғыс жағдайларында белгілі бір
себептермен кейін шегінуі мүмкін, бірақ үрейленіп қашпайды. Үрейде
коммуникативті байланыстар, өзара әрекеттестік үзіледі, сол себепті ол
ұжымдық емес, тек топтық ғана болуы мүмкін.
Үрейді туғызатын негізгі жағдайларды көрсетейік:
• әскерлердің рухани- саяси жағдайларының төмендігі, соғыс әрекеттеріне
қатысуына әлеуметтік мотивацияның жетіспеуі, бұлар өз кезегінде
жағымсыз эмоциялардың, мағынасыз өлім туралы қорқынышты үдетеді;
• сарбаздар мен офицерлерді тұрақты әскери ұжымға жинақтаушы қатаң
тәртіптің жоқтығы;
• бөлімдер мен бөлімшелердегі бірлестік принциптерінің бұзылуы;
• бұрынғы қызметкерлер мен жас сарбаздардың бытыраңқылығы немесе жеке
құрамдардың тәжірибесінің жетіспеушілігі;
• әскерді басқарудың бұзылуы, ұрыс жайлы ақпараттық болмауы және осыған
байланысты басшылыққа деген сенімділіктің болмауы;
• жеке құрамның күтпеген, алдын- ала болжанбаған, қорқынышты
әрекеттерінің болуы;
• қажу, шаршау, жүйелік жүдеу, бұл әсіресе ұрысты күтудегі ұзақ әсердің
кезінде болады, осының салдарынан эмоционалды стрестердің жоғарылауы
байқалады [19].
Фрустрация (лат. frustratio – алдау, ренжу, жоспардың бұзылуы)-
бұл субъект үшін аса маңызды мақсаттарға жету жолында күтпеген жерден пайда
болған кедергілермен және үміттің үзілуімен байланысты пайда болатын
жанжалды әрі жағымсыз эмоционалды жағдайлар. Бұл жағдай өзінің көріну
сипаты жағынан стреске ұқсас және уайымға тән ерекшеліктерде де көрінеді.
Фрустрация мақсатқа жетуде немесе шешім қабылдауда туындайтын объективті
жеңе алмайтын қиындықтар салдарынан пайда болады.
Қазіргі адамдардың өмірі көптеген шектеулер мен тоқтауларға толы
және оның өз қажеттілігін қанағаттандыру жолында туындайтын кез келген
кедергілер қарапайым жауап беруші эмоционалды реакцияларды тудырады.
Қажеттіліктерді қанағаттандыра алмау мен қоғамда орын алған шектеулер мен
тоқтаулар арасындағы қарама-қарсылықтар сияқты жанжалды жағдайларда пайда
болатын осындай реакциялар фрустрация деп аталады.
Г. Селье фрустрацияны одан да қысқа етіп айтқан, яғни үзілген үміттің
стресі деп атаған. Фрустрацияны қарастыра отырып фрустрациялық жағдайды
және оған жауап беруші реакцияны тудырушы (фрустратор) себептерін бөліп
көрсету керек. Фрустрация адамның психикасы мен санасына жағымсыз әсер
етумен сипатталады. Алайда, дәл осы жағдай алға қойылған мақсатқа жетуге
септігін тигізуші нақты құрылымдық сипатқа ие. Оның субъект психикасына
әсер ету салдарынан тұлғаның мотивациялық сферасында көбінесе жетістікке
қол жеткізу мен мақсатқа ұмтылуға деген қызығушылық артады. Фрустрация
қанағаттанбаудың деңгейі адам көтере алуы мүмкін межеден жоғары болғанда
ғана көрінеді. Фрустрацияға сана мен іс-әрекеттердің ұйымдасуы мен жүзеге
асуын тоқтататын жағымсыз эмоциялардың бірлестігі тән. Фрустрация
жағдайында адам босаңдық, шаршаңқылық, ішкі және сыртқы агрессиялық күйлер
көрсетуі мүмкін.
Фрустрация деңгейі әсер етуші факторлардың күші мен даралық әсеріне,
тұлғаның жағдайы мен оның өмір қиындықтарына деген жинақталған әсер ету
формаларына тәуелді. Көбінесе, фрустрацияның негізі ретінде тұлға үшін
маңызды мәнге ие қатынасына қатысты әлеуметтік бағасының жағымсыз
көрсеткіште болуын атауға болады. Тұлғаның фрустрациялаушы факторларға
деген шыдамдылығы (толеранттылығы) оның эмоционалды қозу деңгейіне,
темперамент типіне, осындай факторларға өзара жауап бере білу тәжірибесіне
байланысты болады.
Фрустрацияны тудырушы жағдайлардың 3 типін бөліп көрсетуге болады:
1.Жоғалту жағдайы, яғни мақсатқа жетуде немесе қажеттілікті
қанағаттандыруда керекті құралдардың, қажеттіліктердің болмауы.
2. Жоғалту жағдайы (жақын адамның өлімі, тұрғын үйден айырылу).
3. Жанжал жағдайы (мысалы, махаббат үшбұрышы).
Айрылу, жоғалту және жанжал кезінде психикалық күйлер әртүрлі болады [20].
Алайда, фрустрациялардың әсер етуі барысында жекеше формада көрінетін және
жиі кездесетін бірнеше типтік жағдайларды бөліп көрсетуге болады.
Фрустрация кезінде дамитын типтік реакциялардың ішінен ең бірінші
агрессияны көрсетуге болады. Мұндай кезге тән типтік жағдай көбіне
аффективті ашу-ыза, белсенділік ретсіздігі, өзге біреуге қыр көрсету
сияқты өткір көзқараспен сипатталады.
Фрустрацияның көрінісі ретінде фиксацияны санауға болады. Бұл терминді
екі мағынада түсінуге болады. Көбінесе ол стереотиптілік, оқиғаның
өзгеріске ұшырауы ретінде түсіндіріледі. Мұндай мәнде түсіндірілген
фиксация агрессияға қарама-қарсы белсенді жағдайды білдіреді, яғни ол
жағдайлар ригидті, кертартпалы, жауласқан сипатта емес.
Өз ішінде барлық назарды өзіне аударушы, ұзақ уақыт қабылдауды,
уаймдауды, сараптауды қажет ететін фиксацияны фрустраторға деген
үйреншікті іс-әрекет ретінде түсінуге болады. Сонымен қатар, іс-әрекеттің
стереотиптілігі емес, керісінше қабылдау мен ойлаудың стереотиптері
негізге алынады. Фиксацияның ерекше формасы фрустатордың әрекетіне жауап
ретінде құбылмалы әрекет дамитындығы болып табылады. Фрустрация
көрінісінің білсенді формасы ұмыттыратын, ойды басқа жаққа аударатын іс-
әрекеттерге көшу болып табылады. Фрустрация деппрессиялық жағдайда да
көрінуі мүмкін. Депрессияны агрессияға қарама-қарсы құбылыс ретінде
қарауға болады. Депрессияға уайым, сенімсіздік сезімі, дәрменсіздік,
үмітсіздік, ал кейде- толық қажу сезімдері тән. Бөгеліп қалушылық және
апатия, яғни уақытша естен тану жағдайы депрессияның ерекше түрі болып
табылады. Фрустрацияға тән реакцияларға мейлінше жұпыны, кейде тежелуіші
формадағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1. Әскери қызмет пен ұжымдағы қарым-қатынастың теориялық
мәселелері
1.1 Әскери ұжымдағы қарым-қатынас сипаты және әскери қызметкерлердің
тұлғалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Әскери қызметкерлердің бойында кездесетін эмоционалды
қиындықтардың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 14
1.3 Жауынгерлердің тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты эмоционалды
қиындықтардың
көрінуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..25
2. Жауынгерлердің эмоционалды қиындықтарын эмпирикалық зерттеу
2.1 Эксперименттік зерттеу мақсаты, міндеттері,
болжамы ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2 Зерттеу әдістемелерінің сипаттамасы мен барысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.3 Зерттеу мәліметтерінің сандық өңделуі мен сапалық
талдауы ... ... ... ... .44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..64
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі: Қазіргі замандық халықаралық әскери-саяси
жағдайлар және Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінің реформалануымен
байланысты қызметтік-әскери іс-әркеттерге қойылатын жаңаша талаптардың
пайда болуы әскери қызметкерлердің іс-әрекеттерінің рухани, адамгершілік-
психологиялық құндылықтармен қамтамасыз ету мәселесін ашық алға тартып
отыр.
Отан алдында өз міндеттерін атқарушы азаматтардың күнделікті іс-
әрекеттері қатаң жұмыс тәртібімен, олардың жеке тұлғасына әсер етуші ауыр
эмоционалды-психологиялық қиындықтарымен ерекшеленеді.
Күнделікті өмірде бірқалыпты жұмыс атқаратын адамның қалыптасу
мүмкіндіктері әскер өмір кезеңінде, әсіресе әскери әрекеттер кезінде
шектеліп, көптеген қиындықтарға алып келеді.
Психикалық бейімделу түсінігі өз құрамына қажеттілік түсінігін
ендіреді. Сонымен қатар, қажеттіліктерді қанағаттандыру ұғымы тек қоршаған
ортаның ерекшеліктерін негізге алып және адам-орта жүйесінің
үйлесімділігінің бұзылуын болдырмаса ғана адаптация ретінде жүзеге асады.
Әскери қызметкерлердің өзінің қызметтік ортасына бейімделу кезіндегі қарым-
қатынасы өзгеше болады және олардың тұлғалық ерекшеліктеріне сай көрінетін
әртүрлі эмоционалды психологиялық қырлары да осы қызмет барысындағы қарым-
қатынаста орын алады.
Адамның өмір сүру тәсілінің құрылымы оның қоршаған ортаға деген
белсенді, тәжірибелі қарым-қатынасымен, мақсатқа бағытталған іс-
әрекеттерді жүзеге асыруымен сипатталады.
Қабылдау, есте сақтау, ойлау - психикалық таным процестері. Осылардың
көмегімен адам баласы өзінің объективті әлемін көрсете алады. Өзге де
психикалық процестер, яғни эмоция, ерік, зейін – адамға өзінің сыртқы
ортасын өзгертуде және өз іс-әрекеттерін ретке келтіру кезінде белсенділік
күшімен қамтамасыз етеді.
Кэррол Э.Изард өзінің Психология эмоций деген еңбегінде, эмоция- бұл
қабылдауды, ойлау мен іс-әркеттерді мотивациялайтын, ұйымдастыратын және
бағыттап отыратын сезім ретінде бастан кешірілетін дүние деп көрсеткен.
Әскери қызметкерлердің күнделікті қызметтік іс-әрекеттері әрқашан
әскери дайындық пен ұрыс жағдайына әртүрлі сипаттағы сыннан өтеді. Қызмет
барысында әскери қызметкерлердің тұлғалық ерекшеліктерінде физиологиялық,
психологиялық-эмоционалды өзгерістер пайда болады.
Қазіргі заманғы дамыған қоғамда неврозбен ауыратын адамдар саны көбеюі
байқалады. Адамның бойындағы сана қадағалауынан шығып кеткен эмоциялар
тұлғаның ойлаған мақсатын жүзеге асыруға кедергі жасайды, тұлғааралық қарым-
қатынасты бұзады, қызметтік және отбасылық іс-әрекеттерді қажетті деңгейде
орындауға кедергі жасайды, демалыс уақытын қиындатып және де денсаулықты
нашарлатады.
Эмоционалды қиындықтар көптеген тұрақты жағымсыз эмоциялар
жиынтығымен байланысты. Олар - үрей, қорқыныш, ыза, агрессия және т.б.
Эмоциялар немесе тұлғаның сыртқы ортамен байланыс кезіндегі уайымдары адам
белсенділігіндегі қажетті құрылым болып табылады.
Жұмыстың мақсаты: Әскери қызметкерлердің эмоционалды қиындықтарының
психологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
Диплом жұмыстың міндеттері:
Жұмыстың міндеттері:
1) Әскери ұжымдағы қарым-қатынас сипаты және әскери қызметкерлердің
тұлғалық ерекшеліктерін талдау;
2) Әскери қызметкерлердің бойында кездесетін эмоционалды
қиындықтарды саралау;
3) Әдістеме арқылы жауынгерлерге зерттеу жұмысын жүргізу.
4) Жауынгерлердің индивидуалды мәліметтерін өндеу.
5) Зерттеу мәліметтеріне сандық және сапалық психологиялық талдау
жасау.
Жұмыстың болжамы: Әскери қызметкерлердің эмоционалды қиындықтары олардың
тұлғалық ерекшеліктерімен мен мінез типтеріне байланысты.
Зерттеу объектісі: әскери қызметкерлер мен жауынгерлер.
Әдістемелер:
1) Леонгардтың мінез типтерін анықтау әдістемесі
2) Айзенктің Психикалық жағдайды өзіндік бағалау сауалнамасы
3) Ч. Ч. Спилбергер-Ханиннің Мазасыздану шкаласы әдістемесі.
4) А. Басс - А. Дарки сұрақтамасы.
Зерттеу мерзімі: 20.04-10.05.2010 ж.
Дипломдық зерттеу жұмысы екі бөлімге бөлінген. Бірінші бөлімде әскери
қызметкерлердің атқаратын қызметтерінің түрлері, топтағы қарым-қатынастары
мен әскери қызметкерлердің бойында кездесетін эмоционалды қиындықтардың
ерекшеліктері көрсетіліп, жауынгерлердің тұлғалық ерекшеліктеріне
психологиялық сипаттама берілген. Екінші бөлімде әскери қызметкерлердің
тұлғасында кездесетін эмоционалды қиындықтар зерттеліп, эмпирикалық
зерттеудің әдістемелірі, сандық көрсеткіштері мен сапалық талдауы
көрсетілген.
Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлімнен, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер мен қосымшадан тұрады.
1. Әскери қызмет пен ұжымдағы қарым-қатынас-
тың теориялық мәселелері
1. Әскери ұжымдағы қарым-қатынас сипаты және әскери
қызметкерлердің тұлғалық ерекшеліктері
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Қарулы күштеріне жалпы
мақсаттағы күштері, әуе қорғаныс күштері, мемлекеттік шекараны қорғау
күштері және ұлттық гвардия мен ішкі әскерлер кіреді. Өз кезегіне қарай,
қарулы күштер түрлері бөлімдерден және әр түрлі бөлімшелер мен арнайы
әскерлерден тұрады. Әскери қызметкерлер - Қарулы Күштерде, басқа да
әскерлер мен әскери құралымдарда әскери қызметте тұратын Қазақстан
Республикасының азаматтары.
Тарих дәлелдегендей, адами факторлардың дәл ортасы, негізі
адамгершілік рух болып табылады. Осы рух арқылы, нәтижесінде әскери
қызметкерлердің әскери дайындығына, ұрыстың сәтті өтуіне әсер ететін
әскери дағды және кәсіби шеберлік, дененің әртүрлі жағдайларға үйренуі мен
шыдамдылық, тәртіптілік пен ұйымдастыушылық сияқты өзге де факторлар да
көрініс табады. Қазақ халқының әскери тарихындағы өз салтымызға сәйкес
берілген тәрбие нәтижесі Отанға деген сүйіспеншілік, ерлік, ар-ождан мен
борышты ұғыну, патриотизм сияқты адамгершілік-рухани, эмоционалды-еріктік
қасиеттерді аша түседі. Дәл осы қасиеттер өте ерте кезден әскери
жауынгерлердің бойынан табылған.
Қазіргі таңда егеменді еліміз әскери салада жаңаша өгерістер енгізіп,
өз әскери қызметкерлеріне барынша әлеуметтік, моралдық және психологиялық
көмектер көрсетудің санын артырып келеді.
Әскери қызмет ауыр психологиялық қиындықтармен ерекшеленеді. Әскери
қызметкерлер және жауынгерлердің эмоционалды қиындықтарын психологиялық
тұрғыда жан жақты қарастырылатын бөлімге өтпестен бұрын еліміздің әскери
саласындағы қызметтің ерекшеліктеріне тоқталып өткен жөн.
Әскери қызметшiлер мен әскери мiндеттiлер:
1) сарбаздар (матростар)
2) сержанттар (старшиналар);
3) офицерлер құрамдарына бөлiнедi.
Офицерлер - офицерлер құрамының тиiстi әскери атағы берiлген әскери
қызметшiлер.
Сержанттар (старшиналар) - сержанттар (старшиналар) құрамының әскери
атақтары берiлген әскери қызметшiлер.
Сарбаздар (матростар) - сарбаздар (матростар) құрамының әскери
атақтары берiлген әскери қызметшiлер.
Тыңдаушылар - жоғары әскери оқу орындарында, офицерлер құрамының
бiлiмiн жетiлдiру (қайта даярлау) курстарында оқитын офицерлер құрамының
әскери қызметшілерi.
Қарулы Күштерде және басқа да әскерлер мен әскери құралымдарда
берілетін әскери атақтар тізбегі 1-қосымшада көрсетілген.
Әскери қызметті ерікті түрде өткеру туралы келісім-шарт (бұдан әрі -
келісім-шарт) - келісім-шарт бойынша әскери қызметтi қамтамасыз ету және
өткеру мүддесi үшiн тараптардың мiндеттемелерi мен жауапкершiлігін
белгілейтiн шарт болып табылады [1].
Әскери қызметкерлердің мүмкіндіктерінің даму жолдары
• Қандайда бір жұмыс орынына дұрыс тағайындалу;
• Арнайы мамандықты игеруге қажетті психикалық процестерді игеру
мен тұлғалық ерекшеліктерді дамытуға әрқашан көңіл аударып
отыру;
• Ойлау қабілетін дамыту;
• Қызығушылығы мен талаптарын дамыту;
• Тұлға өзінің жақсы қасиеттері мен жағымсыз қырларын дұрыс
бағалай білуі;
• Ұжымдық, топтық жұмыстарға атсалысу.
Әскери қызмет етушінің іс-әрекетін психологиялық тұрғыдан дұрыс
ұйымдастыра білу – келесі сұрақтарға жауап беруден көрінеді: Не үшін және
неге мұны жасау керек? (мотивті қалыптастыру, өзектендіру), Не істеу
керек? (мақсатты қалыптастыру), Қалай жасау керек? (мақсатқа жету үшін
мүмкін болатын тәсілдер мен құралдарды анықтайды).
Әскери қызметкерлердің күнделікті қызметтік іс-әрекеттері әрқашан
әскери дайындық пен ұрыс жағдайына қажетті мүмкіндіктерге бағытталған
бөлімшелер мен бөлімдердің келісілген әрекеттерінің жүйесі болып табылады
[2].
Қазіргі әскери техникалар мен қару-жарақтар мейлінше күрделі
болғандықтан біріге күш жұмсауды талап етеді.
Адамдар күнделікті іс-әрекет барысында барлық кезде әлеуметтік
ортада, яғни топта болады. Топтар үлкен екі бөлімгі бөлінеді.
Үлкен әлеуметтік топтар - бұл класстар, ұйымдар, саяси топтар
(партиялар, кәсіби ұйымдар, қарулы күштер), ұлттар және тағы да басқа
қоғамдар (жастық, біліми) мен бірлестіктер.
Кіші әлеуметтік топтар - бұл әскери бөлімшелер, цех, мектеп сыныбы,
студенттік курстар. Мұндай топтарды біріншілік топтар деп атайды. Олардың
үлкен топтардан ерекшелігі бұл топтарда өзара тұлғааралық қарым-қатынас,
байланыс, өзара әрекеттестік тығыз жүріп отырады. Осының негізінде әртүрлі
әлеуметтік- психологиялық топ ішіндегі құбылыстар пайда болады.
Ұжым - бұл қоғамның бірі бөлігі болып табылады және жалпы мақсаттары
ортақ, әлеуметтік пайдалы іс-әрекеттермен бірге айналысатын ұйымдасқан
адамдар тобы.
Әскери ұжым - қызметке қатысты оқу кезіндегі, соғыс жағдайындағы
және өзге де тапсырмаларды өздігімен орындай алатын жоғары деңгейде
ұйымдастырылған тәртіпке сай әскери қызметкерлердің тобы.
Әскери ұжым өзінің даму барысында 3 міндетті кезеңдерден өтеді:
1) Бастапқы кезең әскери ұжымның дамуымен сипатталады. Бұл кезеңде әскери
қызметкерлердің дамуы, олардың қызметтерін және жауапты тапсырмаларын
сәтті орындауға қажетті әртүрлі сипаттағы байланыстар орын алады. Бұл
процесс барлық кезде де жеңіл бола бермейді. Негізінде, ұжымның
өміріне үйренуде арнайы қиындықтар пайда болады. Кей кезде бір
өнегесіз, бұзақы сарбаздардың кішігірім тобы немесе офицерлер тобы
ұжымның арасындағы жағымсыз қарым-қатынастың орнауына себепкер болып,
болашақта ұжымның даму жолында кедергілер келтіреді.
2) Әскери достастық кезеңі. Бұл кезеңде бірін-бірі тану процесі аяқталып,
әскери қызметкерлердің арасында жақсы қарым-қатынас орнайды. Ұжымның
жалпы ой-пікірлері және көңіл- күйлері, өзара қарым- қатынастары,
тәртіптері мен ұжымдық әдеттері сияқты тұрақты құрылымы қалыптасады.
3) Әлеуметтік және әскери көзқарас кезеңі. Бұл кезең әскери ұжымның
дамуының үшінші кезеңі болып табылады. Бұл кезеңде ерік пен іс-
әрекеттердің, білім мен пікірлердің, қызығушылықтар мен аса құнды
қасиеттердің қалыптасу бірлігіне қол жеткізіледі. Әскери қызметкерлер
арасындағы қарым-қатынас өзара көмек көрсету, қолдау, ақпарат алмасу
және ұрыс-керіссіз қарым- қатынаспен жалғасады [3, 4].
Адамның тұлғасы қайталанбас дүние. Өмірде бірдей адамдар жоқ, тек бет
әлпеті, жүріс-тұрысын мен мінезі ұқсас жандар кездеседі. Адам дүниеге
келген күннен бастап психологиялық құрылымдарға ие болады. Олардың бірі-
темперамент. Ол - адамның психикалық іс - әрекетінің динамикасын және
адамның өмір әсерлеріне білдіретін сабырлы реакцияларының деңгейі мен
қимыл-әрекеттерінің ерекшеліктерін анықтайтын психиканың жекеше құрылымы.
Темпераменттің құрылымы мен ерекшеліктері оның өзге де тұлғалық
қасиеттермен, әсіресе мінезбен байланысы бар екендігін көрсетеді.
Мінез деп іс-әрекеттер мен қарым-қатынас барысында адамға тән жүріс-тұрыс
тәсілдеріне негізделе отырып жинақталатын және көрініс табатын тұлғаның
тұрақты жеке-дара ерекшеліктерінің жиынтығын айтады.
Өзіндік іс-әрекет жасауға деген құлшыныс, жағдайдан тәуелсіз қызмет
атқару, ерік пен тұрақтылық, мақсатқа ұмтылыс пен табандылық сияқты
қасиеттер тұлғаның бойында көрініс тапса, онда оны мінезі бар адам деп
атайды. Керісінше, жағдайдың ығына көніп, еріктік қасиеттерін көрсете
білмейтін адамды мінезсіз адам деп атайды. Мінездің қалыптасуы көбінесе
адам өмірінің сипатымен анықталады. Адамның өмір сипаты қалыптасуына сәйкес
оның мінезі де қалыптасады. Бұл әлеуметтік топтардың (жанұя, мектеп,
спроттық топ, еңбек ұжымы және т.б.) дамуының әр түрлі деңгейлерінде
болады. Мінез жүріс-тұрыс мәнерінде, іс-әрекеттерде және қимыл-
қозғалыстарда көрінеді. Мұндай қимыл қозғалыстар әрқашан ақылға
сыйымды,ойластырылған және тұлғаның көзқарасы бойынша барлық кезде
ақталады. Әлеуметтік топта адам әрқашан өзге адамдармен өзара
әрекеттестікке ұшырайды. Тұлғаның ісі мен әрекеттері белгілі бір
жолдарымен оны қоршаған адамдарға әсерін тигізеді және жауапшы
реакцияларды тудырады.
Адам өзінің мінезін және айналадағы адамдардың мінез-құлықтарын
білмесе адамдардың жүріс-тұрыстары мен іс-әрекеттерін бұрыс түсініп қалуы
мүмкін. Нәтижесінде өзгелердің істері жайлы дұрыс емес сындар пайда
болып, негізсіз ызалар туындауы мүмкін. Ең алдымен, мінездің темпераментпен
байланысын атап өткен жөн. Темперамент деп адамның психикалық іс
әрекеттерінің динамикасын анықтаушы психиканың жеке дара құрылымдарын
атайды. Адамның мінезі мен темпераментіне сәйкес өмірлік жағдайлардың
типтік реакциялары анықтайды.
Мінездің қалыптасуы жеке-дара іс-әркеттерде және сонымен бірге
қабілет, мотивация, ерік сияқты тұлғаның жеке-психологиялық
ерекшеліктерінің қалыптасуындағы топтық іс- әрекет процесінде жүреді.
Адамның мінезінде негізінде мінездің толық түрдегі құрылымын түзуші жеке
қырлары бөлек көрсетілуі мүмкін [5].
Әскери қызметкерлердің тұлғалық ерекшеліктерінің сан қырлы
аспектілерінің бірі өзіндік бағалау жұмыс барысында өз орынын табады және
жан -жақты әсерін тигізеді.
Кәсіби іс-әркеттегі өзіндік бағалаудың рөлі ерекше екендігін бірқатар
авторлар еңбектерінде дәлелденген. Іс-әркеттің жалпы сәттілігі адекватты
емес өзіндік бағалаумен кері қатынаста болады. Бұл заңдылық жаңадан еңбек
іс- әркетімен айналысушылар мен кәсіби іс-әрекеттері төмен адамдар тобында
да жүзеге асады және жас мамандардың іс-әрекетінің сәттілігіне өзіндік
бағалаудың эмоционалды құндылықтық жағы көбірек әсер етеді, бұл жерде оның
когнититвті компоненті әлі жеткіліксіз қалыптасқан.
Кәсіби іс-әрекеттің сенімділігін қамтамасыз етуде де өзіндік бағалау
мәнді орын алады. Өзіндік бағалау көп жағдайларда басқа да жағдайлардың
қалыптасуын анықтайды. Бұл тұлғалық қасиет ең алдымен қауіппен байланысты
іс-әрекет түрлерінде маңызды болады. Сонымен қатар, жауапты шешім
шығарумен байланысты іс-әрекеттер де көп жағдайларда осы қасиетпен реттелуі
мүмкін. Бұл қасиеттің шектен тыс жоғары болуы жағымсыз салдарларға алып
келеді: жағдай талаптарын жеткіліксіз бағалау және өз мүмкіндіктерін шектен
тыс жоғары бағалау.
Төмен бағалау шешім шығарудан қорқу, енжарлық, сабырлықпен байланысты.
Бұл екі жағдайда да ықтималдылық болжау бұзылған. Нәтижесінде жалпы
тиімділік төмендейді. Эмоциогенді әсерінде іс-әркеттердің оптималдылығын
сақтап тұратын эмоционалды тұрақтылық та өзіндік бағалау ерекшеліктеріне
тәуелді (адекватты емес өзіндік бағалау эмоционалды тұрақтылықтың
төмендеуіне алып келеді). Ол мазасызданумен тығыз байланысты. Көбінесе,
тұлғалық қасиеттер ретінде, кейде темперамент белгілері ретінде
қарастырылады. Осы екі қасиет көптеген іс-әрекет түрлерінде кәсіби маңызды
болып табылады.
Әскери ортада командир беделі тек оның іскерлік және моральдық
қасиеттерінің нәтижесі ғана емес, сондай-ақ өзінің бағынушысына деген және
әрқайсысына деген адамгершіліктік қатынасы болып табылады.
Генерал М.И. Догомировтың айтуынша, субординация, тәртіп болу үшін
қажет.
Бастықтың бағынушыға деген алдын ала қатынасы жағымды және жағымсыз
формада көрінуі мүмкін. Алдын ала қалыптасқан қатынас адамгершілік
жарғысына қарама-қарсы. Ол жауынгердің тұлғасын және оның мінез-құлқын
субъективті бұрмалаған біржақты бағалау болып табылады.
Әскери бөлімшелердегі әскери қызметкерлердің өзіндік бағалауы әрине
өзара қарым-қатынас процесінде орын алады. Адекватты емес өзіндік
бағалаудың салдары көптеген мәселелерге алып келеді.Осындай конфликтілі
жағдайлардың алдын алу үшін әрбір офицер бірқатар маңызды принциптер
қатарын білу керек:
- әрбір жауынгердің жеткілікті болмаса да жетілген тұлға екендігін
ескеру керек, олар дөрекілік немесе өздерімен манипуляция жасауға
шыдамайтыныны ескеру керек. Адекватты тұлғалық бақылау тек
бағынушымен адамдық абыройлы, өнегелі және моральды нормада
өзара әрекеттесуі мүмкін.
- Адамның психикасы энергетикалық ресурс, потенциал, сенімділік
бойынша шексіз екендігін ескеру;
- әсіресе жас адамда, ол индивидуалды, жараланғыш, субъективті,
бейімделгіш.
Сондықтан кеңпейілді жағдайда ол жақсы тәрбиеленеді, бірақ экстремалды
өмірлік іс-әрекеттерде тез шаршайды.
Сонымен, бөлімше командирлерінің бағынушыларын күнделікті тұрмыстық
сипатта тануынан басқа, іс-әрекеттердің түрлі түрлерінде қалыптасатын және
көрініс табатын белгілі бір арнайы ерекшеліктерін тани біліп, бағалауы
қажет [6].
Әскери қызмет барысында жауынгерлерді тек әскери өмірдің қиындығына
дайындап ғана қоймай, сонымен қатар жауынгерге өз іс-әрекеттерін, қимылдары
мен қылықтарын өзіндік бағалауға көмектесетін мінез қырларын тәрбиелеу
керек. Мінездің мұндай қырларына, ең алдымен, жауапкершілік, тәртіптілік,
борыш сезімі және т.б. жатады.
Жауапкершілік дегеніміз жауынгердің өз іс-әрекетін алдын ала болжай
алуы, қоғамға және Отанға қандай қырынан болса да жақсы септігін тигізе
алатындай ұйымдастыра білу болып табылады. Әскери маманнан өзінің
қызметтік міндеттерін сенімді орындауды және қызметтік қарым-қатынас
барысында аса үлкен жауапкершілік танытуды күтеді, өйткені оның қолында тек
материалдық құндылықтармен қатар өзге адамдардың өмірі де жауапты болу
борышы тұрады.
Әскери тұлғалалардың қызметтік іс-әрекеттері барысындағы жауапкершілік
сипаттағы қасиеттерінің бірі - борыш сезімі. Ол әскери қызметкерлерге
қоғам талабына қарсы, әскери қызметтің талабына сай емес жағадайлар мен
ерікті әрекеттерге қарсы тұруға міндеттейді. Жоғары дәрежедегі борыш
сезімі, өзге де тұлғалық қасиеттерге әскери маманның жұмысының сәттілігі
тәуелді болып табылады.
Тәртіптілік әскери қызметкердің тұлғалық сапасы ретінде әскери
уставтың бекіткен бұйрықтарына өз еркімен бағынумен және өз бетінше қажетті
талап етілген шарттарды қамтамасыз етуші қасиет ретінде сипатталады.
Тұлға адамдардың ортасында өмір сүріп, олармен қарым-қатынас жасай
отырып даму процесін жетілдіре түседі. Ұжымдағы адамдардың үздіксіз қарым-
қатынасы, нақты байланыстары мен өзара қарым- қатынастары олардың
психологиясында және өзара тұлғааралық субъективті қарым-қатынас кезінде
көрініс табады.
Тұлғааралық қарым-қатынастардың қалыптасуына объективті жағдайлармен
қатар субъективті жағдайлар да әсер етеді. Олар: психологиялық факторлар -
жеке адамның дұрыс және бұрыс көзқарастары, мінез-құлқы мен темпераментінің
жағымды және жағымсыз қырлары, офицерлердің, прапорщиктердің (мичмандардың)
және сержанттардың (старшиналардың) мәдениеті мен дайындығының деңгейі.
Өзара тұлғааралық қарым-қатынас жүйесі объективті және субъективті
жағдайлардың толық жиынтығының әсерінен пайда болады. Объективті
жағдайлардың қатарына мемлекттік қызмет орындарының ерекшеліктері, ұжымның
сипаты мен белгіленген талаптары және т.б жатады.
Мақсатына қарай қарым-қатынас психологиясы тұлғааралық қатынастың үш
түрін ажыратады: императив (бұйрық), манипуляция (айла), диалог (қос үн,
қоссөз, қостіл).
Имперактивтік немесе әміршіл қарым-қатынас – қатынасқа түсетін
серігінің тәртібі мен іс-әрекетіне бақылау жасау мақсатындағы әсер етудің
авторитарлық, директивтік формасы. Қарым-қатынастағы серіктес тек әсер
етудің нысаны, пассив ретінде қарастырылады. Императивтің ерекшелігі-
серіктесті бағындыру жөніндегі негізгі мақсат жасырынбай, айқын көрініп
тұратындығы. Әсер етудің құралдары ретінде бұйрық, талап, әмір, тиым салу,
нұсқау сөздері пайдаланылады (Отыр! Тұр! Әкел!). Сонымен, әміршіл қатынас-
басқаны өзіне қажетті белгілі әрекетке күшпен бағдарлау болып табылады.
Манипуляция, алдап-арбау қатынасы – жиі кездесетін тұлғааралық қатыныс
түрі, қарым-қатынас серігін өзінің жасырын ниетіне бағындыруды көздейтін
іс-әрекет. Манипуляциялық қатынас – басқаны өз мақсатын жасырып өзіне
қажетті әрекетке баулу.
Диалог қарым-қатынас. Бұл – тең құқықтық субъектілердің арақатынасы,
қатынас мақсаты- өзін-өзі және өзгені тану, білу, дамыту [7].
Қарулы күштер өздерінің тағайындалған қоғамдық қызметтеріне сәйкес
ерекше ұйымдарға бөлінеді. Мысалы, әскери қызмет - әскери қызметкерлерден
нақы бір бұйрыққа, өз басшыларына артық ауыз сөзсіз бағынуды талап етеді.
Осыған сәйкес, әскери іс-әрекет пен ұйымның ерекшеліктері әскери
ұжымдардағы нақты өзара қарым-қатынастардың өзгеше құрылымын көрсетеді.
Оның ішінде көбінесе кездесетін төмендегі топтамаларды атап көрсетуге
болады:
• Субординациялық қарым-қатынас (кіші қызметкердің өзінен жоғары
қызметкерлерге бағынуы)
• Үйлесімді қарым- қатынас
• Ынтымақтастық қарым- қатынас
Әрбір топтама нақты қарым-қатынасқа белгілі бір әсерін тигізетін
тұлғааралық психологиялық аспектіге ие. Психологиялық мазмұнға сәйкес
әскери қызметкерлердің арасындағы қарым қатынасты бір-біріне сәйкес
келетін немесе сәйкес келмейтін, ал кей кездері белгіленген нормаларға
қарама-қайшы деп бағалауға болады. Негізінен, белгіленген тәртіпке сәйкес
қарым-қатынас әскери бөлімшелердің алдына қойылған мақсаттармен байланысты
болады.
Уставтық қарым-қатынас дегеніміз - әскери уставтарда белгіленген
талаптарға сәйкес келетін қарым-қатынас, сонымен қатар уставтарда қарым-
қатынастарды реттеуші құжаттар секілді әскери қызметкерлердің
адамгершілік принциптері де кездеседі. Алайда, мұнымен қатар бұл принциптер
әскери қызметкерлердің құқықтық нормалары да болып табылады.
Әскери қызметкерлердің арасындағы өзара қарым-қатынастырдың негізгі
принциптерінің қатарына дара басшылық принципі мен қатаң суборданация
принципі жатады. Барлық әскери қызметшілерді басшылар мен бағыныштылар,
үлкендер мен кішілер деп бөлу; олардың құқықтары мен міндеттерін дәл
анықтау; басшылардың бұйрық бере білуі және бағыныштылардың олардың
бұйрығын, тапсырмаларын екі етпестен орындауы, оларға және де атақ-даңқы
жоғары лауазым иелеріне құрмет көрсету, әскери сыпайылық ережелері мен
берілген антты қатаң сақтау- осы принциптердің негізгі мәні болып
табылады.
Сонымен қатар, әскери уставтар әскери қызметкерлердің өзара қарым-
қатынастарындағы принциптеріне көп көңіл бөледі. Мұнда әскери
қызметкерлерді достастықты бағалауға, достарға сөзбен және іс жүзінде
көмектесуге, оларды жағымсыз іс-әрекеттерден қорғай білуге, қиындықта
оларға қол ұшын беруге міндеттейді [8].
Қызметтік қарым-қатынасты орнату барысында әскери қызметкерлер
басшылар мен оның қоластындағылардың арасында өзара сенімділіктің болуын
талап етеді.
Сенімділіктің психологиялық мағынасы - оның әскери қызметкерлердің
өзіндік абырой сезімін жоғарлатып, тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеуге
үйретеді, кей кездері жеке әскери қызметкерлерді тәрбиелеуде шешуші фактор
болып табылады.
Әскери қызметкерлердің арасында алдын ала жоспарланған қарым- қатынас
болуы да мүмкін. Мұндай қарым-қатынастардың екі түрі болады: алдын ала
жоспарланған - жағымсыз және алдын ала ойластырылған- жағымды қарым-
қатынастар. Алдын ала ойластырылған қатынастар, негізінен әскери
қызметкерлердің тұлғасының және оның іс-әрекетінің бір жақтылық бағасы
болып табылады. Басшы мен оның қоластындағылардың қарым-қатынастарында
әртүрлі формада көрінетін сипаттарды, мысалы, немқұрайлықтан адамгершілік
ұмтылыстарға дейін және қажеттіліктерден оларды менсінбеуге дейінгі
ұласатын тәкәппарлықты да байқауға болады. Мұндай қарым-қатынастар әскери
қызметкерлердің арасындағы жағымды атмосфераның орнауына, әскери қызметке
кедергі жасап, басшылардың атағына, құрметіне зиянын тигізеді, ұжымдағы
теріс эмоциялардың, жағымсыз күйлердің пайда болуына алып келеді.
1.2. Әскери қызметкерлердің бойында кездесетін эмоционалды
қиындықтардың ерекшеліктері
Эмоция деп айналадағы заттар мен құбылыстарға деген қатынастың жағымды
не жағымсыз түрде бейнеленуін айтамыз. Сыртқы дүниенің әсері адамның
миында жай ғана бейнеленіп қоймай, адам оған толғанып, тебіреніп, өзінің
қатынасын білдіреді. Осының салдарынан адам бойында жағымды немесе жағымсыз
сезімдер туып отырады. Эмоциялар адамның сыртқы келбеті, әжімі, қимылдары,
дауысы арқылы айқын көрінеді. Батыс криминалистері сезім мен эмоцияларды
адамның хайуандық бастауының өнімі ретінде қарастырады, яғни, оны
организмнің биологиялық қажеттіліктері мен құрылымының көрінісі деп
есептейді. Адамның әлеуметтік себептерге сәйкес күрделі сезімдері
жануарлардың өзін-өзі қорғау инстинктерімен теңестіріледі [9].
Барлық психикалық үрдістер белгілі дәрежеде ағзаның сыртқы
өзгерістерінде және қозғалыстарында байқалады. Сонымен қатар, олар
сырттай ерекше айқын көрінетін адамдардың бастан кешірген көңіл-күйлері
болып табылады. Эмоциялық көңіл-күйлер ағзаның сыртқы өзгерістерінде
анық аңғарылады. Сол себептен де адамның түріне, келбетіне қарап адамның
қандай сезімде екендігін, қандай көңіл-күйде екендігін анықтауға болады.
Адамның эмоциялық көңіл-күйлері мимикада (бет пішіні), пантомимикада
(дене қозғалысы) және ишарада (қол қимылы) ерекше айқын аңғарылады. Адамның
эмоциялық көңіл-күйі айқын физиологиялық үрдістерде және оның
қозғалыстарында байқалады (жылау, күлу және т.б.).
Арнайы зерттеулер нәтижесінде беттің 20 000 қимылы анықталған екен.
Сонда адам бетін қас пен көз, мұрын, ауыз және ерін деп үш салаға бөліп,
оларды қимылына байланысты адамның негізгі алты сезімін білдіруге болатыны
анықталған.
Мысалы, келіскенде не келіспегенде адам басын, ұрысқанда не
мақтанғанда қолын, амандасқанда не қоштасқанда денесін әртүрлі қимылдатады.
Қол қимылының жылдамдығы әр ұлт өкілдерінде әр түрлі келеді: бір сағатта
финдер –қолдарын 1 рет, француздар- 20, италяндықар- 80, мексикандықтар-
180 рет қимылдатады екен. Соған қарап та адамның қай мәдениетке жататынын
және адамның қандай эмоциялық сезімде екендігін білуге болады [10].
Эмоциялық көңіл-күйлер адамдарда сөйлеген сөздерінен, дауысынан
аңғарылады. Әртүрлі эмоциялық жағдайларда сөздің жылдамдығы өзгереді,
оның синтаксистік дұрыстығы бұзылады, ритмика мен дауыс ырғағы өзгереді.
Осындай сезімдердің сыртқы көріністері көп жағдайда еріксіз іске асады.
Жекелеген сезімдерге белгілі көрініс түрлері тән. Мысалы, қорқу сезімінде
көздің қарашығының кеңеюі, дененің дірілдеуі, беттің бозаруы тән. Қуаныш
сезімдеріне көздің жарқырауы, беттің қызаруы, қозғалыстың өзгеруі және
тағы басқа белгілерден байқалады.
Эмоция мен сезімнің физиологиялық негіздері:
Қарапайым эмоциялардың физиологиялық негізі мидың төменгі бөлігінде
орналасқан жүйке орталықтарының әрекеттері болып табылады. И.П. Павловтың
жазуы бойынша, ми қабығы асты орталығы тағамдық, қорғаныстық және өзге де
күрделі шартсыз рефлекстердің орталығы болып табылады, осыған сәйкес
қарапайым эмоциялардың физиологиялық негізі де болады [11].
Эмоциялар таным және ерік процестерінен ерекшеленеді.
Эмоцияналды реакциялар адамның ішкі жан дүниесінде болады, ал ерікті
процестер іс-әрекет барысында, объектіге қатысты тәжірибелік қатынаста
көрінеді. Эмоциялар көптүрлілігімен бай болып табылады. Адам баласы жақсы
көреді, жақтырмайды, қорқады және т.б. Тұлға қандай жағдайда болса, эмоция
да соған сәйкес болады.
Барлық эмоцияларды төрт топқа біріктіруге болады:
1) қанағаттану сезімін білдіру (жағымды сезім),
2) жақтырмау (жағымсыз сезім),
3) екеулік (амбивалентті),
4) шындыққа қатысты белгісіз қатынас.
Соңғы жылдардағы ғалымдар зерттеулері көрсеткендей, эмоцияның
физиологиялық негізі - ми механизмдерінің іс-әрекетін және таламустағы,
гипоталамустағы, лимбикалық жүйедегі және ми асты қабығының
қыртыстарындағы орталықтарды белсендіретін ретикулярлық формациясы болып
табылады.
Эмоциялар адамның тұрмысында үлкен орын алады. Олар адамдарға адамдық
сипат беріп, оның әркетін жылытып көрік беріп отырады (Т.Тәжібаев) [12].
Адам бойындағы эмоционалды жағдайларды сыртқы орта оқиғалардың
индекаторлары ретінде қарастырған жөн. Жағымсыз эмоционалды жағдайлардың
туындауы адамдардың іс-әрекеттері мен айналасындағы қарым-қатынасында
қиындықтардың бар екендігін және өзгерісті қажет ететіндігін көрсетеді.
Мұндай жағдайда біз эмоционалды қиындықтармен емес, ал олардың пайда болу
себептерімен жұмыс жасауымыз керек.
Психикалық жағдайларды зерттеуші Н.Д. Левитов эмоционалды жағдайларды
барлық психикалық іс-әрекеттер болатын және болып жатқан жағдай мен адамның
тұлғалық ерекшеліктерін ескеретін сыртқы орта құбылстары мен сол
эмоционалдық жағдайларды көрсететін заттарға тәуелді болып табылатын фон
арқылы анықтаған.
Мұндай жағдай іс-әрекет процесі барысында туындайды, оған тәуелді
болады және адамның уайым-қайғыларының құрылымын анықтайды. Тұлға әртүрлі
іс әрекет барысында, жағдайлардың түрлілігіне байланысты көптеген
сезімдерді басынан өткеретіндігі белгілі жайт. Алайда эмоциялық
сезімдердің де көптеген түрлері кездеседі.
Эмоция сезімінің негізгі түрлері:
Уайым- өзінің психологиялық сипаты жағынан адамның аффекті сферасымен,
яғни оның эмоциясымен тығыз байланысты. Уайым сөзін кең мағынада алып
қарасақ, бұл – адамның басынан өткізген оқиғасы, оған қоса, бұл құбылыс
адам үшін ерекше мәнге ие.
Психология ғылымына баса назар аударылатын және дамуы жағынан алда
келе жатқан Ресейлік психологияда уайым мәселесіне ерекше орын бөлінген,
оны психологиялық анализдің (сараптамалардың) бірлігі деп санаған
(Л.С.Выготский) және маңызды уайым мәселелері психологияның пәні ретінде
танылды (Ф.В. Бассин). Соңғы кездері уайымның пайда болуы мен адам өмірінде
маңызды орын алу мәселесі түбегейлі зерттелмеді. Сол себепті де бұл мәселе
өте маңызды болып табылады. Осы қиындықтарды түзетуде практикалық психолгия
ерекше орын алады. Ол өте қиын өмір жағдайларына ұшыраған, өмірінің мәнін,
тыныштығы мен рузани тепе-теңдігін жоғалтқан адамдарға көмектесуге
негізделген.
Уайымға психологиялық сипатта түсінік беру үшін оның тек генезизін
ғана біліп қоймай, сонымен қатар, олардың адам өміріне әсері мен атқарар
қызметін білу керек. Осы тұста мынадай сауалдар туады: уайым адам өмірінде
не үшін болады? Бұл не? Олардың негізгі ерекшелігі қандай?
Уайымның терең түсінігі мен мәнін ашқан ең алғашқылардың бірі
В.Дильтей болды. Ол Өмір категориялары еңбегінде уайымды сараптай келе,
келесідей белгілерді бөліп көрсетті:
1) Уайым өткен өмірге қатысты болса да, дәл қазіргі сәтке тән құбылыс;
2) Уайым-бұл сапалы тұрмыс = айқындалмайтын шындық;
3) Уайымды өмірдің құрылымдық өзара байланысы мен ондағы мақсатқа сай
болжамдылықты қорытындылау негізінде қолданылады.
4) Уайым-бұл кезеңдері жалпы мәнмен немесе құндылықпен байланысқан бірлік
[13].
Дильтей бөліп көрсеткен уайым белгілері мейлінше мағыналы және оның
түпкілікті мәнін көрсетеді.
Эмоционалды уайымның мәніне қатысты қызықты идеяны неміс психологы
Ф.Крюгер айтты. Уайым әрқашан біртұтас, ал оның артында Крюгердің
құрылым деп атап көрсеткен аса құнды ұзақ мерзімді білімі жатыр. Адамның
рухани өміріндегі ортаңғы орын оның мінез-құлқын анықтайтын құндылық
бағыттылығының құрылымы болып табылады, олар уайым арқылы өзі туралы
адамға хабар береді [14].
Уайым - бұл динамикалық және өзгеріске түсіп отыратын құбылыс. Оның
маңызды өзгерістері адамның онтогенетикалық дамуына байланысты болады
және өзінің ішкі ауыртпалығымен, адамның өмірге деген құштарлық қарым-
қатынасын көрсетуімен сипатталады. Сол себепті, уайым алғашқы кезден бастап
адам мен өмір арасындағы шекараны өзінше ұстап келеді.
Уайым түсінігін анықтағанда В.Дильтей өмірдің денелік бастауымен
өзара байланысты рефлексияға ерекше мән береді. Уайым кезінде біз бір
нәрсені маңызды арнаға бұрып және өзімізге қатысты құнды дүниені табамыз.
Алайда неліктен біз мұндай әрекет жасаймыз? Неліктен ішкі жан дүниемізді
өзімізге қаратуымыз керек? Мұның жауабы адамның өзіндік Мен тұлғасына,
өмірінің мәніне жетуге және тұлғасының белсенділік бастауын іздеуге ұмтылу,
алға жылжу болып табылады [15].
Сонымен қатар, тек өзімізді және өз өмірімізді танып-біліп алумен
қатар, ең бастысы өткен оқиғалармен өз өміріміздің байланыстарын реттеп алу
керек. Басқаша айтқанда, өзімізді лайықты деңгейде қайта құру және
өзіндік іс-әрекетке көшу қажет.
Адам мен әлемнің өзара байланысын реттеудің психологиялық механизмі
көп жағдайда жүзеге аспайды, осыған сәйкес уайым құбылысы реттеудің
бұзылу себебін іздеуге бағытталған. Уайым- бұл өзара байланыстарды сапалы
түрде қайта қарау, нақтырақ айтсақ, адам өмірінің нақтылығы мен қиялының
өзара байланысы.
Уайымдау- бұл анықталған, нақты жағдайлардың мағынасын арттыру және
осы арқылы өз өміріне тұтастай қарай білу. Сол себепті уайым- бұл сана мен
психика кеңістігінің жалпы өзгеруі, бір құндылықтардың екіншісінің әсерінен
ара түсуі.
Ал агрессивті мінез-құлық - адам әрекетінің ерекше формасы, мұндай
мінез-қүлық субъектінің нүқсан келтіру мақсатымен өзінен басқа адамға
немесе адамдар тобына өз артықшылығын білдіріп, қыр көрсетуі немесе күш
қолдануға тырысуымен сипатталады. Агрессивті мінез-құлық қарқындылығы мен
пайда болу дәрежесі бойынша жеккөрушілік, жақтырмаушылықтан тіл тигізуге
дейін бірнеше түрде байқалады:
1) тәндік агрессия - өзге адамға немесе объектіге қара күш көрсету;
2) вербалды (сөздік) агрессия - теріс, негативті сезімдерін сөз түрінде
(ұрыс-керіс, дау-дамай, айқай-шу, бажылдау) немесе сөздік жауаптың мазмұны
(байбалам салу, қоқан-лоққы, қарғыс, лағынеттеу, балағаттау) арқылы
білдіру.
3) тура агрессия - қандай да бір объекті не субъектіге тікелей қарсы
бағытталған агрессия; жанама агрессия - өзге адамға жанамалай, жақаурата
тұспалдап айтылатын (қасақана өсек тарату, ғайбаттау, мұқата,
табалап күлу және т.б.) әрекеттер және тура бағытталмағаң ретсіз қимыл-
әрекеттер (кенет ашу кернеп кету, аяғымен жер тебіну, үстелді жұдырықтау
және т.б.);
4) инструменталды агрессия – қандай да бір мақсатқа жетуге құрал ретінде
көрініс береді;
5) аутоагрессия - өзін-өзі кінәлау, өзін-өзі қорлау, өз денесіне тәндік
қиянат жасау, өзін кемсіту, тәнін зақымдау, кей уақытта өзін өлтіруге дейін
баруынан көрінеді;
7) қастық агрессия - біреуге әдейі зиян келтіру немесе объектіні зақымдау
мақсатымен жасалады;
8) альтруистік агрессия – басқалардың шабуылынан қорғау мақсатымен
жасалады[16].
А.Басс және А.Дарки агрессияны анықтау мақсатында сауалнама
құрастырып, оның тәндік, жанама, вербалды агрессияға қосымша ретінде
мынадай түрлерін көрсетеді:
❖ тітіркенушілік - аз ғана тітіркену өзінде кері сезімдерді көрсетуге
даярлық (ашуланшақтық, дөрекілік);
❖ негативизм - беделді әрі басшы адамға бағытталған мінез-құлықтың
оппозициялық формасы, мұндай әрекетенжар қарсылықтан белсенді
күреске дейін баруы мүмкін;
❖ өкпелеу - қоршаған адамдарға деген қызғаныштан және жеккөрушіліктен
пайда болған сезім;
❖ күмәнділік - адамдарға деген сенімсіздік және қауіптену, бұл өзге
адамдар зиян келтіруге дайын деген көзқарасқа негізделге.;
❖ кінәлі сезіну - субъектінің өзінің нашар адам екенін, кінәлі
сезінетіндегін көрсете отырып білдіреді [17].
Әдетте агрессия салдарынан тірі объектілерде қорқыныш, үрей, қысылу
туады. Агрессия жаман қалжыңдар, өсек, тіптен кісі өлтіру, өзін-өзі
өлтіруге дейін және т.б. баратын қиялдағы қастық ойдан шығарылған түрлі
қиянатты әрекеттер. Агрессиялық әрекеттер қандай да бір мақсатқа жету
тәсілі (инструменталдық агрессия), психикалық кернеуді босату амалы, сана
астында тұншыққан қажеттілікті қанағаттандыру жолы, өзін-өзі жүзеге асыру
және өзін-өзі бекіту түрі ретінде керініс табады.
Қазақстандық психологтар А.Ұ.Ескендірова агрессивтіліктің пайда
болуының түрлі факторларының ара қатынастары - ынтамақтастық тәжірибенің
және орынсыз жерде күш қолданбау тәртібінің ерекшеліктерін ескеретін тәрбие
бойынша жасөспірімдерге психологиялық көмек көрсету қажет,- дейді.
Отандық зерттеуші А.Т.Ақажанованың көп жылдық еңбегінде эмпатияның
жоқтығы, яғни басқа адамның көңіл-күйін, жағдайын, ішкі жан дүниесін
түсінбеу агрессивтілікке алып келеді. Кең мағынада эмпатия түсініп
сәйкестендіру ретінде қарастырылады, яғни өзін басқалардың орнына қою
арқылы қандай да бір белгілеріне сәйкестендіруі [18].
И.Б.Бойко агрессия формаларының типологиясына бұл нақты орта мен шағын
әлеуметте қалыптасқан таптаурынға сәйкес мінез-құлық стилі - бейімделуші
агрессияны және қандай да бір психикалық бұзылулардан немесе
жетілмегендіктен келіп шығатын патологиялық агрессияны қосуды ұсынады.
Агрессияның шыққан тегін түсіндіретін отандық және шетелдік еңбектерді
талдағанда, негізгі тенденциялар мен бағыттардың бірнешеуінің барлығы
байқалады:
Бірінші бағыт агрессивтік мінез-құлықтың биологиялық негіздерін
зерттеумен айналысады және оның қалыптасуына ықпал ететін биохимиялық,
гормоналдық тетіктерді анықтаумен байланысты. Бұл бағытқа психикалық ақауы
неғүрлым өсе түсетін, тұлғаның күйреуіне алып келетін кейбір рухани
аурулармен байланысты психикалық бұзылулар мен агрессивтіліктегі
қатігездікті зерттеуді жатқызуға болады (М.И.Буянов, А.Е Личко).
Екінші бағытта агрессивтік көріністер индивидтің белсенді күйретуші
актілер мен әрекеттерге үнемі дайындығы деп түсініледі. Бұл жағдайда олар
көбінесе сәл ғана сезілетін сыртқары күйзелістер күйінде беріледі және
қауіпті тілектердің шығатын жолы ретіндегі ерекше клапаны болып табылады
(З.Фрейд). Агрессивтік мінез-қүлықтың жоғарылауы түлға ішіндегі қақтығыспен
(В.Н.Мясищев), "Мен" бейнесінің толыққанды дамымауымен де байланыстырылады
(К.Бютнер).
Үшінші бағытты жақтаушылар агрессивтік импульстарды бақылау және
олардың тікелей көрінбеуі әлеуметтік үйренулер нәтижесінде болады деп
санайды (А.Бан-дура).
Төртінші бағыт агрессияны фрустрацияға қайтарылатын жауап деп
қарастырады. Эмоционалды-жағымсыз жағдайлардың шектен тыс интенсивтілігінің
және ұзақтығының салдарынан эмоционалдық бақылау жоғалады және агрессивтік
мінез-құлық реакцияларының шегі төмендейді (Дж.Доллард; С.Д.Озерец-
ковский).
Сонымен, агрессияны жеке тұлғаның қасиеті ретінде түсінуге болады.
Әрбір жеке тұлғаның белгілі бір деңгейде агрессивтілігі болады. Оның
жоқтығы пассивтілікке, конформділікке және т.б. жағдайларға алып келеді.
Психикалық қиындықтарды түзету жолдарының болмауы, олардың белгілі
бір ортада өзгеріске ұшырауының соңы- психикалық тұрақсыздық, жүйке
жүйесінің функцияларының бұзылуы сияқты қауіп-қатерлерді тудырады. Мұндай
жағдайлардың нәтижесі агрессия және барлық нәрседен бас тарту (қашу)
секілді екі түрлі формада көрініс табады.
Қарапайым түрде агрессия адамның алдында тұрған тосқауылдарға қарсы
көрсетілген шабулы ретінде болса, алайда кей кездері агрессияның пайда
болуына әсер еткен жағдайларға мүлде қатысы жоқ кез келген өзге
объектілерге, өзге адамдарға, бірге қызмет атқаратын қызметтестеріне
бағытталуы мүмкін. Екінші тип, барлық нәрседен бас тарту, тұлғаның өзіндік
ішкі уайым-қайғысының түбіне түсіп, жағымсыз эмоцияларын сыртқа жиі
шығарумен, өзін-өзі кінәлі санаумен және т.с.с жағдайлармен сипатталады.
Қорқынышты-депрессиялық белгілер дамып, адам өзін барлық қиындықтардың
себепкері санай бастайды, ол өз кезегінде тұлғаның шешім қабылдай ала
алмауына әкеліп соғады.
Бейімделу процесінің тиімдірек дұрыс бағытының даму барысында ол
психикалық қиындықтардың аяқталу кезеңіне сәйкес келеді. Бұл кезеңде
психикалық функциялардың ретке келуі мен реакциялардың үнемділік режиміне
өтуіне дайындық жүреді. Осы кезде қайтадан қорқыныш, қиындық белгілері
пайда болады.
Агрессия салдарынан адамдарда қорқыныш, үрей, қысылу туады.
Қорқыныш- адамның шындықты және төніп тұрған қауіп-қатер кезінде
бастан кешіретін психикалық жағдайы. Қорқыныш сезімін сезінуші өз қимыл-
әрекетін лезде өзгертеді. Негізінде қорқыныш адам бойында депрессиялық
жағдайды, шыдамсыздықты, қауіпті жағдайдан құтылу қажеттігін тудырады, ал
кейде тіпті әрекеттік реакциялардың тоқтауына, адамның жансыздануына алып
келеді. Осы айтылған сипаттамалар әсіресе адам қауіп-қатердің төну
мүмкіндігін күткен кезде байқалады. Қорқыныштың әсерінен адам бойында жүрек
соғысының жиілігі өзгереді, бұлшықеттер дірілдей бастайды, ал кейде зейін
аурдарумен байланысты мүшеде, мысалы, көзде ауыртпалық күшейеді.
Қорқыныштың керісінше реакциялары да болады, олар - қозғалыс
белсенділігінің жоғарлауы, үрей, ойланбай және аяқасты жасалатын әрекеттер.
Қорқыныш жағдайы эмоцияның өте кең тармағы - жеңіл шошыну мен естен тана
үрейленуге дейін алып келеді.
Әскери өмірде жиі кездесетін кездесетін эмоционалдық күйлердің бірі үрей
болып табылады.
Үрей- бұл адам әрекетінің реттелмейтін, игеруге келмейтін, кейде
өзіндік игерудің толық жоғалуымен байқалатын, міндетін сезіне білмеу мен
антты орындаудағы парызына жауапты қарай алмауымен сипатталатын қалыпты
емес үлкен қорқынышты сезімдерді бастан кешіру. Үрей шындық және қиялдан
құрастырылған болуы мүмкін. Үрей сезімі бойына таралған адам қауіп-
қатердің алдындағы дәрменсіздікті сезініп, одан қашып құтылудың кез келген
жолын іздейді. Үрей кезінде ақылға салып, онымен күресудің дұрыс жолын
табу қиынға соғады.
Үрей топтық және жеке болып бөлінеді. Жеке үрей асығыстық, іс-
әрекеттердің дұрыс емес сипатымен, кейде қате шешімдер мен төніп тұрған
қауіп-қатерден қорғану шараларының болмауы кезінде байқалады. Әсіресе
командирлерде болатын жеке үрей соңы күтпеген қасіретке алып келеді.
Мысалы, Меугдек түбіндегі орыс- жапон соғысындағы генерал А.Н. Куропаткин
жапондықтар екі жақ қанатты (фланг) айналып өтіп барады-мыс деген үрейлі
ақпаратты естігенде, өзі үрейленіп және кері қарай шегінуге бұйрық
береді, бұл оны ауыр жеңіліске ұшыратады.
Кей кездері ұжымдық үрей туралы айтып та, жазып та жатады, бұл үлкен
қателік болып табылады. Егер ұжымда бірлік, бақарудың дұрыс жүйесі
сақталса, ондай жағдайда үрей болмайды. Әскери қызметкерлер бір- біріне
сенеді, өзара бірлесе әрекет етеді, соғыс жағдайларында белгілі бір
себептермен кейін шегінуі мүмкін, бірақ үрейленіп қашпайды. Үрейде
коммуникативті байланыстар, өзара әрекеттестік үзіледі, сол себепті ол
ұжымдық емес, тек топтық ғана болуы мүмкін.
Үрейді туғызатын негізгі жағдайларды көрсетейік:
• әскерлердің рухани- саяси жағдайларының төмендігі, соғыс әрекеттеріне
қатысуына әлеуметтік мотивацияның жетіспеуі, бұлар өз кезегінде
жағымсыз эмоциялардың, мағынасыз өлім туралы қорқынышты үдетеді;
• сарбаздар мен офицерлерді тұрақты әскери ұжымға жинақтаушы қатаң
тәртіптің жоқтығы;
• бөлімдер мен бөлімшелердегі бірлестік принциптерінің бұзылуы;
• бұрынғы қызметкерлер мен жас сарбаздардың бытыраңқылығы немесе жеке
құрамдардың тәжірибесінің жетіспеушілігі;
• әскерді басқарудың бұзылуы, ұрыс жайлы ақпараттық болмауы және осыған
байланысты басшылыққа деген сенімділіктің болмауы;
• жеке құрамның күтпеген, алдын- ала болжанбаған, қорқынышты
әрекеттерінің болуы;
• қажу, шаршау, жүйелік жүдеу, бұл әсіресе ұрысты күтудегі ұзақ әсердің
кезінде болады, осының салдарынан эмоционалды стрестердің жоғарылауы
байқалады [19].
Фрустрация (лат. frustratio – алдау, ренжу, жоспардың бұзылуы)-
бұл субъект үшін аса маңызды мақсаттарға жету жолында күтпеген жерден пайда
болған кедергілермен және үміттің үзілуімен байланысты пайда болатын
жанжалды әрі жағымсыз эмоционалды жағдайлар. Бұл жағдай өзінің көріну
сипаты жағынан стреске ұқсас және уайымға тән ерекшеліктерде де көрінеді.
Фрустрация мақсатқа жетуде немесе шешім қабылдауда туындайтын объективті
жеңе алмайтын қиындықтар салдарынан пайда болады.
Қазіргі адамдардың өмірі көптеген шектеулер мен тоқтауларға толы
және оның өз қажеттілігін қанағаттандыру жолында туындайтын кез келген
кедергілер қарапайым жауап беруші эмоционалды реакцияларды тудырады.
Қажеттіліктерді қанағаттандыра алмау мен қоғамда орын алған шектеулер мен
тоқтаулар арасындағы қарама-қарсылықтар сияқты жанжалды жағдайларда пайда
болатын осындай реакциялар фрустрация деп аталады.
Г. Селье фрустрацияны одан да қысқа етіп айтқан, яғни үзілген үміттің
стресі деп атаған. Фрустрацияны қарастыра отырып фрустрациялық жағдайды
және оған жауап беруші реакцияны тудырушы (фрустратор) себептерін бөліп
көрсету керек. Фрустрация адамның психикасы мен санасына жағымсыз әсер
етумен сипатталады. Алайда, дәл осы жағдай алға қойылған мақсатқа жетуге
септігін тигізуші нақты құрылымдық сипатқа ие. Оның субъект психикасына
әсер ету салдарынан тұлғаның мотивациялық сферасында көбінесе жетістікке
қол жеткізу мен мақсатқа ұмтылуға деген қызығушылық артады. Фрустрация
қанағаттанбаудың деңгейі адам көтере алуы мүмкін межеден жоғары болғанда
ғана көрінеді. Фрустрацияға сана мен іс-әрекеттердің ұйымдасуы мен жүзеге
асуын тоқтататын жағымсыз эмоциялардың бірлестігі тән. Фрустрация
жағдайында адам босаңдық, шаршаңқылық, ішкі және сыртқы агрессиялық күйлер
көрсетуі мүмкін.
Фрустрация деңгейі әсер етуші факторлардың күші мен даралық әсеріне,
тұлғаның жағдайы мен оның өмір қиындықтарына деген жинақталған әсер ету
формаларына тәуелді. Көбінесе, фрустрацияның негізі ретінде тұлға үшін
маңызды мәнге ие қатынасына қатысты әлеуметтік бағасының жағымсыз
көрсеткіште болуын атауға болады. Тұлғаның фрустрациялаушы факторларға
деген шыдамдылығы (толеранттылығы) оның эмоционалды қозу деңгейіне,
темперамент типіне, осындай факторларға өзара жауап бере білу тәжірибесіне
байланысты болады.
Фрустрацияны тудырушы жағдайлардың 3 типін бөліп көрсетуге болады:
1.Жоғалту жағдайы, яғни мақсатқа жетуде немесе қажеттілікті
қанағаттандыруда керекті құралдардың, қажеттіліктердің болмауы.
2. Жоғалту жағдайы (жақын адамның өлімі, тұрғын үйден айырылу).
3. Жанжал жағдайы (мысалы, махаббат үшбұрышы).
Айрылу, жоғалту және жанжал кезінде психикалық күйлер әртүрлі болады [20].
Алайда, фрустрациялардың әсер етуі барысында жекеше формада көрінетін және
жиі кездесетін бірнеше типтік жағдайларды бөліп көрсетуге болады.
Фрустрация кезінде дамитын типтік реакциялардың ішінен ең бірінші
агрессияны көрсетуге болады. Мұндай кезге тән типтік жағдай көбіне
аффективті ашу-ыза, белсенділік ретсіздігі, өзге біреуге қыр көрсету
сияқты өткір көзқараспен сипатталады.
Фрустрацияның көрінісі ретінде фиксацияны санауға болады. Бұл терминді
екі мағынада түсінуге болады. Көбінесе ол стереотиптілік, оқиғаның
өзгеріске ұшырауы ретінде түсіндіріледі. Мұндай мәнде түсіндірілген
фиксация агрессияға қарама-қарсы белсенді жағдайды білдіреді, яғни ол
жағдайлар ригидті, кертартпалы, жауласқан сипатта емес.
Өз ішінде барлық назарды өзіне аударушы, ұзақ уақыт қабылдауды,
уаймдауды, сараптауды қажет ететін фиксацияны фрустраторға деген
үйреншікті іс-әрекет ретінде түсінуге болады. Сонымен қатар, іс-әрекеттің
стереотиптілігі емес, керісінше қабылдау мен ойлаудың стереотиптері
негізге алынады. Фиксацияның ерекше формасы фрустатордың әрекетіне жауап
ретінде құбылмалы әрекет дамитындығы болып табылады. Фрустрация
көрінісінің білсенді формасы ұмыттыратын, ойды басқа жаққа аударатын іс-
әрекеттерге көшу болып табылады. Фрустрация деппрессиялық жағдайда да
көрінуі мүмкін. Депрессияны агрессияға қарама-қарсы құбылыс ретінде
қарауға болады. Депрессияға уайым, сенімсіздік сезімі, дәрменсіздік,
үмітсіздік, ал кейде- толық қажу сезімдері тән. Бөгеліп қалушылық және
апатия, яғни уақытша естен тану жағдайы депрессияның ерекше түрі болып
табылады. Фрустрацияға тән реакцияларға мейлінше жұпыны, кейде тежелуіші
формадағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz