КУӘ МЕН ЖӘБІРЛЕНУШІДЕН ЖАУАП АЛУДЫҢ ТАКТИКАСЫ
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі таңда жауап алу –бұл алдын ала
тергеу және сотта іс қарау кезінде жүргізілетін ең кең таралған, сондай –
ақ қылмысты ашуда маңызы зор, күрделі тергеу әрекеті болып саналады.
Жауап алуды жүргізу үшін тергеушіден, соттан, анықтама жүргізуші
тұлғадан [Ескерту: жұмыстың мәтінінде тергеуші ғана деп көрсетіледі.] жалпы
психологияны, сот психологиясын, қылмыстық іс жүргізу құқығын
(процессуалдық нормалар мен ережелерді), криминалистикалық тактиканы жан -
жақты білуді талап етеді. Сонымен қатар, жауап алу, тергеушіден қалыптасқан
жағдайды бағалап, соған байланысты тергеу әрекетін қабілетті жургізу үшін,
ең тиімді бағытты таңдауды талап етеді. Қылмысты дұрыс тергеуге, сонымен
қатар қылмысты тез арада ашуға, жәбірленушіден немесе кәудан алынатын
пайдалы мәліметтердің маңызы өте зор.
Тергеуші жауап ала отырып, оның қылмыстық іс жүргізу кодексінде
бекітілген заң нормаларына сай жүргізілуін, этикалық нормалар мен заңдарға
қайшы келмеуін қатаң ұстанып отыру керек. Өзінің сипаты жағынан құрамында
қылмыстық процессуалдық, криминалистік, ұйымдастырушылық, писхологиялық
және тәрбиелік мәні бар көп салалы және күрделі тергеу әрекеті, сол
себептен осы мәселеге ғылыми қызметкерлердің көп көңіл бөлуі заңды да.
Жауап алу тергеу әрекетінің дұрыс өткізілуі, тергеушінің жұмыс уақытын
үнемдеуіне, қайталама және қосымша жауап алудың қажеттілік тудырмауына,
сондай – ақ, тергеуге қажетті мәселелерді тез арада және толық көлемде
білуге және бұлтартпау шарасын дұрыс таңдау мен жазаны дұрыс таңдауға өз
септігін тигізеді.
Жауап алуды ойдағыдай жүргізу үшін, тергеуші жауап берушіден
мәліметтерді қалай және қандай құралдарды қолдану арқылы алу керектігін
жақсы білуі керек.
Жауап алудың негізгі міндеті жауап берушіден деректерді алу жолында
елеулі табыстарға қол жеткізу, бұл үшін тергеуші қандай мәліметтерді алу
керектігін және қандай тәсілдерді қолдану керектігін алдын-ала болжай білуі
керек.
Жауап алынатын адам кез келген уақытта жауап алар алдында әзірленіп,
өзінің айла-әдісі мен іс - қимылын әзірлеп алады. Соған байланысты оның
мінез-құлқы, ұстанған іс-қимылы оқиға мен фактілерге деген нақты қатынасын
бүркемелеуі мүмкін. Немесе қайшылықты жағдайда жауап беруші куә мен
жәбірленуші өзінің қасиеттері туралы байқатпауы мүмкін емес, тіпті
тергеушінің өзі бұл бағытта қызығушылық танытса да, жауап беруші қылмыстың
оқиғасы туралы мәліметтерді айтып отырып, өзі туралы айтпауы мүмкін емес.
Тіпті кез келген жауап беруші қылмыс оқиғасынан гөрі өзі туралы, өзінің
өмірі мен жүмысы туралы қызыға-қуана айтатынын тәжірибе көрсетіп отыр.
Міне, сондықтан, куә мен жәбірленушіден алғаш жауап алғанда өзі туралы,
өзінің өмірі, жұмысы, отбасы т.б. туралы айтуды ұсыну туралы нұсқаулар жиі
айтылады. Сонымен қатар, шын жауап бере отырып шындықты біршама безендіріп,
өзін артық бағалап жіберіп немесе өзін теріс жағынан сипаттайтын әрекеттер
жөнінде үн қатпау сияқты шартты "қорғану" әрекеттерін байқауға болады.
Сондықтан, тұлға туралы анық ақпараттарды жауапты оған бағыттау арқылы,
оның жасанды іс-қимылы арқылы анықтау қажет.
Жауап алудың жалпы мақсаты ол жауап алынып отырған адамнан толық және
шанайы түрдегі мәліметтер алу болып табылады. Бұл мәселені анықтау біраз
қиыншылықтарға байланысты. Кейбір тұлға жауап алу барысында қасақана жалған
жауап береді немесе оған қарсы айыпталушы тарапынан қысым көрсетуге себеп
болуы мүмкін. Осы аталған себептер қылмысты ашуға байланысты кедергілер
тудырып, тергеушіні жаңылыстыруға әкеледі.
Сонымен қатар жауап алуда орын алатын тағы бір мәселе қатарына, кейбір
жағдайларда жауап алынып отырған тұлға өзінің көрген, естіген мәліметтерін
ұмытып қалуына байланысты. Мұндай жағдайда тергеуші жауап алып отырған
адамнан толық мәліметтерді есіне түсіруіне жағдай жасап, барлық заңда
көрсетілген әрекеттерді қолдануы тиіс.
Тақырыптың зерртелу деңгейі. Отандық заң ғылымында жауап алудың
криминалистік тәсілдері мәселесімен Е.Ғ. Жәкішев, А.Я. Гинзбург, А.Р.
Белкин, В.Бахин, М.Коганов, Н.Карпов, Г.Г. Доспулов зерртеді.
Дипломдық жұмыс обьектісі куәдан және жәбірленушіден жауап алудың
криминалистикалық тәсілдері аясындағы құқықтық қатынастар болып табылады.
Дипломдық жұмыс пәні тергеуші қылмыс бойынша жәбірленушіден,
айыпкерден, куәдан өзіне тиісті керек мәліметтерді алуы танылады.
Дипломдық жұмыстың нормативтік базасы Қазақстан Республикасының
Конституциясы, ҚР Қылмыстық Кодексі, ҚР Қылмыстық іс жүргізу Кодексі және
өзге де заңдар.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты - жауап алу
тергеу әрекетіне қатысатын жақтардың құқықтық мәртебесін зерттеп (куә мен
жәбірленуші), сондай – ақ куә мен жәбірленушіден жауап алу тактикасының
теория мен практикада қалай қолданылатынын анықтау.
Өз мақсатыма жету үшін алдыма төмендегідей міндеттерді қойдым:
• Куә мен жәбірленушінің құқықтық мәртебесін анықтау;
• Жауап алу тергеу әрекеті кезінде, тергеуші мен жауап беруші
арасында орнайтын байланысты зерттеу;
• Куә мен жәбірленушіден жауап алу кезінде қолданылатын тактикалық
амал – тәсілдерді анықтау;
• Куә мен жәбірленушіден жауап алудың ерекшелігін ашу;
• Жауап алу тергеу әрекетінің тиімділігін арттыру жолдарын
қарастыру және оған байланысты ұсыныстарды енгізу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысы кіріспе, негізгі
бөлім және қорытындыдан тұрады. Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, оның
зерттелу деңгейі, мақсаттары мен міндеттері және құрылысы көрсетілген.
Негізгі бөлім үш тараудан тұрады. Қорытындыда жұмыс барысында қарастырылған
барлық мәселелер бір тоқтамға келтіріліп тұжырымдалды.
1 ЖАУАП АЛУ ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТІНІҢ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕРІ
1.1 Жауап алудың түсінігі және оның маңызы
Жауап алу дегеніміз - заңда көрсетілген тергеу және сот әрекеті. Ол
арқылы жасалған кылмыстың мән-жайлары жөнінде керекті деректі мәліметтер
алынып, олар қылмысты ашуға пайдаланылады. Іс жүргізу жағдайына байланысты
жауап беретін адамнан жауап алудың бірнеше түрі бар. Атап айтқанда:
жәбірленушіден, сезікті адамнан, куәден, айыпкерден жауап алу деп, бұл
тергеу әрекеті төрт түрге бөлінеді. Кімнен жауап алынса да ол қылмыстық іс
жүргізу заңында көрсетілген тәртіп бойынша жүргізілуі тиісті. Бірақ, іс
бойынша неғұрлым көп, маңызды мәліметтер жинап, осы тергеу әрекетінің
сапасын арттыру үшін жауап алғанда, бұған тиімді, ыңғайлы тактикалык
әдістер қолданылады. Бірақ ол қаншалықты тиімді болғанымен ол заңда
көрсетілген тәртіпке қайшы келмеуі керек.
Жауап алу ұғымына екі жақты мағына беруге болады: тар және кең мағыналы
деп. Тар мағыналы ұғым – жауап берушіге сұрақтар қойып, оның жауабын тыңдау
болса, кең мағыналы ұғым – мәліметтерді алу жолдары, соның ішінде жауап
берушінің еркін мазмұндамасы, берілген сауалдар мен алынған жауаптар және
хаттама жасау болып табылады.
Тергеуші сондай – ақ, жауап алу кезінде, ҚР Конституциясының 12 бабына
сай, адамдардың құқықтары мен бостандықтарының сақталуын және де олардың
жауап алушы тұлғаның тарапынан бұзылмауын қадағалап отыру керек [1, 7 б.].
Жауап алғанда қылмысты оқиғаға қатысты мынандай мәліметтер: қылмыстың
болған уақыты, оның орны, амал-әдісі, кылмысты кімдердің жасағаны, оған
қанша адамның қатысқаны, істеген қылмыстың зардабы, залалы, сипаты мен
мөлшері және қылмысты оқиғаның басқа да мән-жайлары анықталады. Бұлар —
заңда көрсетілген, міндетті түрде дәлелдеуге тиісті жағдайлар, кылмысты
оқиғаға тікелей қатысы бар деректі мәліметтер.
Жауап алу тергеу әрекетінің дұрыс өткізілуі, тергеушінің жұмыс уақытын
үнемдеуіне, қайталама және қосымша жауап алудың қажеттілік тудырмауына,
сондай – ақ, тергеуге қажетті мәселелерді тез арада және толық көлемде
білуге және бұлтартпау шарасын дұрыс таңдау мен жазаны дұрыс таңдауға өз
септігін тигізеді.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК 115-бабына сәйкес, қылмыстық іс бойынша
дәлелдемелер болып заңды жолмен алынған фактілік деректер саналады, оның
негізінде анықтаушы, тергеуші, прокурор, сот осы Кодексте белгіленген
тәртіппен Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінде көзделген
әрекеттердің болғандығын немесе болмағандығын, айыпталушының бұл
әрекетті жасағандығын немесе жасамағандығын және айыпталушының
кінәлілігін немесе кінәсіздігін, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін қажетті
басқа да мән-жайларды анықтайды [2, 49 б.].
Тергеушінің жауап алғанда алатын мәліметтерін екіге бөлуге болады.
Бірінші, тергеу үшін қажетті оқиға немесе фактілер жөніндегі мәліметтер;
екінші, оқиғалар мен фактілерді ауызша жеткізетін қайнар көздерге қатысты
мәліметтер. Мәлімет беретін қайнар көздерді дұрыс бағалау - жауап алынып
отырған адамның жәй-күйіне, мінез-құлқына, оның іс-қимылына, қорғану
қабілетіне байланысты жауап алудың тиімді тактикасын таңдауға, жауап беріп
отырған адамнан толық, дұрыс мәліметтер алуға, өзіне белгілі фактілерді
толық есіне түсіріп жеткізуге, алынған деректерді дұрыс бағалауға және
алдағы жүргізілетін тергеу амалдарын анықтауға септігін тигізеді. Жауап
алынатын адамның жеке түлғасын зерттеу бірқатар талаптарға сай болу керек.
Біріншіден, зерттеу объектісінің ерекшелігін, уакыт тапшылығын, қайшылықты
жағдайдың туындау мүмкіндігін, зерттеудің процессуалдық нысанын ескере
отырып, ғылыми негізделген және криминалистік бейімделген әдістерді
қолданып зерттеу қажет. Екіншіден, тұлғаны зерттеу объективтілік қағидасына
сай жүргізілу керек, яғни тек теріс қасиеттерін ғана емес, сонымен бірге оң
қасиеттерін де анықтау қажет. Жекелеген қасиеттерін ғана емес дамуы мен
өзгерістерін ескере отырып, жеке түлғаның бүтіндей функционалды динамикалық
құрылымын зерттеу қажет. Үшіншіден, жеке тұлғаны зерттеу мақсатты болу
қажет: міндеті мен бағыты алдын ала анықталуы тиіс. Төртіншіден, зерттеу
үлкен көлемде жүргізілу керек және уақыт бойынша жеткілікті жалғасын табу
керек. Зерттеу жүргізілетін уақыт неғүрлым ұзақ болса, соғүрлым нәтижесі
дәлірек болады. Жауап алу барысында алынған жеке түлғаның көзқарастары,
мүдделері, қажеттіліктері, құнды бағыттары, мінездемелік, ерікті және
эмоционалды ерекшеліктері мен қасиеттері оның мінез-құлқына криминалистік
баға беруге септігін тигізеді және бұл қасиеттер қылмыс оқиғасының
жекелеген элементтерімен байланысын дәлелдейді [3, 138-139 б.].
Істі дұрыс шешу үшін қажетті фактілік мәліметтер жәбірленушінің,
куәнің жауаптарымен, сарапшының қорытындысымен, заттай айғақтармен, іс
жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен және өзге де құжаттармен
анықталады.
Қазақстан Республикасының ҚІЖК – де берілген түсініктеме (комментарий)
дәлелдеме - адамнан шығатын мәліметтер ретінде және зерттелетін жағдайды
көрсететін, материалдық заттардағы із түріндегі өзгерістер қарастырылған.
Мұнда дәлелдеменің фактілік мәліметтер екендігі нақты айтылып отыр және
қандай да бір формада өмір сүретіні қуатталып тұр. Яғни, заң шығарушы
дәлелдемені фактілер мен мәліметтердің қайнар көздерінің біртұтас
жиынтығымен түсіндіріп отыр.
Олай болса, дәлелдеме дегеніміз - қылмыстық істі дұрыс шешуге
қажетті фактілік мәліметтер.
Жауап алудың мақсаты толық және болған жай туралы шындықты көрсететін
мәліметтерді алуға бағытталады. Бұл мәліметтер айғақтардың қайнар көзі, ал
соның ішіндегі нақты мағлұматтар, қылмыстың дәлелдері болып табылады.
Жауап алу – жауап берушінің, тергеу жүріп жатқан жай немесе соған
қатысты мән-жайлар мен тұлғалар туралы тергеушіге мәліметтер беру.
Жауап алуды ойдағыдай жүргізу үшін, тергеуші жауап берушіден
мәліметтерді қалай және қандай құралдарды қолдану арқылы алу керектігін
жақсы білуі керек. Тергеушінің жауап алу арқылы анықтамақ болған мән-
жайлардың шеңбері жауап алу мәселесі деп аталады. Бұған жататындар:
- қылмыс қалай жасалды;
- қай жерде;
- қай уақытта;
- қылмысқа бару себебі;
- қылмысты кімдер жасады;
- қылмыс жасауға не нәрсе итермеледі;
- қылмыс жасауға қандай жағдай мүмкіншілік берді.
Жауап алудың нәтижесі ең алдымен жауап алушының ұсынған бағытына
байланысты болады – ол шындықты айтқысы келе ме, әлде мән-жайды жасырып,
жалған айтып отыр ма. Осы көрсетілгендер бойынша қылмысты ашуға байланысты
керекті мәліметтер алуға болады.
Тергеуші мен анықтауға жататын мәліметтер жауап алу пәні деп аталады,
яғни тергеуші қылмыс бойынша жәбірленушіден, айыпкерден, куәдан өзіне
тиісті керек мәліметтерді алады.
Жауап алудың негізгі міндеті жауап берушіден деректерді алу жолында
елеулі табыстарға қол жеткізу, бұл үшін тергеуші қандай мәліметтерді алу
керектігін және қандай тәсілдерді қолдану керектігін алдын-ала болжай білуі
керек.
Г.Г. Доспулов: "Жауап алу - іс үшін маңызы бар және қабылдауы мен есте
сақтауына сәйкес шындықты көрсететін мәліметтер алуға бағытталған тергеуші
мен жауап алынатын адамның арасындағы қылмыстық іс жүргізу заңымен
реттелетін қарым-қатынас,"- дейді [4, 15б.]. Жауап алуға қатысушы
тұлғалардың алмасатын мәліметтері әрқилы.
Г.Г. Доспулов, тергеушінің жауап алуда алатын мәліметтерін төртке
бөлді: 1) жауап алынатын тұлғаның толқуына, психикалық жағдайына және мінез-
құлқына қатысты мәліметтер; 2) жауап алынатын азаматтың жауап алудың пәніне
катысты айтқан мәліметтері; 3) жауап алу барысындағы тергеушінің өз мінез-
құлқына қатысты мәліметтер; 4) жауап алудың жалпы нәтижесі бойынша
мәліметтер. Бұл барлық мәліметтер зерделеніп, бағаланып іс бойынша бұрын
жинақталған мәліметтермен салыстырылу қажет,- дейді ол [4, 20 б.].
А.В. Дулов, тергеушінің жауап алғанда алатын мәліметтерін екіге бөлді.
Бірінші, тергеу үшін қажетті оқиға немесе фактілер жөніндегі мәліметтер;
екінші, окиғалар мен фактілерді ауызша жеткізетін қайнар көздерге қатысты
мәліметтер [5, 58 б.].
В.Е. Коновалова да екінші сатының маңыздылығына тоқтады, өйткені
ақпараттарды алу мен бағалау көп жағдайда жауап алынатын тұлғаның
психикалық бейнесін білуге байланысты, ол жауап алынатын адаммен
психологиялық байланыс орнатуға және жауап алу үшін қажетті тиімді
тәсілдердің жүйесін анықтауға көмектеседі дейді .
Жауап алуда куәнің, жәбірленушінің, сезіктінің, айыпталушының мінез-
құлқын дұрыс түсініп, дұрыс бағалау үшін, сол тұлғаның психикалық
жағдайының, психикалық жәй-күйінің көрінісін және оның қасиеттерін
байланыстыра отырып зерттеу қажет дейді Г.Г. Доспулов [4, 23 б.].
Негізінен, олар мәлімет беретін қайнар көздерді дұрыс бағалауға
мүмкіндік береді, ол жауап алынып отырған адамның жәй-күйіне, мінез-
құлқына, оның іс-қимылына, қорғану қабілетіне байланысты жауап алудың
тиімді тактикасын таңдауға, жауап беріп отырған адамнан толық, дұрыс
мәліметтер алуға, өзіне белгілі фактілерді толық есіне түсіріп жеткізуге,
алынған деректерді дұрыс бағалауға септігін тигізеді.
Бірақ, жоғарыда көрсетілген мәліметтерді алу оңай шаруа емес. Жауап
алынатын адам кез келген уақытта жауап алар алдында әзірленіп, өзінің айла-
әдісі мен іс - қимылын әзірлеп алады. Соған байланысты оның мінез-құлқы,
ұстанған іс-қимылы оқиға мен фактілерге деген нақты қатынасын көлеңкелеуі
мүмкін. Немесе жауап беріп отырып, айыпталушы өзінің қасиеттері туралы
байқатпауы мүмкін емес, тіпті тергеушінің өзі бұл бағытта қызығушылық
танытса да, өзі айыпталып отырған қылмыс бойынша айтып отырып, өзі туралы
айтпауы мүмкін емес. Тіпті кез келген айыпталушы қылмыс оқиғасынан гөрі өзі
туралы, өзінің өмірі мен жүмысы туралы қызыға-қуана айтатынын тәжірибе
көрсетіп отыр. Міне, сондықтан, айыпталушыдан алғаш жауап алғанда өзі
туралы, өзінің өмірі, жұмысы, отбасы т.б. туралы айтуды ұсыну туралы
нұсқаулар жиі айтылады. Сонымен қатар, шын жауап бере отырып шындықты
біршама безендіріп, өзін артық бағалап жіберіп немесе өзін теріс жағынан
сипаттайтын әрекеттер жөнінде үн қатпау сияқты шартты "қорғану" әрекеттерін
байқауға болады.
Сондықтан, тұлға туралы анық ақпараттарды жауапты оған бағыттау арқылы,
оның жасанды іс-қимылы арқылы анықтау қажет.
Ол үшін жауап алу барысында қылмыстық іс жүргізу заңының нормалары
орындалғаннан кейін тергеуші моральдық этика талаптарына сай келетін
белгілі бір ғылыми негізделген әдістерді қолдануы мүмкін.
Е.Р.Россинская жауап алу дегеніміз: “бұл тергеліп жатқан іс бойынша
маңызы бар мәліметтерді оны білетін тұлғадан алу және бұл ең қиын тергеу
әрекеттерінің бірі деп көрсеткен” [6, 257 б.].
И.Ф.Пантелеев жауап алу - бұл көп тараған және қиын тактикалық
қатыстағы адамдардан тергеліп жатқан іске қатысы бар мәліметтерді алу деп
көрсетеді [7, 36 б.].
Жоғарыда келтірілген бұл ұғымдар криминалистикадағы жауап алу
тактикасының орнын анықтауға сәйкес келеді. Себебі бұл ұғымдардың мақсаты
бір, яғни алынған жауаптарды толық және шынайы түрде алып, оны тергеліп
жатқан қылмысты істің ашылуына өз ықпалын тигізу болып табылады.
Жауап алудың жалпы мақсаты ол жауап алынып отырған адамнан толық және
шанайы түрдегі мәліметтер алу болып табылады. Бұл мәселені анықтау біраз
қиыншылықтарға байланысты. Кейбір тұлға жауап алу барысында қасақана жалған
жауап береді немесе оған қарсы айыпталушы тарапынан қысым көрсетуге себеп
болуы мүмкін. Осы аталған себептер қылмысты ашуға байланысты кедергілер
тудырып, тергеушіні жаңылыстыруға әкеледі.
Сонымен қатар жауап алуда орын алатын тағы бір мәселе қатарына, кейбір
жағдайларда жауап алынып отырған тұлға өзінің көрген, естіген мәліметтерін
ұмытып қалуына байланысты. Мұндай жағдайда тергеуші жауап алып отырған
адамнан толық мәліметтерді есіне түсіруіне жағдай жасап, барлық заңда
көрсетілген әрекеттерді қолдануы тиіс.
Жауап алудың негізгі міндеті жауап берушілерден деректерді алу жолында
елеулі табыстарға қол жеткізу. Бұл үшін тергеуші қандай мәліметтерді алу
керектігін және қандай тәсілдерді қолдану керектігін алдын-ала болжай білуі
керек.
Жауап алғанда қылмысты оқиғаға байланысты мынадай деректер анықталады:
- Қылмыс жасау үшін қандай амал-әдіс қолданылды;
- Қылмыс жасауға қанша адам қатысты;
- Істелген қылмыс қандай зардап шектіргені;
- Істелген қылмыстың сипаты мен мөлшері;
- Қылмыстың басқа да мән-жайлары.
Бұл жағдайлар заңда көрсетілгендей міндетті түрде анықталуы тиіс, сол
себептен бұлар қылмыстық оқиғаға тікелей қатысы бар деректер. Сондай-ақ,
жауап алу арқылы тікелей қылмыстық оқиғаға қатысы жоқ, бірақ қылмысты ашуға
себебі тиетін аралық мәліметтер де алынады. Айталық, қайда жүргенін, оның
мекен-жайын, немесе қайда жасырынып жүргенін анықтап білу үшін,
қылмыскердің ең жақын адамдарынан жауап алуға тура келеді. Жауап алудың
мұндай аралық түрінің, қылмыс ісіне тікелей қатысы болмағанмен, қылмыс ісін
тез ашуда, қылмыскерді көп ұзамай ұстауда, болған оқиғаның мән-жайын
анықтауда үлкен маңызы бар [8, 281 б.].
Жауап алудың жалпы тәсіліне келетін болсақ, оған белсенділікті,
мақсаттылықты, объективтілікті және толықтылықты, жауап берушінің жеке
басының қасиетін ескеру қажеттілігін жатқызуға болады.
Жауап алу белсенділігі, заң талабына сәйкес жасалған тактикалық
әдістерді шебер қолдану арқылы жауап алу тізгінін тергеуші өз қолында ұстау
болып табылады.
Жауап алуды жүргізу алдында тергеуші жауап берушіден қандай деректерді
алғысы келетіндігін нақты білуі керек. Міне, жауап алудың мақсаттылығы
осында жатыр.
Жауап алу сипаты тергеушіден жауап беруші тұлғаның психологиясын дұрыс
түсініп және соның шеңберінде оған белсенді түрде әсер етуді талап етеді.
Жауап алудың нәтижелі болуы міне осыған байланысты. Сол себептен жауап
берушінің жеке басының ерекшелігін білу тергеушіге өте қажет.
Жауап алуды жүргізу тәртібіне байланысты, шартты түрде төрт түрге
бөлуге болады:
- жауап алуға дайындық;
- жауап берушімен психологиялық қарым-қатынас орнату;
- жауап алуды жүргізу;
- жауап алу жолын және нәтижесін бекіту.
Жауап алудың ең маңыздысы, қылмыстық іске байланысты деректер толық
және сенімді болуын қамтамасыз ету. Жауап беруші көп жағдайда мәліметтерді
дұрыс, ештеме жасырып қалмай мазмұндап беруге тырысады, бірақ барлық
жағдайда берілген мәліметтер, жасалған қылмыс ісіне сәйкес келе бермейді,
себебі куә немесе жәбірленуші әр түрлі жағдайларға байланысты болған оқиға
жайының жасалу жолын жаңылысып, немесе мәнін дұрыс түсінбей, өзінің
түсінігі бойынша айтуы мүмкін, ал енді бір жағдайларда жауап беруші
берілген сұрақтарға жауап беруден бас тартып немесе жалған бұлтартпа
мәліметтер беруге тырысады. Міне, осындай жағдайларда тергеуші өзінің
шеберлігімен жауап берушіні дұрыс жолға бағыттауы керек. Ол өзінің
білгірлігі мен шеберлігі арқылы, жауап алу жұмысында кездесетін әр түрлі
кедергілерге байланысты, жауап алу әдістерін қолданып, жауап берушілердің
мәліметтерін оқиғаға қажетті жолға салып, нақты және сенімді дәлелдер алуы
керек.
Тәсіл - дәлелдерді анықтап, жинап және тексеру үшін жүргізілетін тергеу
жұмысының ең үнемді және тиімді ұйымдастыру әрекеттері болып табылады.
Жауап алу кезінде тергеуші кездесетін әрбір жағдайларға байланысты
өзіне тән әдіс-тәсілдерді қолдану арқылы, куә мен жәбірленушінің ойлау
қабілетіне, көңіл-күйі мен жігеріне өзіндік әсерін тигізеді. Жауап алу
тәсілдері әсерлі болуы үшін сөз шеберлігін, дәлелдік заттарды көрсету
немесе қылмыс болған жерде жауап алуды қолдануға болады.
Жауап берушілер тергеу құпиясын сақтауға міндетті. Алдын-ала тергеу
кезіндегі алынған мәліметтерді жария ету, құқық қорғау ісіне өзінің зиянын
тигізуі мүмкін.
Жауап алу барысында заң тергеушінің құқығы мен міндетін анықтай
отырып, оның жауап берушіні қорқыту арқылы немесе басқадай заңсыз әрекеттер
арқылы мәліметтер беруге мәжбүр етуі қылмыстық жауапкершілікке тартылатыны
заңда көрсетілген.
1.2 Куә мен жәбірленуші көрсетпелерінің қалыптасу кезеңдері
Жауап берушілердің көрсетулерінің объективтілігі мен толықтығы, осы
көрсетулердің қалыптасу жолына байланысты. Көрсетулердің қалыптасуының
психологиялық жолын білу, әртүрлі тергеу әрекеттерін нәтижелі жүргізуге
мүмкіндік береді. Сондықтан көрсетулердің қалыптасу жолын криминалист
ғалымдардың үздіксіз зерттеуі бекер емес деуге болады.
Профессор Р.С.Белкин былай деп жазған: “..жауап берушіге мәлімет,
заттарды немесе басқа да құбылыстарды қабылдау кезінде түседі, содан ол
оның есінде сақталады да, кейін жауап алу кезінде есіне түсіріп, оны
тергеушіге жеткізеді” [9, 299 б.].
Жауап алушы — тергеуші әр куәден, жәбірленушіден қандай көлемде және
қандай мәлімет алуға болатынын білу үшін, жауаптың куәнің, жәбірленушінің
ойында қалыптасу ерекшеліктерін есепке алуы керек.
Жауаптың қалыптасу процесі бірнеше кезеңнен құралады. Бірінші кезең —
оқиғаны, не істің басқа бір мән-жайын қабылдау (көру, есту), екінші — осы
қабылдап алған мәліметті ойда сақтау, үшінші — осы мәліметтерді есіне
түсіріп, тергеушіге айтып жеткізу қабілеті.
Болған оқиғаны қабылдап алу, оқиғаға қатысты мәліметтердің толық
қабылдануы белгілі бір себептерге байланысты. Бұл себептер объективті және
субъективті болып екі топқа белінеді. Объективті себептер — көруге, естуге
бөгет болатын жағдайлар, субъективті — есту, көру мүшелерінің қабілеті.
Қабылдауға объективті түрде бөгет болатын себептер оқиғаны шұғыл, тығылтаяң
уақытта қабылдау, жарықтың көріну жағдайының нашар болуы, қатты шудан нашар
естілу, болып жатқан оқиғаны алыстан көру, ауа-райының жаман болуы, қар не
жауын жауып тұрғанда оқиғаны қабылдау, осының бәрі оқиғаны толық және анық
көріп, естіп қабылдауына бөгет жасайды, оқиға жөніндегі ақпараттың
толықтығына, сапасына кері әсер етеді. Сондықтан жауап алғанда тергеуші осы
себептерді ескеруі шарт.
Мысалы азамат А. машинасынан шығып үйге келе жатқанда, арт жағынан
белгісіз біреу басынан қатты затпен ұрып есінен тандырып кетеді. Қылмыскер
оны тонамаған және тонауға да ниеті жоқ екенін көрсеткен. Жәбірленуші есін
жиған кезде,ол үйге қарай тез жүгіріп бара жатқан адамды көріп қалады. Ол
оны өзінің көршісі К. екенін таныйды да, оны дауыстап шақырады. Бірақ
көршісі қайрылмай үйге кіріп кетеді. Содан күдік К-ға түседі, себебі аз күн
бұрын екеуі ренжіскен. К. өзінің көрсетуінде болған оқиғаға қатысы жоқ
екенін айтады және сол күні кешкісін ешкіммен кездеспегенін, ешкімді
көрмегенін, оны ешкім айқайлап шақырмағанын айтып, қойылған кінәні мойнына
алмайды.
Қылмыстық істі тексеру кезінде тергеуші сол күні кешке қарай қатты
нөсер болып, найзағай ойнап, күннің күркірегенін анықтайды, соған
байланысты қараңғылық тез түскені белгілі болады.
Әрі қарай жүргізілген тергеу сараптамасы мен басқа да алынған
мәліметтер арқылы мынадай жағдай белгілі болады, шын мәнінде қараңғы тез
түсуіне байланысты К-нің ешкімді көрмегені және күн күркіреп қатты нөсер
болып тұрғандықтан, өзін шақырған дауысты ести алмағандығы анықталады.
Субъективті жағдайларға келетін болсақ, ол азаматтың сезім мүшелерінің
дұрыс не бұрыс қызметіне байланысты болады, осыған байланысты ол заттарды
немесе құбылыстарды толық және нақты қабылдайды немесе керісінше. Бір сезім
мүшесінің жетіспеушілігі немесе кемтарлығы мәліметтің бұрмаланып айтылуына
әкеп соғады. Осындай ақаулықтардың бар екендігін жауап берушілер көп
жағдайда тергеушіге айтпайды, сол себептен кейбір маңызды деректер дер
кезінде дұрыс анықталмайды. Осының бәрі тергеу ісінің теріс жолға түсіп
кеті қаупін туғызады.
Қабылдауға субъективті түрде әсер ететін себептермен, яғни жауап беріп
отырған адамның қабылдау мүшелерінің кемістігімен, есту, көру мүшелерінің
қабылдау қабілетінің төмендігімен бірге, оқиғаны толық және анық қабылдауға
жауап беруші адамның мамандығы, жасы, интеллектуалдық кабілеті, ол оқиғаға
зер салып, көңіл аударып, бақылай алды ма, жоқ па, міне, осының бәрі әсер
етеді. Айталық, жол-көлік оқиғасын екі куә бір кезде, бірдей жағдайда көрді
дейік. Куәлердің біреуі - айталық қарт адам, екіншісі - автокөлік
жүргізушісі. Екеуі де оқиғаны бір жерден бірдей қашыктықтан көрді дейік.
Мұндай жағдайда осы екі куәнің қайсысынан оқиға жөнінде толық мәлімет алуға
болады? Әрине, оқиғаны бірдей жағдайда көргенмен толық мәліметті жүргізуші
бере алады. Ол машинаның маркасын, түрін ғана айтып қоймай, қай машина жол
жүргізу ережесін бұзғандығы жөнінде де мәлімет бере алады. Байсалды,
сабырлы адамның оқиғаны қабылдау қабілеті, аңғалақ, жеңілтек адамға
қарағанда, әрине жоғары. Сабырлы, байсалды адамдар оқиғаның кейбір көзге
көп іліне бермейтін маңызды сәттерін аңғарып қалуы мүмкін, ал аңғалақ
адамдардан мұны күту қиын. Сондай-ақ, әсіресе, жасы толмаған, куә есебінде
жауап алынатын балалар, көрген оқиғаға қиялындағысын қосып, өсіре айтуы,
сөйтіп жалған мәліметтер беруі мүмкін. Сондықтан тергеуші жас балалардан
жауап алғанда олардың осындай психологиялық ерекшеліктерін ескеруі тиіс.
Жауаптың толықтығына, шындығына, сонымен қатар куәнің, жәбірленушінің
болған оқиғаны ұмытпай, ойында сақтау қабілеті де әсер етеді. Ал, ондай
қабілет әр адамда әр түрлі — кейбіреулер белгілі бір қимыл-әрекетті есте
жақсы сақтайды, екінші біреу — көрген жерін ұмытпайды, сондай-ақ естігенін
есте жақсы сақтайтын, керісінше, өте ұмытшақ адамдар бар. Тергеуші жауап
алғанда осының бәрін ескеріп, қажеттілік туса ұмытылған жәйттерді еске
түсіру үшін қолайлы жағдай жасауға әрекет етуі керек.
Болған оқиғаны есіне түсіріп, жауабын толық айтып жеткізу қабілеті де
әр адамда әр түрлі. Жауап алғанда бұл да мұқият ескерілуі тиіс. Жауап
куәнің, не жәбірленушінің болған оқиғаның мән-жайын еркін баяндауынан
басталады. Куә, не жәбірленуші, өзінің өтініші бойынша, жауап бергеннен
кейін, жауабын өз қолымен жазуына құқығы бар. Тергеуші толық жауапты
естігеннен кейін, жауап беруші адамға қосымша сұрақтар қойып, істің кейбір
мән-жайын нақтылайды.
Қосымша сұрақ бергенде тергеуші заңда көрсетілген тәртіпті ескеруі
керек:
— қойылған сұрақтардың анық және түсінікті болуы, куәні, не
жәбірленушіні шатастырмауы тиіс;
— жетектеуші сұрақтарды қоюға болмайды;
— берілген сұрақтар куәні, не жәбірленушіні кемітіп, қорлауға,
қорқытуға бағытталмауы керек.
Жауап алғанда осы тергеу әрекетін жүргізуге қолайлы, тиімді жағдай
жасалуы тиіс. Егер куә асып-сасып, ренжіп, қобалжып отырса, оның көңілін
жуатып, жайландырып, содан кейін ғана жауап алуға кірісу керек. Әрине,
жауап алғанда куәнің, не жәбірленушінің мінез-құлқын, мінезінің
психологиялық ерекшеліктерін (мақтаншақ, қызба, сабырлы) ескерудің маңызы
айрықша. Себебі мұның бәрі тергеушінің жауап үстінде дұрыс тактикалық бағыт
ұстауына негіз бола алады.
Қабылдауға әсер ететін жәйттердің тағы бірі, өткендегі оқиғаға
қаншалықты көңіл бөліп бақылағанға да байланысты және сол кезде адамның
көңіл-күйінің қандай жағдайда болғаны да әсер етеді. Осылар болған жайларды
дұрыс қабылдап, ойда сақтап қалуға қолайлы жағдай туғызады.
Тергеу кезінде белгілі бір қиындық туғызатын жағдай, куә мен
жәбірленушінің уақыт аралаығын дұрыс қабылдауына да байланысты. Адамның
көңілін өзіне тартып, көңілін көтеретін қызықты жайттар, тез арада жылдам
өткен сияқты болып көрінеді де, ал бір қалыпты және жалықтыратын уақиғалар
өте ұзаққа созылған сияқты болып көрінеді. Осыған байланысты өте қысқа
уақыт аралығы асыра айтылады да, ал өте ұзаққа созылған уақыт аралығы
керісінше кемітіліп айтылады.
Уақиғалардың толық қабылдануы, оны қаншалықты зер салып бақылағанға
байланысты. Егер болып жатқан уақиғаны көпке дейін бақылаған болса, одан
көрсетілген деректер соншалықты дәл, толық және сенімді болады, ал бақылау
мерзімі қаншалықты қысқа болса, ол соншалықты бұрмаланған, жеткіліксіз және
сенімсіз болады. Себебі қысқа мерзім ішінде адам заттарды, құбылыстарды
мұқият бақылау үшін, сезімдік жүйелерінің мүшелерін бір бағытта
шоғырландыра алмайды. Бұл жағдайда рецепторлар тек ерекше көрінген
жәйттерді ғана қабылдайды. Сол себептен тез өтетін уақиғаны, мысалы адамды
басып кету, көліктердің қақтығысуы, қолдан жұлып арқылы адамды тонау,
төбелес кезінде адамға жарақат салу сияқты оқиғалар қанша уақытқа
созылғанына баға берген кезде, тергеуші бұл жәйттердің көп жерлері
куәлардың бақылауынан тыс қалып қоятынын ескеруі керек, себебі олардың
көрсетулерінде ақтаңдақ жерлері мен бұрмаланған жақтары жиі кездесіп
қалады.
А.Р.Ратиновтың байқауынша, болған уақиғалар жайында жауап алған кезде,
белгілі бір жердің немесе заттың кеңістікте қалай орналасқаны жайында
сұраған кезде, жауап берушілердің көрсетулерінің толдық еместігі байқалды,
көптеген қате баға беру көрініс алады, кеңістіктің ара-қатынасы бұрмаланады
[10, 43 б.].
Қашықтықтарды қабылдау да әр түрлі болатынын айта кеткен жөн. Негізінде
бір километрге дейінгі қашықтық көбінесе дұрыс қабылданады және дұрыс
бағаланады, ал үлкен қашықтықтағы уақиғалардың көрсетулері адам есінде дәл
сақталынып, дұрыс бағаланды деп есептелінбейді.
Қабылдау қабілеттілігінің субъективтік себебі ретінде қаралатын адамның
сезім мүшелеріне келетін болсақ, бейімделу мен сезінушілікті ескере отырып
қарастыру қажет.
Бейімдеу құбылысы – ол адамға белгілі бір уақытқа дейін әсер еткен
қоздыруыштарға бой үйрену болып табылады. Бейімдеу кейбір жағдайларда
сезім мүшесін қоздырады, ал кейбір жағдайларда керісінше төмендетеді.
Мысалы: адам қараңғыдан жарыққа шыққан кезде, алғашқы кезде ештемені көре
алмайды, содан соң бірте-бірте бейімделу арқылы айналадағы заттарды
аңғарып көре бастайды. Екінші жағынан адам көп уақыт бір иістің әсерінде
болса, ол біраз уақыттан кейін бұл бөтен иісті сезбейтін болатыны бізге
мәлім. Сол себептен тергеуші жауап берушілерден жауап алу кезінде олардың
бейімделу қабілеттілігін тексеруі тиіс. Бейімделу қабілеттілігі қоздырушы
құбылыстың кенет өзгеруін бақылаған кезде анықталады.
Қабылдау қабілеттілігі көп жағдайларда болып жатқан жайға қалай назар
аударылғанға байланысты. Ол ерікті және еріксіз назар аудару болуы мүмкін.
Еріксіз назар аудару - өзінің алдына әдейілеп бір жәйттерге назар аударуды
мақсат тұтпайды. Мұндай назар аудару көп жағдайда аяқ астынан, бірден пайда
болған қоздырғыштарға байланысты болады.
Ерікті түрде назар аудару – адам өзінің психикасын, күш-жігерін болып
жатқан уақиғаны мұқият бақылап, қабылдауға бағыттайды, ол басқа жәйттерге
көңіл аудармайды.
Жауап берушілердің көрсетулерінің сапасына, олардың білімі мен жалпы
өз құқығын білу сауаттылығына әсер ететінін атап айту керек. Криминалдық
жағдайды ұғып және дұрыс баға берген куә мен жәбірленуші оны нақты және
жеткілікті қабылдап, есінде сақтайды.
Адамның қабылдау қабілеттілігі көбінесе оның мінез-құлқының қасиетімен
байланысты, физиологияда бұл төрт түрге бөлінеді:
Холерик – іс - әрекеті аңғал, тез ашуланшақ, іске толық берілуі және
одан айнуы да тез, тік мінезді.
Меланхолик - жүйке-жүйесінің тежегіш жағы басым. Ол ештемеге сенбейді,
ештемеден үміттенбейді, барлығынан көретіні мен күтетіні так жамандық пен
қауіп-қатер.
Сангвинник – еңбегінің жемістілігімен, белсенділігімен, адаммен тез
сіңімділігімен, жақындығымен, қамқорлығымен, жатырқамаушылығымен
басқалардан дараланады.
Флегматик – ұстамды, тұрақты, шыдамды, салғырт, мүмкіндігінше көпшіл,
назарын баяу, айналадағы болып жатқан өзгерістерге әрең бейімделенеді,
әрқашан байсалды.
Жауап берушілердің мәлімет беруінің қалыптасуының негізі сол мән-
жайларды ойда сақтап қалу. Бұл жерде ең шешуші орын алатын есіне сақтау
қабілеттілігі.
Қабылдау, сезу процестері есте сақтаумен тығыз байланысты болады.
Есте сақтау немесе жады дегеніміз - адам өмірінің ақпараттық қоры,
басқаша айтқанда, өткен шақтың психикалық көрінісі.
Мәселен, бақылау әдісі – дегеніміз таным теориясына сәйкес белгілі бір
затты, құбылысты зерттеу мақсатына бағытталған жоспарлы қабылдауды айтамыз.
Басқаша айтқанда, бақылау белгілі бір затты, құбылысты қабылдау барысында
сезімдік және рационалды танымды өз құрамына енгізеді. Бақылау әдісінің
объектісі дәлелдеу пәнімен байланысы бар кез келген материалдық дүниенің
заттары, құбылыстары болып табылады. Сондықтан, бақылау әдісі
криминалистикада кең мағынада қолданылады және криминалистикада бақылау
белгілі бір фактілерді анықтауға бағытталады.
Жоғардағы жағдайлар бақылаудың таным әдісі ретіндегі маңызын ашып тұр,
бірақ аталған әдістің рөлі тек таным әдісі ретінде ғана танылмайды, сол
сияқты, басқа әдістердің жиынтығы ретіндегі нысан болуында жатыр. Мәселен,
бақылау жауап алу, тінту, тергеу экспериментінің, сараптаманың, оқиға
болған жерді қараудың теориялық негізін құрайды. Осыған байланысты, бақылау
арқылы тек зерттелетін объектінің сыртқы белгілері ғана танылмайды, сол
сияқты, аталған белгілер негізінде тергеушімен қандай да бір тұжырым
жасалады және мұндай тұжырым белгілі бір тергеу болжауларын туғызуға себеп
болады [11, 76 б.].
Адамның еске алған мәліметтерінің барлығы есте қалмайды. Ал ол есте
қалса да ол әр түрлі сақталуы мүмкін. Мәселен, кейбір заттар мен құбылыстар
есте ұзақ уақытқа дейін сақталады, ал кейбіреулері қысқа мерзімде сақталуы
ықтимал.
Әрине, егер белгілі бір факті қатты эмоционалды жан- күйде қабылданса,
ол есте жақсы сақталады – деп Г.Г. Досболов әділ көрсеткен. Автордың
айтуынша есте қалу әр бір адамның жеке индивидуалдығына байланысты, олар:
- тұлғаның фактіні қалай қабылдағандығы және есінде қалай
сақтайтындығы;
- есте сақтаудың мазмұнында [4, 36 б.].
Психологиялық оқулықтарды айтарлықтай еске алудың ерекшелігі көптеген
жағдайларға байланысты екендігі мәлім. Оның ішінде, кәсіби есте сақтау,
яғни, адамның кәсібіне қатысты құбылыстарды, фактілерді есте сақтау тергеу
экспериментінде де кеңінен таралған. Сонымен қатар, бейнелік материалдарды
бір топ адамдар есіне жақсы сақтайды. Оларға: мысалы суретші, архитектор
т.с.с жатқызуға болады. Екінші топ адамдар, оның ішінде ақындар,
философтар, математиктер санды, сөзді, ойды жақсы есінде сақтайтындығы
мәлім. Психологтардың пікірінше, жасөспірімдер естіген нәрсесіне қарағанда
көрген заттарды есінде сақтайды. Үшінші топ адамдар есіне сақтау кезінде
жоғарыда көзделген адамдармен салыстырғанда ешқандай ерекшеліктері
байқалмайды. Сол сияқты, еске сақтау жасқа да байланысты болады. Мысалы,
психологтардың осыған қатысты эксперимент жүргізді, оның нәтижесі келесіні
көрсетті: 20-25 жастағы адамдар көрген, естіген заттарды есінде жақсы
сақтады, ал 40-45 жас шамасындағы адамдардың есте сақтау қабілеттілігі
алдыңғылармен салыстырғанда төменірек болды, 45 жастан асқандар оқиғаны
бірден есіне түсіре алмады, яғни, олар көргенін, естігенін тез ұмытуға
құмар екендігін экспериментте дәлелденді.
Көру, есту сезімдері арқылы қабылдаған ақпарат субъектінің есінде
әр түрлі деңгейде сақталады және кейін қайта жаңғыртылады. Есте сақтау
сенсорлық (жеделдік сақтау), қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді жүйеден тұрады .
Сенсорлық дегеніміз – қысқа мерзімді көз алдыңдағы бейнелер, ол артынан
жоғалып, естен тез шығып кетеді.
Қысқа мерзімді дегеніміз – сенсорлық ақпараттың қысқа мерзімді жүйеге
түсіп өте қысқа уақыт (30 секунд) сақталуы.
Ұзақ мерзімді дегеніміз – ақпараттың жеткілікті, тұрақты есте
сақталуы.
Есте сақтау - еске түюден, оны сақтаудан, қайта жаңғыртудан және
ұмытудан тұрады. Тергеушінің аталған заңдылықтарды жеткілікті білетін
болса, ақпараттарды дұрыс тексеріп, тиімді бағалай алады.
Есте сақтау процесі еске түюден басталады. Ол әдейі есте сақтаудан
және еріктен тыс есте қалудан тұрады. Әдейі есте сақталған ақпараттар
көптеген авторлардың айтуынша, өте бағалы және құнды ақпарат болып
табылады. Сондықтан, тергеу барысында ақпараттың әдейі немесе еріктен
тыс сақталғанын анықтап алған дұрыс, өйткені еркінен тыс сақталған
ақпараттарда кішігірім мән-жайлар ескерілмейді. Тергеу әрекетінде
көбінесе куәлардың, жәбірленушінің, айыпталушының, сезіктінің белгілі бір
оқиға қатысты мән жайлары естерінде қалады. Әрине, аталған тергеу
әрекеті қылмысты тергеу барысында жүргізіледі, сондықтан ол әрқашанда теріс
жағдайлармен байланысты болады. Ал психологтардың көзқарастарына жүгінсек
адамдар дәл осындай қылмыстық немесе теріс жағдайларды жақсы естерінде
сақтайды.
Бұл пікірмен біз келісе алмаймыз. Өйткені еркінен тыс есте сақтау деген
кездейсоқ әрекеттің нәтижесі, еркінен тыс затты немесе объектіні есте
сақтаған кезде, субъекті оларды саналы түрде есте сақтамайды, мұндай
жағдайда кездейсоқ немесе абайсызда сақтау орын алады.
Сондай-ақ, еске түюге адамның эмоциясы да әсер етеді. Мәселен, И.
Кертэс егер эмоция бөтен себептерден пайда болса, ол еске түю процесіне
теріс әсер етеді, ал эмоция еске түюге қатысы бар объектілермен байланысты
болса, онда оның оң әсері болады – деп әділ көрсеткен.
Есте сақтау процесі қабылдаудың сапасына байланысты. Яғни, жақсы
қабылданған зат, есте жақсы сақталады [12, 326 б.].
Қайта жаңғырту процесі еске алумен, танумен, есіне түсірумен,
елестетумен тығыз байланысты.
Есте сақтаудың келесі түрлері де болады: логикалық, эмоционалдық,
бейнелік. Эксперименталдық әрекеттер барысында біз логикалық, яғни,
түсіндіру, бейнелік есте сақтаумен жиі ұшырасамыз. Сондай-ақ, қазақстандық
ғалым А.Я. Гинзбург өз еңбегінде бейнелік есте сақтауды реминисценция
(латын тілінен reminiscor) деп атаған, яғни, ұмытылған құбылысты белгілі
бір уақыттан кейін қайта жаңғырту дегенді білдіреді.
Тексерілетін фактінің немесе құбылыстың қабылданған жағдайын ескеріп,
тергеуші қабылдаудың толықтығына және дұрыстығына әсер ететін субъективті
факторларды анықтайды. Аталған мәселеге орай әдебиеттерде әр түрлі
көзқарастар бар.
Біз, егер қабылдау, сезу, есте сақтау, ойлауды біртұтас процесс деп
санасақ, онда оларға әсер ететін факторлар мен жағдайларды жүйелеу қажет.
Біз қабылдауға әсері бар жағдайлар мен фактілерді былай жүйелеуді ұсынамыз:
биологиялық шарттар: жынысы, жасы, денсаулығы, көру және есту жүйесінің
кемшіліктері (дефектілері);
әлеуметтік шарттар: кәсібі, мүдделері мен дағдылары, қоршаған ортасы;
психологиялық шарттар: темпераменті, ішкі және эмоционалдық жай-күйі;
Көптеген авторлар, М.Н. Порубов, И. Кертес, М.И. Еникеев белгілі бір
фактіні мас күйде (есірткінің, ішімдіктің әсерінен) қабылдаудың
проблемаларын қозғаған.
Біздің ойымызша, аталған заттардың әсерімен қабылдауды, қабылдаудың
сапасына әсер ететін негативті шарттар деп атаған дұрыс. Аталған
жағдайлар тергеу әрекетінде орын алады.
Сол сияқты, жауап беру кезінде психологиялық жағдайлар да ескерілуі
керек. Жауаптары тексерілетін адамдардың фактіні қабылдау кезіндегі
эмоцианалдық жай-күйін ескермейтін жағдайлар да көп орын алады.
Ойда сақтау қабылдау сияқты өз еркімен және еріксіз болып екіге
бөлінеді. Өз еркімен ойына сақтау қабылданған жайларды әдейі есте сақтауға
бағытталады. Өз еркімен ойына сақтаудың мақсаты болған жайларды түсінуге
тырысу, содан кейін оның ішінен ең негізгісін және мәні бар дәлелдерін
бөліп алу. Өз еркімен ойына түю, бір нәрсеге ерікті түрде көңіл аударуға
тырысу арқылы іске асырылады.
Жауап берушілердің мәліметтерінің қалыптасуының ең қолайлысын алатын
болсақ, ол әрине өз еркімен ойына түю арқылы болған жайларды толық және
нақты ойда сақтап қалған екендігін мойындау керек.
Еріксіз ойда сақтауды белгілі бір мақсатпен тырысу арқылы сипатталады.
Еріксіз ойда сақтау тергеушіге нанымды және толық мәліметтер беретіндігіне
күмән туғызады, бірақ ол барлық жағдайда осылай болады деу қателескендік
болады. Сондықтан кейбір жағдайларда еріксіз ойда сақтау, тергеу кезінде
шындықты анықтауға қажетті мәліметтерді мүмкіндігінше жоғары дәрежеде
сақтап қалуды толық қамтамасыз ете алады.
Есте сақтаудың келесі бөлімі мәліметтерді жадында сақтау, яғни есте
сақтаудың азды-көптің ұзақтығы.
Жадында сақтаудың ұзақтығы әртүрлі жағдайларға байланысты. Ол көбінесе
есте сақтаудың сапасына байланысты, оны былайша ұғуға болады, оқиға
жайларын тез сіңіру қабілеттілігі арқылы, тұрақты түрде жадында сақтау және
қабылдағандарды тез арада өз қалпында жеткізу.
Мәліметтерді жадында сақтау куә мен жәбірленушінің жеке басының және
жас ерекшеліктеріне байланысты. Ол, белгілі бір нәрсенің жайын еске сақтап,
түрін пайымдау, бейнелік, қимыл әрекеттік немесе ерікті түрде жадында
сақтау қабілеттілігіне, көру, дыбысы, цифр арқылы немесе басқа да заттар
арқылы есінде сақтау артықшылығымен ерекшелігіне байланысты, бұл көбінесе
көңіл бөлу мен кәсіптік машықтануының салдары болады. А.М.Алексеев баспа
үйінің заттарының тоналуы туралы мысал келтірді. Сезіктіні көрген суретші
К. Ол туралы толық айтып қана қоймай, өз ойынша оның портретін салып
береді, содан қылмысты іздеу қызметкерлері өздеріне белгілі адамды таниды
[13, 26-71 б.].
Мәліметтердің сақталуына және есте сақтаудың тұрақтылығына мынадай
объективті себеп - уақыт ықпал етеді. Уақыт өткен сайын болған жайлардың
анықтығы бұлынғырлана береді, одан әрі қарай ұмытылады. Мәліметтердің
сақталуына сонымен қатар мынадай субъективті себептер ықпалын тигізеді, ол
жауап берушілердің жеке тұлғасы, жасы, ақыл-өрісі, мамандығы, көңіл аудару
қабілеттілігі және т.с.с.
Туғаннан өзіндік ерекшелігі мен сезім жүйесінің анализаторларының есіне
сақтау қызметіне қатысуының басымдылығына байланысты есте сақтау
қабілеттілігі төртке бөлінеді:
- көңіл күйлік;
- сөздік пайымдаушылық;
- бейнелік;
- қимыл-әрекеттілік – есте сақтау [14, 141 б.].
Адам әртүрлі қозғалысты есте сақтап қалады. Есте сақтаудың бұл түрімен
тұрмыстық, еңбектік, спорттық және басқа да қозғалыстар меңгеріледі.
Көңіл-күйлік есте сақтау бастан кешірген қуанышты, қайғылы, қорыққанды,
жәрірленушілікті есте сақтап қалады.
Бейнелік сезімдік есте сақтау – көру, есту, дәмін сезіну арқылы бұрын
қабылданған заттардың ерекшеліктеріне байланысты есінде сақтап
қалады.Мұндай есте сақтау жұмысына сезім мүшелері басты қызмет атқарады.
Дені сау адамдарда есте сақтау қабілеттілігінің түрлерінің барлығы
бар. Тек олардың өріс деңгейі әр адамда әртүрлі болады. Мысалы, бишіде
қозғалыстық есте сақтау деңгейі жақсы дамыған болса, артистерде көңіл-
күйлік және сөздік қорлары жақсы дамыған.
Жоғарыда көрсеткендерге байланысты куә мен жәбірленушінің есте сақтау
түрлерінің қайсысы жақсы дамыған болса, тергеуші мәліметтерді толық және
сенімді түрде алуы үшін жауап алған кезде осы мәселені ескеруі керек.
Келесі мәселе қабылданып ойда сақталған жәйттерді жауап берген кезде
нақтылау етіп жеткізу. Есіне алып қайтадан жеткізу адамның ой-өрісімен
тығыз байланысты, ал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазіргі таңда жауап алу –бұл алдын ала
тергеу және сотта іс қарау кезінде жүргізілетін ең кең таралған, сондай –
ақ қылмысты ашуда маңызы зор, күрделі тергеу әрекеті болып саналады.
Жауап алуды жүргізу үшін тергеушіден, соттан, анықтама жүргізуші
тұлғадан [Ескерту: жұмыстың мәтінінде тергеуші ғана деп көрсетіледі.] жалпы
психологияны, сот психологиясын, қылмыстық іс жүргізу құқығын
(процессуалдық нормалар мен ережелерді), криминалистикалық тактиканы жан -
жақты білуді талап етеді. Сонымен қатар, жауап алу, тергеушіден қалыптасқан
жағдайды бағалап, соған байланысты тергеу әрекетін қабілетті жургізу үшін,
ең тиімді бағытты таңдауды талап етеді. Қылмысты дұрыс тергеуге, сонымен
қатар қылмысты тез арада ашуға, жәбірленушіден немесе кәудан алынатын
пайдалы мәліметтердің маңызы өте зор.
Тергеуші жауап ала отырып, оның қылмыстық іс жүргізу кодексінде
бекітілген заң нормаларына сай жүргізілуін, этикалық нормалар мен заңдарға
қайшы келмеуін қатаң ұстанып отыру керек. Өзінің сипаты жағынан құрамында
қылмыстық процессуалдық, криминалистік, ұйымдастырушылық, писхологиялық
және тәрбиелік мәні бар көп салалы және күрделі тергеу әрекеті, сол
себептен осы мәселеге ғылыми қызметкерлердің көп көңіл бөлуі заңды да.
Жауап алу тергеу әрекетінің дұрыс өткізілуі, тергеушінің жұмыс уақытын
үнемдеуіне, қайталама және қосымша жауап алудың қажеттілік тудырмауына,
сондай – ақ, тергеуге қажетті мәселелерді тез арада және толық көлемде
білуге және бұлтартпау шарасын дұрыс таңдау мен жазаны дұрыс таңдауға өз
септігін тигізеді.
Жауап алуды ойдағыдай жүргізу үшін, тергеуші жауап берушіден
мәліметтерді қалай және қандай құралдарды қолдану арқылы алу керектігін
жақсы білуі керек.
Жауап алудың негізгі міндеті жауап берушіден деректерді алу жолында
елеулі табыстарға қол жеткізу, бұл үшін тергеуші қандай мәліметтерді алу
керектігін және қандай тәсілдерді қолдану керектігін алдын-ала болжай білуі
керек.
Жауап алынатын адам кез келген уақытта жауап алар алдында әзірленіп,
өзінің айла-әдісі мен іс - қимылын әзірлеп алады. Соған байланысты оның
мінез-құлқы, ұстанған іс-қимылы оқиға мен фактілерге деген нақты қатынасын
бүркемелеуі мүмкін. Немесе қайшылықты жағдайда жауап беруші куә мен
жәбірленуші өзінің қасиеттері туралы байқатпауы мүмкін емес, тіпті
тергеушінің өзі бұл бағытта қызығушылық танытса да, жауап беруші қылмыстың
оқиғасы туралы мәліметтерді айтып отырып, өзі туралы айтпауы мүмкін емес.
Тіпті кез келген жауап беруші қылмыс оқиғасынан гөрі өзі туралы, өзінің
өмірі мен жүмысы туралы қызыға-қуана айтатынын тәжірибе көрсетіп отыр.
Міне, сондықтан, куә мен жәбірленушіден алғаш жауап алғанда өзі туралы,
өзінің өмірі, жұмысы, отбасы т.б. туралы айтуды ұсыну туралы нұсқаулар жиі
айтылады. Сонымен қатар, шын жауап бере отырып шындықты біршама безендіріп,
өзін артық бағалап жіберіп немесе өзін теріс жағынан сипаттайтын әрекеттер
жөнінде үн қатпау сияқты шартты "қорғану" әрекеттерін байқауға болады.
Сондықтан, тұлға туралы анық ақпараттарды жауапты оған бағыттау арқылы,
оның жасанды іс-қимылы арқылы анықтау қажет.
Жауап алудың жалпы мақсаты ол жауап алынып отырған адамнан толық және
шанайы түрдегі мәліметтер алу болып табылады. Бұл мәселені анықтау біраз
қиыншылықтарға байланысты. Кейбір тұлға жауап алу барысында қасақана жалған
жауап береді немесе оған қарсы айыпталушы тарапынан қысым көрсетуге себеп
болуы мүмкін. Осы аталған себептер қылмысты ашуға байланысты кедергілер
тудырып, тергеушіні жаңылыстыруға әкеледі.
Сонымен қатар жауап алуда орын алатын тағы бір мәселе қатарына, кейбір
жағдайларда жауап алынып отырған тұлға өзінің көрген, естіген мәліметтерін
ұмытып қалуына байланысты. Мұндай жағдайда тергеуші жауап алып отырған
адамнан толық мәліметтерді есіне түсіруіне жағдай жасап, барлық заңда
көрсетілген әрекеттерді қолдануы тиіс.
Тақырыптың зерртелу деңгейі. Отандық заң ғылымында жауап алудың
криминалистік тәсілдері мәселесімен Е.Ғ. Жәкішев, А.Я. Гинзбург, А.Р.
Белкин, В.Бахин, М.Коганов, Н.Карпов, Г.Г. Доспулов зерртеді.
Дипломдық жұмыс обьектісі куәдан және жәбірленушіден жауап алудың
криминалистикалық тәсілдері аясындағы құқықтық қатынастар болып табылады.
Дипломдық жұмыс пәні тергеуші қылмыс бойынша жәбірленушіден,
айыпкерден, куәдан өзіне тиісті керек мәліметтерді алуы танылады.
Дипломдық жұмыстың нормативтік базасы Қазақстан Республикасының
Конституциясы, ҚР Қылмыстық Кодексі, ҚР Қылмыстық іс жүргізу Кодексі және
өзге де заңдар.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты - жауап алу
тергеу әрекетіне қатысатын жақтардың құқықтық мәртебесін зерттеп (куә мен
жәбірленуші), сондай – ақ куә мен жәбірленушіден жауап алу тактикасының
теория мен практикада қалай қолданылатынын анықтау.
Өз мақсатыма жету үшін алдыма төмендегідей міндеттерді қойдым:
• Куә мен жәбірленушінің құқықтық мәртебесін анықтау;
• Жауап алу тергеу әрекеті кезінде, тергеуші мен жауап беруші
арасында орнайтын байланысты зерттеу;
• Куә мен жәбірленушіден жауап алу кезінде қолданылатын тактикалық
амал – тәсілдерді анықтау;
• Куә мен жәбірленушіден жауап алудың ерекшелігін ашу;
• Жауап алу тергеу әрекетінің тиімділігін арттыру жолдарын
қарастыру және оған байланысты ұсыныстарды енгізу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысы кіріспе, негізгі
бөлім және қорытындыдан тұрады. Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, оның
зерттелу деңгейі, мақсаттары мен міндеттері және құрылысы көрсетілген.
Негізгі бөлім үш тараудан тұрады. Қорытындыда жұмыс барысында қарастырылған
барлық мәселелер бір тоқтамға келтіріліп тұжырымдалды.
1 ЖАУАП АЛУ ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТІНІҢ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕРІ
1.1 Жауап алудың түсінігі және оның маңызы
Жауап алу дегеніміз - заңда көрсетілген тергеу және сот әрекеті. Ол
арқылы жасалған кылмыстың мән-жайлары жөнінде керекті деректі мәліметтер
алынып, олар қылмысты ашуға пайдаланылады. Іс жүргізу жағдайына байланысты
жауап беретін адамнан жауап алудың бірнеше түрі бар. Атап айтқанда:
жәбірленушіден, сезікті адамнан, куәден, айыпкерден жауап алу деп, бұл
тергеу әрекеті төрт түрге бөлінеді. Кімнен жауап алынса да ол қылмыстық іс
жүргізу заңында көрсетілген тәртіп бойынша жүргізілуі тиісті. Бірақ, іс
бойынша неғұрлым көп, маңызды мәліметтер жинап, осы тергеу әрекетінің
сапасын арттыру үшін жауап алғанда, бұған тиімді, ыңғайлы тактикалык
әдістер қолданылады. Бірақ ол қаншалықты тиімді болғанымен ол заңда
көрсетілген тәртіпке қайшы келмеуі керек.
Жауап алу ұғымына екі жақты мағына беруге болады: тар және кең мағыналы
деп. Тар мағыналы ұғым – жауап берушіге сұрақтар қойып, оның жауабын тыңдау
болса, кең мағыналы ұғым – мәліметтерді алу жолдары, соның ішінде жауап
берушінің еркін мазмұндамасы, берілген сауалдар мен алынған жауаптар және
хаттама жасау болып табылады.
Тергеуші сондай – ақ, жауап алу кезінде, ҚР Конституциясының 12 бабына
сай, адамдардың құқықтары мен бостандықтарының сақталуын және де олардың
жауап алушы тұлғаның тарапынан бұзылмауын қадағалап отыру керек [1, 7 б.].
Жауап алғанда қылмысты оқиғаға қатысты мынандай мәліметтер: қылмыстың
болған уақыты, оның орны, амал-әдісі, кылмысты кімдердің жасағаны, оған
қанша адамның қатысқаны, істеген қылмыстың зардабы, залалы, сипаты мен
мөлшері және қылмысты оқиғаның басқа да мән-жайлары анықталады. Бұлар —
заңда көрсетілген, міндетті түрде дәлелдеуге тиісті жағдайлар, кылмысты
оқиғаға тікелей қатысы бар деректі мәліметтер.
Жауап алу тергеу әрекетінің дұрыс өткізілуі, тергеушінің жұмыс уақытын
үнемдеуіне, қайталама және қосымша жауап алудың қажеттілік тудырмауына,
сондай – ақ, тергеуге қажетті мәселелерді тез арада және толық көлемде
білуге және бұлтартпау шарасын дұрыс таңдау мен жазаны дұрыс таңдауға өз
септігін тигізеді.
Қазақстан Республикасы ҚІЖК 115-бабына сәйкес, қылмыстық іс бойынша
дәлелдемелер болып заңды жолмен алынған фактілік деректер саналады, оның
негізінде анықтаушы, тергеуші, прокурор, сот осы Кодексте белгіленген
тәртіппен Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінде көзделген
әрекеттердің болғандығын немесе болмағандығын, айыпталушының бұл
әрекетті жасағандығын немесе жасамағандығын және айыпталушының
кінәлілігін немесе кінәсіздігін, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін қажетті
басқа да мән-жайларды анықтайды [2, 49 б.].
Тергеушінің жауап алғанда алатын мәліметтерін екіге бөлуге болады.
Бірінші, тергеу үшін қажетті оқиға немесе фактілер жөніндегі мәліметтер;
екінші, оқиғалар мен фактілерді ауызша жеткізетін қайнар көздерге қатысты
мәліметтер. Мәлімет беретін қайнар көздерді дұрыс бағалау - жауап алынып
отырған адамның жәй-күйіне, мінез-құлқына, оның іс-қимылына, қорғану
қабілетіне байланысты жауап алудың тиімді тактикасын таңдауға, жауап беріп
отырған адамнан толық, дұрыс мәліметтер алуға, өзіне белгілі фактілерді
толық есіне түсіріп жеткізуге, алынған деректерді дұрыс бағалауға және
алдағы жүргізілетін тергеу амалдарын анықтауға септігін тигізеді. Жауап
алынатын адамның жеке түлғасын зерттеу бірқатар талаптарға сай болу керек.
Біріншіден, зерттеу объектісінің ерекшелігін, уакыт тапшылығын, қайшылықты
жағдайдың туындау мүмкіндігін, зерттеудің процессуалдық нысанын ескере
отырып, ғылыми негізделген және криминалистік бейімделген әдістерді
қолданып зерттеу қажет. Екіншіден, тұлғаны зерттеу объективтілік қағидасына
сай жүргізілу керек, яғни тек теріс қасиеттерін ғана емес, сонымен бірге оң
қасиеттерін де анықтау қажет. Жекелеген қасиеттерін ғана емес дамуы мен
өзгерістерін ескере отырып, жеке түлғаның бүтіндей функционалды динамикалық
құрылымын зерттеу қажет. Үшіншіден, жеке тұлғаны зерттеу мақсатты болу
қажет: міндеті мен бағыты алдын ала анықталуы тиіс. Төртіншіден, зерттеу
үлкен көлемде жүргізілу керек және уақыт бойынша жеткілікті жалғасын табу
керек. Зерттеу жүргізілетін уақыт неғүрлым ұзақ болса, соғүрлым нәтижесі
дәлірек болады. Жауап алу барысында алынған жеке түлғаның көзқарастары,
мүдделері, қажеттіліктері, құнды бағыттары, мінездемелік, ерікті және
эмоционалды ерекшеліктері мен қасиеттері оның мінез-құлқына криминалистік
баға беруге септігін тигізеді және бұл қасиеттер қылмыс оқиғасының
жекелеген элементтерімен байланысын дәлелдейді [3, 138-139 б.].
Істі дұрыс шешу үшін қажетті фактілік мәліметтер жәбірленушінің,
куәнің жауаптарымен, сарапшының қорытындысымен, заттай айғақтармен, іс
жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен және өзге де құжаттармен
анықталады.
Қазақстан Республикасының ҚІЖК – де берілген түсініктеме (комментарий)
дәлелдеме - адамнан шығатын мәліметтер ретінде және зерттелетін жағдайды
көрсететін, материалдық заттардағы із түріндегі өзгерістер қарастырылған.
Мұнда дәлелдеменің фактілік мәліметтер екендігі нақты айтылып отыр және
қандай да бір формада өмір сүретіні қуатталып тұр. Яғни, заң шығарушы
дәлелдемені фактілер мен мәліметтердің қайнар көздерінің біртұтас
жиынтығымен түсіндіріп отыр.
Олай болса, дәлелдеме дегеніміз - қылмыстық істі дұрыс шешуге
қажетті фактілік мәліметтер.
Жауап алудың мақсаты толық және болған жай туралы шындықты көрсететін
мәліметтерді алуға бағытталады. Бұл мәліметтер айғақтардың қайнар көзі, ал
соның ішіндегі нақты мағлұматтар, қылмыстың дәлелдері болып табылады.
Жауап алу – жауап берушінің, тергеу жүріп жатқан жай немесе соған
қатысты мән-жайлар мен тұлғалар туралы тергеушіге мәліметтер беру.
Жауап алуды ойдағыдай жүргізу үшін, тергеуші жауап берушіден
мәліметтерді қалай және қандай құралдарды қолдану арқылы алу керектігін
жақсы білуі керек. Тергеушінің жауап алу арқылы анықтамақ болған мән-
жайлардың шеңбері жауап алу мәселесі деп аталады. Бұған жататындар:
- қылмыс қалай жасалды;
- қай жерде;
- қай уақытта;
- қылмысқа бару себебі;
- қылмысты кімдер жасады;
- қылмыс жасауға не нәрсе итермеледі;
- қылмыс жасауға қандай жағдай мүмкіншілік берді.
Жауап алудың нәтижесі ең алдымен жауап алушының ұсынған бағытына
байланысты болады – ол шындықты айтқысы келе ме, әлде мән-жайды жасырып,
жалған айтып отыр ма. Осы көрсетілгендер бойынша қылмысты ашуға байланысты
керекті мәліметтер алуға болады.
Тергеуші мен анықтауға жататын мәліметтер жауап алу пәні деп аталады,
яғни тергеуші қылмыс бойынша жәбірленушіден, айыпкерден, куәдан өзіне
тиісті керек мәліметтерді алады.
Жауап алудың негізгі міндеті жауап берушіден деректерді алу жолында
елеулі табыстарға қол жеткізу, бұл үшін тергеуші қандай мәліметтерді алу
керектігін және қандай тәсілдерді қолдану керектігін алдын-ала болжай білуі
керек.
Г.Г. Доспулов: "Жауап алу - іс үшін маңызы бар және қабылдауы мен есте
сақтауына сәйкес шындықты көрсететін мәліметтер алуға бағытталған тергеуші
мен жауап алынатын адамның арасындағы қылмыстық іс жүргізу заңымен
реттелетін қарым-қатынас,"- дейді [4, 15б.]. Жауап алуға қатысушы
тұлғалардың алмасатын мәліметтері әрқилы.
Г.Г. Доспулов, тергеушінің жауап алуда алатын мәліметтерін төртке
бөлді: 1) жауап алынатын тұлғаның толқуына, психикалық жағдайына және мінез-
құлқына қатысты мәліметтер; 2) жауап алынатын азаматтың жауап алудың пәніне
катысты айтқан мәліметтері; 3) жауап алу барысындағы тергеушінің өз мінез-
құлқына қатысты мәліметтер; 4) жауап алудың жалпы нәтижесі бойынша
мәліметтер. Бұл барлық мәліметтер зерделеніп, бағаланып іс бойынша бұрын
жинақталған мәліметтермен салыстырылу қажет,- дейді ол [4, 20 б.].
А.В. Дулов, тергеушінің жауап алғанда алатын мәліметтерін екіге бөлді.
Бірінші, тергеу үшін қажетті оқиға немесе фактілер жөніндегі мәліметтер;
екінші, окиғалар мен фактілерді ауызша жеткізетін қайнар көздерге қатысты
мәліметтер [5, 58 б.].
В.Е. Коновалова да екінші сатының маңыздылығына тоқтады, өйткені
ақпараттарды алу мен бағалау көп жағдайда жауап алынатын тұлғаның
психикалық бейнесін білуге байланысты, ол жауап алынатын адаммен
психологиялық байланыс орнатуға және жауап алу үшін қажетті тиімді
тәсілдердің жүйесін анықтауға көмектеседі дейді .
Жауап алуда куәнің, жәбірленушінің, сезіктінің, айыпталушының мінез-
құлқын дұрыс түсініп, дұрыс бағалау үшін, сол тұлғаның психикалық
жағдайының, психикалық жәй-күйінің көрінісін және оның қасиеттерін
байланыстыра отырып зерттеу қажет дейді Г.Г. Доспулов [4, 23 б.].
Негізінен, олар мәлімет беретін қайнар көздерді дұрыс бағалауға
мүмкіндік береді, ол жауап алынып отырған адамның жәй-күйіне, мінез-
құлқына, оның іс-қимылына, қорғану қабілетіне байланысты жауап алудың
тиімді тактикасын таңдауға, жауап беріп отырған адамнан толық, дұрыс
мәліметтер алуға, өзіне белгілі фактілерді толық есіне түсіріп жеткізуге,
алынған деректерді дұрыс бағалауға септігін тигізеді.
Бірақ, жоғарыда көрсетілген мәліметтерді алу оңай шаруа емес. Жауап
алынатын адам кез келген уақытта жауап алар алдында әзірленіп, өзінің айла-
әдісі мен іс - қимылын әзірлеп алады. Соған байланысты оның мінез-құлқы,
ұстанған іс-қимылы оқиға мен фактілерге деген нақты қатынасын көлеңкелеуі
мүмкін. Немесе жауап беріп отырып, айыпталушы өзінің қасиеттері туралы
байқатпауы мүмкін емес, тіпті тергеушінің өзі бұл бағытта қызығушылық
танытса да, өзі айыпталып отырған қылмыс бойынша айтып отырып, өзі туралы
айтпауы мүмкін емес. Тіпті кез келген айыпталушы қылмыс оқиғасынан гөрі өзі
туралы, өзінің өмірі мен жүмысы туралы қызыға-қуана айтатынын тәжірибе
көрсетіп отыр. Міне, сондықтан, айыпталушыдан алғаш жауап алғанда өзі
туралы, өзінің өмірі, жұмысы, отбасы т.б. туралы айтуды ұсыну туралы
нұсқаулар жиі айтылады. Сонымен қатар, шын жауап бере отырып шындықты
біршама безендіріп, өзін артық бағалап жіберіп немесе өзін теріс жағынан
сипаттайтын әрекеттер жөнінде үн қатпау сияқты шартты "қорғану" әрекеттерін
байқауға болады.
Сондықтан, тұлға туралы анық ақпараттарды жауапты оған бағыттау арқылы,
оның жасанды іс-қимылы арқылы анықтау қажет.
Ол үшін жауап алу барысында қылмыстық іс жүргізу заңының нормалары
орындалғаннан кейін тергеуші моральдық этика талаптарына сай келетін
белгілі бір ғылыми негізделген әдістерді қолдануы мүмкін.
Е.Р.Россинская жауап алу дегеніміз: “бұл тергеліп жатқан іс бойынша
маңызы бар мәліметтерді оны білетін тұлғадан алу және бұл ең қиын тергеу
әрекеттерінің бірі деп көрсеткен” [6, 257 б.].
И.Ф.Пантелеев жауап алу - бұл көп тараған және қиын тактикалық
қатыстағы адамдардан тергеліп жатқан іске қатысы бар мәліметтерді алу деп
көрсетеді [7, 36 б.].
Жоғарыда келтірілген бұл ұғымдар криминалистикадағы жауап алу
тактикасының орнын анықтауға сәйкес келеді. Себебі бұл ұғымдардың мақсаты
бір, яғни алынған жауаптарды толық және шынайы түрде алып, оны тергеліп
жатқан қылмысты істің ашылуына өз ықпалын тигізу болып табылады.
Жауап алудың жалпы мақсаты ол жауап алынып отырған адамнан толық және
шанайы түрдегі мәліметтер алу болып табылады. Бұл мәселені анықтау біраз
қиыншылықтарға байланысты. Кейбір тұлға жауап алу барысында қасақана жалған
жауап береді немесе оған қарсы айыпталушы тарапынан қысым көрсетуге себеп
болуы мүмкін. Осы аталған себептер қылмысты ашуға байланысты кедергілер
тудырып, тергеушіні жаңылыстыруға әкеледі.
Сонымен қатар жауап алуда орын алатын тағы бір мәселе қатарына, кейбір
жағдайларда жауап алынып отырған тұлға өзінің көрген, естіген мәліметтерін
ұмытып қалуына байланысты. Мұндай жағдайда тергеуші жауап алып отырған
адамнан толық мәліметтерді есіне түсіруіне жағдай жасап, барлық заңда
көрсетілген әрекеттерді қолдануы тиіс.
Жауап алудың негізгі міндеті жауап берушілерден деректерді алу жолында
елеулі табыстарға қол жеткізу. Бұл үшін тергеуші қандай мәліметтерді алу
керектігін және қандай тәсілдерді қолдану керектігін алдын-ала болжай білуі
керек.
Жауап алғанда қылмысты оқиғаға байланысты мынадай деректер анықталады:
- Қылмыс жасау үшін қандай амал-әдіс қолданылды;
- Қылмыс жасауға қанша адам қатысты;
- Істелген қылмыс қандай зардап шектіргені;
- Істелген қылмыстың сипаты мен мөлшері;
- Қылмыстың басқа да мән-жайлары.
Бұл жағдайлар заңда көрсетілгендей міндетті түрде анықталуы тиіс, сол
себептен бұлар қылмыстық оқиғаға тікелей қатысы бар деректер. Сондай-ақ,
жауап алу арқылы тікелей қылмыстық оқиғаға қатысы жоқ, бірақ қылмысты ашуға
себебі тиетін аралық мәліметтер де алынады. Айталық, қайда жүргенін, оның
мекен-жайын, немесе қайда жасырынып жүргенін анықтап білу үшін,
қылмыскердің ең жақын адамдарынан жауап алуға тура келеді. Жауап алудың
мұндай аралық түрінің, қылмыс ісіне тікелей қатысы болмағанмен, қылмыс ісін
тез ашуда, қылмыскерді көп ұзамай ұстауда, болған оқиғаның мән-жайын
анықтауда үлкен маңызы бар [8, 281 б.].
Жауап алудың жалпы тәсіліне келетін болсақ, оған белсенділікті,
мақсаттылықты, объективтілікті және толықтылықты, жауап берушінің жеке
басының қасиетін ескеру қажеттілігін жатқызуға болады.
Жауап алу белсенділігі, заң талабына сәйкес жасалған тактикалық
әдістерді шебер қолдану арқылы жауап алу тізгінін тергеуші өз қолында ұстау
болып табылады.
Жауап алуды жүргізу алдында тергеуші жауап берушіден қандай деректерді
алғысы келетіндігін нақты білуі керек. Міне, жауап алудың мақсаттылығы
осында жатыр.
Жауап алу сипаты тергеушіден жауап беруші тұлғаның психологиясын дұрыс
түсініп және соның шеңберінде оған белсенді түрде әсер етуді талап етеді.
Жауап алудың нәтижелі болуы міне осыған байланысты. Сол себептен жауап
берушінің жеке басының ерекшелігін білу тергеушіге өте қажет.
Жауап алуды жүргізу тәртібіне байланысты, шартты түрде төрт түрге
бөлуге болады:
- жауап алуға дайындық;
- жауап берушімен психологиялық қарым-қатынас орнату;
- жауап алуды жүргізу;
- жауап алу жолын және нәтижесін бекіту.
Жауап алудың ең маңыздысы, қылмыстық іске байланысты деректер толық
және сенімді болуын қамтамасыз ету. Жауап беруші көп жағдайда мәліметтерді
дұрыс, ештеме жасырып қалмай мазмұндап беруге тырысады, бірақ барлық
жағдайда берілген мәліметтер, жасалған қылмыс ісіне сәйкес келе бермейді,
себебі куә немесе жәбірленуші әр түрлі жағдайларға байланысты болған оқиға
жайының жасалу жолын жаңылысып, немесе мәнін дұрыс түсінбей, өзінің
түсінігі бойынша айтуы мүмкін, ал енді бір жағдайларда жауап беруші
берілген сұрақтарға жауап беруден бас тартып немесе жалған бұлтартпа
мәліметтер беруге тырысады. Міне, осындай жағдайларда тергеуші өзінің
шеберлігімен жауап берушіні дұрыс жолға бағыттауы керек. Ол өзінің
білгірлігі мен шеберлігі арқылы, жауап алу жұмысында кездесетін әр түрлі
кедергілерге байланысты, жауап алу әдістерін қолданып, жауап берушілердің
мәліметтерін оқиғаға қажетті жолға салып, нақты және сенімді дәлелдер алуы
керек.
Тәсіл - дәлелдерді анықтап, жинап және тексеру үшін жүргізілетін тергеу
жұмысының ең үнемді және тиімді ұйымдастыру әрекеттері болып табылады.
Жауап алу кезінде тергеуші кездесетін әрбір жағдайларға байланысты
өзіне тән әдіс-тәсілдерді қолдану арқылы, куә мен жәбірленушінің ойлау
қабілетіне, көңіл-күйі мен жігеріне өзіндік әсерін тигізеді. Жауап алу
тәсілдері әсерлі болуы үшін сөз шеберлігін, дәлелдік заттарды көрсету
немесе қылмыс болған жерде жауап алуды қолдануға болады.
Жауап берушілер тергеу құпиясын сақтауға міндетті. Алдын-ала тергеу
кезіндегі алынған мәліметтерді жария ету, құқық қорғау ісіне өзінің зиянын
тигізуі мүмкін.
Жауап алу барысында заң тергеушінің құқығы мен міндетін анықтай
отырып, оның жауап берушіні қорқыту арқылы немесе басқадай заңсыз әрекеттер
арқылы мәліметтер беруге мәжбүр етуі қылмыстық жауапкершілікке тартылатыны
заңда көрсетілген.
1.2 Куә мен жәбірленуші көрсетпелерінің қалыптасу кезеңдері
Жауап берушілердің көрсетулерінің объективтілігі мен толықтығы, осы
көрсетулердің қалыптасу жолына байланысты. Көрсетулердің қалыптасуының
психологиялық жолын білу, әртүрлі тергеу әрекеттерін нәтижелі жүргізуге
мүмкіндік береді. Сондықтан көрсетулердің қалыптасу жолын криминалист
ғалымдардың үздіксіз зерттеуі бекер емес деуге болады.
Профессор Р.С.Белкин былай деп жазған: “..жауап берушіге мәлімет,
заттарды немесе басқа да құбылыстарды қабылдау кезінде түседі, содан ол
оның есінде сақталады да, кейін жауап алу кезінде есіне түсіріп, оны
тергеушіге жеткізеді” [9, 299 б.].
Жауап алушы — тергеуші әр куәден, жәбірленушіден қандай көлемде және
қандай мәлімет алуға болатынын білу үшін, жауаптың куәнің, жәбірленушінің
ойында қалыптасу ерекшеліктерін есепке алуы керек.
Жауаптың қалыптасу процесі бірнеше кезеңнен құралады. Бірінші кезең —
оқиғаны, не істің басқа бір мән-жайын қабылдау (көру, есту), екінші — осы
қабылдап алған мәліметті ойда сақтау, үшінші — осы мәліметтерді есіне
түсіріп, тергеушіге айтып жеткізу қабілеті.
Болған оқиғаны қабылдап алу, оқиғаға қатысты мәліметтердің толық
қабылдануы белгілі бір себептерге байланысты. Бұл себептер объективті және
субъективті болып екі топқа белінеді. Объективті себептер — көруге, естуге
бөгет болатын жағдайлар, субъективті — есту, көру мүшелерінің қабілеті.
Қабылдауға объективті түрде бөгет болатын себептер оқиғаны шұғыл, тығылтаяң
уақытта қабылдау, жарықтың көріну жағдайының нашар болуы, қатты шудан нашар
естілу, болып жатқан оқиғаны алыстан көру, ауа-райының жаман болуы, қар не
жауын жауып тұрғанда оқиғаны қабылдау, осының бәрі оқиғаны толық және анық
көріп, естіп қабылдауына бөгет жасайды, оқиға жөніндегі ақпараттың
толықтығына, сапасына кері әсер етеді. Сондықтан жауап алғанда тергеуші осы
себептерді ескеруі шарт.
Мысалы азамат А. машинасынан шығып үйге келе жатқанда, арт жағынан
белгісіз біреу басынан қатты затпен ұрып есінен тандырып кетеді. Қылмыскер
оны тонамаған және тонауға да ниеті жоқ екенін көрсеткен. Жәбірленуші есін
жиған кезде,ол үйге қарай тез жүгіріп бара жатқан адамды көріп қалады. Ол
оны өзінің көршісі К. екенін таныйды да, оны дауыстап шақырады. Бірақ
көршісі қайрылмай үйге кіріп кетеді. Содан күдік К-ға түседі, себебі аз күн
бұрын екеуі ренжіскен. К. өзінің көрсетуінде болған оқиғаға қатысы жоқ
екенін айтады және сол күні кешкісін ешкіммен кездеспегенін, ешкімді
көрмегенін, оны ешкім айқайлап шақырмағанын айтып, қойылған кінәні мойнына
алмайды.
Қылмыстық істі тексеру кезінде тергеуші сол күні кешке қарай қатты
нөсер болып, найзағай ойнап, күннің күркірегенін анықтайды, соған
байланысты қараңғылық тез түскені белгілі болады.
Әрі қарай жүргізілген тергеу сараптамасы мен басқа да алынған
мәліметтер арқылы мынадай жағдай белгілі болады, шын мәнінде қараңғы тез
түсуіне байланысты К-нің ешкімді көрмегені және күн күркіреп қатты нөсер
болып тұрғандықтан, өзін шақырған дауысты ести алмағандығы анықталады.
Субъективті жағдайларға келетін болсақ, ол азаматтың сезім мүшелерінің
дұрыс не бұрыс қызметіне байланысты болады, осыған байланысты ол заттарды
немесе құбылыстарды толық және нақты қабылдайды немесе керісінше. Бір сезім
мүшесінің жетіспеушілігі немесе кемтарлығы мәліметтің бұрмаланып айтылуына
әкеп соғады. Осындай ақаулықтардың бар екендігін жауап берушілер көп
жағдайда тергеушіге айтпайды, сол себептен кейбір маңызды деректер дер
кезінде дұрыс анықталмайды. Осының бәрі тергеу ісінің теріс жолға түсіп
кеті қаупін туғызады.
Қабылдауға субъективті түрде әсер ететін себептермен, яғни жауап беріп
отырған адамның қабылдау мүшелерінің кемістігімен, есту, көру мүшелерінің
қабылдау қабілетінің төмендігімен бірге, оқиғаны толық және анық қабылдауға
жауап беруші адамның мамандығы, жасы, интеллектуалдық кабілеті, ол оқиғаға
зер салып, көңіл аударып, бақылай алды ма, жоқ па, міне, осының бәрі әсер
етеді. Айталық, жол-көлік оқиғасын екі куә бір кезде, бірдей жағдайда көрді
дейік. Куәлердің біреуі - айталық қарт адам, екіншісі - автокөлік
жүргізушісі. Екеуі де оқиғаны бір жерден бірдей қашыктықтан көрді дейік.
Мұндай жағдайда осы екі куәнің қайсысынан оқиға жөнінде толық мәлімет алуға
болады? Әрине, оқиғаны бірдей жағдайда көргенмен толық мәліметті жүргізуші
бере алады. Ол машинаның маркасын, түрін ғана айтып қоймай, қай машина жол
жүргізу ережесін бұзғандығы жөнінде де мәлімет бере алады. Байсалды,
сабырлы адамның оқиғаны қабылдау қабілеті, аңғалақ, жеңілтек адамға
қарағанда, әрине жоғары. Сабырлы, байсалды адамдар оқиғаның кейбір көзге
көп іліне бермейтін маңызды сәттерін аңғарып қалуы мүмкін, ал аңғалақ
адамдардан мұны күту қиын. Сондай-ақ, әсіресе, жасы толмаған, куә есебінде
жауап алынатын балалар, көрген оқиғаға қиялындағысын қосып, өсіре айтуы,
сөйтіп жалған мәліметтер беруі мүмкін. Сондықтан тергеуші жас балалардан
жауап алғанда олардың осындай психологиялық ерекшеліктерін ескеруі тиіс.
Жауаптың толықтығына, шындығына, сонымен қатар куәнің, жәбірленушінің
болған оқиғаны ұмытпай, ойында сақтау қабілеті де әсер етеді. Ал, ондай
қабілет әр адамда әр түрлі — кейбіреулер белгілі бір қимыл-әрекетті есте
жақсы сақтайды, екінші біреу — көрген жерін ұмытпайды, сондай-ақ естігенін
есте жақсы сақтайтын, керісінше, өте ұмытшақ адамдар бар. Тергеуші жауап
алғанда осының бәрін ескеріп, қажеттілік туса ұмытылған жәйттерді еске
түсіру үшін қолайлы жағдай жасауға әрекет етуі керек.
Болған оқиғаны есіне түсіріп, жауабын толық айтып жеткізу қабілеті де
әр адамда әр түрлі. Жауап алғанда бұл да мұқият ескерілуі тиіс. Жауап
куәнің, не жәбірленушінің болған оқиғаның мән-жайын еркін баяндауынан
басталады. Куә, не жәбірленуші, өзінің өтініші бойынша, жауап бергеннен
кейін, жауабын өз қолымен жазуына құқығы бар. Тергеуші толық жауапты
естігеннен кейін, жауап беруші адамға қосымша сұрақтар қойып, істің кейбір
мән-жайын нақтылайды.
Қосымша сұрақ бергенде тергеуші заңда көрсетілген тәртіпті ескеруі
керек:
— қойылған сұрақтардың анық және түсінікті болуы, куәні, не
жәбірленушіні шатастырмауы тиіс;
— жетектеуші сұрақтарды қоюға болмайды;
— берілген сұрақтар куәні, не жәбірленушіні кемітіп, қорлауға,
қорқытуға бағытталмауы керек.
Жауап алғанда осы тергеу әрекетін жүргізуге қолайлы, тиімді жағдай
жасалуы тиіс. Егер куә асып-сасып, ренжіп, қобалжып отырса, оның көңілін
жуатып, жайландырып, содан кейін ғана жауап алуға кірісу керек. Әрине,
жауап алғанда куәнің, не жәбірленушінің мінез-құлқын, мінезінің
психологиялық ерекшеліктерін (мақтаншақ, қызба, сабырлы) ескерудің маңызы
айрықша. Себебі мұның бәрі тергеушінің жауап үстінде дұрыс тактикалық бағыт
ұстауына негіз бола алады.
Қабылдауға әсер ететін жәйттердің тағы бірі, өткендегі оқиғаға
қаншалықты көңіл бөліп бақылағанға да байланысты және сол кезде адамның
көңіл-күйінің қандай жағдайда болғаны да әсер етеді. Осылар болған жайларды
дұрыс қабылдап, ойда сақтап қалуға қолайлы жағдай туғызады.
Тергеу кезінде белгілі бір қиындық туғызатын жағдай, куә мен
жәбірленушінің уақыт аралаығын дұрыс қабылдауына да байланысты. Адамның
көңілін өзіне тартып, көңілін көтеретін қызықты жайттар, тез арада жылдам
өткен сияқты болып көрінеді де, ал бір қалыпты және жалықтыратын уақиғалар
өте ұзаққа созылған сияқты болып көрінеді. Осыған байланысты өте қысқа
уақыт аралығы асыра айтылады да, ал өте ұзаққа созылған уақыт аралығы
керісінше кемітіліп айтылады.
Уақиғалардың толық қабылдануы, оны қаншалықты зер салып бақылағанға
байланысты. Егер болып жатқан уақиғаны көпке дейін бақылаған болса, одан
көрсетілген деректер соншалықты дәл, толық және сенімді болады, ал бақылау
мерзімі қаншалықты қысқа болса, ол соншалықты бұрмаланған, жеткіліксіз және
сенімсіз болады. Себебі қысқа мерзім ішінде адам заттарды, құбылыстарды
мұқият бақылау үшін, сезімдік жүйелерінің мүшелерін бір бағытта
шоғырландыра алмайды. Бұл жағдайда рецепторлар тек ерекше көрінген
жәйттерді ғана қабылдайды. Сол себептен тез өтетін уақиғаны, мысалы адамды
басып кету, көліктердің қақтығысуы, қолдан жұлып арқылы адамды тонау,
төбелес кезінде адамға жарақат салу сияқты оқиғалар қанша уақытқа
созылғанына баға берген кезде, тергеуші бұл жәйттердің көп жерлері
куәлардың бақылауынан тыс қалып қоятынын ескеруі керек, себебі олардың
көрсетулерінде ақтаңдақ жерлері мен бұрмаланған жақтары жиі кездесіп
қалады.
А.Р.Ратиновтың байқауынша, болған уақиғалар жайында жауап алған кезде,
белгілі бір жердің немесе заттың кеңістікте қалай орналасқаны жайында
сұраған кезде, жауап берушілердің көрсетулерінің толдық еместігі байқалды,
көптеген қате баға беру көрініс алады, кеңістіктің ара-қатынасы бұрмаланады
[10, 43 б.].
Қашықтықтарды қабылдау да әр түрлі болатынын айта кеткен жөн. Негізінде
бір километрге дейінгі қашықтық көбінесе дұрыс қабылданады және дұрыс
бағаланады, ал үлкен қашықтықтағы уақиғалардың көрсетулері адам есінде дәл
сақталынып, дұрыс бағаланды деп есептелінбейді.
Қабылдау қабілеттілігінің субъективтік себебі ретінде қаралатын адамның
сезім мүшелеріне келетін болсақ, бейімделу мен сезінушілікті ескере отырып
қарастыру қажет.
Бейімдеу құбылысы – ол адамға белгілі бір уақытқа дейін әсер еткен
қоздыруыштарға бой үйрену болып табылады. Бейімдеу кейбір жағдайларда
сезім мүшесін қоздырады, ал кейбір жағдайларда керісінше төмендетеді.
Мысалы: адам қараңғыдан жарыққа шыққан кезде, алғашқы кезде ештемені көре
алмайды, содан соң бірте-бірте бейімделу арқылы айналадағы заттарды
аңғарып көре бастайды. Екінші жағынан адам көп уақыт бір иістің әсерінде
болса, ол біраз уақыттан кейін бұл бөтен иісті сезбейтін болатыны бізге
мәлім. Сол себептен тергеуші жауап берушілерден жауап алу кезінде олардың
бейімделу қабілеттілігін тексеруі тиіс. Бейімделу қабілеттілігі қоздырушы
құбылыстың кенет өзгеруін бақылаған кезде анықталады.
Қабылдау қабілеттілігі көп жағдайларда болып жатқан жайға қалай назар
аударылғанға байланысты. Ол ерікті және еріксіз назар аудару болуы мүмкін.
Еріксіз назар аудару - өзінің алдына әдейілеп бір жәйттерге назар аударуды
мақсат тұтпайды. Мұндай назар аудару көп жағдайда аяқ астынан, бірден пайда
болған қоздырғыштарға байланысты болады.
Ерікті түрде назар аудару – адам өзінің психикасын, күш-жігерін болып
жатқан уақиғаны мұқият бақылап, қабылдауға бағыттайды, ол басқа жәйттерге
көңіл аудармайды.
Жауап берушілердің көрсетулерінің сапасына, олардың білімі мен жалпы
өз құқығын білу сауаттылығына әсер ететінін атап айту керек. Криминалдық
жағдайды ұғып және дұрыс баға берген куә мен жәбірленуші оны нақты және
жеткілікті қабылдап, есінде сақтайды.
Адамның қабылдау қабілеттілігі көбінесе оның мінез-құлқының қасиетімен
байланысты, физиологияда бұл төрт түрге бөлінеді:
Холерик – іс - әрекеті аңғал, тез ашуланшақ, іске толық берілуі және
одан айнуы да тез, тік мінезді.
Меланхолик - жүйке-жүйесінің тежегіш жағы басым. Ол ештемеге сенбейді,
ештемеден үміттенбейді, барлығынан көретіні мен күтетіні так жамандық пен
қауіп-қатер.
Сангвинник – еңбегінің жемістілігімен, белсенділігімен, адаммен тез
сіңімділігімен, жақындығымен, қамқорлығымен, жатырқамаушылығымен
басқалардан дараланады.
Флегматик – ұстамды, тұрақты, шыдамды, салғырт, мүмкіндігінше көпшіл,
назарын баяу, айналадағы болып жатқан өзгерістерге әрең бейімделенеді,
әрқашан байсалды.
Жауап берушілердің мәлімет беруінің қалыптасуының негізі сол мән-
жайларды ойда сақтап қалу. Бұл жерде ең шешуші орын алатын есіне сақтау
қабілеттілігі.
Қабылдау, сезу процестері есте сақтаумен тығыз байланысты болады.
Есте сақтау немесе жады дегеніміз - адам өмірінің ақпараттық қоры,
басқаша айтқанда, өткен шақтың психикалық көрінісі.
Мәселен, бақылау әдісі – дегеніміз таным теориясына сәйкес белгілі бір
затты, құбылысты зерттеу мақсатына бағытталған жоспарлы қабылдауды айтамыз.
Басқаша айтқанда, бақылау белгілі бір затты, құбылысты қабылдау барысында
сезімдік және рационалды танымды өз құрамына енгізеді. Бақылау әдісінің
объектісі дәлелдеу пәнімен байланысы бар кез келген материалдық дүниенің
заттары, құбылыстары болып табылады. Сондықтан, бақылау әдісі
криминалистикада кең мағынада қолданылады және криминалистикада бақылау
белгілі бір фактілерді анықтауға бағытталады.
Жоғардағы жағдайлар бақылаудың таным әдісі ретіндегі маңызын ашып тұр,
бірақ аталған әдістің рөлі тек таным әдісі ретінде ғана танылмайды, сол
сияқты, басқа әдістердің жиынтығы ретіндегі нысан болуында жатыр. Мәселен,
бақылау жауап алу, тінту, тергеу экспериментінің, сараптаманың, оқиға
болған жерді қараудың теориялық негізін құрайды. Осыған байланысты, бақылау
арқылы тек зерттелетін объектінің сыртқы белгілері ғана танылмайды, сол
сияқты, аталған белгілер негізінде тергеушімен қандай да бір тұжырым
жасалады және мұндай тұжырым белгілі бір тергеу болжауларын туғызуға себеп
болады [11, 76 б.].
Адамның еске алған мәліметтерінің барлығы есте қалмайды. Ал ол есте
қалса да ол әр түрлі сақталуы мүмкін. Мәселен, кейбір заттар мен құбылыстар
есте ұзақ уақытқа дейін сақталады, ал кейбіреулері қысқа мерзімде сақталуы
ықтимал.
Әрине, егер белгілі бір факті қатты эмоционалды жан- күйде қабылданса,
ол есте жақсы сақталады – деп Г.Г. Досболов әділ көрсеткен. Автордың
айтуынша есте қалу әр бір адамның жеке индивидуалдығына байланысты, олар:
- тұлғаның фактіні қалай қабылдағандығы және есінде қалай
сақтайтындығы;
- есте сақтаудың мазмұнында [4, 36 б.].
Психологиялық оқулықтарды айтарлықтай еске алудың ерекшелігі көптеген
жағдайларға байланысты екендігі мәлім. Оның ішінде, кәсіби есте сақтау,
яғни, адамның кәсібіне қатысты құбылыстарды, фактілерді есте сақтау тергеу
экспериментінде де кеңінен таралған. Сонымен қатар, бейнелік материалдарды
бір топ адамдар есіне жақсы сақтайды. Оларға: мысалы суретші, архитектор
т.с.с жатқызуға болады. Екінші топ адамдар, оның ішінде ақындар,
философтар, математиктер санды, сөзді, ойды жақсы есінде сақтайтындығы
мәлім. Психологтардың пікірінше, жасөспірімдер естіген нәрсесіне қарағанда
көрген заттарды есінде сақтайды. Үшінші топ адамдар есіне сақтау кезінде
жоғарыда көзделген адамдармен салыстырғанда ешқандай ерекшеліктері
байқалмайды. Сол сияқты, еске сақтау жасқа да байланысты болады. Мысалы,
психологтардың осыған қатысты эксперимент жүргізді, оның нәтижесі келесіні
көрсетті: 20-25 жастағы адамдар көрген, естіген заттарды есінде жақсы
сақтады, ал 40-45 жас шамасындағы адамдардың есте сақтау қабілеттілігі
алдыңғылармен салыстырғанда төменірек болды, 45 жастан асқандар оқиғаны
бірден есіне түсіре алмады, яғни, олар көргенін, естігенін тез ұмытуға
құмар екендігін экспериментте дәлелденді.
Көру, есту сезімдері арқылы қабылдаған ақпарат субъектінің есінде
әр түрлі деңгейде сақталады және кейін қайта жаңғыртылады. Есте сақтау
сенсорлық (жеделдік сақтау), қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді жүйеден тұрады .
Сенсорлық дегеніміз – қысқа мерзімді көз алдыңдағы бейнелер, ол артынан
жоғалып, естен тез шығып кетеді.
Қысқа мерзімді дегеніміз – сенсорлық ақпараттың қысқа мерзімді жүйеге
түсіп өте қысқа уақыт (30 секунд) сақталуы.
Ұзақ мерзімді дегеніміз – ақпараттың жеткілікті, тұрақты есте
сақталуы.
Есте сақтау - еске түюден, оны сақтаудан, қайта жаңғыртудан және
ұмытудан тұрады. Тергеушінің аталған заңдылықтарды жеткілікті білетін
болса, ақпараттарды дұрыс тексеріп, тиімді бағалай алады.
Есте сақтау процесі еске түюден басталады. Ол әдейі есте сақтаудан
және еріктен тыс есте қалудан тұрады. Әдейі есте сақталған ақпараттар
көптеген авторлардың айтуынша, өте бағалы және құнды ақпарат болып
табылады. Сондықтан, тергеу барысында ақпараттың әдейі немесе еріктен
тыс сақталғанын анықтап алған дұрыс, өйткені еркінен тыс сақталған
ақпараттарда кішігірім мән-жайлар ескерілмейді. Тергеу әрекетінде
көбінесе куәлардың, жәбірленушінің, айыпталушының, сезіктінің белгілі бір
оқиға қатысты мән жайлары естерінде қалады. Әрине, аталған тергеу
әрекеті қылмысты тергеу барысында жүргізіледі, сондықтан ол әрқашанда теріс
жағдайлармен байланысты болады. Ал психологтардың көзқарастарына жүгінсек
адамдар дәл осындай қылмыстық немесе теріс жағдайларды жақсы естерінде
сақтайды.
Бұл пікірмен біз келісе алмаймыз. Өйткені еркінен тыс есте сақтау деген
кездейсоқ әрекеттің нәтижесі, еркінен тыс затты немесе объектіні есте
сақтаған кезде, субъекті оларды саналы түрде есте сақтамайды, мұндай
жағдайда кездейсоқ немесе абайсызда сақтау орын алады.
Сондай-ақ, еске түюге адамның эмоциясы да әсер етеді. Мәселен, И.
Кертэс егер эмоция бөтен себептерден пайда болса, ол еске түю процесіне
теріс әсер етеді, ал эмоция еске түюге қатысы бар объектілермен байланысты
болса, онда оның оң әсері болады – деп әділ көрсеткен.
Есте сақтау процесі қабылдаудың сапасына байланысты. Яғни, жақсы
қабылданған зат, есте жақсы сақталады [12, 326 б.].
Қайта жаңғырту процесі еске алумен, танумен, есіне түсірумен,
елестетумен тығыз байланысты.
Есте сақтаудың келесі түрлері де болады: логикалық, эмоционалдық,
бейнелік. Эксперименталдық әрекеттер барысында біз логикалық, яғни,
түсіндіру, бейнелік есте сақтаумен жиі ұшырасамыз. Сондай-ақ, қазақстандық
ғалым А.Я. Гинзбург өз еңбегінде бейнелік есте сақтауды реминисценция
(латын тілінен reminiscor) деп атаған, яғни, ұмытылған құбылысты белгілі
бір уақыттан кейін қайта жаңғырту дегенді білдіреді.
Тексерілетін фактінің немесе құбылыстың қабылданған жағдайын ескеріп,
тергеуші қабылдаудың толықтығына және дұрыстығына әсер ететін субъективті
факторларды анықтайды. Аталған мәселеге орай әдебиеттерде әр түрлі
көзқарастар бар.
Біз, егер қабылдау, сезу, есте сақтау, ойлауды біртұтас процесс деп
санасақ, онда оларға әсер ететін факторлар мен жағдайларды жүйелеу қажет.
Біз қабылдауға әсері бар жағдайлар мен фактілерді былай жүйелеуді ұсынамыз:
биологиялық шарттар: жынысы, жасы, денсаулығы, көру және есту жүйесінің
кемшіліктері (дефектілері);
әлеуметтік шарттар: кәсібі, мүдделері мен дағдылары, қоршаған ортасы;
психологиялық шарттар: темпераменті, ішкі және эмоционалдық жай-күйі;
Көптеген авторлар, М.Н. Порубов, И. Кертес, М.И. Еникеев белгілі бір
фактіні мас күйде (есірткінің, ішімдіктің әсерінен) қабылдаудың
проблемаларын қозғаған.
Біздің ойымызша, аталған заттардың әсерімен қабылдауды, қабылдаудың
сапасына әсер ететін негативті шарттар деп атаған дұрыс. Аталған
жағдайлар тергеу әрекетінде орын алады.
Сол сияқты, жауап беру кезінде психологиялық жағдайлар да ескерілуі
керек. Жауаптары тексерілетін адамдардың фактіні қабылдау кезіндегі
эмоцианалдық жай-күйін ескермейтін жағдайлар да көп орын алады.
Ойда сақтау қабылдау сияқты өз еркімен және еріксіз болып екіге
бөлінеді. Өз еркімен ойына сақтау қабылданған жайларды әдейі есте сақтауға
бағытталады. Өз еркімен ойына сақтаудың мақсаты болған жайларды түсінуге
тырысу, содан кейін оның ішінен ең негізгісін және мәні бар дәлелдерін
бөліп алу. Өз еркімен ойына түю, бір нәрсеге ерікті түрде көңіл аударуға
тырысу арқылы іске асырылады.
Жауап берушілердің мәліметтерінің қалыптасуының ең қолайлысын алатын
болсақ, ол әрине өз еркімен ойына түю арқылы болған жайларды толық және
нақты ойда сақтап қалған екендігін мойындау керек.
Еріксіз ойда сақтауды белгілі бір мақсатпен тырысу арқылы сипатталады.
Еріксіз ойда сақтау тергеушіге нанымды және толық мәліметтер беретіндігіне
күмән туғызады, бірақ ол барлық жағдайда осылай болады деу қателескендік
болады. Сондықтан кейбір жағдайларда еріксіз ойда сақтау, тергеу кезінде
шындықты анықтауға қажетті мәліметтерді мүмкіндігінше жоғары дәрежеде
сақтап қалуды толық қамтамасыз ете алады.
Есте сақтаудың келесі бөлімі мәліметтерді жадында сақтау, яғни есте
сақтаудың азды-көптің ұзақтығы.
Жадында сақтаудың ұзақтығы әртүрлі жағдайларға байланысты. Ол көбінесе
есте сақтаудың сапасына байланысты, оны былайша ұғуға болады, оқиға
жайларын тез сіңіру қабілеттілігі арқылы, тұрақты түрде жадында сақтау және
қабылдағандарды тез арада өз қалпында жеткізу.
Мәліметтерді жадында сақтау куә мен жәбірленушінің жеке басының және
жас ерекшеліктеріне байланысты. Ол, белгілі бір нәрсенің жайын еске сақтап,
түрін пайымдау, бейнелік, қимыл әрекеттік немесе ерікті түрде жадында
сақтау қабілеттілігіне, көру, дыбысы, цифр арқылы немесе басқа да заттар
арқылы есінде сақтау артықшылығымен ерекшелігіне байланысты, бұл көбінесе
көңіл бөлу мен кәсіптік машықтануының салдары болады. А.М.Алексеев баспа
үйінің заттарының тоналуы туралы мысал келтірді. Сезіктіні көрген суретші
К. Ол туралы толық айтып қана қоймай, өз ойынша оның портретін салып
береді, содан қылмысты іздеу қызметкерлері өздеріне белгілі адамды таниды
[13, 26-71 б.].
Мәліметтердің сақталуына және есте сақтаудың тұрақтылығына мынадай
объективті себеп - уақыт ықпал етеді. Уақыт өткен сайын болған жайлардың
анықтығы бұлынғырлана береді, одан әрі қарай ұмытылады. Мәліметтердің
сақталуына сонымен қатар мынадай субъективті себептер ықпалын тигізеді, ол
жауап берушілердің жеке тұлғасы, жасы, ақыл-өрісі, мамандығы, көңіл аудару
қабілеттілігі және т.с.с.
Туғаннан өзіндік ерекшелігі мен сезім жүйесінің анализаторларының есіне
сақтау қызметіне қатысуының басымдылығына байланысты есте сақтау
қабілеттілігі төртке бөлінеді:
- көңіл күйлік;
- сөздік пайымдаушылық;
- бейнелік;
- қимыл-әрекеттілік – есте сақтау [14, 141 б.].
Адам әртүрлі қозғалысты есте сақтап қалады. Есте сақтаудың бұл түрімен
тұрмыстық, еңбектік, спорттық және басқа да қозғалыстар меңгеріледі.
Көңіл-күйлік есте сақтау бастан кешірген қуанышты, қайғылы, қорыққанды,
жәрірленушілікті есте сақтап қалады.
Бейнелік сезімдік есте сақтау – көру, есту, дәмін сезіну арқылы бұрын
қабылданған заттардың ерекшеліктеріне байланысты есінде сақтап
қалады.Мұндай есте сақтау жұмысына сезім мүшелері басты қызмет атқарады.
Дені сау адамдарда есте сақтау қабілеттілігінің түрлерінің барлығы
бар. Тек олардың өріс деңгейі әр адамда әртүрлі болады. Мысалы, бишіде
қозғалыстық есте сақтау деңгейі жақсы дамыған болса, артистерде көңіл-
күйлік және сөздік қорлары жақсы дамыған.
Жоғарыда көрсеткендерге байланысты куә мен жәбірленушінің есте сақтау
түрлерінің қайсысы жақсы дамыған болса, тергеуші мәліметтерді толық және
сенімді түрде алуы үшін жауап алған кезде осы мәселені ескеруі керек.
Келесі мәселе қабылданып ойда сақталған жәйттерді жауап берген кезде
нақтылау етіп жеткізу. Есіне алып қайтадан жеткізу адамның ой-өрісімен
тығыз байланысты, ал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz