Шет елдердегі қылмыстық құқықта кінәсіз зиян келтіру
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Заң факультеті
Қылмыстық құқық және криминология кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ПСИХОФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕР БОЙЫНША КІНӘСІЗ ЗИЯН
КЕЛТІРУ
Орындаған 4 курс студенті _________________ Мұхаметқалиева Л.Е.
Ғылыми жетекші з.ғ.к.,____________________________ Байсалов А.Д.
доцент (қолы, күні)
Норма бақылаушы ______________________________Жетіб аев Н.С.
з.ғ.к., аға оқытушы (қолы, күні)
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға
жіберілді
з.ғ.д., профессор__________________________ _______ Джансараева Р.Е.
(қолы, күні)
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .3
1 Психофизиологиялық негіздер бойынша кінәсіз зиян келтірудің
әлеуметтік-құқықтық табиғаты
1.1 Қылмыстық құқықтағы психофизиологиялық қасиеттерді ескерудің
өнегелі- құқықтық келісілуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...7
1.2 Кінәсіз зиян келтірудің обьектісі және субьектісі, обьективтік және
субьективтік
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 16
1.3 Шет елдердегі қылмыстық құқықта кінәсіз зиян
келтіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2 КІНӘСІЗ ЗИЯН КЕЛТІРУДІҢ ПСИХОФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗІНІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-
ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Экстремальді шарттарға түсініктеме және жүйке психикалық
ауыртпалықтардың шеттен
шығуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2 Қазіргі кездегі қылмысқа барған адамдардың мінез-құлық
психофизиологисының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.34
2.3 Қылмысқа барған адамдардың қылмысқа баруының себептерi және оған
әсер ететiн жағдайлар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..44
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Адамзат білімінің әртүрлі
аумағының бір-бірімен жүйелі интеграциясы жаңа тарихтың таңбалық
феномендерінің арасында тұр. Бұл үрдістің құраушыларының бірі болып
психологияның қылмыстық құқыққа әсері табылады. Құқыққа қарсы іс-әрекеттің,
негізгі заңдылықтардың мәнін және құрамын ашып көрсетуге құқық теориясының
хабардарлығы жеткіліксіз. Ол қажетті сәйкес тезистерді психологиядан және
психофизиологиядан алуға мәжбүр, себебі, қылмыстық құқыққа қатысты іс-
әрекеттің себебін, адамның психофизиологиялық қасиеттерін, жеке
ерекшеліктерін, психикалық жағдайларын анықтау үшін бастама болып
психологиялық ғылым және оның ішіндегі бөліп көрсетілген психофизиология
ғылымының тезистері болып табылады.
Құқық қолданушының психологиялық категорияларды нақты және жүйелі
түсінуі әділеттілік қағидасын жүйелі түрде жүзеге асырудың қажетті шарты
болып табылады және қылмыстық құқық теориясының, жалпы және заң
психологиясының түйіскен жерінде пайда болатын, бірқатар мәселелік
жағдайларды шешуге болатындығын көрсетеді. Адамдардың мүмкін болатын
қасиеттерінің әр түрлілігін, олардың іс-әрекет бостандығының дәрежелерін
ескеру барлығы үшін, тең іс-әрекеттің құқықтық квалификациясының ауқымы
аумағында, жеке-жеке ыңғайын табуды қамтамасыз етеді. Қалыптар,
институттар, қағидалар және тіпті қылмыстық заң рухының өзі де құқық
қолданушыны осыған икемдейді.
Өткен жағдайды саралай отырып, құқық қорғау органының қызметкері
адамның әртүрлі, сонымен қатар экстремальді жағдай кезіндегі психикалық
және психофизиологиялық әрекетінің ерекшеліктерімен шартталған
заңдылықтарын және өзін өзі ұстау механизмін білуге және ескеруге міндетті.
Бізді қызықтырып отырған мәселе – психофизиология негізі бойынша
кінәсіз зиян келтірудің құқық регламентациясы мәселесі болып табылады. Бұл
Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығының аса маңызды және даулы
мәселесі болып табылады. Адамның қылмыс жасауда кінәлі немесе кінәсіз
екендігі оның өзі үшін және қоғам үшін аса маңызды. Себебі
Конституциямыздың өзінде айтылғандай , ешкімді де біз азаптауға, оған
зорлық зомбылық жасауға, басқадай қатігездік немесе адамдық қадір-қасиетін
қорлайтындай жәбір көрсетуімізге не кінә тағуымызға болмайды.[1, 8 б.].
Сондықтан да, мемлекет орган арқылы және оның қызметкерлері арқылы да бір
дұрыс баға берсе де, қоғам заң әділеттілігі туралы өз жорамалын жасайды, ал
адам белгілі бір айыруларға ұшырайды немесе керісінше болады. Сондай-ақ
ерікті немесе еріксіз, әрбір хабардар адам бұл жағдайды өзіне үлгі етіп
алады және өзінің тағайындамаларына, өзінің іс-әрекетіне, өзіне белгілі
әрекеттің құқықтық зардабына сәйкес, түзетулер енгізеді. Егер көпшілік
іштей мемлекет шешімімен келіссе, онда заң шығарушы белгілі бір өмірлік
жағдайлардағы шынайы кездесетін типтерді құқықтық әдістер арқылы дұрыс
деген сыйластығының біршама бөлігі (біздің жағдайымызда қылмыстық заңға)
жоғалады.
Біздің қарастырып отырған бұл құқықтық құрылымына көптеген адамдар
душар болып отыр және болашақта да душар болады.
Жұмыстың ғылыми зерттелу дәрежесі. Кінәсіздіктің әртүрлі түрі туралы
сұрақ, кінәсін түсіну, қылмыстың субъективтік жағын түсіну, субъективтік
жауапқа қабілеттілігін түсіну туралы мәселемен шектесіп жатқандығы белгілі.
Жұмыста осы бағыттағы қылмыстық құқық ғылымымен жинақталған потенциал
пайдаланылған. Осы проблематиканы немесе оның жеке аспектілерін өз
жұмыстарында Беляев Н.А., Ағыбаев А.Н., Исаев А.А., Жүнісов Б.Ж.,
Төлеубекова Б.Х., Шынарбаев Б.Қ., Бекішев Д.Қ., Алауханов Е.О., Брайнин
М.Л., Васильев Н.В., Якушин В.А., Виттенберг Г.В., Волков Б.С., Ворошилин
Е.В., Галиакбаров Р.Р., Гилязев Ф.Г., Дагель П.С., Демидов Ю.А.,
Загородников Н.И., Злобин Г.А., Квашис В.А., Келина С.Г., Кригер Г.А.,
Кудрявцев В.Н., Кузнецова Н.Ф., Макашвили В.Г., Михеев Р.И., Наумов
А.В., Никифиров Б.С., Пионтовский А.А., Рарог А.И., Ситковская О.Д.,
Тихонов К.Ф., Ткаченко В.И. және т.б. қарастырған.
Өкінішке орай, арнайы осы проблематикаға бағышталған бірде бір
монографиялық зерттеулер жоқ. Осыған орай, елімізде заңдылықтарды бекіту,
Қазақстандық қоғамды реформалау шарттарында азаматтардың құқығын және
бостандығын қамтамасыз ету осы мәселені терең, әрі жан жақты зерттеудің
қажеттілігін көрсетеді.
Зерттеменің объектісі мен пәні. Дипломдық жұмыстың объектісі болып,
экстремальді шарттар талаптарына және жүйке-психикалық жүктеуіне
психофизиологиялық қабілетінің жетпеуіне байланысты қарсы тұра алмайтын
адамның кінәсіз зиян келтіруі кезінде пайда болатын қоғамдық қатынастар. Ал
пәні, болса осы сала бойынша өзіндік мазмұн, өзгешелік белгілері мен
принциптері бар құқық саласы болып табылады.
Кінәсіз зиян келтірудің объективтік және субъективтік белгілері
зерттеменің негізгі тақырыбына жатқызылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты және міндеті. Дипломдық жұмыстың мақсаты –
индивидтің психофизиологиялық қасиеттерін ескерудің қылмыстық-құқықтық
мәнін детальды дайындау, психофизиологиялық негіздеме бойынша кінәсіз зиян
келтірудің заң жүзіндегі мәнін түсінуде кешенді, теориялық негізделген
ыңғайды дайындап шығару, берілген қалыптың потенциалына қорытынды жасау.
Көрсетілген мақсаттарға қол жеткізу келесі міндеттерді шешу арқылы
жүзеге асырылады:
- қылмыстық құқықта адамның психофизиологиялық қасиеттерін ескерудің
өнегелік-құқықтық қажеттілігіне талдау жасау;
- қылмыстық құқықта психофизиологиялық қасиеттер ұғымына анықтама
беру;
- экстремальді шарттар және жүйке-психикалық шамадан тыс жүгі
ұғымдарына қылмыстық-құқық тұрғысында анықтама беру;
- жеке адамдардың психофизиологиялық қасиеттерін айыру мәселесі бойынша
ғылыми әдебиеттерде айтылған тұжырымдамаларға талдау жасау;
- кінәсіз зиян келтірудің психофизиологиялық негіздеме бойынша қылмыстық
құқықтың басқа да институттарымен қатынасын анықтау;
- кінәсіз зиян келтіру институттары Қазақстан Республикасының және
шетелдердің қылмыстық құқығымен салыстырып талдау жасау;
- қылмыстық құқықта адамның психофизиологиялық қасиеттерінің
ерекшеліктерін ескеру мүмкіндігінің заңды критерийлерін анықтау.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы болып, бұл жұмыстың ең алғашқы
психофизиологиялық негіздеме бойынша кінәсіз зиян келтіру мәселесіне
арналған арнайы монографиялық зерттеме екендігі болып табылады.
Дипломда психофизиологиялық негіздеме бойынша кінәсіз зиян келтірудің
басқа институттарына орнын, ролін және әсерін ашып көрсетудің алғашқы
талаптардың бірі қолданылған.
Жұмыстың қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдары:
1. қылмыстық құқықта психофизиологиялық қасиеттерді тіркеудің өнегелік
және құқықтық қажеттілігін дәлелдеу;
2. қылмыстық құқықта психофизиологиялық қасиеттер ұғымына анықтама;
3. психофизиологиялық негіздеме бойынша кінәсіз зиян келтірудің заңды
табиғатын анықтау;
4. қылмыстық құқықта психофизиологиялық қасиеттерді ескеру мүмкіндігі
критерийлеріне заңды талдау жасау;
5. экстремальді шарттар және жүйке психикалық шамдан тыс жүгі
дәрежелерінің мәнін ашып көрсету;
6. автор ұсынған психофизиологиялық негіздеме бойынша кінәсіз зиян
келтіру ұғымының анықтамасы;
7. автор ұсынған кінәсіз зиян келтіру регломентациясы туралы қылмыстық
заң шығарушылықты өзгерту.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Дипломдық жұмыс
психофизиологиялық негіздеме бойынша кінәсіз зиян келтіру туралы қылмыстық
заң қалыптарын дұрыс пайдалануға және қызметтің құқылық негіздерін мейлінше
жетілдіруге бағытталған теориялық мәнін қалыптастыруға мүмкіншілік береді.
Психофизиологиялық негіздеме бойынша кінәсіз зиян келтірудің
құқықтық тәртіпке салу механизмін ұғыну, адамды нақты келтірген залалы үшін
заң алдында жауапкершілікке тартылу мүмкіндігін негізді түрде анықтауға
мүмкіндік береді.
Зерттеу нәтижелері қылмыстық заң шығарушылықты мейлінше жетілдіру
және оны практика жүзінде қолдану үшін қызмет ете алады.
Теориялық тезистер, қорытындылар және негіздемелер:
- құқық қорғаушының жүйесінің қызметкерлерінің практикалық қызметінде;
- психофизиологиялық негіздеме бойынша кінәсіз зиян келтіру құқықтық
регломентациялар мәселелеріне ғылыми зертеулер жүргізу кезінде;
- Қазақстан Республикасының жоғарғы оқу орындарындағы заң
факультеттерінің Қылмыстық құқық курсы боынша оқу үрдісінде
қолданылады.
Дипломның құрылысы мен көлемі. Ол яғни, зерттеу мақсаттарымен және
талаптарымен анықталды. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен (6 тараудан),
қорытындыдан, дипломдық жұмысты жазу үшін пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде, қылмыстық құқықта адамның психофизиологиялық
қасиеттерінің даралығын ескерудің алдын ала келісілген өнегелі-құқығы және
соның салдары ретінде – психофизиологиялық негіздеме бойынша кінәсіз зиян
келтіру институтын Қазақстан Республикасының заң шығарушылығына дұрыс және
өз уақытында енгізуі зерттелген. Сондай-ақ психофизиологиялық негіздеме
бойынша кінәсіз зиян келтірудің заңды табиғатына талдау жасалған, берілген
институтының қылмыстық құқықтағы орны мен атқаратын ролі көрсетілген.
Сонымен қатар, бұл жерда бірқатар шет елдердің қылмыстық заң шығарудағы
кінәсіз зиян келтіру регломентацияларына зерттеу жүргізілген.
Екінші бөлімде, қылмыстық құқықта экстремальді шарттарды және жүйке-
психикалық шамдан тыс жүгін түсінуді өндіруге, заң шығаруды өзгерту бойынша
кепілдеме жасап шығаруға, психофизиологиялық негіздеме бойынша кінәсіз зиян
келтіруге қысқаша ат қою туралы ұсыныс енгізуге, сондай-ақ адамның
психофизиологиялық қасиеттеріне байланысты, қазіргі замандағы Қазақстан
Республикасының Қылмыстық құқығының кейбір дау туғызатын мәселелеріне
талдау жасауға арналған.
1. КІНӘСІЗ ЗИЯН КЕЛТІРУДІҢ ПСИХОФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕУІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК
– ЗАҢДЫ ТАБИҒАТЫ
1. Қылмыстық құқықта психофизиологиялық қасиеттерді ескерудің өнегелі-
құқықтық келісілуі.
Мораль (адамгершілік) адам баласының іс-әрекетінің қалыпты реттеуішінің
негізгі әдістерінің бірі болып табылады және қоғам өмірінің барлық
салаларында кездеседі [1, 21б.]. Мораль, қоғамдағы қатынастарды реттейтін
құрал болып табылатын, құқыққа қарағанда анағұрлым көне ұғым.
Мораль да, қоғам да біртекті емес. Үнемі өзгеріп отыратын өнегелілік
қалыптары өзінің даму барысында, қоғамның даму тарихын көрсетеді, мұндағы
аса маңызды, елеулі кезең болып қылмыстық құқықтың даму тарихы болып
табылады. Қылмыстық құқықта, басқа да қалыпты жүйедегі тәрізді нақты
әлеуметтік және табиғи фактілер негізге алынады. Біз қарастырып отырған
салада, құқық бұл заңмен қылмыстық деп саналатын және құрамында біршама
қылмыс белгілері бар, бірақ қандай да бір себеппен қылмыс болып
есептелмейтін адам баласының іс-әрекеті.
Сондай-ақ, қылмыстың құқықты санымен байланысты жағдайлар қызықтырады.
Қылмыс құрамын құрастыра отырып, заң шығарушы адам жауапкершілігін
шектейді, яғни нақты ақиқаттың тек кейбір элементтерін тартып алады және
тек олардың жиынтығы қажетті, жеткілікті жазалау мен кінә тағуды көрсету
үшін тиімді болып келеді. Яғни қылмыстық құқық – бұл адам баласының қандай
да бір өнегесіз іс-әрекеттерінің негізгі түйіндеуші белгілерін бөліп
көрсететін өзіндік теориялық үлгі, мұндағы белгілер іс-әрекетті қылмыс деп
табуға жеткілікті болып табылады. Бұл үлгінің мүлтіксіз емес екендігі
сөзсіз. Барлық шынайылықты заң жүзінде ұйымдастыру мүмкін емес. Заң
шығарушы да бұған ұмтылмайды, керісінше, ол қылмыстық құқық қалыптарын
анағұлым қысқаша жасауға тырысады.
Сондықтан да бізді, мысалы үшін, қылмыс субъектісінің белгілері жас
мөлшерімен, жауапқа қабілеттілігімен, ал кейде кәсіби немесе қандай да бір
басқа дәреже ерекшеліктерімен шектелетіндігі, адамның өз іс-әрекетіне
бітпейтін түрлі психикалық қатынасының формаларының ішіне заңға тек бесеуі
ғана енгізілетіндігі (тікелей және қосымша ниет, жеңілтектік пен ұқыпсыздық
және кінәнің екі еселік формасы), объектілер қолсұғушылық тізімінің
шектелгендігі және қоғамның негізгі құндылығы, оларды қорғау мен күзету
егер... онда... басқаша деген құрғақ формуласына айналғандығы таң
қалдырмайды.
Академик В.Н. Кудрявцевтің тауып айтқан сөзі бойынша, нәтижесінде
бізде тарихи әлі толық қалыптаспаған, жауапкершілік аймағында заң шығарушы
жүйесінің біршама көмескі қоғам үшін, қауіпті іс-әрекеттер бар [2, 254
б.]. Бұл аймақтар әзірге өз параметрлерінде нақты анықталған жоқ. Соңғысы,
әрине, адамның әрекетке субъектілік қатынасына және оның зардаптарына
қатысты болып табылады.
Қылмыстық құқық ғылымының міндеті – осы аймақтардың егжей-тегжейлігін
анықтау. Бұл қызметтің шексіз болатындығы сөзсіз себебі, бір жағынан
мүлтіксіздікте шек болмайды, ал екінші жағынан – қылмыстық құқықпен
қорғалатын қоғамдық қатынастар мен ықыластар статикалық болып табылмайды.
Алайда, бұл бағытта құқықтың бар рухын, шынайылықтың мағыналық
толықтыруларын төмендетіп отыратын канондардан әрқашан қалыспай отыру
қажет.
Біздің қазіргі қарастырып отырған жағдайымызда, біз конституциялық
қағидаларды емес, жалпы адамдық моральды императивтерді айтып отырмыз.
Жалпы мораль басқа қалыпты жүйелермен тығыз байланысты болып келеді:
құқықпен, экономикамен, саясатпен және т.б.
Қоғамның көптеген мәселелерін шешу әдістері мораль талаптарынан ғана
туындап қана қоймайды, сонымен бірге соңғысын жақсылық, әділеттілік,
бостандық, шындық және адамгершілілк қасиеттерін өзінің критерийлері
ретінде қолданады. Бұл өнегелік критерийлері қоғамдық талаптар анағұрлым
әмбебап түрде және олар кейбір ерекше мақсаттарға жай ғана қол жеткізуді
білдірмейді, қоғамдық ғылымның қазіргі кездегі даму барысында жан-жақты
талаптарын білдіреді [3, 17 б.] деп түсіндіріледі. Өнегелік ұйғарымдар мен
басқа да қалыпты әлеуметтік ұйғарымдар жүйесі сәйкес келуі мүмкін, немесе
аздап сәйкес келуі мүмкін, сәйкес келмеуі тіпті бір-біріне қарама-қайшы
болып шығуы да мүмкін.
Барлық қалыпты реттеу жүйесінің ішінде ерекше тығыз байланыс, мораль
мен құқық арасында байқалады. Бұл өзара тығыз байланыс және өзара әрекет
ету, мораль мен құқық адам іс-әрекеттерінің қалыпты реттеу жүйесі болып
табылатындығымен ғана емес, сондай-ақ олардың іс-әрекет бағалау
критерийлерінің сәйкес келуімен, көптеген құқықтық ұйғарымдар өзінің тарихи
шынайылығында, өнегелілік ұйғарымдарымен бастау алатындығымен
түсіндіріледі.
Құқық пен мораль арасында айырмашылықтар, коллизиялар мысалы,
мақсаттарда және әдістерде пайда болуы мүмкін. Құқықтың спецификалық
сипаттамасы – бұл мораль мен мемлекет қалауының бірігуі және де әрқашанда
мораль бөлшегі мен құқықтары мемлекет қалауының бөлшегі арасында қандай да
бір ақылға қонымды қатынас сақталып отыруы қажет. Билік әрқашан шексіздік
тенденциясына, не, бақылаудан шығуға дайын, оған қандай да бір сыртқы
жағдаймен байланысты, тәуелді болу ауыртпашылық әкеледі, ал өнегеліктен
тұратын құқық биліктің амбицияларын ауыздықтауы, өз орнына қоюы заң
аумақтарына енгізуі қажет. Құқық қалыптарын қалыптастыру кезінде мораль
қалыптарынының талаптарында ескеру қажет.
Моральдың негізгі қалыптары құқықтың біздің қазіргі заманға сай
түсінуімізге дейін көп бұрын қалыптасқан. Мораль қалыптары бастапқы кезде
қажеттілік салдарынан пайда болған және түсіндірілген. Мысалы, туысқандар
арасындағы жыныстық байланыстарға тиым, сонау ежелгі кезден бар, себебі
сондай байланыстар нәтижесінде тұқымға зиян келетіндігімен түсіндіріледі
немесе мысалы, өз тайпасының мүшесін өлтіруге тиым, мұндай әрекет тайпа
санынынң азаюына әкелетіндігімен, өздерін қорғау қабілеттіліктеріне кері
әсерін тигізетіндікпен, басқа тайпаларға шабуыл жасауға және аңға шығуға
кері әсерін тигізетіндігімен түсіндірілген. Бұл қалыптар көптеген тайпалар
күшімен, көш басшысы бар тайпалар күшімен бекітіліп отырған. Содан кейін
көптеген қалыптар қандай да бір мағынадан айырылды, сөйтіп түсіндірілмейтін
моральдік қалыптар разрядына көшті, енді олар тек қана – бұны істеуге
болмайды деген формада жүзеге асырылды. Ең алғашқы мемлекеттік білімдер
қандай да бір кез келген актілерге осы қалыптарды бекітті, және олар
құқыққа айналды. Ал құқық ендігі кезекте көпшілік күшімен емес, мемлекет
және оның органдарының күшімен қамтамасыз етілді.
Еуропалық мораль мен құқықтық қалыптасуында негізгі орталық рөлді
Христиандық атқарды. Христиандық қойған мораль қалыптары бүгінгі күнге
дейін қолданыста және осы күнге дейін мәні зор, сондай-ақ бұл қалыптар
құқық тарихында маңызды рол атқарды. Христиандықтың мораль қалыптары
реттелген және ұйымдастырылған еді, олардың әмбебап түсініктемелері де
күнәхарлық та берілді.
Яғни, тиым салулардың себептерін түсіндіру қажет емес болып қалды,
барлығының себебі құдай тағала деді. Бір жағынан мұндай әмбебап
түсініктемелер ұзақ уақытқа құқықтың, моральдың немесе қоғамның дамуын
тоқтатты, ал екінші жағынан – бұл қоғамның тұрақтылығына әсерін тигізді,
сол кездегі мораль қалыптарын түсінулеріне көмек көрсетті. Осыдан кейінгі
кезеңде қоғамның өзгеруімен мораль да, құқық та өзгеріске ұшырады.
Құқық – қоғамның алдыңғы қатарлы әлеуметтік құндылықтарын алып
жүрді. Ол белгілі бір дәрежеде жеке-жеке мораль талаптарын көрсетеді, яғни
оларды өзінің қорғауына алады.
Құқық, қоғам, қоғамның өмір сүруі шарттары өзгерген сайын өзгеріске
ұшырап отырады. Мораль, әдетте, құқыққа қарағанда бұл өзгерістерді
анағұрлым тез сезініп үлгереді. Мысалы, электронды есептеуіш машиналарымен
айналысатын адамдар ортасында компьютерлік қылмыстар туралы қалыптар
басталмай тұрған кездің өзінде, бөтен біреудің ақпараттық ресурстарына қол
жүгірту өнегетсіздікке жатқызылған. Құқықтың қалыптасуы және тұрақтануы
үшін аса маңызды болып, мораль мен құқық қатынастары сұрақтарын атақты
зерттеушілердің нұсқауымен көрсетілген өнегелі-құқықтық сентенциялары
табылады. В. С. Соловьевтің берген анықтамасы қысқаша әрі нақты, ол
құқықтың мораль қалыптарын және өнегеліске ілесуі. Құқық бұл белгілі бір
аз мөлшердегі жақсылықты немесе тәртіпті күштеу арқылы жүзеге асыруды талап
ету, ол зұлымдықтың пайда болуына жол бермейді [4, 45 б.].
Философиялық, заң идеялары әлемі көп мәрте шынайылыққа айналды, олармен
санасу қажет болды және қазіргі кезде санасу қажетте болып табылады.
Қылмыстық құқықта адамның психофизиологиялық қасиеттерін тіркеу
қажеттілігін дәлелдеу кезінде біз, әрине, юриспруденцияда жиналып қалған
аспаптарды пайдаланамыз.
Қылмыстық-құқықтық мән зиян келтіруге қатысты психофизиологиялық
қасиеттерінінің кез келген элементтерінің ішіндегі сипаттамасы жағдайы
талаптарына сәйкес емес. Берілген қорытынды маңызды болып табылады, себебі
құқық қолданушы әрбір жеке психофизиологиялық қасиет құраушылар ретінен
тұратындығын және олардың кез келгенінің ақауы зиян келтірушіліктің қылмыс
емес енгізуін мойындауға жеткілікті болатындығын нақты түсінуі қажет.
Психофизиологиялық қасиеттер сипаттамасының құраушылары туралы кейінірек
айтылады.
Егер қасиет категориясымен жағдай түсінікті болса, онда
психофизиология категориясымен жағдай анағұрлым күрделілрек.
Психофизиологиялық анықтауышы психофизиология бастауышынан тұрады. Оның
мағынасына не жалпы анықтама әдебиетінде, не заң әдебиетінде, не қылмыстық
құқық бойынша оқу әдебиетінде, не ҚР қылмыс кодексіне берілген
түсініктемелер ішінде анықтама берілмеген, Психофизиология терминін
түсіну үшін, арнайы әдебиет ақтару қажет. Психофизиология турал кең көп
таралған түсініктеме ретінде психология мен физиологияның түйіскен жерінде
пайда болған психикалық қызметтің және адам баласының іс-әрекетінің
физиологиялық негізін зерттеудің басты тақырыбы болып табылатын ғылыми
дисциплина болып табылады. Бұдан да нақтырақ анықтаманы біз жарыққа шығара
алмаймыз, себебі ол дау туғызуы мүмкін, ал біздің зерттеменің мақсаты
ғылыми даулар үшін емес. Берілген категорияның мәнін ашу әдісінің, өзінің
қызық жақтары бар. Оның біраз бөлігін бұл ғылыми дисциплинаның маңыздылығын
анықтау емес, оның басқалар арасындағы орналасқан жерін анықтауды құрайды.
Бұл, көріп отырғанымыздай, авторлар анағұрлым жалпыланған көмескі
түсініктеме бергілері келгендігін көрсетеді, осылайша олар өздеріне қатысты
сыннан қашты, сондай-ақ детальды түсініктеме беру қиынға соққандығымен
түсіндіріледі. Психофизиологияның пайда болу тарихынан шығатын болсақ, бұл
– психологияның тарихи бұтағы екендігін аса сенімділікпен айтуға болады.
Оның белгілі кезеңде дамуында істің методологиялық ыңғайын табу қате
екендігі анықталды, ол психикалық құбылысты зерттеуді физиологиялық
механизмдерді тіркеместен жүргізді. Осыған байланысты, ол осы уақытқа дейін
жинақталып қалған (XIX ғасырдың басы, аяғы) эмпирикалық және теориялық
білім қабаты жеке ғылымға – психофизиологияға айналдыру үшін қажет болды.
Бірақ бұл психикалық пен физиологиялықтың өзара қатынасын зерттейтін жалғыз
ғылым емес еді. Неге заң шығарушы дәл осы ғылымның атауын қылмыстық-
құқықтық дефиниция үшін қолданады? Түсіндіріп өтейік, Физиологиялық
психология, жоғары жүйке қызметінің физиологиясы, нейропсихология
тәрізді психофизиологияға өте жақын зерттеу объектісі және әдісі бар
бірқатар ғылымдар бар. Психофизиологияның, оның объектісінің, тақырыбының
және әдістерінің спецификасы немен байланысты екендігін, қылмыстық құқықта
психофизиологиялық терминін қолдану спецификасы неге байланысты екенін
анықтап алу қажет.
Психофизиологияға нейропсихология аса жақын болып табылады.
Нейропсихология – бұл бірнеше дисциплиналар түйіскен жерде қалыптасқан
психологиялық ғылым саласы: психологияның, медицинаның, (нейрохирургияның,
неврологияның), физиологияның және ол бас миын қысқаша зақымдауына
байланысты жоғары психикалық функциялардың ми механизмдерін зерттеуге
бағытталған [5, 34 б.]. Бұл нейропсихология тақырыбына берілген алғашқы
тарихи анықтама.
Алайда, соңғы он жыл ішінде нейропсихологияны зерттеу көбейе түсті,
мысалы үшін, даралық айырмашылық нейропсихологиясы, жас мөлшеріне
байланысты нейропсихология [6,13б.] тәрізді бағыттар пайда бола бастады.
Сондықтан да зерттеу объектісі де, осы ғылымдарда пайдаланылатын әдістер де
(мысалы, позитронды-эмиссиондық томография, ядролық магнитті резонанс және
басқалары), көп жағдайда ұқсас болып келеді. Бұл екі ғылымның айырмашылығы,
нейропсихологоияны миға қандай да бір ақпарат түскен кездегі, оны танып
білу, бағалау және шешім қабылдау кезінде пайда болатын нақты химиялық және
физикалық үрдістер механизмі қызықтырады, ал психофизиология мұнымен қатар
нақты организмдегі (денедегі) психикалық және жүйкелік үрдістердің
қатынасының жалпы аспектілерін зерттейді. Яғни заң шығарушы
нейропсихология ғылымымның атауын қылмыстық-құқықтық дефиниция үшін
пайдаланбаған себебі, ол психофизиологияға қарағанда арнайы, және ол мида
жүзеге асырылатын био-химиялық және физикалық механизмдерді анағұрлым
түсінікті сипаттайды, ал психофизиология психикалық қызметтің толық
формаларын және олардың физиологиялық интерпритациясын зерттейді. Алайда
жалпы нейропсихология толығымен психофизиологияға кіретіндігін ескерген
жөн, біреуінің әдістерін пайдалану олардың арасындағы шекараны жоюға
әкеліп соқты.
Сондай-ақ психофизиологияға, физиологиялық психология жақын. Олардың
айырмашылықтары келесіде, яғни: психофизиология тақырыбы – күрделі іс-
әрекет, оның контекстінде физиологиялық үрдістер байқалады. Физиологиялық
психология жеке физиологиялық механизмдерді зерттеуде анағұрлым нақты
бағытқа ие. Отандық ғалымдардың айтуы бойынша зерттеудің тақырыбы ретінде
жеке физиологиялық функцияларды зерттеуде табылатын физиологиялық
психологиядан айырмашылығы, психофизиологияның тақырыбы болып адам
баласының іс-әрекеті табылады. Яғни психофизиология психикалық қызметтің
толық формаларының физиологиясын зерттейді, психофизиологияда іс-әрекет
сипаттамаларының күрделі формалары әртүрлі дәрежедегі күрделі физиологиялық
үрдістермен салыстырылады. Енді, неге заң шығарушы дәл осы ғылымның атауын
қылмыстық-құқықтық реттеу үшін пайдаланатындығы түсінікті болды.
Салыстырудан және психофизиологияның әр түрлі тұрғыдағы
түсініктемелеріне талдау жасаудан тұратын, психофизиологияны зерттеу
тақырыбы туралы соңғы қорытынды, сондай-ақ, біздің қасиеттер категориясын
қылмыстық құқық тұрғысында қалай көретіндігімізді түсіндіргеніміздей
маңызды болып табылады. Психофизиологияның жоғары жүйке қызметінің
физиологиясымен қатынасын қарастырмаймыз, себебі, психофизиологияның бұл
бөлімнің жекеленуі, ең бірінші Кеңес үкіметі кезіндегі ғылымның
идеологиялық ойлауы, шетелдегі коллегалар алдында мәселеге инновациялық
ыңғай табу жолын көрсеткілері келгендігімен түсіндірілген.
Қасиет түсінігінің құрамын жалпы анықтама әдебиетінің негізінде
саралап алып, психофизиология түсінігінің құрамын әлеуметтік көздер
негізінде саралап, психофизиологияның қатар ғылымдармен ұқсастығын және
айырмашылығын қарастыра отырып, біз психофизиологиялық қасиеттер
категориясын қылмыстық-құқық тұрғысында дұрыс түсініктеме беруге тырысып
көреміз. Психофизиологиялық қасиеттер – бұл адамның психикалық қызметінің
физиологиялық үрдістер аумағындағы белгілерінің, қасиеттерінің,
ерекшеліктерінің белгілі бір жиынтығы.
Өнегелік қалыптарының бірі әділеттілік қағидасы болып табылады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығына психофизиологиялық негіздеу
бойынша кінәсіз зиян келтіруді енгізу – бұл заң шығарушының берілген
өнегелік қағидаларының қандай да бір құраушыларының бірін жүзеге асыруға
ұмтылу болып табылады.
Төменде, біз, әр түрлі адамдардың психофизиологиялық қасиеттері
қаншалықты түрленгендігін көрсетеміз. Бұл айырмашылық тек
психофизиологиялық қасиеттердің қалыпты көрсеткіштері мен патология
арасында ғана емес, сонымен қатар, қалып аумағында да аса күшті. Кез келген
заң, соның ішінде әсіресе, қылмыстық заң әділетсіздікке жол бермеуге
бағытталуы тиіс. Егер адамдардың психофизиологиялық қасиеттері әр түрлі
болып келетіндігін ескермейтін болса, онда құқық қолданушының шешкен үкімі
дұрыс емес, әрі әділетсіз болады. Кез келген адамның заңның әділеттілігінен
күмән келтіріп, түңілуіне мүлдем жол беруге болмайды. Төменде біз,
психофизиологиялық қасиеттерді дұрыс тіркемеу немесе мүлдем тіркемеу
салдарынан кінәсіз адамды соттауға әкеліп соғатын жағдайлар туралы айтып
өтеміз. Біз адамның психофизиологиялық қасиеттерінің әртүрлілігі мәселесін
орташа адамның психофизиологиялық көрсеткіштеріне дейін төмендетуге жол
беруге болмайды деп есептейміз. Мұндағы біздің орташа адам деп
отырғанымыз кім?, және оның көрсеткіштерін тіркеудің субъективті жауапқа
қабілеттілікке қандай қатысы бар? В. Г. Белинскийдің өзі әр түрлі
адамдардың іс-әрекеттерін бағалауға бірдей қарауға болмайтындығын айтқан
болатын, ол қандай да бір кез келген жеке адамды басқа жеке адаммен
аршынмен өлшеуге жететін әділетсіздік жоқ, олар әрқашан да бір-біріне
қарама қайшы болады немесе олардың қандай да бір айырмашылығы болады деді.
Ия, құқықтық мемлекет жолы, тек кінәлі жауапкершілік қағидасын ұстананатын
мемлекет жолы өте қиын, әрі қарама-қайшылықтарға толы.
Мысал ретінде, психофизиологияның накция уақытын қасиетін қарастырамыз.
Біздің көзқарасымыз бойынша, бұл құқық қолданушы практикасы үшін аса
маңызды болып табылады.
Елімізде көп мөлшерде болып тұратын автокөлік оқиғаларын
квалификациялау кезінде, көбінесе реакция уақытын ескеру қажет. Осылайша,
жаяу жүретін жаңа көлік құралдарының жүріп өтуін тексеру, құр тұрған
автокөліктер және сот автотехника экспертіне әртүрлі қозғалмайтын
кедергілер және соның салдарынан оқиғаға жол бермеу мүмкіндігінің болу
немесе болмауы мәселесін шешуге тура келеді, ал прокурор мен сотқа –
олардың шешімдерінің дұрыс екендігіне сенуге тура келеді. Оқиғаға жол
бермеу мүмкіндігінің болу немесе болмауы жүргізушінің реакциясы уақытына
тікелей байланысты, ол аялдама жолының компоненттерінің бірі болып
табылады. Ал болған оқиғада кінәлілік немесе кінәсіздік туралы қорытынды
математикалық салыстыру негізінде жасалады, яғни көлік құралын, оқиға
болған жерден, берілген жылдамдық кезіндегі аялдама жолын және жүргізушінің
болуы мүмкін қауіпті сезу сәтінде алып тастаймыз.
Алдында айтып өткеніміздей, кез келген психофизиологиялық қасиет –
бұл физиологиялық үрдістер аумағында адамның психикалық қызметінің
ерекшеліктерінің элементтерін, түрлі кезеңдерін біріктіретін қандай да бір
сипаттама жинағы. Осылайша, реакция уақыты келесі элементтерден тұрады:
- сенсорлы ақпарат түсу уақытынан;
- стимулды тану уақытынан;
- стимулға талдау жасау уақытынан;
- жауап таңдау уақытынан;
- жауаптың моторлы бөлігін ұйымдастру уақытынан.
Бұл элементтердің кез келгенінің мағынасы ұлғаюы немесе төмендеуі
мүмкін. Бұл элементтердің барлығына қандай да бір дәрежеде келесі факторлар
әсер етеді:
- мақсаттың күрделілігі (бұл жерде күрделірек стимулдар мөлшерімен
және осы стимулдарға болуы мүмкін реакция альтернативті мөлшерімен
сипатталады);
- стимул нақтылығы ( қасиет);
- жас мөлшері;
- адамның интелектуальды қабілеті;
- орталық жүйке жүйесінің жалпы жағдайы;
- қозғалыс функцияларының даму дәрежесі.
Бұл, реакция уақыты тәуелді болатын, адамның психофизиологиялық
жағдайының негізгі көрсеткіштері болып табылады. Берілген көрсеткіштер
реакция уақытының әртүрлі элементтеріне әсер етеді. Бұл элементтердің кез
келгенінің жұмысының бұзылуы, соңғы нәтиже – реация уақыты – орташадан
айтарлықтай айырмашылықта болады.
Бұл жағдайды ескермеу, өнегелілікке жатпас еді және құқықты болмаған
болар еді. Реакция уақытының ерекшеліктерін ескерудің өнегелік сипаттамасы
сенімсіздік танытпайды, себебі, әр адамның реакция уақыты әр түрлі
болатындығын ескермеген жағдайда, қылмыстық заңның әділетілігі қамтамасыз
етілмейді. Соңғы тезистің шынайы екендігін көрсету үшін келесі мысалды
келтіреміз. Жүргізуші елді мекенмен ешқандай қозғалыс ережесін бұзбастан
келе жатады. Жаяу жүргінші кенеттен жол жиегіне шығады, елді мекенде жол
бойымен жылдамдығын шектемей, 60кмсағ келе жатқан жүргізуші, жүргіншіні
қағып кетеді, нәтижесінде жүргінші қаза болды.
Техникалық ғылымдар докторы Ф. Ермаковтың есептеуі бойынша, құрғақ
асфальтты бетонды қабатты жол участогында 60 кмсағ келе жатқан жеңіл
автокөліктің аялдама жолы, жүргізушінің реакция уақыты 0,4 сек болғанда
36,73 метрге тең; 0,8 сек болғанда – 43,4 метрге тең; 1,2 сек болғанда –
50,06 метрге тең. Мінеки, бұл – әділеттіліктің сан жүзінде берілуі.
Жүргіншілердің автокөлік құралынан қандай қашықтықта шыға келгенін және
реакция уақыты қалай есептелетіндігіне байланысты, адамның қылмыс жасауда
кінәлі немесе кінәсіз деп саналуы осыған тәуелді. Мысалы, егер біз
қарастырып отырған жағдайда, кенеттен шыға келген жүргіншінің қашықтығы жол
жиегіне шыға келген сәтінде 45 метрге тең болса, ал реакция уақыты 1,2 сек
болса, онда заң бойынша адам, яғни жүргізуші кінәсіз болып табылады, алайда
құқық қолданушылардың көбісі бұны анықтай алмайды, себебі жеңіл
автокөліктің аялдама жолы, реакция уақыты 1,2 сек болған жағдайда 50,06
метрге тең. 1,2 сек – бұл қалып аумағына кіретін мән болып табылады.
Алайда, құқық қолданушы көп жағдайда аялдама жолын есептеу үшін 0,8 сек
пайдаланады. Мұндай жағдайда, жүргізуші жол ережесін бұзғаны үшін,
Қазақстан Республикасының жол қозғалыс ережесінің 10,1 пункті бойынша
жауапкершілікке тартылады. Бұл пункт жүргізушіні байқауға болатын қауіп
пайда болған кезде, қандай да бір, яғни жылдамдықты азайту, тіпті көлік
құралын тоқтатуға дейін қолдануға болатын шараны міндеттейді. Яғни
жүргізуші берілген жағдайда әрекетсіз отырғаны үшін айыпталады (жылдамдықты
азайтпады немесе көлікті тоқтатпады). Біздің бастапқыда көрсеткеніміздей,
жүргізуші бастапқыда жол қозғалыс ережелерін бұзбайды. Анықталған сәтте
қозғалыстың екінші қатысушы ережені бұзу нәтижесінде қозғалысқа қауіп
тудыратын жағдай жасады. Жол апаты қылмысы жүргізушінің жағдайға ұқыпсыз
қарауының нәтижесінде пайда болады.
Кінәліні соттау да, кінәсізді соттау да қылмыстық құқық саясатының
мақсаттарға қол жеткізуі үшін тиімсіз. Қылмыстық құқық саясаты – жалпы
құқықлық саясаттың бөлігі боып табылады. Қылмыстық-құқық саясаты – бұл
құқықтық реттеудің тиімді механизмін құру бойынша, адамның және азаматтың
құқығын және бостандығын толығымен қамтамасыз етуге қол жеткізу үшін заң
әдістерін пайдалану бойынша, заңдылықты және құқықтық тәртіпті бекіту, жеке
адамдардың және қоғамның жоғары құқылық мәдениетін және құқықтық
мемлекеттікті қалыптастыруы бойынша жүзеге асырылатын мемлекет қызметі. Ол
құқылық актілердің өзіндік пирамидасынан тұруы қажет. Оның шыңында
Конституцияда белгіленген қағидалар мен жоғары қалыптар. Содан кейін
пирамида төмен қарай түседі, яғни бірізді бір-біріне тармақтық
(иерархиялық) тәуелді қабаттардан – заңдардан шексіздікке ұлғаяды, содан
соң әртүрлі және түрлі дәрежелі заң актілеріне (қаулы және басқалар), сот
практикасы және басқа да заң қолданушы актілерге.[7, 28 б.]
Қылмыстық-құқылық саясаттың нәтижесі болып, қоғамның әрбір мүшесінің,
бір жағынан, оның дербес құқылы екендігіне сенімді болуы, оның бостандығы
мен заңды қызығушылығына, олардың мемлекет тарапынан берік қорғалатындығына
сенімді болуы, екінші жағынан – бірде бір қылмыскер жазасыз
қалмайтындығына, ал бір де бір адам кінәсіз қылмыстық жауапкершілікке
тартылмайтындығына сенімді болуы есептеледі. Қылмыстық құқылық саясат
қылмыстық құқық алдында тұрған міндеттерді анықтайды.
Біз психофизиологиялық қасиеттің реакция уақытының тек кейбір
сипаттамаларын, элементтерін, корреляттарын көрсеттік. Жоғарыда
айтылғандардың барлығы қылмыстық құқықта психофизиологиялық қасиеттерді
ескерудің өнегелік қажеттілігін көрсетеді. Біз, бір ғана психофизиологиялық
қасиеттің алдын ала анықтайтын сипаттамасының факторларыннің саны
қаншалықты жоғары екенін көрсеттік. Бұның пайдасы жоқ деп айтуға болмайды,
себебі жол көлік апаты қылмыстар Қазақстан Республикасындағы қылмыстар
ішіндегі флагмандардың бірі болып табылады, соның өзінде, оған мемлекеттің
қандай баға беретіндігі қылмыстық саясат мақсаттарына қол жеткізу үшін аса
маңызды болып келеді. Зиян келтірген адамның психофизиологиялық
қасиеттерінінң ерекшеліктерін ескеру, біздің көзқарасымыз бойынша, жол
көлік апаты қылмысты бағалау үшін, жеткілікті түрде маңызы бар.
Қазақстанда жыл сайын, жол апатынан шамамен 30000 адам қаза табады,
35000 адам жарақат алады. Жұмыс уақытын жоғалту – бір жылда күніне – 500
млн адам. Жалпы материалдық зарар ұлттық табыстың 1,5 % құрайды. Статистика
бойынша, жол апаты қылмыстары жалпы қылмыс құрылымының 20-23 % құрайды. Тек
2005-2010 жж аралығында еліміздің көшелері мен жолдарында 190000 аса адам
қаза тапты [8, 23 б.].
Өткен жүз жылдықта өте дәл байқалған: кінәлілік туралы оқу және оның
белгілі мөлшердегі тереңдігі қылмыстық құқықтың барометрі тәрізді. Ол –
оның мәдени деңгейінің ең жоғарғы көрсеткіші. Осы логикадан түсінгеніміз,
қазіргі заманда Қазастанның қылмыстық құқы жоғары мәдени деңгейімен
ерекшеленеді. Жоғарыда айтылған қорытындының құраушысы болып кінәсіз зиян
келтірудің психофизиологиялық негіздеуінің регламентациясы табылады. Біз
бұның жасалу жолымен келісе алмаймыз, алайда қылмыстық құқықта
психофизиологиялық қасиеттерді тіркеу идеясын заңды түрде бекітуінің өзі
бағалы деп есептейміз.
Жеке адамның психофизиологиялық қасиеттерінің әр түрлі болатындығын
ескермеу, объективтік жауапқа қабілеттілікке әкеледі. Зиян келтіріп,
кінәсіз адамды соттауға әкеліп соққан адамның психофизиологиялық
қасиеттерінің ерекшеліктерін ескермеу бостандық құқығын және жеке дербес
құқын бұзуға әкеледі. Берілген құқық БҰҰ Декларациясында және расалық
дискриминацияларының барлық формаларын жою туралы халықаралық
конвенциясында, 1996 жылдың 16 желтоқсанындағы экономикалық, әлеуметтік
және мәдени құқық туралы Халықарарлық Пактте, 1966 жылдың 16
желтоқсанындағы азаматтық және саяси құқықтар туралы, Халықарарлық Пактте,
1950 жылдың 4-ші қарашасындағы бостандыққа негізделген және адам құқығын
қорғау туралы Еуропалық Конвенцияда [9, 21 б.] көрсетілген.
Осылайша, жоғарыда айтылғандарды жалпылай отырып, төмендегідей
қорытынды жасауға болады, яғни психофизиологиялық негіздеу бойынша,
қылмыстық құқыққа кінәсіз зиян келтіруді енгізу өнегелік қалыптарына,
Қазақстан Республикасы Конституциясына және халықаралық құқықтың қалыптары
мен қағидаларына сәйкес келеді. Кінәлі және кінәсіз әрекеттердің арасындағы
анағұрлым нақты айырмашылықтары Қазақстан Республикасының қазіргі заманға
сай қылмыс құқығының маңызды тенденцияларының арасында тұр.
2. Кінәсіз зиян келтірудің обьектісі және субьектісі, обьективтік
және субьективтік белгілері.
Егер обьектісіне тоқталатын болсақ, ол яғни экстремальды шарттар
талаптарына сай және жүйке-психикалық жүктеуіне психофизиологиялық
қабілетінің жетпеуіне байланысты қарсы тұра алмайтын адамның кінәсіз зиян
келтіруі кезінде пайда болатын қоғамдық қатынастар және қоғам назары болып
табылады.
Қылмыстық құқық бойынша қылмыстың обьектісі деп қылмысты қол
сұғушылықтан қылмыстық заң бойынша қорғалатын қоғамдық қатынастарды
айтамыз. Әрбір істелген қылмыс белгілі бір жағдайларда қоғамдық
қатынастарға зиян келтіреді немесе зиян келтіру қаупін туғызады.Сондықтан
да қылмыстық құқық ғылымы қорғалатын қоғамдық қатынастарды барлық
қылмыстардың жалпы обьектісі деп таниды. Қылмыстың заңмен қол сұғушылықтан
қорғалатын қатынастардың тізбегі Қылмыстық кодекстің оның заңдарының
міндеттерін айқындайтын 2-бабында атап көрсетілген. Қылмыстық заңмен кез
келген қоғамдық қатынастар қорғала бермейді. Мысалы, мұрагерлікке
байланысты мәселелерде мұрагердің заңды құқығының бұзылуы қылмыс болып
табылмайды. Мұндай ретте олардың құқықтары азаматтық заңмен реттеледі.
Қарыз беруші мен борышқордың арасындағы қатынас та азаматтық құқық
нормасымен шешіледі. Жұбайлардың арасындағы мүліктік қатынас та отбасылық
құқық нормаларымен қорғалады. Жұмыс беруші мен еңбекшінің арасындағы еңбек
қатынастары еңбек туралы заңдар арқылы қорғалады.
Сол себепті де қылмыс істеу арқылы қоғамдық мүддеге елеулі қауіп
келтіретін немесе қауіп келтіруі мүмкін жағдайда ғана қылмыстық құқылық
нормамен қорғалатын қоғамдық қатынастар қылмыстың обьектісі болып табылады.
Қылмыстық қол сұғушылықтың обьектісі болып табылатын қоғамдық
қатынастардың маңыздылық дәережесі де қылмыстық заңдарды рет-ретімен
орналастыру үшін аса қажет. Осы белгісіне қарай қылмыстық құқықтың Ерекше
бөлімі тарауларының, сондай-ақ әрбір тараудағы баптардың бірінен кейін
екіншісінің орналасуы жүзеге асырылады. Қоғамдық қатынастардың маңыздылығы,
оған келтірілген зиян мөлшері қылмысты саралау үшін, сондай-ақ сол қылмыс
үшін жазаның түрі мен мөлшерінн белгілеу үшін де аса қажет.
Қылмыстың обьективтік жағы қылмысты істеген адамның мінез-құлқының
сыртқы көрінісін білдіреді. Яғни қылмыс жасаған адамнын әрекет
қабілеттілігі қандай деңгейде болды,ол сол кезде қылмысты қасақана әлде
абайсызда жасады ма, соны толық қанды анықтауымыз қажет. Қолданылып жүрген
қылмыстық заңға сәйкес ондай мінез-құлық біріншіден қоғамға қауіпті,
екіншіден қылмыстық заңға қайшы болуы керек. Қылмыстың обьективтік жағының
мазмұны көптеген белгілерінің жиынтығынан тұрады. Ең бастысы қылмыстық заң
құрайтын қоғамдық қатынастарға қиянатпен қол сұғатын және оған қол сұғу
қаупін тудыратын қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік).
Қылмыстық құқықтағы зиян қылмыстың обьетивтік жағының белгісі болып
табылатын қоғамға қауіпті зардап деген ұғымды білдіреді.
Қоғамға қауіпті іс-әрекет пен одан туындайтын зардаптың арасын
байланыстыратын белгіні себепті байланыс деп атайды. Сонымен, қоғамға
қауіпті іс-әрекет, қылмыстық зардап, себепті байланыс қылмыстың обьективті
жағының белгілері болып табылады. Адамның мінез-құлқының сыртқы көрінісі
болып табылатын қауіпті іс-әрекет белгілері бір кеңістікте және уақытта
орын алатын нақты көрініс болып табылады. Қылмыстық құқықта кеңістік деген
ұғым нақты іс-әрекеттің істелген орны ретінде қарастырылады. Сондықтан да
қылмыстық обьективтік жағының мазмұнын ашып көрсететін белгілер қатарына
қоғамға қауіпті қоғамға қауіпті іс-әрекет, істелген орын және уақыт та
қосылады.
Қылмыстың субьектісі болып қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған және заңға
сәйкес сол үшін қылмыстық жауаптылықты көтеруге қабілетті адам танылады.
Қылмыстық кодекстің 4, 6, 7-баптарына сай Қазақстан Республикасының
азаматарына, Қазақстан Республикасы аумағындағы азаматтығы жоқ азаматтарға,
сондай-ақ шетелдіктерге қолданылады. Бұдаан туатын қорытынды, қоғамға
қауіпті іс-әрекет үшін қылмыстық жауаптылыққа тек қана тірі адам – азамат
тартылады. Заттар, жануарлар дүниесі, табиғат күштері келтірген зиян үшін
олар қылмыстық жауапқа тартылмайды, яғни бұл аталғандар қылмыс субьектісі
болып табылмайды. Егер адам жануарларды немесе табиғи күштерді пайдалау
арқылы қасақана немесеабайсыздықпен басқаға зиян келтірсе, онда қылмыстық
жауаптылыққа сол адамның өзі тартылады. Мысалы, қабаған итке адамды
қасақана әдейілеп қаптырса,онда сол адам жөнінде қасақана дене жарақатын
келтіргені үшін қылмыстық жауаптылық мәселесі қарастырылады, ал мұндай
жағдайда ит қылмыс субьектісі емес, қылмысты істеудің құралы болып
табылады.
Қылмыстық заң қылмыстық жауаптылыққа өзінің істеген іс-әрекетіне есеп
бере алатын және өзін –өзі басқаруға қабілеті бар адамды, яғни есі дұрыс
адамды ғана жауапқа тарта алады. Адам қоғамға қауіпті іс-әрекет істеген
кезде өзінің іс-әрекетінде кінәнің екі нысаны: қасақаналық пен абайсыздық
жоқ деп есептеледі. Қоғамға қауіпті іс-әрекеткн ұғынып, оның мағынасына
жетіп, ақылмен, естілікпен істеген есі дұрыс адам ғана қылмыс үшін кінәлә
деп танылады.
Өзінің іс-әрекетін сезу және оны басқара алу дені сау адамға туған
кезінен бастап қалыптасады, пайда болады. Адам белгілі бір жасқа толған
кезде қалыптасқанн өмірлік тәжірибесі арқылы өзін қоршаған ортадағы
құбылысқа дұрыс баға беру, сол ортаға өзінің іс-әрекетінің пайда не зиян
келтіретінін ұғыну, нақты жағдайларға байланысты іс-қимыл жасап, құқық
мораль нормалары арқылы тыйым ссалынғандарды істеу-істемеу немесе ондай
қимылдан бас тарту мәселелерін шешуде толық қабілеті болады. Психолог,
психиатр, педиатр, педагог және заңгер мамандардың тұжырымына сәйкес мұнда
жас мөлшері 16 жасқа толған уақыт деп белгіленген. Осы жасқа толған
жасөспірімдер өздерінің қылмыстық заңға қайшы кез келген іс-әрекеті үшін
қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Қылмыстық кодекстің 15-бабында
көрсетілген кейбір қылмыстарды істегені үшін мұндай жауаптылық олар ертерек
жаста – 14 жасқа толған уақыттан басталады, Яғни, қылмыстық заңда
көрсетілген белгілі бір жасқа толу қылмыс субьектісінің қажетті белгісінің
бірі болып табылады. Сонымен қылмыстың субьектісі болып қылмыстық заңда
көрсетілген жасқа толған, есі дұрыс жеке адам саналады. Қылмыстың
субьектісі жалпы және арнаулы болып екі түрге бөлінеді. Есі дұрыстық,
заңда белгіленген жасқа толу және жеке адам болу сияқты белгілер барлық
қылмыстарға тән, ортақ белгілер. Бұл белгілер жалпы субьектінің тү.сінігін
береді.
Жалпы субьектінің осы белгілермен қатар жекелеген қылмыстың құрамының
ерекшелігіне қарай қосымша, арнаулы белгілерді қажет ететін адам қылмыстың
арнаулы субьектісі болып табылады. Мысалы, мемлекеттік қызметші арнаулы
субьект болып табылады, әскери қылмыстарды тек әскери қызметшілер істейді,
сондықтан әскери қызметшілер де қылмыстың арнаулы субьектісі болып
табылады.
Менің дипломдық жұысымның тақырыбына сай,есі дұрыстық жіне дұрыс
еместікке тоқтала кетсек. Олар, жоғарыда айтылғандай, қоғамға қауіпті іс-
әрекет істегені үшін есі дұрыс адам заң бойынша жауап беруге және
жазалануға жасы толған адамдар ғана қылмыстың субъектісі болып табылады.
Есі дұрыс емес адамдар қылмыстың субъектісі болып табылмайды, сол себепті
олар қылмыстық жауапқа тартылмайды. Мұндай адамдарға істеген іс-әрекеттері
үшін қылмыстық жаза болып табылмайтын медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шаралары қолданылуы мүмкін. Адам қоғамға қауіпті іс-әрекетті істеген
уақытында өзінің мінез-құлқының қоғамға қауіптілігін сезетін, ұғынатын және
өзі істеген іс-әрекетін басқара алатын болса, ол есі дұрыс адам деп
саналады. Бұл - есі дұрыстықтың бірінші белгісі, ал екінші белгісіне
адамның қоғамға қауіпті іс-әрекетін істеген уақытта өзінің іс-әрекетінің
мәнін сезіп, ұғынуы және оны басқаруға қабілетінің болуы қылмыстық
құқықтағы кінә туралы түсінікпен тығыз байланысты. Яғни, қоғамға қауіпті іс-
әрекетті істеген кезде оны істеушіге әйтеуір кінәнің бір түрі қасақаналық
немесе абайсыздық болуы тиіс. Өйткені, кінә қылмыстық жауаптылықтың басты,
негізгі алғышарты болып табылады. Өз әрекетінің мәнін түсінбейтін және өзін-
өзі басқаруға қабілеті жоқ адамдарда кінә да болмайды, сол себепті олар
қылмыстық жауапқа тартылмайды. Қылмыстық кодекстің 16-бабында есі дұрыс
еместіктің түсінігі берілген. Онда:
1. Осы Кодексте көзделген қоғамдық қауіпті әрекетті жаса-ған кезде есі
дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы психикалық ауруы, психикасының
уақытша бұзылуы, кемақылдығы немесе психикасының өзге де дертке ұшырауы
салдарынан өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен
қоғамдық қауіптілігін ұғына алмаған немесе оған ие бола ал-маған адам
қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс емес.
2. Есі дұрыс емес деп танылған адамға сот осы Кодексте көзделген
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдануы мүмкін делінген.
Есі дұрыс еместіктің ұғымын ашып көрсеткенде қылмыстық құқық ғылымы екі
белгіні: медициналық (биологиялық) және заңдылық (психологиялық) белгіні
қолданады. Заңдылық белгі бойынша сот қоғамға қауіпті іс-әрекетті істеген
адамның өзінің іс-әрекетіне есеп бере алатынын және оны істегенде өзін
басқара алатынын анықтайды.
Медициналық (биологиялық) белгі бойынша қоғамға қауіпті әрекетті
істеген адамның аурулық жағдайына байланысты болған қабілетсіздігінің
себебі анықталады. Адамның кез келген аурулық жағдайы оны есі дұрыс емес
деп тануға негіз болмай-ды, сол аурулардың ішіндегі адамға өзінің іс-
әрекетін нақты дұрыс бағалауға бөгет жасайтын аурулар ғана оны есі дұрыс
емес деп тануға негіз болады. Сондықтан медициналық белгі міндетті түрде
заңдылық белгімен қабаттасуы қажет. Тек осы екі белгі бірдей болған
жағдайда ғана адам есі дұрыс емес деп танылуы мүмкін. Медициналық белгінің
түсінігі сот-психиатрия ғылымы белгілеген жалпы ережелерге негізделген.
Қылмыстық құқық есі дұрыс еместіктің түсінігін осы ережелерді басшылыққа
ала отырып, өз ерекшеліктеріне сәйкес түсіндіреді. Медициналық белгілерге
қылмыстық заңда төрт түрлі ауру жатқы-зылған:
1. Созылмалы психикалық ауру. Бұл ауруға жазылмайтын немесе жазылуы өте
қиын, аурулық жағдайы өрістей беретін аурулар жатады. Бұған: шизофрения,
желікпе, депрессиялық есаландық, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Заң факультеті
Қылмыстық құқық және криминология кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ ПСИХОФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕР БОЙЫНША КІНӘСІЗ ЗИЯН
КЕЛТІРУ
Орындаған 4 курс студенті _________________ Мұхаметқалиева Л.Е.
Ғылыми жетекші з.ғ.к.,____________________________ Байсалов А.Д.
доцент (қолы, күні)
Норма бақылаушы ______________________________Жетіб аев Н.С.
з.ғ.к., аға оқытушы (қолы, күні)
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға
жіберілді
з.ғ.д., профессор__________________________ _______ Джансараева Р.Е.
(қолы, күні)
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .3
1 Психофизиологиялық негіздер бойынша кінәсіз зиян келтірудің
әлеуметтік-құқықтық табиғаты
1.1 Қылмыстық құқықтағы психофизиологиялық қасиеттерді ескерудің
өнегелі- құқықтық келісілуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...7
1.2 Кінәсіз зиян келтірудің обьектісі және субьектісі, обьективтік және
субьективтік
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 16
1.3 Шет елдердегі қылмыстық құқықта кінәсіз зиян
келтіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2 КІНӘСІЗ ЗИЯН КЕЛТІРУДІҢ ПСИХОФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗІНІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-
ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Экстремальді шарттарға түсініктеме және жүйке психикалық
ауыртпалықтардың шеттен
шығуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2 Қазіргі кездегі қылмысқа барған адамдардың мінез-құлық
психофизиологисының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.34
2.3 Қылмысқа барған адамдардың қылмысқа баруының себептерi және оған
әсер ететiн жағдайлар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..44
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Адамзат білімінің әртүрлі
аумағының бір-бірімен жүйелі интеграциясы жаңа тарихтың таңбалық
феномендерінің арасында тұр. Бұл үрдістің құраушыларының бірі болып
психологияның қылмыстық құқыққа әсері табылады. Құқыққа қарсы іс-әрекеттің,
негізгі заңдылықтардың мәнін және құрамын ашып көрсетуге құқық теориясының
хабардарлығы жеткіліксіз. Ол қажетті сәйкес тезистерді психологиядан және
психофизиологиядан алуға мәжбүр, себебі, қылмыстық құқыққа қатысты іс-
әрекеттің себебін, адамның психофизиологиялық қасиеттерін, жеке
ерекшеліктерін, психикалық жағдайларын анықтау үшін бастама болып
психологиялық ғылым және оның ішіндегі бөліп көрсетілген психофизиология
ғылымының тезистері болып табылады.
Құқық қолданушының психологиялық категорияларды нақты және жүйелі
түсінуі әділеттілік қағидасын жүйелі түрде жүзеге асырудың қажетті шарты
болып табылады және қылмыстық құқық теориясының, жалпы және заң
психологиясының түйіскен жерінде пайда болатын, бірқатар мәселелік
жағдайларды шешуге болатындығын көрсетеді. Адамдардың мүмкін болатын
қасиеттерінің әр түрлілігін, олардың іс-әрекет бостандығының дәрежелерін
ескеру барлығы үшін, тең іс-әрекеттің құқықтық квалификациясының ауқымы
аумағында, жеке-жеке ыңғайын табуды қамтамасыз етеді. Қалыптар,
институттар, қағидалар және тіпті қылмыстық заң рухының өзі де құқық
қолданушыны осыған икемдейді.
Өткен жағдайды саралай отырып, құқық қорғау органының қызметкері
адамның әртүрлі, сонымен қатар экстремальді жағдай кезіндегі психикалық
және психофизиологиялық әрекетінің ерекшеліктерімен шартталған
заңдылықтарын және өзін өзі ұстау механизмін білуге және ескеруге міндетті.
Бізді қызықтырып отырған мәселе – психофизиология негізі бойынша
кінәсіз зиян келтірудің құқық регламентациясы мәселесі болып табылады. Бұл
Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығының аса маңызды және даулы
мәселесі болып табылады. Адамның қылмыс жасауда кінәлі немесе кінәсіз
екендігі оның өзі үшін және қоғам үшін аса маңызды. Себебі
Конституциямыздың өзінде айтылғандай , ешкімді де біз азаптауға, оған
зорлық зомбылық жасауға, басқадай қатігездік немесе адамдық қадір-қасиетін
қорлайтындай жәбір көрсетуімізге не кінә тағуымызға болмайды.[1, 8 б.].
Сондықтан да, мемлекет орган арқылы және оның қызметкерлері арқылы да бір
дұрыс баға берсе де, қоғам заң әділеттілігі туралы өз жорамалын жасайды, ал
адам белгілі бір айыруларға ұшырайды немесе керісінше болады. Сондай-ақ
ерікті немесе еріксіз, әрбір хабардар адам бұл жағдайды өзіне үлгі етіп
алады және өзінің тағайындамаларына, өзінің іс-әрекетіне, өзіне белгілі
әрекеттің құқықтық зардабына сәйкес, түзетулер енгізеді. Егер көпшілік
іштей мемлекет шешімімен келіссе, онда заң шығарушы белгілі бір өмірлік
жағдайлардағы шынайы кездесетін типтерді құқықтық әдістер арқылы дұрыс
деген сыйластығының біршама бөлігі (біздің жағдайымызда қылмыстық заңға)
жоғалады.
Біздің қарастырып отырған бұл құқықтық құрылымына көптеген адамдар
душар болып отыр және болашақта да душар болады.
Жұмыстың ғылыми зерттелу дәрежесі. Кінәсіздіктің әртүрлі түрі туралы
сұрақ, кінәсін түсіну, қылмыстың субъективтік жағын түсіну, субъективтік
жауапқа қабілеттілігін түсіну туралы мәселемен шектесіп жатқандығы белгілі.
Жұмыста осы бағыттағы қылмыстық құқық ғылымымен жинақталған потенциал
пайдаланылған. Осы проблематиканы немесе оның жеке аспектілерін өз
жұмыстарында Беляев Н.А., Ағыбаев А.Н., Исаев А.А., Жүнісов Б.Ж.,
Төлеубекова Б.Х., Шынарбаев Б.Қ., Бекішев Д.Қ., Алауханов Е.О., Брайнин
М.Л., Васильев Н.В., Якушин В.А., Виттенберг Г.В., Волков Б.С., Ворошилин
Е.В., Галиакбаров Р.Р., Гилязев Ф.Г., Дагель П.С., Демидов Ю.А.,
Загородников Н.И., Злобин Г.А., Квашис В.А., Келина С.Г., Кригер Г.А.,
Кудрявцев В.Н., Кузнецова Н.Ф., Макашвили В.Г., Михеев Р.И., Наумов
А.В., Никифиров Б.С., Пионтовский А.А., Рарог А.И., Ситковская О.Д.,
Тихонов К.Ф., Ткаченко В.И. және т.б. қарастырған.
Өкінішке орай, арнайы осы проблематикаға бағышталған бірде бір
монографиялық зерттеулер жоқ. Осыған орай, елімізде заңдылықтарды бекіту,
Қазақстандық қоғамды реформалау шарттарында азаматтардың құқығын және
бостандығын қамтамасыз ету осы мәселені терең, әрі жан жақты зерттеудің
қажеттілігін көрсетеді.
Зерттеменің объектісі мен пәні. Дипломдық жұмыстың объектісі болып,
экстремальді шарттар талаптарына және жүйке-психикалық жүктеуіне
психофизиологиялық қабілетінің жетпеуіне байланысты қарсы тұра алмайтын
адамның кінәсіз зиян келтіруі кезінде пайда болатын қоғамдық қатынастар. Ал
пәні, болса осы сала бойынша өзіндік мазмұн, өзгешелік белгілері мен
принциптері бар құқық саласы болып табылады.
Кінәсіз зиян келтірудің объективтік және субъективтік белгілері
зерттеменің негізгі тақырыбына жатқызылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты және міндеті. Дипломдық жұмыстың мақсаты –
индивидтің психофизиологиялық қасиеттерін ескерудің қылмыстық-құқықтық
мәнін детальды дайындау, психофизиологиялық негіздеме бойынша кінәсіз зиян
келтірудің заң жүзіндегі мәнін түсінуде кешенді, теориялық негізделген
ыңғайды дайындап шығару, берілген қалыптың потенциалына қорытынды жасау.
Көрсетілген мақсаттарға қол жеткізу келесі міндеттерді шешу арқылы
жүзеге асырылады:
- қылмыстық құқықта адамның психофизиологиялық қасиеттерін ескерудің
өнегелік-құқықтық қажеттілігіне талдау жасау;
- қылмыстық құқықта психофизиологиялық қасиеттер ұғымына анықтама
беру;
- экстремальді шарттар және жүйке-психикалық шамадан тыс жүгі
ұғымдарына қылмыстық-құқық тұрғысында анықтама беру;
- жеке адамдардың психофизиологиялық қасиеттерін айыру мәселесі бойынша
ғылыми әдебиеттерде айтылған тұжырымдамаларға талдау жасау;
- кінәсіз зиян келтірудің психофизиологиялық негіздеме бойынша қылмыстық
құқықтың басқа да институттарымен қатынасын анықтау;
- кінәсіз зиян келтіру институттары Қазақстан Республикасының және
шетелдердің қылмыстық құқығымен салыстырып талдау жасау;
- қылмыстық құқықта адамның психофизиологиялық қасиеттерінің
ерекшеліктерін ескеру мүмкіндігінің заңды критерийлерін анықтау.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы болып, бұл жұмыстың ең алғашқы
психофизиологиялық негіздеме бойынша кінәсіз зиян келтіру мәселесіне
арналған арнайы монографиялық зерттеме екендігі болып табылады.
Дипломда психофизиологиялық негіздеме бойынша кінәсіз зиян келтірудің
басқа институттарына орнын, ролін және әсерін ашып көрсетудің алғашқы
талаптардың бірі қолданылған.
Жұмыстың қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдары:
1. қылмыстық құқықта психофизиологиялық қасиеттерді тіркеудің өнегелік
және құқықтық қажеттілігін дәлелдеу;
2. қылмыстық құқықта психофизиологиялық қасиеттер ұғымына анықтама;
3. психофизиологиялық негіздеме бойынша кінәсіз зиян келтірудің заңды
табиғатын анықтау;
4. қылмыстық құқықта психофизиологиялық қасиеттерді ескеру мүмкіндігі
критерийлеріне заңды талдау жасау;
5. экстремальді шарттар және жүйке психикалық шамдан тыс жүгі
дәрежелерінің мәнін ашып көрсету;
6. автор ұсынған психофизиологиялық негіздеме бойынша кінәсіз зиян
келтіру ұғымының анықтамасы;
7. автор ұсынған кінәсіз зиян келтіру регломентациясы туралы қылмыстық
заң шығарушылықты өзгерту.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Дипломдық жұмыс
психофизиологиялық негіздеме бойынша кінәсіз зиян келтіру туралы қылмыстық
заң қалыптарын дұрыс пайдалануға және қызметтің құқылық негіздерін мейлінше
жетілдіруге бағытталған теориялық мәнін қалыптастыруға мүмкіншілік береді.
Психофизиологиялық негіздеме бойынша кінәсіз зиян келтірудің
құқықтық тәртіпке салу механизмін ұғыну, адамды нақты келтірген залалы үшін
заң алдында жауапкершілікке тартылу мүмкіндігін негізді түрде анықтауға
мүмкіндік береді.
Зерттеу нәтижелері қылмыстық заң шығарушылықты мейлінше жетілдіру
және оны практика жүзінде қолдану үшін қызмет ете алады.
Теориялық тезистер, қорытындылар және негіздемелер:
- құқық қорғаушының жүйесінің қызметкерлерінің практикалық қызметінде;
- психофизиологиялық негіздеме бойынша кінәсіз зиян келтіру құқықтық
регломентациялар мәселелеріне ғылыми зертеулер жүргізу кезінде;
- Қазақстан Республикасының жоғарғы оқу орындарындағы заң
факультеттерінің Қылмыстық құқық курсы боынша оқу үрдісінде
қолданылады.
Дипломның құрылысы мен көлемі. Ол яғни, зерттеу мақсаттарымен және
талаптарымен анықталды. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен (6 тараудан),
қорытындыдан, дипломдық жұмысты жазу үшін пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде, қылмыстық құқықта адамның психофизиологиялық
қасиеттерінің даралығын ескерудің алдын ала келісілген өнегелі-құқығы және
соның салдары ретінде – психофизиологиялық негіздеме бойынша кінәсіз зиян
келтіру институтын Қазақстан Республикасының заң шығарушылығына дұрыс және
өз уақытында енгізуі зерттелген. Сондай-ақ психофизиологиялық негіздеме
бойынша кінәсіз зиян келтірудің заңды табиғатына талдау жасалған, берілген
институтының қылмыстық құқықтағы орны мен атқаратын ролі көрсетілген.
Сонымен қатар, бұл жерда бірқатар шет елдердің қылмыстық заң шығарудағы
кінәсіз зиян келтіру регломентацияларына зерттеу жүргізілген.
Екінші бөлімде, қылмыстық құқықта экстремальді шарттарды және жүйке-
психикалық шамдан тыс жүгін түсінуді өндіруге, заң шығаруды өзгерту бойынша
кепілдеме жасап шығаруға, психофизиологиялық негіздеме бойынша кінәсіз зиян
келтіруге қысқаша ат қою туралы ұсыныс енгізуге, сондай-ақ адамның
психофизиологиялық қасиеттеріне байланысты, қазіргі замандағы Қазақстан
Республикасының Қылмыстық құқығының кейбір дау туғызатын мәселелеріне
талдау жасауға арналған.
1. КІНӘСІЗ ЗИЯН КЕЛТІРУДІҢ ПСИХОФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕУІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК
– ЗАҢДЫ ТАБИҒАТЫ
1. Қылмыстық құқықта психофизиологиялық қасиеттерді ескерудің өнегелі-
құқықтық келісілуі.
Мораль (адамгершілік) адам баласының іс-әрекетінің қалыпты реттеуішінің
негізгі әдістерінің бірі болып табылады және қоғам өмірінің барлық
салаларында кездеседі [1, 21б.]. Мораль, қоғамдағы қатынастарды реттейтін
құрал болып табылатын, құқыққа қарағанда анағұрлым көне ұғым.
Мораль да, қоғам да біртекті емес. Үнемі өзгеріп отыратын өнегелілік
қалыптары өзінің даму барысында, қоғамның даму тарихын көрсетеді, мұндағы
аса маңызды, елеулі кезең болып қылмыстық құқықтың даму тарихы болып
табылады. Қылмыстық құқықта, басқа да қалыпты жүйедегі тәрізді нақты
әлеуметтік және табиғи фактілер негізге алынады. Біз қарастырып отырған
салада, құқық бұл заңмен қылмыстық деп саналатын және құрамында біршама
қылмыс белгілері бар, бірақ қандай да бір себеппен қылмыс болып
есептелмейтін адам баласының іс-әрекеті.
Сондай-ақ, қылмыстың құқықты санымен байланысты жағдайлар қызықтырады.
Қылмыс құрамын құрастыра отырып, заң шығарушы адам жауапкершілігін
шектейді, яғни нақты ақиқаттың тек кейбір элементтерін тартып алады және
тек олардың жиынтығы қажетті, жеткілікті жазалау мен кінә тағуды көрсету
үшін тиімді болып келеді. Яғни қылмыстық құқық – бұл адам баласының қандай
да бір өнегесіз іс-әрекеттерінің негізгі түйіндеуші белгілерін бөліп
көрсететін өзіндік теориялық үлгі, мұндағы белгілер іс-әрекетті қылмыс деп
табуға жеткілікті болып табылады. Бұл үлгінің мүлтіксіз емес екендігі
сөзсіз. Барлық шынайылықты заң жүзінде ұйымдастыру мүмкін емес. Заң
шығарушы да бұған ұмтылмайды, керісінше, ол қылмыстық құқық қалыптарын
анағұлым қысқаша жасауға тырысады.
Сондықтан да бізді, мысалы үшін, қылмыс субъектісінің белгілері жас
мөлшерімен, жауапқа қабілеттілігімен, ал кейде кәсіби немесе қандай да бір
басқа дәреже ерекшеліктерімен шектелетіндігі, адамның өз іс-әрекетіне
бітпейтін түрлі психикалық қатынасының формаларының ішіне заңға тек бесеуі
ғана енгізілетіндігі (тікелей және қосымша ниет, жеңілтектік пен ұқыпсыздық
және кінәнің екі еселік формасы), объектілер қолсұғушылық тізімінің
шектелгендігі және қоғамның негізгі құндылығы, оларды қорғау мен күзету
егер... онда... басқаша деген құрғақ формуласына айналғандығы таң
қалдырмайды.
Академик В.Н. Кудрявцевтің тауып айтқан сөзі бойынша, нәтижесінде
бізде тарихи әлі толық қалыптаспаған, жауапкершілік аймағында заң шығарушы
жүйесінің біршама көмескі қоғам үшін, қауіпті іс-әрекеттер бар [2, 254
б.]. Бұл аймақтар әзірге өз параметрлерінде нақты анықталған жоқ. Соңғысы,
әрине, адамның әрекетке субъектілік қатынасына және оның зардаптарына
қатысты болып табылады.
Қылмыстық құқық ғылымының міндеті – осы аймақтардың егжей-тегжейлігін
анықтау. Бұл қызметтің шексіз болатындығы сөзсіз себебі, бір жағынан
мүлтіксіздікте шек болмайды, ал екінші жағынан – қылмыстық құқықпен
қорғалатын қоғамдық қатынастар мен ықыластар статикалық болып табылмайды.
Алайда, бұл бағытта құқықтың бар рухын, шынайылықтың мағыналық
толықтыруларын төмендетіп отыратын канондардан әрқашан қалыспай отыру
қажет.
Біздің қазіргі қарастырып отырған жағдайымызда, біз конституциялық
қағидаларды емес, жалпы адамдық моральды императивтерді айтып отырмыз.
Жалпы мораль басқа қалыпты жүйелермен тығыз байланысты болып келеді:
құқықпен, экономикамен, саясатпен және т.б.
Қоғамның көптеген мәселелерін шешу әдістері мораль талаптарынан ғана
туындап қана қоймайды, сонымен бірге соңғысын жақсылық, әділеттілік,
бостандық, шындық және адамгершілілк қасиеттерін өзінің критерийлері
ретінде қолданады. Бұл өнегелік критерийлері қоғамдық талаптар анағұрлым
әмбебап түрде және олар кейбір ерекше мақсаттарға жай ғана қол жеткізуді
білдірмейді, қоғамдық ғылымның қазіргі кездегі даму барысында жан-жақты
талаптарын білдіреді [3, 17 б.] деп түсіндіріледі. Өнегелік ұйғарымдар мен
басқа да қалыпты әлеуметтік ұйғарымдар жүйесі сәйкес келуі мүмкін, немесе
аздап сәйкес келуі мүмкін, сәйкес келмеуі тіпті бір-біріне қарама-қайшы
болып шығуы да мүмкін.
Барлық қалыпты реттеу жүйесінің ішінде ерекше тығыз байланыс, мораль
мен құқық арасында байқалады. Бұл өзара тығыз байланыс және өзара әрекет
ету, мораль мен құқық адам іс-әрекеттерінің қалыпты реттеу жүйесі болып
табылатындығымен ғана емес, сондай-ақ олардың іс-әрекет бағалау
критерийлерінің сәйкес келуімен, көптеген құқықтық ұйғарымдар өзінің тарихи
шынайылығында, өнегелілік ұйғарымдарымен бастау алатындығымен
түсіндіріледі.
Құқық пен мораль арасында айырмашылықтар, коллизиялар мысалы,
мақсаттарда және әдістерде пайда болуы мүмкін. Құқықтың спецификалық
сипаттамасы – бұл мораль мен мемлекет қалауының бірігуі және де әрқашанда
мораль бөлшегі мен құқықтары мемлекет қалауының бөлшегі арасында қандай да
бір ақылға қонымды қатынас сақталып отыруы қажет. Билік әрқашан шексіздік
тенденциясына, не, бақылаудан шығуға дайын, оған қандай да бір сыртқы
жағдаймен байланысты, тәуелді болу ауыртпашылық әкеледі, ал өнегеліктен
тұратын құқық биліктің амбицияларын ауыздықтауы, өз орнына қоюы заң
аумақтарына енгізуі қажет. Құқық қалыптарын қалыптастыру кезінде мораль
қалыптарынының талаптарында ескеру қажет.
Моральдың негізгі қалыптары құқықтың біздің қазіргі заманға сай
түсінуімізге дейін көп бұрын қалыптасқан. Мораль қалыптары бастапқы кезде
қажеттілік салдарынан пайда болған және түсіндірілген. Мысалы, туысқандар
арасындағы жыныстық байланыстарға тиым, сонау ежелгі кезден бар, себебі
сондай байланыстар нәтижесінде тұқымға зиян келетіндігімен түсіндіріледі
немесе мысалы, өз тайпасының мүшесін өлтіруге тиым, мұндай әрекет тайпа
санынынң азаюына әкелетіндігімен, өздерін қорғау қабілеттіліктеріне кері
әсерін тигізетіндікпен, басқа тайпаларға шабуыл жасауға және аңға шығуға
кері әсерін тигізетіндігімен түсіндірілген. Бұл қалыптар көптеген тайпалар
күшімен, көш басшысы бар тайпалар күшімен бекітіліп отырған. Содан кейін
көптеген қалыптар қандай да бір мағынадан айырылды, сөйтіп түсіндірілмейтін
моральдік қалыптар разрядына көшті, енді олар тек қана – бұны істеуге
болмайды деген формада жүзеге асырылды. Ең алғашқы мемлекеттік білімдер
қандай да бір кез келген актілерге осы қалыптарды бекітті, және олар
құқыққа айналды. Ал құқық ендігі кезекте көпшілік күшімен емес, мемлекет
және оның органдарының күшімен қамтамасыз етілді.
Еуропалық мораль мен құқықтық қалыптасуында негізгі орталық рөлді
Христиандық атқарды. Христиандық қойған мораль қалыптары бүгінгі күнге
дейін қолданыста және осы күнге дейін мәні зор, сондай-ақ бұл қалыптар
құқық тарихында маңызды рол атқарды. Христиандықтың мораль қалыптары
реттелген және ұйымдастырылған еді, олардың әмбебап түсініктемелері де
күнәхарлық та берілді.
Яғни, тиым салулардың себептерін түсіндіру қажет емес болып қалды,
барлығының себебі құдай тағала деді. Бір жағынан мұндай әмбебап
түсініктемелер ұзақ уақытқа құқықтың, моральдың немесе қоғамның дамуын
тоқтатты, ал екінші жағынан – бұл қоғамның тұрақтылығына әсерін тигізді,
сол кездегі мораль қалыптарын түсінулеріне көмек көрсетті. Осыдан кейінгі
кезеңде қоғамның өзгеруімен мораль да, құқық та өзгеріске ұшырады.
Құқық – қоғамның алдыңғы қатарлы әлеуметтік құндылықтарын алып
жүрді. Ол белгілі бір дәрежеде жеке-жеке мораль талаптарын көрсетеді, яғни
оларды өзінің қорғауына алады.
Құқық, қоғам, қоғамның өмір сүруі шарттары өзгерген сайын өзгеріске
ұшырап отырады. Мораль, әдетте, құқыққа қарағанда бұл өзгерістерді
анағұрлым тез сезініп үлгереді. Мысалы, электронды есептеуіш машиналарымен
айналысатын адамдар ортасында компьютерлік қылмыстар туралы қалыптар
басталмай тұрған кездің өзінде, бөтен біреудің ақпараттық ресурстарына қол
жүгірту өнегетсіздікке жатқызылған. Құқықтың қалыптасуы және тұрақтануы
үшін аса маңызды болып, мораль мен құқық қатынастары сұрақтарын атақты
зерттеушілердің нұсқауымен көрсетілген өнегелі-құқықтық сентенциялары
табылады. В. С. Соловьевтің берген анықтамасы қысқаша әрі нақты, ол
құқықтың мораль қалыптарын және өнегеліске ілесуі. Құқық бұл белгілі бір
аз мөлшердегі жақсылықты немесе тәртіпті күштеу арқылы жүзеге асыруды талап
ету, ол зұлымдықтың пайда болуына жол бермейді [4, 45 б.].
Философиялық, заң идеялары әлемі көп мәрте шынайылыққа айналды, олармен
санасу қажет болды және қазіргі кезде санасу қажетте болып табылады.
Қылмыстық құқықта адамның психофизиологиялық қасиеттерін тіркеу
қажеттілігін дәлелдеу кезінде біз, әрине, юриспруденцияда жиналып қалған
аспаптарды пайдаланамыз.
Қылмыстық-құқықтық мән зиян келтіруге қатысты психофизиологиялық
қасиеттерінінің кез келген элементтерінің ішіндегі сипаттамасы жағдайы
талаптарына сәйкес емес. Берілген қорытынды маңызды болып табылады, себебі
құқық қолданушы әрбір жеке психофизиологиялық қасиет құраушылар ретінен
тұратындығын және олардың кез келгенінің ақауы зиян келтірушіліктің қылмыс
емес енгізуін мойындауға жеткілікті болатындығын нақты түсінуі қажет.
Психофизиологиялық қасиеттер сипаттамасының құраушылары туралы кейінірек
айтылады.
Егер қасиет категориясымен жағдай түсінікті болса, онда
психофизиология категориясымен жағдай анағұрлым күрделілрек.
Психофизиологиялық анықтауышы психофизиология бастауышынан тұрады. Оның
мағынасына не жалпы анықтама әдебиетінде, не заң әдебиетінде, не қылмыстық
құқық бойынша оқу әдебиетінде, не ҚР қылмыс кодексіне берілген
түсініктемелер ішінде анықтама берілмеген, Психофизиология терминін
түсіну үшін, арнайы әдебиет ақтару қажет. Психофизиология турал кең көп
таралған түсініктеме ретінде психология мен физиологияның түйіскен жерінде
пайда болған психикалық қызметтің және адам баласының іс-әрекетінің
физиологиялық негізін зерттеудің басты тақырыбы болып табылатын ғылыми
дисциплина болып табылады. Бұдан да нақтырақ анықтаманы біз жарыққа шығара
алмаймыз, себебі ол дау туғызуы мүмкін, ал біздің зерттеменің мақсаты
ғылыми даулар үшін емес. Берілген категорияның мәнін ашу әдісінің, өзінің
қызық жақтары бар. Оның біраз бөлігін бұл ғылыми дисциплинаның маңыздылығын
анықтау емес, оның басқалар арасындағы орналасқан жерін анықтауды құрайды.
Бұл, көріп отырғанымыздай, авторлар анағұрлым жалпыланған көмескі
түсініктеме бергілері келгендігін көрсетеді, осылайша олар өздеріне қатысты
сыннан қашты, сондай-ақ детальды түсініктеме беру қиынға соққандығымен
түсіндіріледі. Психофизиологияның пайда болу тарихынан шығатын болсақ, бұл
– психологияның тарихи бұтағы екендігін аса сенімділікпен айтуға болады.
Оның белгілі кезеңде дамуында істің методологиялық ыңғайын табу қате
екендігі анықталды, ол психикалық құбылысты зерттеуді физиологиялық
механизмдерді тіркеместен жүргізді. Осыған байланысты, ол осы уақытқа дейін
жинақталып қалған (XIX ғасырдың басы, аяғы) эмпирикалық және теориялық
білім қабаты жеке ғылымға – психофизиологияға айналдыру үшін қажет болды.
Бірақ бұл психикалық пен физиологиялықтың өзара қатынасын зерттейтін жалғыз
ғылым емес еді. Неге заң шығарушы дәл осы ғылымның атауын қылмыстық-
құқықтық дефиниция үшін қолданады? Түсіндіріп өтейік, Физиологиялық
психология, жоғары жүйке қызметінің физиологиясы, нейропсихология
тәрізді психофизиологияға өте жақын зерттеу объектісі және әдісі бар
бірқатар ғылымдар бар. Психофизиологияның, оның объектісінің, тақырыбының
және әдістерінің спецификасы немен байланысты екендігін, қылмыстық құқықта
психофизиологиялық терминін қолдану спецификасы неге байланысты екенін
анықтап алу қажет.
Психофизиологияға нейропсихология аса жақын болып табылады.
Нейропсихология – бұл бірнеше дисциплиналар түйіскен жерде қалыптасқан
психологиялық ғылым саласы: психологияның, медицинаның, (нейрохирургияның,
неврологияның), физиологияның және ол бас миын қысқаша зақымдауына
байланысты жоғары психикалық функциялардың ми механизмдерін зерттеуге
бағытталған [5, 34 б.]. Бұл нейропсихология тақырыбына берілген алғашқы
тарихи анықтама.
Алайда, соңғы он жыл ішінде нейропсихологияны зерттеу көбейе түсті,
мысалы үшін, даралық айырмашылық нейропсихологиясы, жас мөлшеріне
байланысты нейропсихология [6,13б.] тәрізді бағыттар пайда бола бастады.
Сондықтан да зерттеу объектісі де, осы ғылымдарда пайдаланылатын әдістер де
(мысалы, позитронды-эмиссиондық томография, ядролық магнитті резонанс және
басқалары), көп жағдайда ұқсас болып келеді. Бұл екі ғылымның айырмашылығы,
нейропсихологоияны миға қандай да бір ақпарат түскен кездегі, оны танып
білу, бағалау және шешім қабылдау кезінде пайда болатын нақты химиялық және
физикалық үрдістер механизмі қызықтырады, ал психофизиология мұнымен қатар
нақты организмдегі (денедегі) психикалық және жүйкелік үрдістердің
қатынасының жалпы аспектілерін зерттейді. Яғни заң шығарушы
нейропсихология ғылымымның атауын қылмыстық-құқықтық дефиниция үшін
пайдаланбаған себебі, ол психофизиологияға қарағанда арнайы, және ол мида
жүзеге асырылатын био-химиялық және физикалық механизмдерді анағұрлым
түсінікті сипаттайды, ал психофизиология психикалық қызметтің толық
формаларын және олардың физиологиялық интерпритациясын зерттейді. Алайда
жалпы нейропсихология толығымен психофизиологияға кіретіндігін ескерген
жөн, біреуінің әдістерін пайдалану олардың арасындағы шекараны жоюға
әкеліп соқты.
Сондай-ақ психофизиологияға, физиологиялық психология жақын. Олардың
айырмашылықтары келесіде, яғни: психофизиология тақырыбы – күрделі іс-
әрекет, оның контекстінде физиологиялық үрдістер байқалады. Физиологиялық
психология жеке физиологиялық механизмдерді зерттеуде анағұрлым нақты
бағытқа ие. Отандық ғалымдардың айтуы бойынша зерттеудің тақырыбы ретінде
жеке физиологиялық функцияларды зерттеуде табылатын физиологиялық
психологиядан айырмашылығы, психофизиологияның тақырыбы болып адам
баласының іс-әрекеті табылады. Яғни психофизиология психикалық қызметтің
толық формаларының физиологиясын зерттейді, психофизиологияда іс-әрекет
сипаттамаларының күрделі формалары әртүрлі дәрежедегі күрделі физиологиялық
үрдістермен салыстырылады. Енді, неге заң шығарушы дәл осы ғылымның атауын
қылмыстық-құқықтық реттеу үшін пайдаланатындығы түсінікті болды.
Салыстырудан және психофизиологияның әр түрлі тұрғыдағы
түсініктемелеріне талдау жасаудан тұратын, психофизиологияны зерттеу
тақырыбы туралы соңғы қорытынды, сондай-ақ, біздің қасиеттер категориясын
қылмыстық құқық тұрғысында қалай көретіндігімізді түсіндіргеніміздей
маңызды болып табылады. Психофизиологияның жоғары жүйке қызметінің
физиологиясымен қатынасын қарастырмаймыз, себебі, психофизиологияның бұл
бөлімнің жекеленуі, ең бірінші Кеңес үкіметі кезіндегі ғылымның
идеологиялық ойлауы, шетелдегі коллегалар алдында мәселеге инновациялық
ыңғай табу жолын көрсеткілері келгендігімен түсіндірілген.
Қасиет түсінігінің құрамын жалпы анықтама әдебиетінің негізінде
саралап алып, психофизиология түсінігінің құрамын әлеуметтік көздер
негізінде саралап, психофизиологияның қатар ғылымдармен ұқсастығын және
айырмашылығын қарастыра отырып, біз психофизиологиялық қасиеттер
категориясын қылмыстық-құқық тұрғысында дұрыс түсініктеме беруге тырысып
көреміз. Психофизиологиялық қасиеттер – бұл адамның психикалық қызметінің
физиологиялық үрдістер аумағындағы белгілерінің, қасиеттерінің,
ерекшеліктерінің белгілі бір жиынтығы.
Өнегелік қалыптарының бірі әділеттілік қағидасы болып табылады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығына психофизиологиялық негіздеу
бойынша кінәсіз зиян келтіруді енгізу – бұл заң шығарушының берілген
өнегелік қағидаларының қандай да бір құраушыларының бірін жүзеге асыруға
ұмтылу болып табылады.
Төменде, біз, әр түрлі адамдардың психофизиологиялық қасиеттері
қаншалықты түрленгендігін көрсетеміз. Бұл айырмашылық тек
психофизиологиялық қасиеттердің қалыпты көрсеткіштері мен патология
арасында ғана емес, сонымен қатар, қалып аумағында да аса күшті. Кез келген
заң, соның ішінде әсіресе, қылмыстық заң әділетсіздікке жол бермеуге
бағытталуы тиіс. Егер адамдардың психофизиологиялық қасиеттері әр түрлі
болып келетіндігін ескермейтін болса, онда құқық қолданушының шешкен үкімі
дұрыс емес, әрі әділетсіз болады. Кез келген адамның заңның әділеттілігінен
күмән келтіріп, түңілуіне мүлдем жол беруге болмайды. Төменде біз,
психофизиологиялық қасиеттерді дұрыс тіркемеу немесе мүлдем тіркемеу
салдарынан кінәсіз адамды соттауға әкеліп соғатын жағдайлар туралы айтып
өтеміз. Біз адамның психофизиологиялық қасиеттерінің әртүрлілігі мәселесін
орташа адамның психофизиологиялық көрсеткіштеріне дейін төмендетуге жол
беруге болмайды деп есептейміз. Мұндағы біздің орташа адам деп
отырғанымыз кім?, және оның көрсеткіштерін тіркеудің субъективті жауапқа
қабілеттілікке қандай қатысы бар? В. Г. Белинскийдің өзі әр түрлі
адамдардың іс-әрекеттерін бағалауға бірдей қарауға болмайтындығын айтқан
болатын, ол қандай да бір кез келген жеке адамды басқа жеке адаммен
аршынмен өлшеуге жететін әділетсіздік жоқ, олар әрқашан да бір-біріне
қарама қайшы болады немесе олардың қандай да бір айырмашылығы болады деді.
Ия, құқықтық мемлекет жолы, тек кінәлі жауапкершілік қағидасын ұстананатын
мемлекет жолы өте қиын, әрі қарама-қайшылықтарға толы.
Мысал ретінде, психофизиологияның накция уақытын қасиетін қарастырамыз.
Біздің көзқарасымыз бойынша, бұл құқық қолданушы практикасы үшін аса
маңызды болып табылады.
Елімізде көп мөлшерде болып тұратын автокөлік оқиғаларын
квалификациялау кезінде, көбінесе реакция уақытын ескеру қажет. Осылайша,
жаяу жүретін жаңа көлік құралдарының жүріп өтуін тексеру, құр тұрған
автокөліктер және сот автотехника экспертіне әртүрлі қозғалмайтын
кедергілер және соның салдарынан оқиғаға жол бермеу мүмкіндігінің болу
немесе болмауы мәселесін шешуге тура келеді, ал прокурор мен сотқа –
олардың шешімдерінің дұрыс екендігіне сенуге тура келеді. Оқиғаға жол
бермеу мүмкіндігінің болу немесе болмауы жүргізушінің реакциясы уақытына
тікелей байланысты, ол аялдама жолының компоненттерінің бірі болып
табылады. Ал болған оқиғада кінәлілік немесе кінәсіздік туралы қорытынды
математикалық салыстыру негізінде жасалады, яғни көлік құралын, оқиға
болған жерден, берілген жылдамдық кезіндегі аялдама жолын және жүргізушінің
болуы мүмкін қауіпті сезу сәтінде алып тастаймыз.
Алдында айтып өткеніміздей, кез келген психофизиологиялық қасиет –
бұл физиологиялық үрдістер аумағында адамның психикалық қызметінің
ерекшеліктерінің элементтерін, түрлі кезеңдерін біріктіретін қандай да бір
сипаттама жинағы. Осылайша, реакция уақыты келесі элементтерден тұрады:
- сенсорлы ақпарат түсу уақытынан;
- стимулды тану уақытынан;
- стимулға талдау жасау уақытынан;
- жауап таңдау уақытынан;
- жауаптың моторлы бөлігін ұйымдастру уақытынан.
Бұл элементтердің кез келгенінің мағынасы ұлғаюы немесе төмендеуі
мүмкін. Бұл элементтердің барлығына қандай да бір дәрежеде келесі факторлар
әсер етеді:
- мақсаттың күрделілігі (бұл жерде күрделірек стимулдар мөлшерімен
және осы стимулдарға болуы мүмкін реакция альтернативті мөлшерімен
сипатталады);
- стимул нақтылығы ( қасиет);
- жас мөлшері;
- адамның интелектуальды қабілеті;
- орталық жүйке жүйесінің жалпы жағдайы;
- қозғалыс функцияларының даму дәрежесі.
Бұл, реакция уақыты тәуелді болатын, адамның психофизиологиялық
жағдайының негізгі көрсеткіштері болып табылады. Берілген көрсеткіштер
реакция уақытының әртүрлі элементтеріне әсер етеді. Бұл элементтердің кез
келгенінің жұмысының бұзылуы, соңғы нәтиже – реация уақыты – орташадан
айтарлықтай айырмашылықта болады.
Бұл жағдайды ескермеу, өнегелілікке жатпас еді және құқықты болмаған
болар еді. Реакция уақытының ерекшеліктерін ескерудің өнегелік сипаттамасы
сенімсіздік танытпайды, себебі, әр адамның реакция уақыты әр түрлі
болатындығын ескермеген жағдайда, қылмыстық заңның әділетілігі қамтамасыз
етілмейді. Соңғы тезистің шынайы екендігін көрсету үшін келесі мысалды
келтіреміз. Жүргізуші елді мекенмен ешқандай қозғалыс ережесін бұзбастан
келе жатады. Жаяу жүргінші кенеттен жол жиегіне шығады, елді мекенде жол
бойымен жылдамдығын шектемей, 60кмсағ келе жатқан жүргізуші, жүргіншіні
қағып кетеді, нәтижесінде жүргінші қаза болды.
Техникалық ғылымдар докторы Ф. Ермаковтың есептеуі бойынша, құрғақ
асфальтты бетонды қабатты жол участогында 60 кмсағ келе жатқан жеңіл
автокөліктің аялдама жолы, жүргізушінің реакция уақыты 0,4 сек болғанда
36,73 метрге тең; 0,8 сек болғанда – 43,4 метрге тең; 1,2 сек болғанда –
50,06 метрге тең. Мінеки, бұл – әділеттіліктің сан жүзінде берілуі.
Жүргіншілердің автокөлік құралынан қандай қашықтықта шыға келгенін және
реакция уақыты қалай есептелетіндігіне байланысты, адамның қылмыс жасауда
кінәлі немесе кінәсіз деп саналуы осыған тәуелді. Мысалы, егер біз
қарастырып отырған жағдайда, кенеттен шыға келген жүргіншінің қашықтығы жол
жиегіне шыға келген сәтінде 45 метрге тең болса, ал реакция уақыты 1,2 сек
болса, онда заң бойынша адам, яғни жүргізуші кінәсіз болып табылады, алайда
құқық қолданушылардың көбісі бұны анықтай алмайды, себебі жеңіл
автокөліктің аялдама жолы, реакция уақыты 1,2 сек болған жағдайда 50,06
метрге тең. 1,2 сек – бұл қалып аумағына кіретін мән болып табылады.
Алайда, құқық қолданушы көп жағдайда аялдама жолын есептеу үшін 0,8 сек
пайдаланады. Мұндай жағдайда, жүргізуші жол ережесін бұзғаны үшін,
Қазақстан Республикасының жол қозғалыс ережесінің 10,1 пункті бойынша
жауапкершілікке тартылады. Бұл пункт жүргізушіні байқауға болатын қауіп
пайда болған кезде, қандай да бір, яғни жылдамдықты азайту, тіпті көлік
құралын тоқтатуға дейін қолдануға болатын шараны міндеттейді. Яғни
жүргізуші берілген жағдайда әрекетсіз отырғаны үшін айыпталады (жылдамдықты
азайтпады немесе көлікті тоқтатпады). Біздің бастапқыда көрсеткеніміздей,
жүргізуші бастапқыда жол қозғалыс ережелерін бұзбайды. Анықталған сәтте
қозғалыстың екінші қатысушы ережені бұзу нәтижесінде қозғалысқа қауіп
тудыратын жағдай жасады. Жол апаты қылмысы жүргізушінің жағдайға ұқыпсыз
қарауының нәтижесінде пайда болады.
Кінәліні соттау да, кінәсізді соттау да қылмыстық құқық саясатының
мақсаттарға қол жеткізуі үшін тиімсіз. Қылмыстық құқық саясаты – жалпы
құқықлық саясаттың бөлігі боып табылады. Қылмыстық-құқық саясаты – бұл
құқықтық реттеудің тиімді механизмін құру бойынша, адамның және азаматтың
құқығын және бостандығын толығымен қамтамасыз етуге қол жеткізу үшін заң
әдістерін пайдалану бойынша, заңдылықты және құқықтық тәртіпті бекіту, жеке
адамдардың және қоғамның жоғары құқылық мәдениетін және құқықтық
мемлекеттікті қалыптастыруы бойынша жүзеге асырылатын мемлекет қызметі. Ол
құқылық актілердің өзіндік пирамидасынан тұруы қажет. Оның шыңында
Конституцияда белгіленген қағидалар мен жоғары қалыптар. Содан кейін
пирамида төмен қарай түседі, яғни бірізді бір-біріне тармақтық
(иерархиялық) тәуелді қабаттардан – заңдардан шексіздікке ұлғаяды, содан
соң әртүрлі және түрлі дәрежелі заң актілеріне (қаулы және басқалар), сот
практикасы және басқа да заң қолданушы актілерге.[7, 28 б.]
Қылмыстық-құқылық саясаттың нәтижесі болып, қоғамның әрбір мүшесінің,
бір жағынан, оның дербес құқылы екендігіне сенімді болуы, оның бостандығы
мен заңды қызығушылығына, олардың мемлекет тарапынан берік қорғалатындығына
сенімді болуы, екінші жағынан – бірде бір қылмыскер жазасыз
қалмайтындығына, ал бір де бір адам кінәсіз қылмыстық жауапкершілікке
тартылмайтындығына сенімді болуы есептеледі. Қылмыстық құқылық саясат
қылмыстық құқық алдында тұрған міндеттерді анықтайды.
Біз психофизиологиялық қасиеттің реакция уақытының тек кейбір
сипаттамаларын, элементтерін, корреляттарын көрсеттік. Жоғарыда
айтылғандардың барлығы қылмыстық құқықта психофизиологиялық қасиеттерді
ескерудің өнегелік қажеттілігін көрсетеді. Біз, бір ғана психофизиологиялық
қасиеттің алдын ала анықтайтын сипаттамасының факторларыннің саны
қаншалықты жоғары екенін көрсеттік. Бұның пайдасы жоқ деп айтуға болмайды,
себебі жол көлік апаты қылмыстар Қазақстан Республикасындағы қылмыстар
ішіндегі флагмандардың бірі болып табылады, соның өзінде, оған мемлекеттің
қандай баға беретіндігі қылмыстық саясат мақсаттарына қол жеткізу үшін аса
маңызды болып келеді. Зиян келтірген адамның психофизиологиялық
қасиеттерінінң ерекшеліктерін ескеру, біздің көзқарасымыз бойынша, жол
көлік апаты қылмысты бағалау үшін, жеткілікті түрде маңызы бар.
Қазақстанда жыл сайын, жол апатынан шамамен 30000 адам қаза табады,
35000 адам жарақат алады. Жұмыс уақытын жоғалту – бір жылда күніне – 500
млн адам. Жалпы материалдық зарар ұлттық табыстың 1,5 % құрайды. Статистика
бойынша, жол апаты қылмыстары жалпы қылмыс құрылымының 20-23 % құрайды. Тек
2005-2010 жж аралығында еліміздің көшелері мен жолдарында 190000 аса адам
қаза тапты [8, 23 б.].
Өткен жүз жылдықта өте дәл байқалған: кінәлілік туралы оқу және оның
белгілі мөлшердегі тереңдігі қылмыстық құқықтың барометрі тәрізді. Ол –
оның мәдени деңгейінің ең жоғарғы көрсеткіші. Осы логикадан түсінгеніміз,
қазіргі заманда Қазастанның қылмыстық құқы жоғары мәдени деңгейімен
ерекшеленеді. Жоғарыда айтылған қорытындының құраушысы болып кінәсіз зиян
келтірудің психофизиологиялық негіздеуінің регламентациясы табылады. Біз
бұның жасалу жолымен келісе алмаймыз, алайда қылмыстық құқықта
психофизиологиялық қасиеттерді тіркеу идеясын заңды түрде бекітуінің өзі
бағалы деп есептейміз.
Жеке адамның психофизиологиялық қасиеттерінің әр түрлі болатындығын
ескермеу, объективтік жауапқа қабілеттілікке әкеледі. Зиян келтіріп,
кінәсіз адамды соттауға әкеліп соққан адамның психофизиологиялық
қасиеттерінің ерекшеліктерін ескермеу бостандық құқығын және жеке дербес
құқын бұзуға әкеледі. Берілген құқық БҰҰ Декларациясында және расалық
дискриминацияларының барлық формаларын жою туралы халықаралық
конвенциясында, 1996 жылдың 16 желтоқсанындағы экономикалық, әлеуметтік
және мәдени құқық туралы Халықарарлық Пактте, 1966 жылдың 16
желтоқсанындағы азаматтық және саяси құқықтар туралы, Халықарарлық Пактте,
1950 жылдың 4-ші қарашасындағы бостандыққа негізделген және адам құқығын
қорғау туралы Еуропалық Конвенцияда [9, 21 б.] көрсетілген.
Осылайша, жоғарыда айтылғандарды жалпылай отырып, төмендегідей
қорытынды жасауға болады, яғни психофизиологиялық негіздеу бойынша,
қылмыстық құқыққа кінәсіз зиян келтіруді енгізу өнегелік қалыптарына,
Қазақстан Республикасы Конституциясына және халықаралық құқықтың қалыптары
мен қағидаларына сәйкес келеді. Кінәлі және кінәсіз әрекеттердің арасындағы
анағұрлым нақты айырмашылықтары Қазақстан Республикасының қазіргі заманға
сай қылмыс құқығының маңызды тенденцияларының арасында тұр.
2. Кінәсіз зиян келтірудің обьектісі және субьектісі, обьективтік
және субьективтік белгілері.
Егер обьектісіне тоқталатын болсақ, ол яғни экстремальды шарттар
талаптарына сай және жүйке-психикалық жүктеуіне психофизиологиялық
қабілетінің жетпеуіне байланысты қарсы тұра алмайтын адамның кінәсіз зиян
келтіруі кезінде пайда болатын қоғамдық қатынастар және қоғам назары болып
табылады.
Қылмыстық құқық бойынша қылмыстың обьектісі деп қылмысты қол
сұғушылықтан қылмыстық заң бойынша қорғалатын қоғамдық қатынастарды
айтамыз. Әрбір істелген қылмыс белгілі бір жағдайларда қоғамдық
қатынастарға зиян келтіреді немесе зиян келтіру қаупін туғызады.Сондықтан
да қылмыстық құқық ғылымы қорғалатын қоғамдық қатынастарды барлық
қылмыстардың жалпы обьектісі деп таниды. Қылмыстың заңмен қол сұғушылықтан
қорғалатын қатынастардың тізбегі Қылмыстық кодекстің оның заңдарының
міндеттерін айқындайтын 2-бабында атап көрсетілген. Қылмыстық заңмен кез
келген қоғамдық қатынастар қорғала бермейді. Мысалы, мұрагерлікке
байланысты мәселелерде мұрагердің заңды құқығының бұзылуы қылмыс болып
табылмайды. Мұндай ретте олардың құқықтары азаматтық заңмен реттеледі.
Қарыз беруші мен борышқордың арасындағы қатынас та азаматтық құқық
нормасымен шешіледі. Жұбайлардың арасындағы мүліктік қатынас та отбасылық
құқық нормаларымен қорғалады. Жұмыс беруші мен еңбекшінің арасындағы еңбек
қатынастары еңбек туралы заңдар арқылы қорғалады.
Сол себепті де қылмыс істеу арқылы қоғамдық мүддеге елеулі қауіп
келтіретін немесе қауіп келтіруі мүмкін жағдайда ғана қылмыстық құқылық
нормамен қорғалатын қоғамдық қатынастар қылмыстың обьектісі болып табылады.
Қылмыстық қол сұғушылықтың обьектісі болып табылатын қоғамдық
қатынастардың маңыздылық дәережесі де қылмыстық заңдарды рет-ретімен
орналастыру үшін аса қажет. Осы белгісіне қарай қылмыстық құқықтың Ерекше
бөлімі тарауларының, сондай-ақ әрбір тараудағы баптардың бірінен кейін
екіншісінің орналасуы жүзеге асырылады. Қоғамдық қатынастардың маңыздылығы,
оған келтірілген зиян мөлшері қылмысты саралау үшін, сондай-ақ сол қылмыс
үшін жазаның түрі мен мөлшерінн белгілеу үшін де аса қажет.
Қылмыстың обьективтік жағы қылмысты істеген адамның мінез-құлқының
сыртқы көрінісін білдіреді. Яғни қылмыс жасаған адамнын әрекет
қабілеттілігі қандай деңгейде болды,ол сол кезде қылмысты қасақана әлде
абайсызда жасады ма, соны толық қанды анықтауымыз қажет. Қолданылып жүрген
қылмыстық заңға сәйкес ондай мінез-құлық біріншіден қоғамға қауіпті,
екіншіден қылмыстық заңға қайшы болуы керек. Қылмыстың обьективтік жағының
мазмұны көптеген белгілерінің жиынтығынан тұрады. Ең бастысы қылмыстық заң
құрайтын қоғамдық қатынастарға қиянатпен қол сұғатын және оған қол сұғу
қаупін тудыратын қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік).
Қылмыстық құқықтағы зиян қылмыстың обьетивтік жағының белгісі болып
табылатын қоғамға қауіпті зардап деген ұғымды білдіреді.
Қоғамға қауіпті іс-әрекет пен одан туындайтын зардаптың арасын
байланыстыратын белгіні себепті байланыс деп атайды. Сонымен, қоғамға
қауіпті іс-әрекет, қылмыстық зардап, себепті байланыс қылмыстың обьективті
жағының белгілері болып табылады. Адамның мінез-құлқының сыртқы көрінісі
болып табылатын қауіпті іс-әрекет белгілері бір кеңістікте және уақытта
орын алатын нақты көрініс болып табылады. Қылмыстық құқықта кеңістік деген
ұғым нақты іс-әрекеттің істелген орны ретінде қарастырылады. Сондықтан да
қылмыстық обьективтік жағының мазмұнын ашып көрсететін белгілер қатарына
қоғамға қауіпті қоғамға қауіпті іс-әрекет, істелген орын және уақыт та
қосылады.
Қылмыстың субьектісі болып қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған және заңға
сәйкес сол үшін қылмыстық жауаптылықты көтеруге қабілетті адам танылады.
Қылмыстық кодекстің 4, 6, 7-баптарына сай Қазақстан Республикасының
азаматарына, Қазақстан Республикасы аумағындағы азаматтығы жоқ азаматтарға,
сондай-ақ шетелдіктерге қолданылады. Бұдаан туатын қорытынды, қоғамға
қауіпті іс-әрекет үшін қылмыстық жауаптылыққа тек қана тірі адам – азамат
тартылады. Заттар, жануарлар дүниесі, табиғат күштері келтірген зиян үшін
олар қылмыстық жауапқа тартылмайды, яғни бұл аталғандар қылмыс субьектісі
болып табылмайды. Егер адам жануарларды немесе табиғи күштерді пайдалау
арқылы қасақана немесеабайсыздықпен басқаға зиян келтірсе, онда қылмыстық
жауаптылыққа сол адамның өзі тартылады. Мысалы, қабаған итке адамды
қасақана әдейілеп қаптырса,онда сол адам жөнінде қасақана дене жарақатын
келтіргені үшін қылмыстық жауаптылық мәселесі қарастырылады, ал мұндай
жағдайда ит қылмыс субьектісі емес, қылмысты істеудің құралы болып
табылады.
Қылмыстық заң қылмыстық жауаптылыққа өзінің істеген іс-әрекетіне есеп
бере алатын және өзін –өзі басқаруға қабілеті бар адамды, яғни есі дұрыс
адамды ғана жауапқа тарта алады. Адам қоғамға қауіпті іс-әрекет істеген
кезде өзінің іс-әрекетінде кінәнің екі нысаны: қасақаналық пен абайсыздық
жоқ деп есептеледі. Қоғамға қауіпті іс-әрекеткн ұғынып, оның мағынасына
жетіп, ақылмен, естілікпен істеген есі дұрыс адам ғана қылмыс үшін кінәлә
деп танылады.
Өзінің іс-әрекетін сезу және оны басқара алу дені сау адамға туған
кезінен бастап қалыптасады, пайда болады. Адам белгілі бір жасқа толған
кезде қалыптасқанн өмірлік тәжірибесі арқылы өзін қоршаған ортадағы
құбылысқа дұрыс баға беру, сол ортаға өзінің іс-әрекетінің пайда не зиян
келтіретінін ұғыну, нақты жағдайларға байланысты іс-қимыл жасап, құқық
мораль нормалары арқылы тыйым ссалынғандарды істеу-істемеу немесе ондай
қимылдан бас тарту мәселелерін шешуде толық қабілеті болады. Психолог,
психиатр, педиатр, педагог және заңгер мамандардың тұжырымына сәйкес мұнда
жас мөлшері 16 жасқа толған уақыт деп белгіленген. Осы жасқа толған
жасөспірімдер өздерінің қылмыстық заңға қайшы кез келген іс-әрекеті үшін
қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Қылмыстық кодекстің 15-бабында
көрсетілген кейбір қылмыстарды істегені үшін мұндай жауаптылық олар ертерек
жаста – 14 жасқа толған уақыттан басталады, Яғни, қылмыстық заңда
көрсетілген белгілі бір жасқа толу қылмыс субьектісінің қажетті белгісінің
бірі болып табылады. Сонымен қылмыстың субьектісі болып қылмыстық заңда
көрсетілген жасқа толған, есі дұрыс жеке адам саналады. Қылмыстың
субьектісі жалпы және арнаулы болып екі түрге бөлінеді. Есі дұрыстық,
заңда белгіленген жасқа толу және жеке адам болу сияқты белгілер барлық
қылмыстарға тән, ортақ белгілер. Бұл белгілер жалпы субьектінің тү.сінігін
береді.
Жалпы субьектінің осы белгілермен қатар жекелеген қылмыстың құрамының
ерекшелігіне қарай қосымша, арнаулы белгілерді қажет ететін адам қылмыстың
арнаулы субьектісі болып табылады. Мысалы, мемлекеттік қызметші арнаулы
субьект болып табылады, әскери қылмыстарды тек әскери қызметшілер істейді,
сондықтан әскери қызметшілер де қылмыстың арнаулы субьектісі болып
табылады.
Менің дипломдық жұысымның тақырыбына сай,есі дұрыстық жіне дұрыс
еместікке тоқтала кетсек. Олар, жоғарыда айтылғандай, қоғамға қауіпті іс-
әрекет істегені үшін есі дұрыс адам заң бойынша жауап беруге және
жазалануға жасы толған адамдар ғана қылмыстың субъектісі болып табылады.
Есі дұрыс емес адамдар қылмыстың субъектісі болып табылмайды, сол себепті
олар қылмыстық жауапқа тартылмайды. Мұндай адамдарға істеген іс-әрекеттері
үшін қылмыстық жаза болып табылмайтын медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шаралары қолданылуы мүмкін. Адам қоғамға қауіпті іс-әрекетті істеген
уақытында өзінің мінез-құлқының қоғамға қауіптілігін сезетін, ұғынатын және
өзі істеген іс-әрекетін басқара алатын болса, ол есі дұрыс адам деп
саналады. Бұл - есі дұрыстықтың бірінші белгісі, ал екінші белгісіне
адамның қоғамға қауіпті іс-әрекетін істеген уақытта өзінің іс-әрекетінің
мәнін сезіп, ұғынуы және оны басқаруға қабілетінің болуы қылмыстық
құқықтағы кінә туралы түсінікпен тығыз байланысты. Яғни, қоғамға қауіпті іс-
әрекетті істеген кезде оны істеушіге әйтеуір кінәнің бір түрі қасақаналық
немесе абайсыздық болуы тиіс. Өйткені, кінә қылмыстық жауаптылықтың басты,
негізгі алғышарты болып табылады. Өз әрекетінің мәнін түсінбейтін және өзін-
өзі басқаруға қабілеті жоқ адамдарда кінә да болмайды, сол себепті олар
қылмыстық жауапқа тартылмайды. Қылмыстық кодекстің 16-бабында есі дұрыс
еместіктің түсінігі берілген. Онда:
1. Осы Кодексте көзделген қоғамдық қауіпті әрекетті жаса-ған кезде есі
дұрыс емес күйде болған, яғни созылмалы психикалық ауруы, психикасының
уақытша бұзылуы, кемақылдығы немесе психикасының өзге де дертке ұшырауы
салдарынан өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) іс жүзіндегі сипаты мен
қоғамдық қауіптілігін ұғына алмаған немесе оған ие бола ал-маған адам
қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс емес.
2. Есі дұрыс емес деп танылған адамға сот осы Кодексте көзделген
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдануы мүмкін делінген.
Есі дұрыс еместіктің ұғымын ашып көрсеткенде қылмыстық құқық ғылымы екі
белгіні: медициналық (биологиялық) және заңдылық (психологиялық) белгіні
қолданады. Заңдылық белгі бойынша сот қоғамға қауіпті іс-әрекетті істеген
адамның өзінің іс-әрекетіне есеп бере алатынын және оны істегенде өзін
басқара алатынын анықтайды.
Медициналық (биологиялық) белгі бойынша қоғамға қауіпті әрекетті
істеген адамның аурулық жағдайына байланысты болған қабілетсіздігінің
себебі анықталады. Адамның кез келген аурулық жағдайы оны есі дұрыс емес
деп тануға негіз болмай-ды, сол аурулардың ішіндегі адамға өзінің іс-
әрекетін нақты дұрыс бағалауға бөгет жасайтын аурулар ғана оны есі дұрыс
емес деп тануға негіз болады. Сондықтан медициналық белгі міндетті түрде
заңдылық белгімен қабаттасуы қажет. Тек осы екі белгі бірдей болған
жағдайда ғана адам есі дұрыс емес деп танылуы мүмкін. Медициналық белгінің
түсінігі сот-психиатрия ғылымы белгілеген жалпы ережелерге негізделген.
Қылмыстық құқық есі дұрыс еместіктің түсінігін осы ережелерді басшылыққа
ала отырып, өз ерекшеліктеріне сәйкес түсіндіреді. Медициналық белгілерге
қылмыстық заңда төрт түрлі ауру жатқы-зылған:
1. Созылмалы психикалық ауру. Бұл ауруға жазылмайтын немесе жазылуы өте
қиын, аурулық жағдайы өрістей беретін аурулар жатады. Бұған: шизофрения,
желікпе, депрессиялық есаландық, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz