Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау коэффициенттері
Жоспар
Кіріспе 3-5
І Бөлім. Шаруашылық субъектінің қаржылық тұрақтылығын талдау
мен болжаудың теориялық негіздері
1.1.Кәсіпорын қаржылық тұрақтылығының түсінігі мен ақпараттық6-13
базасы
1.2.Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау коэффициенттері14-28
1.3.Кәсіпорынның қаржылық жағдайын болжау әдістері 29-35
ІІ Бөлім. “Трансұлттық компания “Казхром” Акционерлік
қоғамының қаржылық тұрақтылығын талдау мен болжау
2.1.“Трансұлттық компания “Казхром” Акционерлік Қоғамының 36-49
қаржылық тұрақтылын талдау мен бағалау
2.2.“Трансұлттық компания “Казхром” Акционерлік Қоғамының 50-58
қаржылық есептілігін болжау
ІІІ Бөлім. Қаржылық тұрақтылықты талдау мен болжауды жетілдіру59-62
жолдары
Қорытынды 63-66
Қолданылған әдебиеттер 67-68
Қосымшалар 69-70
Кіріспе
Нарықтық экономика жағдайында шаруашылық субъектінің қызыметін
уақытылы дайындалған экономикалық мәліметтерсіз реттеу мүмкін емес. Мұндай
мәліметтердің айтарлықтай бөлігі бухгалтерлік есеп жүйесімен дайындалады.
Бухгалерлік есеп мәліметтері шаруашылық субъекті мен оның құрылымдық
бөлімшелерін оперативті басқару үшін, экономикалық болжамдар мен ағымдағы
жоспарларды құру үшін, тіпті ел экономикасының дамуын зерттеу мен бағалау
үшін қолданылады.
Халық аралық бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік стандарттарына
өту – мемлекеттік органдар тарапынан кәсіпорындар мен ұйымдарды қолдауының
шарттарының бірі болып табылады.
Қаржылық есептің жалпы мақсаты болып кәсіпорынның ағымдағы мерзімдегі
қаржылық жағдайы туралы мәліметтерді даярлап, оның қаншалықты дәрежеде
өзгергенін көрсету. Мұндай мәлімет қолданушылардың үлкен тобына
экономикалық шешімдерді қабылдау үшін керек. Қаржылық есепте көрсетілген
мәлімет:
- инвестициялық шешімдер мен несие беру туралы шешімдерді қабылдау үшін
керек;
- кәсіпорынның болашақ ақща ағымдарының есебін дайындау үшін;
- кәсіпорынның активтері мен міндеттемелері туралы ақпаратты қамтуы
керек.
Нарықтық экономика кезеңінде қаржылық есеп ішінде көрсетілген мәлімет
кәсіпорынның ішкі қолданушыларына қызымет көрсетіп қана қоймай, мұндай
мәліметтің қызығушылық тандыратын сыртқы қолданушыларына – нақты және
мүмкін инвесторларға, қарыз берушілер мен мердігерлер, сатыпалушылар мен
жабдықтаушылар, және өкілетті органдар мүдделеріне қызымет етеді.
Қаржылық есеп қаржылық сараптаманы жүргізудың негізі болып табылады.
Тіпті қаржылық есеп қолданушылардың барлығы үшін оның қаржылық жағдайы
туралы мәлімет көзі болып табылады.
Меншік иелері қаржылық есептілікті кірістілікті арттыру мен кәсіпорын
жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін қолданылады. Несие берушілер
мен инвесторлар қаржылық есептілікті салымдары мен заемдары бойынша
тәуекелдерін төмендету мақсатында қолданылады. Қабылданған шешімдердің
сапасы шешімнің аналитикалық негізінің сапасына тікелей байланысты деп
айтьуға болады.
Әр кәсіпорын, кәсіпкер өзінің қызыметін ұйымдастырған кезде кірістің
максималды деңгейін алу мақсатын көздейді. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін
өндіріс құралдары қажет, ал олардың тиімді қолданылуы жұмыстың соңғы
нәтижесін анықтайды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржылық ресурстардың қолданылуын,
орналастырылуын және бар болуын көрсететін көрсеткіштердің кең шеңберімен
сипатталады. Кәсіпорындардың көпшілігінің төлем қабілеттілігінің төмен
болуы мен көбісіне банкроттық шараларын жүргізілумен орай олардың қаржылық
жағдайын объективті және нақты бағалау бірінші дәрежелі мәнге ие болып
отыр.
Қаржылық тұрақтылықты талдаудың түрлі әдістемелері бар. Біздің
елімізде экономикасы дамыған елдер тәжірибесіне сүйене отырып
коэффициенттер әдісі кең тарау алған. Берілген жұмыста коэффициенттер
әдісінің негізінде кәсіпорынның қаржылық жағдайын сараптау жүргізіледі.
Сонымен қатар кәсіпкерлік қаражат салымдарын жасау мен болашақта пайда
алумен байланысты. Қаражат салымдары бүгін жасалса. Олар бойынша кіріс
ертең алынады. Кірістердің мүскін мәні мен салымдардың тиімділігін бағалау
үшін қардамдардың кезектілігін анықтап қана қоймай олардың болашақ
нәтижесін есептеу керек. Сонымен қатар кәсіпорынның болашақ жағдайы мен
сыртқы жағдайларды, оның ішінде бәсекелестердің әрекетін, активтердің
мүмкін құрылымы мен оларды қаржыландыру көздерін және т.с.с. – ға көңіл
бөлінуі керек. Олардың ескерілмеуінсіз салымдардың нәтижелілігі
ақиқаттықтың негізгі талаптарына жауап бекрмейтән болады.
Кәсіпорынның болашақ жағдайын қалыптасқан тенденциялар негізінде
анықтау болжау болып табылады. Жоспарлы немесе жоспардан тыс шешімдерді
қабылдаған кезде олардың салдарын бағалау міндетті басқарушылық әрекет
болып табылады. Сондықтан да ондай әрекет қолда бар мәлімет мүмкіндік
беретін дәрежеде жүйелі және дұрыс жүзеге асырылуы тиіс. Қабылданған
шешімдер мен әрекеттердің нәтижесін бағалау мен сол қадамдар мен шешімдерді
болжаудың айырмашылығы тек біз болжау кезінде жүзеге асырылуы тиіс мақсатты
басқарушылыққа алатынымызда, яғни мақсаттың негізінде әрекеттердің
кезектілігі мен оларды жүзеге асыру үшін қажетті ресурстарды анықтау. Ал
болжау кезінде нәтиже мен мақсатқа жетудің мүмкін дәрежесі қабылданған және
жоспарланып отырған шешімдердің мүмкін салдары болып табылады. Мұндай
мағынада болжау жоспарлау мен басқарудың қажетті құрамдас бөлігі болып
табылады. Сондықан жоспарлау мен кәсіпорын қызыметін басқарудың сәттілігі
қабылданбақшы шешімдердің нәтижелерін болжаудың сапасымен анықталады.
Берілген дипломдық жүұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасы мен ТМД
елдерінде кеңінен тараған кәсіпорынның қаржылық нәтижелерін талдау мен
болжаудың әдістемелерін қолдану техникасын зерттеп, нақты кәсіпорын
мысалында қолдану болып табылады.
Диплом жұмысында келесідей міндеттер көзделді:
- Қаржылық есептілікті талдаудың түсінігі мен маңыздылығын қарастыру;
- “ТҰК “Казхром” АҚ-ның өндірістік-шаруашылық құрылымы мен оның
қызыметінің негізгі қаржылық-экономикалық көрсеткіштерін зерттеу;
- “ТҰК “Казхром” АҚ-ның қаржылық тұрақтылықтын бағалау;
- Батыста қолданылатын қаржылық есептілікті болжау әдістерін зерттеп,
“ТҰК “Казхром” АҚ-ның мысалында қолдану.
Зерттеудің әдістері: тарихи-құқықтық және салыстырмалық құқықтық,
сараптама, синтез, салыстыру.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі: кіріспе, үш бөлім, қорытынды мен
Қазақстан Республикасының нормативтік актілерін, Қазақстандық бухгалтерлік
есеп стандарттары мен қолданылған әдебиет тізімінен тұрады. Сонымен қатар
жұмыста қаржылық менеджмент практикасының мысалдары қолданылған.
Қаржылық сараптамада қолданылған мәлімет көзі болып бухгалтерлік
баланс (№1 форма) пен пайда мен залалдар туралы есеп (№2 форма) қолданылды.
Зерттеудің негізгі объектісі хром кендерін барлау мен
ферроқорытпаларды өндірумен айналысатын “ТҰК “Казхром” АҚ-мы болды.
I Бөлім. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ МЕН БОЛЖАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Кәсіпорын қаржылық тұрақтылығының түсінігі мен ақпараттық базасы
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау мен бағалау барысында
сараптамашылар ең жиі қолданатын ақпарат көзі болып бухгалтерлік есеп
табылады. Бухгалетерлік есеп – кәсіпорынның қаржылық және мүліктік жағдайы
мен оның қызметінің нәтижелері туралы мәліметтердің бірегей жүйесі.
1995 жылдың 26 желтоқсанындағы “ Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық
есеп беру туралы” заңына сәйкес кәсіпорын қаржылық есептері келесідей
формалардан тұрады:
1) Бухгалтерлік баланс;
2) Кірістер мен шығыстар туралы есеп;
3) Ақша қозғалысы туралы есеп;
4) Меншікті капиталындағы өзгерістер туралы есеп;
5) есепке алу саясаты туралы ақпаратты және түсіндірме жазбаны қамтиды.
Қаржылық есептілік жүйесінде басты рөлді бухгалтерлік баланс атқарады.
Ол маңызды функциаларды орындайды. Бухгалтерлік баланс, біріншіден меншік
иелерін, менеджерлер мен басшыларына шаруашылық субьектінің мүліктік
жағдайы туралы толық ақпарат береді. Екіншіден, баланс бойынша кәсіпорын
үшінші тұлғалардың алдында жақын арада өз міндеттемелері бойынша есептесе
алу мүмкіндігін көрсетеді. Үшіншіден актив пен пассив бөлімдерінің мазмұны
ішкі және сыртқы қолданушыларға қолдануға мүмкіндік береді. Қаржылық
есептіліктің басты құжаты бола отырып, бухгалтерлік баланс есептілік
мерзімдегі кезеңге кәсіпорынның мүлкінің құрамы мен құрылымын, ағымдағы
активтердің өтімділігі мен айналымын, меншікті капитал мен міндеттемелердің
көлемін, дебиторлық және кредиторлық міндеттемелердің жағдайы мен
динамикасын, кәсіпорынның несиелік қабілетімен төлемқабілетін көруге
болады. Баланстың ақпараттары бойынша кәсіпорынның капиталының орналасуының
тиімділігін, оның ағымдағы және болашақтағы іскерлігі үшін жеткіліктілігі
мен оларды тарту көздерінің тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді. Баланс
екі бөлімнен тұрады :актив және пассив бөлімінен. Активтер есепті мерзімге
кәсіпорын бақылап отырған мүлкімен құқықтардың құны ретінде сипатталған.
Пассивтер кәсіпорынның несиелік міндетемелері мен қарыздарын көрсетеді.
Мүліктің түрлері мен оның құралу көздері сапалы белгісі бойынша
сипатталған.
Баланстың актив бөлігіндегі мүліктер өтімділігі төменнен бастап
жоғарыға қарай орналастырылған. Баланстың пассив бөлімінің баптары мен
бөлімдері төлемнің мерзімі жоғарысынан бастап ұзағына қарай
орналастырылған.
Бухгалтерлік баланс есептіліктің негізгі формасы ретінде бухгалтерлік
баланстың стандарттарының № 2 бөлімінде көрсетілген. Онда активтер,
меншікті капитал мен міндеттемелерді көрсету тәртібі,ақпараттарға қойылатын
талаптар ұсынылған. Ағымдағы және ұзақ мерзімді активтердің, меншікті
капиталдың, ұзақ мерзімді және ағымдағы міндеттемелердің түпкі сомасы
бухгалтерлік баланста ашып көрсетілуі керек.
Қаржылық менеджмент үшін өткен мерзімнің шешімдерінің тиімділігін
көрсететін кейбір параметрлерді бөліп көрсету керек:
- кәсіпорының активтерінің жалпы құны;
- жалпы активтер сомасындағы ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді
активтердің үлесі;
- жалпы актив сомасындағы физикалық және қаржылық активтерге
орналастырылған қаражат үлесі;
- меншікті капиталдың жалпы құны;
- орналастырылған капиталдың өсу құны;
- қарыз капиталдың құны;
- жалпы пассивтер сомасындағы ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді
қаражат көздерінің үлесі;
Бұл көрсеткіштердің кейбіреуі баланстың өзінде көрсетілген. Бірақ
көрсеткіштердің кейбіреуі баланс ақпараттарымен қосымша есептеулер
жүргізгеннен немесе бухгалтерлік есептің қосымша құжаттарынан алынады.
Кәсіпорынның активтері оның барлық іскерлігінің мерзімінде қабылданған
инвестициялық шешімдерді көрсетеді. Баланстың актив бөлігінің бөлімдерінің
орналасу тәртібі олардың өтімділігіне негізделген.
Қаржылық менеджмент үшін активтердің ұзақ және қысқа мерзімді болуының
өте үлкен маңызы бар. Ұзақ мерзімді активтерге – бір жыл ішінде сатуға
арналмаған бір есептілік мерзімнен көп қызмет ететін шаруашылық іскерлік
барысында қолдану мақсатында сатып алынған активтер жатады. Қысқа мерзімді
немесе айналым қаражаттарына – ол бір есептілік мерзім көлемінде сатылған
немесе қолданылған активтер. Ол мерзім көпшілік жағдайда бір жылды құрайды.
Айналым активтері баланстың актив бөлімінің екінші және үшінші бөлімдерінде
көрсетілген.
Қаржылық шешім қабылдау үшін айналым қаражаттарының құрамынан
ресурстардың келесі тобын бөліп көрсеткен жөн:
- ақшалай қаражаттар;
- қаржылық қысқа мерзімді салымдар;
- дебиторлық борыш;
- материалды-өндірістік қорлар;
Айналым қаражаттарының өтімдірек бөлігі - ақшалай қаражаттар. Бұл
кассадағы және банктағы ақшалай қаражатта, оған валютадағы ақшалай
қаражаттар да кіреді. Ақшалай қаражаттар ағымдағы ақшалай төлемдер жасау
үшін қолданылады.
Баланстың келесі бабы - дебиторлық борыш, яғни фирмаға тиесілі бірақ
әлі алынбаған қаражаттар. Айналым қаражаттарының құрамында жабылу мерзімі
бір жылдан аспайтын дебиторлық борыштар көрініс табады. Дебиторлық борыш
баланста нақты бағасы бойыша тіркеледі, яғни бұл борыш жабылған кезде
алынатын сомаға тікелей байланысты. Бірақ қаржылық менеджмент үшін
дебиторлық борыш туралы бұдан да анығырақ ақпарат қажет. Бұл мақсатта таза
дебиторлық борыш есептелуі қажет - дебиторлық борыштың нақты сомасымен
күмәнді қарыздар.
Баланс бойынша келесі бап – тауар-материалдық қорлар. Тауар-материалдық
қорлар – ол келесілерге арналған материалды активтер:
- қарапайым жұмыс циклының ағымындағы сатылым көлемі;
- кәсіпорын ішіндегі өндірістік тұтынуға арналған;
- сатылатын өнімді әрі қарай өңдеу мақсатында өндірістік тұтынуға арналған.
Бұл бапқа аяқталмаған құрылыстың материалдары мен шикізат, дайын өнім
сонымен қатар кәсіпорынның шаруашылық іскерлігіне орналастырылған қысқа
мерзімді салымдарды сипаттайтын басқа да баптар кіреді.
Тауар-материалдық қорлар бабына талдау жасау өз қатарында тиімді
қаржылық басқару жүргізу үшін керек. Қорлар тек қана айналым каражаттарының
құрамында ғана ауқымды үлес алып қоймай сонымен қатар кәсіпорының жалпы
активтерінің құрамында да үлкен үлес алады. Бұл кәсіпорының өз өнімін
нарықта өткізуінде қиындықтар көріп жатқанының куәсі бола алады, ал ол өз
қатарында өнімнің сапасының төмендігімен, өндіру технологиясының
бұзылуымен, тиімсіз сату арналарының таңдалғанымен немесе нарықтың сұранысы
мен конъюнктурасын толық зерттелмеуімен негізделуі мүмкін.[1]
Енді кәсіпорынның негізгі құралдары мен айналыстан тыс активтері туралы
ақпараттарды қарастырайық.
Негізгі құралдар-материалды формадағы ұзақ мерзімге қолдануға арналған
құралдар. Құралдардың бұл категориясына ғимарат пен оған тиесілі
құрылғылар, машиналар мен оған тиесілі жабдықтар, транспорт және т.б.
Негізгі құралдардың барлық баптарына амортизация есептеледі. Ереже бойынша
бұл баптардың құралдарының бәрі балансқа олардың қалдық құны бойынша
тіркеледі, яғни ол бұл құралдарды сатып алуға байланысты, жеткізуге
байланысты, жөндеуге байланысты шығындардан амортизацияны шегергендегі
соманы көрсетеді. Нормативті актілерге сәйкес, кәсіпорын амортизация
есептеудің әр түрлі әдістерінен таңдағанын қолдануға құқылы. Ал ол өз
қатарында таза пайдаға,ақша айналымына, қаржыландырудың ішкі құрылымына
әсерін тигізіп қаржылық менеджмент үшін маңызы зор.
Келесі бап материалдық емес активтер. Бұл бапқа физикалық негізі жоқ
бірақ кәсіпорынға табыс әкелетін құралдар жатады. Оларға патенттер,
тауарлық белгілер, саудалық маркалар, авторлық құқықтар, лицензиялар,
ғылыми-зерттеу жұмыстарына шығындар, бағдарламалық қамсыздандыру шығындары
жатады.
Баланстың актив бөлігінде басып көрсететін бап-ұзақ мерзімді қаржылық
салымдар, яғни басқа кәсіпорындардың бағалы қағаздарына, облигацияларға
орналасырылған қаражаттар мен басқа кәсіпорындарға бір жылдан ұзақ мерзімге
берілген несиелер кіреді.
Сонымен қатар келесідей көрсеткіштерді есептеу қажет:
1) Баланс активінің сомасын шығыс сомасына түзету енгізу керек;
2) Айналымнан тыс активтер құрамына ұзақ мрзімді дебиторлық міндеттемелерді
қосу қажет;
3) Материалды-өндірістік қорлар құрамынан болашақ мерзімнің шығындарын алып
тастау қажет;
Ескере кететін жайт, көптеген қаржылық коэфиценттерді есептеу үшін
неізгі құралдардың жалпы сомасын есептеп алған дұрыс. Оған экономикалық
көзқарас бойынша аяқталмаған құрылыс та кіреді.
Нарықтық экономикадағы есепке алу қағидасына сәйкес және дұрысырақ
шешім қабылдау үшін қаржылық менеджментте келесі ақпарттарды анықтап алған
дұрыс:
1. Негізгі құралдар құрамында заңды тұрғыдан қарағанда экономикалық
мән мағынасының жоғары тұру қағидасына сәйкес жалға алынған
негізгі құралдарды ескеру қажет.
2. Дебиторлық міндеттемелер құрамынан күмәнді дебиторлық
міндеттемелер мен қатар есепті мерзім соңында алынған пайданың аз
болуына байланысты жабылмай қалуы мүмкін дебиторлық міндеттеменің
бағаланған сомасында алып тастау қажет.
Баланстың пассив бөлігінде кәсіпорынның қаржыландыру көзін таңдау
бойынша қабылданған шешімдерін көруге болады. Қаржылық менеджменттің
мақсаты үшін баланстың пассив бөлігінің келесі элементтерін бөліп көрсеткен
жөн:
- қысқа мерзімді міндеттемелер;
- ұзақ мерзімді міндеттемелер;
- меншік капитал.
Қысқа мерзімді міндеттемелер – бұл жаңа қысқа мерзімді міндеттемелер
ашылған кезде немесе айналым активтерімен жабылатын қаражаттар. Қысқа
мерзімді міндеттемелердің мерзімі әдетте бір жыл көлемінен аспайды. Оған
келесідей баптар кіреді:осы мерзімде төленуге тиісті шоттар мен
вексельдер,кәсіпорынның қысқа мерзімге алған қарыздары туралы куәләндырғыш,
салықтар бойынша қарыздар немесе салықтар бойынша мерзімі өткен төлемдер,
жалақы бойынша қарыздар,алынған аванстар жатады. Қысқа мерзімді
міндеттемелерді жеке топқа бөлу кәсіпорынның өтімділігіне мониторинг
жүргізу үшін қажет.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер – бір жыл мерзімінен артық уақытта жабылуы
тиіс міндеттемелер. Оның негізгі түрлері болып ұзақ мерзімді қарыздар мен
несиелер, облигациялар, төленуге тиісті ұзақ мерзімді вексельдер, зейнет
ақылық төлемдері бойынша міндеттемелер және ұзақ мерзімге жалға алынған
құралдар бойынша жалдық төлемдер.
Келесі көрсеткіш болып меншікті немесе кәсіпорын акционерлік кәсіпорын
болып табылса акционерлік капитал табылады. Қаржылық менеджер үшін
баптардың бұл тобында осы кәсіпорынға салынған капитал мен жинақталған
пайданы бөліп алу маңызды.
Кәсіпорынға салынған капитал – бұл меншік иелерімен осы кәсіпорынға
салынған капитал. Оған келесідей баптар кіреді салынған капиталдың
номиналды құны,эмиссиондық сыйақы,және салыған капиталдың құнына әсер
ететін кейбір баптар.
Жинақталған пайда-кәсіпорынның барлық іскерлігі барысында жинақталған
пайдасының сомасынан салықтар мен дивиденттерді алып тастағанға тең. Бұл
бапқа өткен жылдардағы бөлінбеген пайда, резервтік капитал,жинақтау қорлары
және есептік жылдағы таза пайда кіреді.
Енді есептілік мерзімнің қаржылық нәтижелерін көрсететін табыстар мен
шығындар туралы есептілікке тоқталайық.
Табыстар мен шығындар туралы есептілік қаржылық менеджмент үшін
келесідей маңызды көрсеткіштерді анықтайды: өнімді өткізуден түскен
пайда,салық салынатын табыс, кәсіпорынның қолында қалған пайданың қолданылу
бағытын көруге болады.
Табыстардың алынған көзін анықтау үшін кәсіпорынның іскерлігі үшке
бөлінеді:
- негізгі және операциондық іскерлік (өнімді, жұмысты, қызметті
өндіру және өткізу);
- қаржылық іскерлігі (несиелерді алу және оларды басқа
компанияларға беру, басқа кәсіпорындардың іскерлігіне
қатысуы,кәсіпорынның қаржылық нарыққа қатысуындағы операциялар,
курстық айырмашылықтар және т.б);
- әдеттен тыс баптар (кәсіпорынның іскерлігіне қатысы жоқ
операциялар).
Мұндай жіктеу өте маңызды, өйткені іскерлік түрлері бойынша алынған
пайданың көлемі, оның іскерлігіне қатысы жоқ операциялардан алынған тұрақты
емес қаражаттар бірге толығырақ қарастырылады.
Осыдан келе қаржылық басқару жүйесінде келесідей көрсеткіштердің
анықтаудың маңызы зор:
Табыстар мен пайданың көрсеткіштері:
a) Өнімді өткізуден түскен таза түсім – бұл қосымша құн салығын,
акциздерді, қайтарылған тауарлар мен жеңілдіктерді шегергендегі өнімді
өткізуден түскен таза түсім;
ә) Өнімді өткізуден түскен жалпы пайда – сатылған өнімге өндірістік
шығындарды алып тастағандағы өнімді өткзуден түскен таза пайда. Бұл
көрсеткіш кәсіпорынның өндірістік іскерлігінің тиімділігін бағалауға
мүмкіндік береді;
б) Негізгі іскерліктен пайда (шығыс) , (операциондық пайда немесе
операциондық шығыс) - өнімді өткізу бойынша шығыстар мен басқару бойынша
шығыстарды шегергендегі жалпы пайда. Бұл көрсеткіш өнімді өткізудің
нәтижесіне басқару мен өткізуге байланысты шығындар қалай әсер ететінін
көрсетеді;
в) Қаржылық іскерліктен пайда-қаржылық іскерлік бойынша табыстар мен
шығындардың сальдосы.Бұл көрсеткіш кәсіпорынның негізгі іскерлігінен түскен
пайданы басқа операциалар бойынша:дивиденттер мен пайыздардан, шетел
валютасымен операциялардан және т.б сол сияқты операциялардан алынған
пайдадан бөліп қарастыруға мүмкіндік береді;
г) Қарапайым шаруашылық іскерлігінен түсетін пайда-негізгі шаруашылық
іскерлігінен түсетін пайдамен қаржылық іскелігінен түсетін пайданың
қосындысы;
ғ) әдеттен тыс пайдалар;
д) салықтарды төлегенге дейінгі пайда – бұл көрсеткіш бухгалтерлдік
пайдадан салықтық пайдаға өту нүктесі болып табылады. Бухгалтерлік пайда-
бұл бухгалтерлік есептің талабына сай есептелген пайда. Бухгалтерлік
пайданы анықтаудың негізгі мақсаты-есепті мерзім ішіндегі кәсіпорынның
іскерлігінің тиімділігін көрсету. Бухгалтерлік есеп жалпы кәсіпорынның
шығындары мен пайдасы туралы ақпаратты жинақтап өңдеуге және оның
іскерлігінің таза нәтижесін тіркеуге арналған. Бұл мақсатқа қол
жеткізгеннен кейін шыққан нәтиже мемлекеттің салық туралы заңына сәйкес
жөндеулер енгізілуі қажет. Осылай, салықтық пайда-салық туралы заңға сәйкес
жөндеулер енгізілген бухгалтерлік пайда.
е) таза пайда (таза шығын) – салықтарды төлегеннен кейінгі пайда.
Нарықтық экономика жағдайында бұд кәсіпорынның іскерлігіндегі маңызды
көрсеткіш болып табылады. Дәл осы көрсеткіш басқарушы кәсіпорындар мен
қаржы нарықтарының басты қызығушылықты білдіретін көрсеткіші болып
табылады. Оның динамикасынан кәсіпорынның нарықта жұмыс істеу мерзімі,оған
алынатын жаңа жұмыскерлер санымен және акционерлерге дивиденттердің көлемі
анықталады.
Өндірістік өзіндік құн мен шаруашылық шығындарды және сонымен қатар
өнімді өткізуге байланысты шығындарды бөліп қарау соңғы нәтижеге
кәсіпорынның өндірістік, әкімшілік және өндірістен тыс іскерлігі қалай әсер
еткенін білу үшін қажет.
Шығындарды тұрақты және өзгермелі шығындарға бөліп қарастыру қаржылық
жоспарлау мақсатында жасалады. Бұл жерде негізгі өнімнің болашақтағы
өткізілу көлемінің өсуі немесе төмендеуіне байланысты тұрақты және
өзгермелі шығындардың қалай өзгеретіні анықтау басты мақсатболып табылады.
Тек өзгермелі шығындар ғана өнімнің көлемінің өзгерісіне тікелей
пропорционал өзгеретінін ескеру қажет.
Кәсіпорынның шығындарының көрсеткіштері:
a) сатылған өнімнің өзіндік құны. Бұл бапқа кәсіпорынның сатылған
өнімнің тек өндірістік шығындары ғана, яғни материалға, жалақыға кеткен
шығындар жатады;
ә) жалпы шаруашылық және коммерциялық шығындар;
б) қаржылық іскерлік бойынша шығындар-ол кәсіпорынның қарызын өтеуге
байланысты қызметтерге кететін шығындары.Нарықтық экономика жағдайларында
бұл көрсеткіш кәсіпорынның өміршеңдігін көрсетеді: мұндай шығындардың үлкен
көлемі кәсіпорынды банкроттыққа әкелуі мүмкін;
в) әдеттен тыс шығындар.
Қаржылық менеджмент үшін қаржылық нәтижелер мен қатар есептілік
мерзімдегі ақшалай қаражаттардың қозғалысын жеке талдап, ақшалай
қаражаттардың негізгі қаржылану көздерінің өзгерісін анықтап олардың
қолданылу бағытын анықтау қажет.
Ақшалай қаражаттардың қозғалысына талдау жасау үшін № 4 формасынан
Ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы дерек білуге болады.
Ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы есептілік
Ақша ағымының көрсеткіштерін есептеудің екі әдісі бар: түзу және
жанама. Түзу әдісі көрсетілен іскерлік түрі бойынша ақша қаражаттарының
қозғалысын көрсететін бухгалтерлік есеп ақпараттарын жинақтап талдайды. Ал
жанама әдіс баланс ақпараттарын қайта топтау мен жөндеулер енгізіп,
есетілік мерзім ағымында қаржылық ағымдардың ақшалай ағымдарға ағымға қайта
шоттау мақсатында қаржылық гнәтижелер туралы есептілік қарастырылады.
Өндірістік-шаруашылық іскерлік бөлімінде таза пайданы анықтау
барысында қолданылатын баптар көрсетіледі. Онда келесідей ақша ағымдары
туралы ақпараттар тіркеледі: көрсетілген қызмет немесе өткізілген тауардан
түскен қаражат, басқа кәсіпорындар төлеген пайыздар мен дивиденттер,
активтерді өткізуден түскен түсім. Ақша ағымдарының сыртқа қарай ағымы
жалақы төлеу, қарыздар бойынша пайыздарды өтеуден, басқа кәсіпорындардан
алынған тауарлар мен қызметтер үшін төлемдер, салыққа төлемдер және т.б
төлемдер орын алады. Сонымен өндірістік-шаруашылық іскерлік нәтижесінде
ақшалай қаражаттардың өскенін немесе кемігенін білу үшін келесідей
операциаларды жүргізу қажет:
1) Кассалық әдіс бойынша есетеу әдісі негізінде анықталған қысқа
мерзімді міндеттемелер мен айналым қаражаттарын есептеу. Айналым
қаражаттар бабына жөндеулер енгізу барысында таза пайдадан
олардың өсімін алып тастап,ал оның азаю көлемін таза пайдаға
қосу қажет. Ол есептеу әдісі бойынша айналым қаражаттарын
бағалағанда біз олардың құнын жоғарылатамыз сәйкесінше пайданың
көлемі төмендейді. Негізінде, мерзім ағымында айналым
қаражаттарының құнының өсуі пайда ретінде ақшалай қаражаттардың
өсуіне әкелмейді сондықтан оны таза пайданың құрамынан алып
тастау қажет.
Қысқа мерзімді міндеттемелерге жөндеулер енгізу барысында,керісінше
олардың мерзім барысындағы өсімін таза пайдаға қосу керек,өйткені бұл өсім
ақшалай қаражаттардың ағып кетуіне әкелмейді,ал қысқа мерзімді
міндеттемелердің азайған көлемін таза пайдадан алып тастау қажет.
2) Ақшалай төлемдерді талап етпейтін шығындарды ескеріп таза пайдаға
жөндеулер енгізу. Бұл үшін мерзім ағымындағы сәйкес шығындарды сол
мерзімдегі таза пайдаға қосу қажет. Ондай шығындарға мысал болып
амортизациалық аударымдар табылады. Олар пайданы есептегенде шығындар бабы
ретінде тіркеледі. Бірақ,ақша қозғалысының ағымы жағынан көзқараста,
амортизациалық аударымдар - кәсіпорынның ақшалай қаражаттарының маңызды
көзі болып табылатын, өнімді сатудан түсетін түсімнің бір бөлігі ретінде
қаралады.
3) негізгі емес іскерліктен алынған пайдамен шығыстарды алып тастау қажет,
оларға ұзақ мерзімді активтерді,басқа кәсіпорындардың бағалы қағаздарын
сатудан түскен пайда немесе шығыстарды және т.б жатқызуға болады. Бұл
баптар ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы баптарда кәсіпорынның
қаржылық және инвестициялық іскерлігі нәтижесінде пайда болады. Бұндай
операциялардан шғыстарды таза пайдаға қосу керек те,пайданы таза пайдадан
алып тастау қажет.
Инвестициялық іскерлік бабына көбінесе ұзақ мерзімді активтермен
болған, яғни бағалы қағаздарға ұзақ мерзімді инвестициялар, материалды және
материалды емес ұзақ мерзімді активтермен жүргізілген операциялар
тіркеледі.
Қаржылық іскерлік бабына кәсіпорынның ұзақ мерзімді міндеттемелері
мен меншікті капиталында болған өзгерістер тіркеледі. Бұған
жататындар:меншікті акцияларды сату мен сатып алу,кәсіпорынның
облигацияларын шығару, дивиденттер төлеу, кәсіпорынмен оның ұзақ мерзімді
міндеттемелерін жабуы.
Ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы аналитикалық есептіліктің әр бір
бөлімінде ақшалай қаражаттардың түсімі туралы және олардың әр бап бойынша
шығындалуы туралы ақпараттар келтіріледі, оның негізінде мерзім бойындағы
жалпы ақша қаражаттарының өзгерісі анықталады. Одан кейін мерзім соңына
ақшалай қаражаттардың қалдығы есетеледі – бұл ақшалай қаражаттардың мерзім
басына алгебралық сомасы және осы соманың мерзім ағымындағы өзгерісі. Жалпы
мұндай талдау жасау ақшалай қаражаттардың қозғалысына өндірісті-
шаруашылық,инвестициялық, қаржылық іскерліктің қалай әсер еткенін анықтауға
мүмкіндік береді.[2]
1.2. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау коэффициенттері
Қаржылық тұрақтылықты талдау қажеттілігі. Біздің экономиканың қазіргі
даму сатысында кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау мәселесі өте
өзекті болып отыр. Кәсіпорынның қаржылық жағдайына оның қызыметінің
сәттілігі байланысты. Осы себептен кәсіпорынның қаржылық жағдайының
сараптамасына зор көңіл бөлініп отыр. Екінші жағынан берілген сұрақтың
өзектілігі қаржылық жағдайды бағалаудың әдістемелерінің дамуымен
байланысты. Бұл әдістемелер қаржылық жағдайды жедел бағалауға, басқарушылық
шешімдердің қабылдануына ақпарат дайындау мен қаржылық жағдайды басқару
стратегияларын дамытуға бағытталған.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдаудың негізігі төрт міндеті бар:
- активтер құрылымы және олардың жағдайы мен қозғалысын бағалау;
- меншікіті және тартылған капитал көздерінің құрылымының динамикасы мен
жағдайын бағалау;
- қаржылық тұрақтылықтың абсолютты және салыстырмалы көрсеткіштердің
шамалары мен олардың өзгеру динамикасын сараптау;
- кәсіпорынның төлемқабілеттілігі мен активтерінің өтімділігін сараптау.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау келесідей мақсаттарға жетуді
көздейді:
- қаржылық жағдайды анықтау;
- уақыт және кеңістік аралығында қаржылық жағдайдың өзгерістерін
анықтау;
- қаржылық жағдайдың өзгеруіне түрткі болатын негізгі факторларды
анықтау;
- қаржылық жағдайдың негізгі тенденцияларын болжау.
Әдетте кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау бірнеше сатыдан тұрады:
- кәсіпорын қызыметінің бірнеше бағыттарын комплекстік бағалау;
- кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын жанжақты зерттеу мақсатында
көрсеткіштердің кең жиынтығын қолдану;
- сандық критерийлерді анықтау мақсатында эксперттік әдістемелерді
қолдану.
Дәстүрлі қаржылық сараптау алгоритімі келесідей сатылардан тұрады:
1) Қажетті ақпаратты жинақтау (ақпарат көлемі қаржылық сараптаудың түрі
мен міндеттеріне байланысты);
2) Ақпаратты өңдеу (аналитикалық кестелерді мен есептіліктің
біріктірілген түрлерін құру);
3) Қаржылық есептлік баптарының өзгеру көрсеткіштерін есептеу;
4) Қаржылық қызыметтің негізгі аспектілері немесе аралық қаржылық
агрегаттар бойынша қаржылық коэффициенттерді есептеу (қаржылық
тұрақтылық, төлемқабілеттілік және рентабельділік);
5) Қаржылық коэффициенттер мәндерінің салыстырмалы жалпы қабылданған
немесе орташасалалық нормативтерге қатысты сараптамасы;
6) Қаржылық коэффициенттер өзгеруінің сараптамасы (жақсару немесе
нашарлау тенденцияларын анықтау);
7) Кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы қорытындыны өнделген ақпарат
интерпретациясы негізінде даярлау.
Қазіргі экономикалық жағдайларда әр шаруашылық субъектінің қызыметі
оның қызымет етуіне қызығушылық тандырушы нарықтық қатынастарда
қатысушылардың кең шеңберінің назарында. Қолайлы есептік мәлімет негізінде
аталған тұлғалар кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауға тырысады. Ол үшін
негізгі құрал болып қаржылық сараптама қызымет етеді, оның көмегімен
бағаланып отрыған объектінің ішкі және сыртқы қатынастарын бағалап, төлем
мүмкінділігін, қызыметінің тиімділігі мен кірістілігін сипаттап және даму
мүмкіндіктерін анықтап, содан алынған нәтиже негізінде шешім қабылдауға
болады.
Қаржылық сараптау келесілерді бағалау мүмкіндігін береді:
- кәсіпорынның мүліктік жағдайын;
- кәсіпкерлік тәуекел деңгейін, оның ішінде үшінші тұлғалар алдында
міндеттемелерді өтеу мүмкіндігін;
- ағымдағы қызымет пен ұзақмерзімді инвестицияларға капиталдың
жеткілілігін;
- қаржыландырудың қосымша көздеріне деген қажеттілігін;
- несиелік қаражатты тарту рацоналдылығын;
- пайданы бөлу саясатының негізділігін.
Қазіргі уақыттағы қаржылық сараптама дәстурлі қаржылы-шаруашылық
қызымет сараптамасынан кейбір ерекшеліктерге ие. Бәрінен бұрын бұл қоршаған
ортаның кәсіпорын қызыметiне әсернінің өсуіне байланысты. Әсіресе,
шаруашылық субъектілер қаржылық жағдайының инфляцияға, контрагенттердің
сенімділігіне, күрделеніп баражатқан қызымет етудің ұйымдық-құқықтық
формаларына тәуелділігі өсіп бара жатыр. Осының барлығының нәтижесінде
аталған құбылыстарды есепке алатын жаңа әдістемелер мен жолдары есебінен
қаржылық сараптама құралдары кеңейіп барады.
Нарықтық қатынастарда кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау өте
маңызды, себебі кәсіпорындар дербестілікке ие болып, өзінің өндірістік-
шаруашылық қызыметі үшін құрылтайшылыр, жұмысшылар, банк пен несиеберушілер
алдында толық жауапкершілік тартады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы – ол оның өз міндеттемелерін орындау
мүмкіндігін сипаттайтын көрсеткіштер жиынтығы. Қаржылық қызымет кәсіпорын
мүлкіннің құрылу, қауіпсіздігінің қамтамассыз етілуі мен қозғалысы, оны
қолдануды бақылау үрдістерін қамтиды.
Қаржылық сараптаудың мазмұны мен негізгі мақсаты – қаржылық жағдайды
бағалау мен рационалды қаржылық саясат көмегімен шаруашылық субъектінің
қызымет ету тиімділігін көтеру мүскіндіктерін анықтау. Ал шаруашылық
субъектінің қаржылық жағдайы дегеніміз – бұл оның қаржылық бәсекелестік
қабілетінің (төлем және несиелік қабілеті), қаржылық ресурстар мен
капиталды қолдану, мемлекет пен басқа шаруашылық субъектілер алдында
міндеттемелерін орындауының сипаттамасы.
Қаржылық талдауды қолдану әдістерін шартты түрде 2 топқа бөлуге
болады: дәстүрлі және математикалық:
1. Бірінші топқа: абсолютті салыстырмалы және орташа шамаларды
қолдану; Салыстыру, жинау және топтау тәсілі, тізбелі топтау
тәсілі жатады. Қаржылық есептілікті талдаудың негізігі
әдістеріне:көлденең және тікелей талдау,трендтік,қаржылық
көрсеткіштер әдісі,факторлы талдау жатады:
- Көлденең талдау - әрбір позицияны өткен кезеңмен салыстыру;
- Тікелей талдау – есептіліктің әрбір позициясының жалпы нәтижеге әсерін
анықтай отырып, соңғы қаржылық көрсеткіштердің құрылымын анықтау;
- Трендтік талдау – есептіліктің әрбір позициясын өткен мерзіммен
салыстырып, график құру арқылы трендін анықтау. Трендтың көмегімен
болашақтағы мүмкін мәндері қалыптасады, сәйкесінше перспективтік
талдау жүргізіледі
- Салыстырмалы көрсеткіштік талдау – есептіліктің жеке позициялары
арасындаға немесе есептіліктің басқа түрлерінің позицияларының
арасындағы қатынасты есептеу, көрсеткіштердің өзара байланыстылығын
анықтау;
- Салыстырмалы талдау – бұл шаруашылық ішіндегі және шаруашылық аралық
анализ;
- Факторлы талдау – жеке факторлардың жалпы нәтижеге әсер етуіне
детеминирленген және стохастикалық әдістерді қолдану арқылы талдау
жасау.
2. Көптеген математикалық әдістер:корреляциялық талдау, регресиондық
талдау және т.б аналитикалық өңдеулер қатарына біршама жайырақ
кірді.
Жоғарыда аталған әдістердің барлығы талдаудың формальді әдісіне
жатады. Ал формальді емес әдістеріне: экспорттық бағалау, сценарилер,
психологиялық және т.б олар логикалық деңгейде талдау жасауға негізделген.
Талдаудың негізгі әдістері:
- көлденең немесе тенденциялық талдау,бұл әдісте көрсеткіштер басқа
базистік мерзімнің көрсеткіштерімен салыстырылады.
- тігінен жасалатын талдау,бұл әдісте көрсеткіштердің құрылымын
бөлшектенудің жоғары дәрежесінен төменгі дәрежесіне дейін зерттелді.
- факторлы талдау-кәсіпорынның негізгі экономикалық көрсеткіштеріне
қаржылық іскерлігінің жеке элементтерінің әсерін бағалау.
- салыстырмалы талдау-көрсеткіштерді осы саладағы бәсекелес
кәіпорындардың көрсеткіштерімен салыстыру.[3]
Қаржылық талдауды жүргізу үрдісі,кез-келген күрделі үрдіс ретінде
өзінің технологиясы болуы керек-яғни кәсіпорынның қаржылық жағдайының
төмендеуінің себептерін анықтауда белгілі бір қадамдардың
кезектілігімен,осы көрсеткіштерді оптимизациялайтын тұтқаларды анықтау.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайындағы негізгі мәселелер тәжірибеде негізгі үш
сипатта көрініс табуы мүмкін:
1. Ақшалай қаражаттардың тапшылығы; төлем қабылеттіліктің төмендігі
Мәселенің экономикалық мәні келесіде, кәсіпорынның жақын арада немесе
дәл қазір өзінің міндеттемелерін уақытылы өтеу үшін ақша қаражаты
жеткіліксіз.
Төмен төлем қабілеттіктің индикаторы болып өтімділіктің төмен
дәрежедегі көрсеткіштері, несие бойынша міндеттемелердің уақытылы
төленбеуі, бюджет, жұмыскерлер немесе басқа да несиелеумен айналысатын
ұйымдардың алдында нормадан жоғары мөлшердегі қарыз табылады.
2. Кәсіпорынға құйылған капиталдың қайтарымдылық дәрежесінің төмен
болуы;төмен рентабельділік
Тәжірибеде бұл іскерлік иесі оның кәсіпорын жұмысына құйған ақшасын
ақтамайтын шағын ғана пайда алатынын көрсетеді.Мұндай жағдайлардың мүмкін
салдарлары келесідей-ұйымның менеджмент бөлімінің жұмысына теріс баға
берілу,құрылтайшылардың біртіндеп кетуі.Қайтарымдылықтың төмен дәрежесінің
негізгі белгісі болып-рентабельділіктің төмен дәрежесі табылады.Сонымен
қатар қанағаттанарлық индикаторы ретінде меншік капиталдың көлеміне көп
көңіл бөлінеді.
3. Қаржылық тұрақтылықтың төмен дәрежесі
Тәжірибеде төмен қаржылық тұрақтылық болашақта міндеттемелерді өтеуде
мүмкін мәселелердің туындауымен,басқаша айтқанда—кәсіпорынның кредиторларға
тәуелдігімен,өзін-өзі қаржыландыра алмауымен түсіндіріледі.
Мұндай тәуекелдік жағдайдың туындауы автономия коэфицентінің
төмендеуі,меншік капиталдың теріс таңбадағы көрсеткіші және капиталдың таза
айналымының көрсеткіші төмендейді.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының төмендеуіне келсек бұл жерде негізгі
екі жаһандық себепті бөліп көрсетсек болады:
1. Қаржылық жағдайдың орташа жағдайын ұстап тұруға потенциалды
мүмкіндіктердің болмауы(немесе алынатын пайданың төмен көлемі)
2. Іскерліктің нәтижелелерін рационалды түрде басқармау(қаржыны
рационалды басқармау)
Төлем қабілеттікпен,рентабельділікпен қаржылық тұрақтылықпен
мәселелердің барлығының тамыры бір:не компанияның іскерлігінің нәтижесі
қаржылық жағдайының жеткілікті мөлшерін ұстап тұруға қанағаттанарлықсыз
жағдайда,не компания қаражаттарын рационалды трде қолдана алмайды.
Талдаудың негізгі әдістері:
- көлденең немесе тенденциялық талдау,бұл әдісте көрсеткіштер басқа
базистік мерзімнің көрсеткіштерімен салыстырылады.
- тігінен жасалатын талдау,бұл әдісте көрсеткіштердің құрылымын
бөлшектенудің жоғары дәрежесінен төменгі дәрежесіне дейін зерттелді.
- факторлы талдау-кәсіпорынның негізгі экономикалық көрсеткіштеріне
қаржылық іскерлігінің жеке элементтерінің әсерін бағалау
- салыстырмалы талдау-көрсеткіштерді осы саладағы бәсекелес
кәіпорындардың көрсеткіштерімен салыстыру.
Қаржылық талдауды жүргізу үрдісі, кез-келген күрделі үрдіс ретінде
өзінің технологиясы болуы керек – яғни кәсіпорынның қаржылық жағдайының
төмендеуінің себептерін анықтауда белгілі бір қадамдардың кезектілігімен,
осы көрсеткіштерді оптимизациялайтын тұтқаларды анықтау.
Егер менеджерлер фирманың бағасын максималды деңгейге көтермекші болса,
олар оның күшті жақтарын пайдаланып , әлсіз жақтарын түзеу керек. Қаржылық
талдау қз кезегінде келесілерден тұрады:
1) фирма жүмысының өнімділігін сол саладағы басқа кәсіпорындармен
салыстыру;
2) фирма қаржылық жағдайының уақыт шамасындағы тенденцияларын бағалау.
Бұл шаралар менеджерлерге кәсіпорнынның әлсіз жақтарын анықтап, оның
өнімділігін арттыруға байланысты шараларды қолдануға мүмкіндік береді. Бұл
жұмыста біз қаржылық менеджерлер кәсіпорынның ағымдағы жағдайын қалай
бағалайтынын қарастырамыз. Содан менеджерлер болашақ өнімділікті арттыруға
байланысты қабылдайтын мүмкін қадамдардарды зерттейдi.
Қаржылық коэффициенттер сараптамасы. Қаржылық есеп кәсіпорының
ағымдағы жағдайы жайлы мәліметтерге қоса оның өткен кезеңдегі белгілі бір
уақыт аралығындағы операциялары жайлы хабарлайды. Бірақ қаржылық
есептіліктің негізгі құндылығы оның болашақ кезеңдердегі кірістер,
дивидендтер мен ақша ағымдарының шамасын болжау мүмкіндігін беруде жатыр.
Инвестор көзқарасы бойынша, болашақты болжау – бұл қаржылық есептіліктің
мәні, ал менеджерлердің ойы бойынша қаржылық есептілікті талдау болашақты
алдын алу, көру мен қоса кәсіпорынның болашақты қарқынды дамуына мүмкіндік
беретін ісәрекетті жоспарлаудың бірден бір көзі.
Қаржылық коэффициенттер қаржылық есептілікті талдау үшін жаралған.
Мысалы А фирмасының қарызы 5 248 760 АҚШ доллар және төленуге тиіс сыйақы
мөлшері 419 900 АҚШ доллар болса, ал В фирмасының қарызы 52 647 980 АҚШ
доллар және төленуге тиіс сыйақы мөлшері 3 948 600 АҚШ долларды құрайды.
Айтылған компаниялардың қайсысы сенімді қарыз алушы бола алады?
Компаниялардың қарызын өтеу мүмкінділігін келесілерді салыстыру арқылы
бағалауға болады:
1) әр фирма қарызының оның активтеріне қатынасы;
2) компания төлеуге тиіс сыйақы мөлшерінің оның пайдысына қатынасы.
Бұндай салыстырулар қаржылық коэффициенттерді талдау барысында
жүргізіледі.
Өтімділік коэффициенті.
Өтімді актив дегеніміз – нарықта жеткілікті деңгейде жақсы
саудаланатын, яғни сәйкесінше ағымдағы бағамен тез және оңай ақшаға
айналдыру мүмкіндігі бар актив. Фирманың өтімділік коэффициенті фирма
болашақта қарызын кешіктірулерсіз қайтара алу мүмкіндігін сипаттайды. Соным
қатар компания өз міндеттемелерін орындау барысында қиындықтарға шалдығуы
мүмкін? Осындай сұрақтардың жиынтығына жауап - өтіміділік сараптамасы –
ақша ағым бюджеттерінің сараптамасын талап етеді, бірақ қаржылық
коэффициенттер жылдам, әрі пайдалануда оңай, дегенімен соншалықты нақты
емес, өтімділікті бағалайтын құралын береді. Өтімділік коэффициенттерінің
келесідей түрлері бар:
a) Ағымдығы өтімділік коэффициенті. Ол келесідей түрде анықталады:
Ағымдығы өтімділік коэффициенті = ____Айналым активтері____
Қысқа мерзімді міндеттемелер
Әдетте айналым активтері ақша-қаражатты, өтіміді бағалы қағаздарды,
дебиторлық қарызды және тауар-материалдық қорларды қосады. Қысқа мерзімді
міндеттемелер кредиторлық қарыздардан, қысқа мерзімді төленуге тиіс
векселдерден, ағымдағы жылда төленуі тиіс ұзақ мерзімді қарыздардын
болігінен, жалақы мен салықтар бойынша жиналған қарыздардан және тағы да
басқа қысқа мерзіміді міндеттемелерден тұрады.
Компанияның ағымдағы өтімділік коэффициенті нарық деңгейінен төмен
болған жақсы ма, әлде жаман ба? Бұл сұрақты кім қойғанына байланысты.
Әдетте несие берушіге бұл көрсеткіш жоғары болған тиімді.
Егер қысқа мерзімід міндеттемелер айналым активтеріне қарағанда тез
осетін болса, онда олардың арасындағы қатынас төмендей бастайды, бұл өз
кезегінде қаржылық қиындықтардың тууын білдіреді: ағымдағы өтімділік несие
берушінің қаражаттары қаншалықты деңгейде активтермен қамтамасыздандырылып,
ақшаға айналу мүмкіндігінің тез айнала алуының ең жақсы көрсеткіші. Ол
кәсіпорынның қысқамерзіміді төлемқабілеттілігінің кең тараған көрсеткіші
болып табылады.
Ал акционерлердің көзқарасына тоқталайық. Ағымдағы өтіміділіктің
жоғары деңгейі оның қаражаттарының өндірістік емес және төмен кірісіт
активтерде шоғырланғандығын мәлімдейді.
b) Тез өтімділік коэффициенті тауар-метериалдық қорларды айналым
активтерінен алып тастап, қалдығын қысқа мерзіміді міндеттемелерге
бөлімдісіне тең.
Тез өтімділік коэффициенті = ____Айналым активтері - ТМҚ____
Қысқа мерзімді міндеттемелер
Әдетте тауар-метериалдық қорлар айналым активтерінің ішінде өтімділігі
ең төменгісі болып табылады. Сәйкесінше, олардаң фирманың банкроттығы
кезінде жоғалтулар жоғары болады және оларды кәсіпорын өтімділігін аныктау
кезінде есепке алмаған жөн.
Активтердің айналым коэффициенттері.
Коэффициенттердің бұл тобы кәсіпорын өзінің активтерін қаншалықты
деңгейде тиімді пайдаланатындығын анықтауға арналған. Олар келесідей
сұрақтарға жауап беру үшін жаралған: баланста көрсетілген активтердің әр
тобының сомасы ағымдағы және болжанып отырған сатуларға қатысты тым үлкен
бе, әлде керісінше кішкентай ма? Егер компания активтерге артық қаражат
жұмсайтын болса, оның бос қаражаттары қысқарып акция бағамы төмендейді.
Сәйкесінше активтерге дұрыс шамалар инвестициялануы қажет. Активтердің әр
түрлерін сипаттайтын коэффициенттер төменде қарастырылады:
1) Тауар-материалдық қорларды бағалау. Қорлардың айналу коэффициенті
түсім мен қорлар арасындағы қатынас ретінде анықталады.
Қорлардың айналу коэффициенті = ____Түсім____
Қорлар
Егер кәсіпорынның қорлар айналым коэффициенті нарықтық деңгейден төмен
болса, онда қорлар көлемінің тым үлкен болғандығы. Артық тауар-материалдық
қорлар өнімді емес, және олар төмен немесе нөлдік рентабельділікке ие.
Сонымен қатар тауар-материалдық қорлардың төмен жылдамдықпен айналуы
кәсіпорын өтімділігіне байланысты күдік туғызады. Егер өнім сатылымы бір
жыл ішінде жүргізілсе, онда қорлардың жыл ішіндегі орташа мінін қолданған
жөн.
2) Дебиторлық берешекті бағалау. Дебиторлық берешектің айналу
мерзімі (күндермен берілген) немесе “кіріс жинаудың орташа
мерзімі” дебиторлық қарызды бағалауға қолданылып, дебиторлық
қарыз шамасын орташа күндік кіріс шамасына бөліндісіне тең – ол
берілген сәтте жинақтаған дебиторлық қарыз шамасын тудыратын
күндер санын анықтауға пайдаланылады. Осылайша, көрсеткіш сатуды
жүзеге асырған сәттен бастап сатып алушыдан ақша алғанға дейін
күтуге тура келетін орташа уақыт мерзімін білдіреді.
Дебиторлық берешектің айналу мерзімі = ____Дебиторлық қарыз____
(жылдық кіріс360)
Бұл көрсеткішті компания өнімін қандай шарттарда сататынын біле отырып
қолдану керек. Егер жоғарыда аталған көрсеткіш келісім-шарттарда
көрсетілетін мерзімнен жоғары болар болса, яғни көп күндерді көрсетсе,
компания клиенттері шоттарын уақытылы төлемейді деген сөз. Бұл өз кезегінде
компания өндірістік активтерге салаалатын қаражаттарын бекер ұстау болып
табылады. Және егер тұтынушы төлемдерін кешіктіретін болса, ол оның
қаржылық жағдайы жайлы күдік туғызады, осындай жағдайда біздің
кәсіпорнымызда кірісін жинаумен байланысты қиындықтар тууы мүмкін.
3) Негізгі құралдарды бағалау. Негізігі құралдар айналымының
коэффициенті кәсіпорын ғимараттары мен құрал-жабдықтарын
қаншалықты деңгейде тиімді қолданылатынын көрсетеді.
Негізгі құралдардың айналу коэффициенті =____ Кіріс
____
Негізгі құралдардың таза құны
Егер бұл көрсеткіш нарықтық деңгейінен төмен болса, ол кәсіпорын
негізігі құралдарын тиімсіз пайдаланылады деген сөз.
4) Жалпы активтерді бағалау. Активтердің айналу коэффициенті
кәсіпорын активтерінің айналымын есептейді. Ол келесі әдіспен
анықталады:
Активтердің айналу коэффициенті = __Кіріс__
Активтер
Бұл көрсеткіштің төмен болуы компанияның активтерге салыдырының
тиімсіздігін дәлелдейді. Компания кірісін жоғарлатуы тиіс немесе кейбір
активтерін сатып жіберген жөн, немесе айтылған шаралардың екеуінде жүзеге
асыруға болады. [4]
Қарызды басқару коэффициенттері.
Фирманың несиелік ресурстарды пайдалану дәрежесі немесе қаржылық
леверидж үш тұрғыдан алғанда маңызды:
a) активтердің көлемін несиелік қаражат есебінен ұлғайту кезінде
акционерлер өз салымдарын ұлғайтпай-ақ фирманы бақылауын ұстап
қалуы мүмкін;
b) несие берушілер ссудаларының қайтарылмай қалу мүмкіндігін
бағалау үшін компанияның меншікті капиталын сараптайды,
сондықтан меншікті капиталдың көлемі неғұрлым жоғары болған
сайын кредиторлардың тәуекелі соғұрлым төмен болады;
c) Егер компания несиелік ресурстар есебінен қаржыландырылған
инвестициялар есебінен алатын пайда төленетін сыйақы мөлшерінен
жоғары болған сайын, меншікті капитал рентабельділігі арта
түседі.
Қаржылық левериджтің пайда мен тәуекелге әсерін түсіну үшін мысал
ретінде екі компанияны қарастырайық. А фирмасы несиелік ресурстарды мүлдем
пайдаланбайды деп, ал Б фирмасы жартылай меншікті капитал және жартылай
бағасы 15% болатын несиелік қаражат есебінен қаржыландырылады деп
ұйғарайық. Екі компанияның активтері, кірістері мен операциялық пайдасы тең
болсын (25 мың теңге). Бұл жағдайда Б фирмасы өз акционерлеріне 27%
шамасында пайда әкелсе, А фирмасы бар болғаны 18% пайда әкеледі. Оның екі
себебі бар: 1) сыйақы мөлшері салықтық алымдарға енгізілетіндіктен,
компания табысына салынатын салық мөлшері төмендеп, инвесторларға қолайлы
операциялық пайда көлемін арттырады; 2) егер активтер рентабельділігі
сыйақы мөлшерінен жоғары болатын болса, онда компания бұл активтерді пайда
табуға пайдаланып, акционерлеріне дивиденд көбірек төлейтіндей сыйақыны
төлей алады.
Бірақ қаржылық левередж кері әсер етуі де мүмкін. Яғни сатылулар
деңгейі төмен болып, ал шығындар жоғары болатын болса несиелік ресурстарды
пайдаланатын компанияның рентабельділігі аса қарқынды төмендейді де
компания шығындарға душар болады. Ал несиелік ресурстарды пайдаланбайтын
кәсіпорын жағымсыз жағдайлардың өзінде пайда әкеле береді. Бұл Б
компаниясының қарызын төлеуге қосымша қаражаттын қажет болуымен байланысты.
Ал А компаниясында ондай қажеттілік жоқ.
Осылайша біз салыстырмалы қарыз коэффициенті жоғары кәсіпорын
экономиканың қалыпты жағдайында меншікті капиталының рентабельділігі жоғары
болып, құлдырау кезінде жоғары жоғалтуларға тап болу туекеліне ие екенін
көреміз.
Жалпы қарыздардың жалпы активтерге қатынасы әдетте леверидж
коэффициенті деп аталады, ол кредиторлармен берілетін қорлар пайыз үлесін
анықтайды:
Левередж коэффициенті = __Міндеттемелер мен қарыз__
Активтер
Міндеттемелердің жалпы сомасы қысқа және ұзақ мерзіміді қарыздарды
қосады. Несие берушілер қарыз коэфицентінің төмен болғанын қалайды, себебі
коэффициент төмен болған сайын несие берушылердің жоғалту тәуекелдері
солғұрлым төмен болады. Ал екінші жағынан акционерлер левередждің жоғары
болуын қалайды, себебі ол олардың инвестицияларының рентабельділігін
арттырады.
Сыйақыны төлеу мүмкіндігі: сыйақылардың өтелу коэффициенті сыйақы мен
салықтарды төлегенге дейінгі пайданы (EBIT) төленуге тиіс сыйақы мөлшеріне
қатынасы:
Сыйақыны өтеу коэффициенті = __ EBIT_
_
Төленуге тиіс пайыздар
Бұл көрсеткіш 1 теңге сыйақыға қанша теңге операциялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3-5
І Бөлім. Шаруашылық субъектінің қаржылық тұрақтылығын талдау
мен болжаудың теориялық негіздері
1.1.Кәсіпорын қаржылық тұрақтылығының түсінігі мен ақпараттық6-13
базасы
1.2.Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау коэффициенттері14-28
1.3.Кәсіпорынның қаржылық жағдайын болжау әдістері 29-35
ІІ Бөлім. “Трансұлттық компания “Казхром” Акционерлік
қоғамының қаржылық тұрақтылығын талдау мен болжау
2.1.“Трансұлттық компания “Казхром” Акционерлік Қоғамының 36-49
қаржылық тұрақтылын талдау мен бағалау
2.2.“Трансұлттық компания “Казхром” Акционерлік Қоғамының 50-58
қаржылық есептілігін болжау
ІІІ Бөлім. Қаржылық тұрақтылықты талдау мен болжауды жетілдіру59-62
жолдары
Қорытынды 63-66
Қолданылған әдебиеттер 67-68
Қосымшалар 69-70
Кіріспе
Нарықтық экономика жағдайында шаруашылық субъектінің қызыметін
уақытылы дайындалған экономикалық мәліметтерсіз реттеу мүмкін емес. Мұндай
мәліметтердің айтарлықтай бөлігі бухгалтерлік есеп жүйесімен дайындалады.
Бухгалерлік есеп мәліметтері шаруашылық субъекті мен оның құрылымдық
бөлімшелерін оперативті басқару үшін, экономикалық болжамдар мен ағымдағы
жоспарларды құру үшін, тіпті ел экономикасының дамуын зерттеу мен бағалау
үшін қолданылады.
Халық аралық бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік стандарттарына
өту – мемлекеттік органдар тарапынан кәсіпорындар мен ұйымдарды қолдауының
шарттарының бірі болып табылады.
Қаржылық есептің жалпы мақсаты болып кәсіпорынның ағымдағы мерзімдегі
қаржылық жағдайы туралы мәліметтерді даярлап, оның қаншалықты дәрежеде
өзгергенін көрсету. Мұндай мәлімет қолданушылардың үлкен тобына
экономикалық шешімдерді қабылдау үшін керек. Қаржылық есепте көрсетілген
мәлімет:
- инвестициялық шешімдер мен несие беру туралы шешімдерді қабылдау үшін
керек;
- кәсіпорынның болашақ ақща ағымдарының есебін дайындау үшін;
- кәсіпорынның активтері мен міндеттемелері туралы ақпаратты қамтуы
керек.
Нарықтық экономика кезеңінде қаржылық есеп ішінде көрсетілген мәлімет
кәсіпорынның ішкі қолданушыларына қызымет көрсетіп қана қоймай, мұндай
мәліметтің қызығушылық тандыратын сыртқы қолданушыларына – нақты және
мүмкін инвесторларға, қарыз берушілер мен мердігерлер, сатыпалушылар мен
жабдықтаушылар, және өкілетті органдар мүдделеріне қызымет етеді.
Қаржылық есеп қаржылық сараптаманы жүргізудың негізі болып табылады.
Тіпті қаржылық есеп қолданушылардың барлығы үшін оның қаржылық жағдайы
туралы мәлімет көзі болып табылады.
Меншік иелері қаржылық есептілікті кірістілікті арттыру мен кәсіпорын
жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін қолданылады. Несие берушілер
мен инвесторлар қаржылық есептілікті салымдары мен заемдары бойынша
тәуекелдерін төмендету мақсатында қолданылады. Қабылданған шешімдердің
сапасы шешімнің аналитикалық негізінің сапасына тікелей байланысты деп
айтьуға болады.
Әр кәсіпорын, кәсіпкер өзінің қызыметін ұйымдастырған кезде кірістің
максималды деңгейін алу мақсатын көздейді. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін
өндіріс құралдары қажет, ал олардың тиімді қолданылуы жұмыстың соңғы
нәтижесін анықтайды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржылық ресурстардың қолданылуын,
орналастырылуын және бар болуын көрсететін көрсеткіштердің кең шеңберімен
сипатталады. Кәсіпорындардың көпшілігінің төлем қабілеттілігінің төмен
болуы мен көбісіне банкроттық шараларын жүргізілумен орай олардың қаржылық
жағдайын объективті және нақты бағалау бірінші дәрежелі мәнге ие болып
отыр.
Қаржылық тұрақтылықты талдаудың түрлі әдістемелері бар. Біздің
елімізде экономикасы дамыған елдер тәжірибесіне сүйене отырып
коэффициенттер әдісі кең тарау алған. Берілген жұмыста коэффициенттер
әдісінің негізінде кәсіпорынның қаржылық жағдайын сараптау жүргізіледі.
Сонымен қатар кәсіпкерлік қаражат салымдарын жасау мен болашақта пайда
алумен байланысты. Қаражат салымдары бүгін жасалса. Олар бойынша кіріс
ертең алынады. Кірістердің мүскін мәні мен салымдардың тиімділігін бағалау
үшін қардамдардың кезектілігін анықтап қана қоймай олардың болашақ
нәтижесін есептеу керек. Сонымен қатар кәсіпорынның болашақ жағдайы мен
сыртқы жағдайларды, оның ішінде бәсекелестердің әрекетін, активтердің
мүмкін құрылымы мен оларды қаржыландыру көздерін және т.с.с. – ға көңіл
бөлінуі керек. Олардың ескерілмеуінсіз салымдардың нәтижелілігі
ақиқаттықтың негізгі талаптарына жауап бекрмейтән болады.
Кәсіпорынның болашақ жағдайын қалыптасқан тенденциялар негізінде
анықтау болжау болып табылады. Жоспарлы немесе жоспардан тыс шешімдерді
қабылдаған кезде олардың салдарын бағалау міндетті басқарушылық әрекет
болып табылады. Сондықтан да ондай әрекет қолда бар мәлімет мүмкіндік
беретін дәрежеде жүйелі және дұрыс жүзеге асырылуы тиіс. Қабылданған
шешімдер мен әрекеттердің нәтижесін бағалау мен сол қадамдар мен шешімдерді
болжаудың айырмашылығы тек біз болжау кезінде жүзеге асырылуы тиіс мақсатты
басқарушылыққа алатынымызда, яғни мақсаттың негізінде әрекеттердің
кезектілігі мен оларды жүзеге асыру үшін қажетті ресурстарды анықтау. Ал
болжау кезінде нәтиже мен мақсатқа жетудің мүмкін дәрежесі қабылданған және
жоспарланып отырған шешімдердің мүмкін салдары болып табылады. Мұндай
мағынада болжау жоспарлау мен басқарудың қажетті құрамдас бөлігі болып
табылады. Сондықан жоспарлау мен кәсіпорын қызыметін басқарудың сәттілігі
қабылданбақшы шешімдердің нәтижелерін болжаудың сапасымен анықталады.
Берілген дипломдық жүұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасы мен ТМД
елдерінде кеңінен тараған кәсіпорынның қаржылық нәтижелерін талдау мен
болжаудың әдістемелерін қолдану техникасын зерттеп, нақты кәсіпорын
мысалында қолдану болып табылады.
Диплом жұмысында келесідей міндеттер көзделді:
- Қаржылық есептілікті талдаудың түсінігі мен маңыздылығын қарастыру;
- “ТҰК “Казхром” АҚ-ның өндірістік-шаруашылық құрылымы мен оның
қызыметінің негізгі қаржылық-экономикалық көрсеткіштерін зерттеу;
- “ТҰК “Казхром” АҚ-ның қаржылық тұрақтылықтын бағалау;
- Батыста қолданылатын қаржылық есептілікті болжау әдістерін зерттеп,
“ТҰК “Казхром” АҚ-ның мысалында қолдану.
Зерттеудің әдістері: тарихи-құқықтық және салыстырмалық құқықтық,
сараптама, синтез, салыстыру.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі: кіріспе, үш бөлім, қорытынды мен
Қазақстан Республикасының нормативтік актілерін, Қазақстандық бухгалтерлік
есеп стандарттары мен қолданылған әдебиет тізімінен тұрады. Сонымен қатар
жұмыста қаржылық менеджмент практикасының мысалдары қолданылған.
Қаржылық сараптамада қолданылған мәлімет көзі болып бухгалтерлік
баланс (№1 форма) пен пайда мен залалдар туралы есеп (№2 форма) қолданылды.
Зерттеудің негізгі объектісі хром кендерін барлау мен
ферроқорытпаларды өндірумен айналысатын “ТҰК “Казхром” АҚ-мы болды.
I Бөлім. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ МЕН БОЛЖАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Кәсіпорын қаржылық тұрақтылығының түсінігі мен ақпараттық базасы
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау мен бағалау барысында
сараптамашылар ең жиі қолданатын ақпарат көзі болып бухгалтерлік есеп
табылады. Бухгалетерлік есеп – кәсіпорынның қаржылық және мүліктік жағдайы
мен оның қызметінің нәтижелері туралы мәліметтердің бірегей жүйесі.
1995 жылдың 26 желтоқсанындағы “ Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық
есеп беру туралы” заңына сәйкес кәсіпорын қаржылық есептері келесідей
формалардан тұрады:
1) Бухгалтерлік баланс;
2) Кірістер мен шығыстар туралы есеп;
3) Ақша қозғалысы туралы есеп;
4) Меншікті капиталындағы өзгерістер туралы есеп;
5) есепке алу саясаты туралы ақпаратты және түсіндірме жазбаны қамтиды.
Қаржылық есептілік жүйесінде басты рөлді бухгалтерлік баланс атқарады.
Ол маңызды функциаларды орындайды. Бухгалтерлік баланс, біріншіден меншік
иелерін, менеджерлер мен басшыларына шаруашылық субьектінің мүліктік
жағдайы туралы толық ақпарат береді. Екіншіден, баланс бойынша кәсіпорын
үшінші тұлғалардың алдында жақын арада өз міндеттемелері бойынша есептесе
алу мүмкіндігін көрсетеді. Үшіншіден актив пен пассив бөлімдерінің мазмұны
ішкі және сыртқы қолданушыларға қолдануға мүмкіндік береді. Қаржылық
есептіліктің басты құжаты бола отырып, бухгалтерлік баланс есептілік
мерзімдегі кезеңге кәсіпорынның мүлкінің құрамы мен құрылымын, ағымдағы
активтердің өтімділігі мен айналымын, меншікті капитал мен міндеттемелердің
көлемін, дебиторлық және кредиторлық міндеттемелердің жағдайы мен
динамикасын, кәсіпорынның несиелік қабілетімен төлемқабілетін көруге
болады. Баланстың ақпараттары бойынша кәсіпорынның капиталының орналасуының
тиімділігін, оның ағымдағы және болашақтағы іскерлігі үшін жеткіліктілігі
мен оларды тарту көздерінің тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді. Баланс
екі бөлімнен тұрады :актив және пассив бөлімінен. Активтер есепті мерзімге
кәсіпорын бақылап отырған мүлкімен құқықтардың құны ретінде сипатталған.
Пассивтер кәсіпорынның несиелік міндетемелері мен қарыздарын көрсетеді.
Мүліктің түрлері мен оның құралу көздері сапалы белгісі бойынша
сипатталған.
Баланстың актив бөлігіндегі мүліктер өтімділігі төменнен бастап
жоғарыға қарай орналастырылған. Баланстың пассив бөлімінің баптары мен
бөлімдері төлемнің мерзімі жоғарысынан бастап ұзағына қарай
орналастырылған.
Бухгалтерлік баланс есептіліктің негізгі формасы ретінде бухгалтерлік
баланстың стандарттарының № 2 бөлімінде көрсетілген. Онда активтер,
меншікті капитал мен міндеттемелерді көрсету тәртібі,ақпараттарға қойылатын
талаптар ұсынылған. Ағымдағы және ұзақ мерзімді активтердің, меншікті
капиталдың, ұзақ мерзімді және ағымдағы міндеттемелердің түпкі сомасы
бухгалтерлік баланста ашып көрсетілуі керек.
Қаржылық менеджмент үшін өткен мерзімнің шешімдерінің тиімділігін
көрсететін кейбір параметрлерді бөліп көрсету керек:
- кәсіпорының активтерінің жалпы құны;
- жалпы активтер сомасындағы ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді
активтердің үлесі;
- жалпы актив сомасындағы физикалық және қаржылық активтерге
орналастырылған қаражат үлесі;
- меншікті капиталдың жалпы құны;
- орналастырылған капиталдың өсу құны;
- қарыз капиталдың құны;
- жалпы пассивтер сомасындағы ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді
қаражат көздерінің үлесі;
Бұл көрсеткіштердің кейбіреуі баланстың өзінде көрсетілген. Бірақ
көрсеткіштердің кейбіреуі баланс ақпараттарымен қосымша есептеулер
жүргізгеннен немесе бухгалтерлік есептің қосымша құжаттарынан алынады.
Кәсіпорынның активтері оның барлық іскерлігінің мерзімінде қабылданған
инвестициялық шешімдерді көрсетеді. Баланстың актив бөлігінің бөлімдерінің
орналасу тәртібі олардың өтімділігіне негізделген.
Қаржылық менеджмент үшін активтердің ұзақ және қысқа мерзімді болуының
өте үлкен маңызы бар. Ұзақ мерзімді активтерге – бір жыл ішінде сатуға
арналмаған бір есептілік мерзімнен көп қызмет ететін шаруашылық іскерлік
барысында қолдану мақсатында сатып алынған активтер жатады. Қысқа мерзімді
немесе айналым қаражаттарына – ол бір есептілік мерзім көлемінде сатылған
немесе қолданылған активтер. Ол мерзім көпшілік жағдайда бір жылды құрайды.
Айналым активтері баланстың актив бөлімінің екінші және үшінші бөлімдерінде
көрсетілген.
Қаржылық шешім қабылдау үшін айналым қаражаттарының құрамынан
ресурстардың келесі тобын бөліп көрсеткен жөн:
- ақшалай қаражаттар;
- қаржылық қысқа мерзімді салымдар;
- дебиторлық борыш;
- материалды-өндірістік қорлар;
Айналым қаражаттарының өтімдірек бөлігі - ақшалай қаражаттар. Бұл
кассадағы және банктағы ақшалай қаражатта, оған валютадағы ақшалай
қаражаттар да кіреді. Ақшалай қаражаттар ағымдағы ақшалай төлемдер жасау
үшін қолданылады.
Баланстың келесі бабы - дебиторлық борыш, яғни фирмаға тиесілі бірақ
әлі алынбаған қаражаттар. Айналым қаражаттарының құрамында жабылу мерзімі
бір жылдан аспайтын дебиторлық борыштар көрініс табады. Дебиторлық борыш
баланста нақты бағасы бойыша тіркеледі, яғни бұл борыш жабылған кезде
алынатын сомаға тікелей байланысты. Бірақ қаржылық менеджмент үшін
дебиторлық борыш туралы бұдан да анығырақ ақпарат қажет. Бұл мақсатта таза
дебиторлық борыш есептелуі қажет - дебиторлық борыштың нақты сомасымен
күмәнді қарыздар.
Баланс бойынша келесі бап – тауар-материалдық қорлар. Тауар-материалдық
қорлар – ол келесілерге арналған материалды активтер:
- қарапайым жұмыс циклының ағымындағы сатылым көлемі;
- кәсіпорын ішіндегі өндірістік тұтынуға арналған;
- сатылатын өнімді әрі қарай өңдеу мақсатында өндірістік тұтынуға арналған.
Бұл бапқа аяқталмаған құрылыстың материалдары мен шикізат, дайын өнім
сонымен қатар кәсіпорынның шаруашылық іскерлігіне орналастырылған қысқа
мерзімді салымдарды сипаттайтын басқа да баптар кіреді.
Тауар-материалдық қорлар бабына талдау жасау өз қатарында тиімді
қаржылық басқару жүргізу үшін керек. Қорлар тек қана айналым каражаттарының
құрамында ғана ауқымды үлес алып қоймай сонымен қатар кәсіпорының жалпы
активтерінің құрамында да үлкен үлес алады. Бұл кәсіпорының өз өнімін
нарықта өткізуінде қиындықтар көріп жатқанының куәсі бола алады, ал ол өз
қатарында өнімнің сапасының төмендігімен, өндіру технологиясының
бұзылуымен, тиімсіз сату арналарының таңдалғанымен немесе нарықтың сұранысы
мен конъюнктурасын толық зерттелмеуімен негізделуі мүмкін.[1]
Енді кәсіпорынның негізгі құралдары мен айналыстан тыс активтері туралы
ақпараттарды қарастырайық.
Негізгі құралдар-материалды формадағы ұзақ мерзімге қолдануға арналған
құралдар. Құралдардың бұл категориясына ғимарат пен оған тиесілі
құрылғылар, машиналар мен оған тиесілі жабдықтар, транспорт және т.б.
Негізгі құралдардың барлық баптарына амортизация есептеледі. Ереже бойынша
бұл баптардың құралдарының бәрі балансқа олардың қалдық құны бойынша
тіркеледі, яғни ол бұл құралдарды сатып алуға байланысты, жеткізуге
байланысты, жөндеуге байланысты шығындардан амортизацияны шегергендегі
соманы көрсетеді. Нормативті актілерге сәйкес, кәсіпорын амортизация
есептеудің әр түрлі әдістерінен таңдағанын қолдануға құқылы. Ал ол өз
қатарында таза пайдаға,ақша айналымына, қаржыландырудың ішкі құрылымына
әсерін тигізіп қаржылық менеджмент үшін маңызы зор.
Келесі бап материалдық емес активтер. Бұл бапқа физикалық негізі жоқ
бірақ кәсіпорынға табыс әкелетін құралдар жатады. Оларға патенттер,
тауарлық белгілер, саудалық маркалар, авторлық құқықтар, лицензиялар,
ғылыми-зерттеу жұмыстарына шығындар, бағдарламалық қамсыздандыру шығындары
жатады.
Баланстың актив бөлігінде басып көрсететін бап-ұзақ мерзімді қаржылық
салымдар, яғни басқа кәсіпорындардың бағалы қағаздарына, облигацияларға
орналасырылған қаражаттар мен басқа кәсіпорындарға бір жылдан ұзақ мерзімге
берілген несиелер кіреді.
Сонымен қатар келесідей көрсеткіштерді есептеу қажет:
1) Баланс активінің сомасын шығыс сомасына түзету енгізу керек;
2) Айналымнан тыс активтер құрамына ұзақ мрзімді дебиторлық міндеттемелерді
қосу қажет;
3) Материалды-өндірістік қорлар құрамынан болашақ мерзімнің шығындарын алып
тастау қажет;
Ескере кететін жайт, көптеген қаржылық коэфиценттерді есептеу үшін
неізгі құралдардың жалпы сомасын есептеп алған дұрыс. Оған экономикалық
көзқарас бойынша аяқталмаған құрылыс та кіреді.
Нарықтық экономикадағы есепке алу қағидасына сәйкес және дұрысырақ
шешім қабылдау үшін қаржылық менеджментте келесі ақпарттарды анықтап алған
дұрыс:
1. Негізгі құралдар құрамында заңды тұрғыдан қарағанда экономикалық
мән мағынасының жоғары тұру қағидасына сәйкес жалға алынған
негізгі құралдарды ескеру қажет.
2. Дебиторлық міндеттемелер құрамынан күмәнді дебиторлық
міндеттемелер мен қатар есепті мерзім соңында алынған пайданың аз
болуына байланысты жабылмай қалуы мүмкін дебиторлық міндеттеменің
бағаланған сомасында алып тастау қажет.
Баланстың пассив бөлігінде кәсіпорынның қаржыландыру көзін таңдау
бойынша қабылданған шешімдерін көруге болады. Қаржылық менеджменттің
мақсаты үшін баланстың пассив бөлігінің келесі элементтерін бөліп көрсеткен
жөн:
- қысқа мерзімді міндеттемелер;
- ұзақ мерзімді міндеттемелер;
- меншік капитал.
Қысқа мерзімді міндеттемелер – бұл жаңа қысқа мерзімді міндеттемелер
ашылған кезде немесе айналым активтерімен жабылатын қаражаттар. Қысқа
мерзімді міндеттемелердің мерзімі әдетте бір жыл көлемінен аспайды. Оған
келесідей баптар кіреді:осы мерзімде төленуге тиісті шоттар мен
вексельдер,кәсіпорынның қысқа мерзімге алған қарыздары туралы куәләндырғыш,
салықтар бойынша қарыздар немесе салықтар бойынша мерзімі өткен төлемдер,
жалақы бойынша қарыздар,алынған аванстар жатады. Қысқа мерзімді
міндеттемелерді жеке топқа бөлу кәсіпорынның өтімділігіне мониторинг
жүргізу үшін қажет.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер – бір жыл мерзімінен артық уақытта жабылуы
тиіс міндеттемелер. Оның негізгі түрлері болып ұзақ мерзімді қарыздар мен
несиелер, облигациялар, төленуге тиісті ұзақ мерзімді вексельдер, зейнет
ақылық төлемдері бойынша міндеттемелер және ұзақ мерзімге жалға алынған
құралдар бойынша жалдық төлемдер.
Келесі көрсеткіш болып меншікті немесе кәсіпорын акционерлік кәсіпорын
болып табылса акционерлік капитал табылады. Қаржылық менеджер үшін
баптардың бұл тобында осы кәсіпорынға салынған капитал мен жинақталған
пайданы бөліп алу маңызды.
Кәсіпорынға салынған капитал – бұл меншік иелерімен осы кәсіпорынға
салынған капитал. Оған келесідей баптар кіреді салынған капиталдың
номиналды құны,эмиссиондық сыйақы,және салыған капиталдың құнына әсер
ететін кейбір баптар.
Жинақталған пайда-кәсіпорынның барлық іскерлігі барысында жинақталған
пайдасының сомасынан салықтар мен дивиденттерді алып тастағанға тең. Бұл
бапқа өткен жылдардағы бөлінбеген пайда, резервтік капитал,жинақтау қорлары
және есептік жылдағы таза пайда кіреді.
Енді есептілік мерзімнің қаржылық нәтижелерін көрсететін табыстар мен
шығындар туралы есептілікке тоқталайық.
Табыстар мен шығындар туралы есептілік қаржылық менеджмент үшін
келесідей маңызды көрсеткіштерді анықтайды: өнімді өткізуден түскен
пайда,салық салынатын табыс, кәсіпорынның қолында қалған пайданың қолданылу
бағытын көруге болады.
Табыстардың алынған көзін анықтау үшін кәсіпорынның іскерлігі үшке
бөлінеді:
- негізгі және операциондық іскерлік (өнімді, жұмысты, қызметті
өндіру және өткізу);
- қаржылық іскерлігі (несиелерді алу және оларды басқа
компанияларға беру, басқа кәсіпорындардың іскерлігіне
қатысуы,кәсіпорынның қаржылық нарыққа қатысуындағы операциялар,
курстық айырмашылықтар және т.б);
- әдеттен тыс баптар (кәсіпорынның іскерлігіне қатысы жоқ
операциялар).
Мұндай жіктеу өте маңызды, өйткені іскерлік түрлері бойынша алынған
пайданың көлемі, оның іскерлігіне қатысы жоқ операциялардан алынған тұрақты
емес қаражаттар бірге толығырақ қарастырылады.
Осыдан келе қаржылық басқару жүйесінде келесідей көрсеткіштердің
анықтаудың маңызы зор:
Табыстар мен пайданың көрсеткіштері:
a) Өнімді өткізуден түскен таза түсім – бұл қосымша құн салығын,
акциздерді, қайтарылған тауарлар мен жеңілдіктерді шегергендегі өнімді
өткізуден түскен таза түсім;
ә) Өнімді өткізуден түскен жалпы пайда – сатылған өнімге өндірістік
шығындарды алып тастағандағы өнімді өткзуден түскен таза пайда. Бұл
көрсеткіш кәсіпорынның өндірістік іскерлігінің тиімділігін бағалауға
мүмкіндік береді;
б) Негізгі іскерліктен пайда (шығыс) , (операциондық пайда немесе
операциондық шығыс) - өнімді өткізу бойынша шығыстар мен басқару бойынша
шығыстарды шегергендегі жалпы пайда. Бұл көрсеткіш өнімді өткізудің
нәтижесіне басқару мен өткізуге байланысты шығындар қалай әсер ететінін
көрсетеді;
в) Қаржылық іскерліктен пайда-қаржылық іскерлік бойынша табыстар мен
шығындардың сальдосы.Бұл көрсеткіш кәсіпорынның негізгі іскерлігінен түскен
пайданы басқа операциалар бойынша:дивиденттер мен пайыздардан, шетел
валютасымен операциялардан және т.б сол сияқты операциялардан алынған
пайдадан бөліп қарастыруға мүмкіндік береді;
г) Қарапайым шаруашылық іскерлігінен түсетін пайда-негізгі шаруашылық
іскерлігінен түсетін пайдамен қаржылық іскелігінен түсетін пайданың
қосындысы;
ғ) әдеттен тыс пайдалар;
д) салықтарды төлегенге дейінгі пайда – бұл көрсеткіш бухгалтерлдік
пайдадан салықтық пайдаға өту нүктесі болып табылады. Бухгалтерлік пайда-
бұл бухгалтерлік есептің талабына сай есептелген пайда. Бухгалтерлік
пайданы анықтаудың негізгі мақсаты-есепті мерзім ішіндегі кәсіпорынның
іскерлігінің тиімділігін көрсету. Бухгалтерлік есеп жалпы кәсіпорынның
шығындары мен пайдасы туралы ақпаратты жинақтап өңдеуге және оның
іскерлігінің таза нәтижесін тіркеуге арналған. Бұл мақсатқа қол
жеткізгеннен кейін шыққан нәтиже мемлекеттің салық туралы заңына сәйкес
жөндеулер енгізілуі қажет. Осылай, салықтық пайда-салық туралы заңға сәйкес
жөндеулер енгізілген бухгалтерлік пайда.
е) таза пайда (таза шығын) – салықтарды төлегеннен кейінгі пайда.
Нарықтық экономика жағдайында бұд кәсіпорынның іскерлігіндегі маңызды
көрсеткіш болып табылады. Дәл осы көрсеткіш басқарушы кәсіпорындар мен
қаржы нарықтарының басты қызығушылықты білдіретін көрсеткіші болып
табылады. Оның динамикасынан кәсіпорынның нарықта жұмыс істеу мерзімі,оған
алынатын жаңа жұмыскерлер санымен және акционерлерге дивиденттердің көлемі
анықталады.
Өндірістік өзіндік құн мен шаруашылық шығындарды және сонымен қатар
өнімді өткізуге байланысты шығындарды бөліп қарау соңғы нәтижеге
кәсіпорынның өндірістік, әкімшілік және өндірістен тыс іскерлігі қалай әсер
еткенін білу үшін қажет.
Шығындарды тұрақты және өзгермелі шығындарға бөліп қарастыру қаржылық
жоспарлау мақсатында жасалады. Бұл жерде негізгі өнімнің болашақтағы
өткізілу көлемінің өсуі немесе төмендеуіне байланысты тұрақты және
өзгермелі шығындардың қалай өзгеретіні анықтау басты мақсатболып табылады.
Тек өзгермелі шығындар ғана өнімнің көлемінің өзгерісіне тікелей
пропорционал өзгеретінін ескеру қажет.
Кәсіпорынның шығындарының көрсеткіштері:
a) сатылған өнімнің өзіндік құны. Бұл бапқа кәсіпорынның сатылған
өнімнің тек өндірістік шығындары ғана, яғни материалға, жалақыға кеткен
шығындар жатады;
ә) жалпы шаруашылық және коммерциялық шығындар;
б) қаржылық іскерлік бойынша шығындар-ол кәсіпорынның қарызын өтеуге
байланысты қызметтерге кететін шығындары.Нарықтық экономика жағдайларында
бұл көрсеткіш кәсіпорынның өміршеңдігін көрсетеді: мұндай шығындардың үлкен
көлемі кәсіпорынды банкроттыққа әкелуі мүмкін;
в) әдеттен тыс шығындар.
Қаржылық менеджмент үшін қаржылық нәтижелер мен қатар есептілік
мерзімдегі ақшалай қаражаттардың қозғалысын жеке талдап, ақшалай
қаражаттардың негізгі қаржылану көздерінің өзгерісін анықтап олардың
қолданылу бағытын анықтау қажет.
Ақшалай қаражаттардың қозғалысына талдау жасау үшін № 4 формасынан
Ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы дерек білуге болады.
Ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы есептілік
Ақша ағымының көрсеткіштерін есептеудің екі әдісі бар: түзу және
жанама. Түзу әдісі көрсетілен іскерлік түрі бойынша ақша қаражаттарының
қозғалысын көрсететін бухгалтерлік есеп ақпараттарын жинақтап талдайды. Ал
жанама әдіс баланс ақпараттарын қайта топтау мен жөндеулер енгізіп,
есетілік мерзім ағымында қаржылық ағымдардың ақшалай ағымдарға ағымға қайта
шоттау мақсатында қаржылық гнәтижелер туралы есептілік қарастырылады.
Өндірістік-шаруашылық іскерлік бөлімінде таза пайданы анықтау
барысында қолданылатын баптар көрсетіледі. Онда келесідей ақша ағымдары
туралы ақпараттар тіркеледі: көрсетілген қызмет немесе өткізілген тауардан
түскен қаражат, басқа кәсіпорындар төлеген пайыздар мен дивиденттер,
активтерді өткізуден түскен түсім. Ақша ағымдарының сыртқа қарай ағымы
жалақы төлеу, қарыздар бойынша пайыздарды өтеуден, басқа кәсіпорындардан
алынған тауарлар мен қызметтер үшін төлемдер, салыққа төлемдер және т.б
төлемдер орын алады. Сонымен өндірістік-шаруашылық іскерлік нәтижесінде
ақшалай қаражаттардың өскенін немесе кемігенін білу үшін келесідей
операциаларды жүргізу қажет:
1) Кассалық әдіс бойынша есетеу әдісі негізінде анықталған қысқа
мерзімді міндеттемелер мен айналым қаражаттарын есептеу. Айналым
қаражаттар бабына жөндеулер енгізу барысында таза пайдадан
олардың өсімін алып тастап,ал оның азаю көлемін таза пайдаға
қосу қажет. Ол есептеу әдісі бойынша айналым қаражаттарын
бағалағанда біз олардың құнын жоғарылатамыз сәйкесінше пайданың
көлемі төмендейді. Негізінде, мерзім ағымында айналым
қаражаттарының құнының өсуі пайда ретінде ақшалай қаражаттардың
өсуіне әкелмейді сондықтан оны таза пайданың құрамынан алып
тастау қажет.
Қысқа мерзімді міндеттемелерге жөндеулер енгізу барысында,керісінше
олардың мерзім барысындағы өсімін таза пайдаға қосу керек,өйткені бұл өсім
ақшалай қаражаттардың ағып кетуіне әкелмейді,ал қысқа мерзімді
міндеттемелердің азайған көлемін таза пайдадан алып тастау қажет.
2) Ақшалай төлемдерді талап етпейтін шығындарды ескеріп таза пайдаға
жөндеулер енгізу. Бұл үшін мерзім ағымындағы сәйкес шығындарды сол
мерзімдегі таза пайдаға қосу қажет. Ондай шығындарға мысал болып
амортизациалық аударымдар табылады. Олар пайданы есептегенде шығындар бабы
ретінде тіркеледі. Бірақ,ақша қозғалысының ағымы жағынан көзқараста,
амортизациалық аударымдар - кәсіпорынның ақшалай қаражаттарының маңызды
көзі болып табылатын, өнімді сатудан түсетін түсімнің бір бөлігі ретінде
қаралады.
3) негізгі емес іскерліктен алынған пайдамен шығыстарды алып тастау қажет,
оларға ұзақ мерзімді активтерді,басқа кәсіпорындардың бағалы қағаздарын
сатудан түскен пайда немесе шығыстарды және т.б жатқызуға болады. Бұл
баптар ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы баптарда кәсіпорынның
қаржылық және инвестициялық іскерлігі нәтижесінде пайда болады. Бұндай
операциялардан шғыстарды таза пайдаға қосу керек те,пайданы таза пайдадан
алып тастау қажет.
Инвестициялық іскерлік бабына көбінесе ұзақ мерзімді активтермен
болған, яғни бағалы қағаздарға ұзақ мерзімді инвестициялар, материалды және
материалды емес ұзақ мерзімді активтермен жүргізілген операциялар
тіркеледі.
Қаржылық іскерлік бабына кәсіпорынның ұзақ мерзімді міндеттемелері
мен меншікті капиталында болған өзгерістер тіркеледі. Бұған
жататындар:меншікті акцияларды сату мен сатып алу,кәсіпорынның
облигацияларын шығару, дивиденттер төлеу, кәсіпорынмен оның ұзақ мерзімді
міндеттемелерін жабуы.
Ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы аналитикалық есептіліктің әр бір
бөлімінде ақшалай қаражаттардың түсімі туралы және олардың әр бап бойынша
шығындалуы туралы ақпараттар келтіріледі, оның негізінде мерзім бойындағы
жалпы ақша қаражаттарының өзгерісі анықталады. Одан кейін мерзім соңына
ақшалай қаражаттардың қалдығы есетеледі – бұл ақшалай қаражаттардың мерзім
басына алгебралық сомасы және осы соманың мерзім ағымындағы өзгерісі. Жалпы
мұндай талдау жасау ақшалай қаражаттардың қозғалысына өндірісті-
шаруашылық,инвестициялық, қаржылық іскерліктің қалай әсер еткенін анықтауға
мүмкіндік береді.[2]
1.2. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау коэффициенттері
Қаржылық тұрақтылықты талдау қажеттілігі. Біздің экономиканың қазіргі
даму сатысында кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау мәселесі өте
өзекті болып отыр. Кәсіпорынның қаржылық жағдайына оның қызыметінің
сәттілігі байланысты. Осы себептен кәсіпорынның қаржылық жағдайының
сараптамасына зор көңіл бөлініп отыр. Екінші жағынан берілген сұрақтың
өзектілігі қаржылық жағдайды бағалаудың әдістемелерінің дамуымен
байланысты. Бұл әдістемелер қаржылық жағдайды жедел бағалауға, басқарушылық
шешімдердің қабылдануына ақпарат дайындау мен қаржылық жағдайды басқару
стратегияларын дамытуға бағытталған.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдаудың негізігі төрт міндеті бар:
- активтер құрылымы және олардың жағдайы мен қозғалысын бағалау;
- меншікіті және тартылған капитал көздерінің құрылымының динамикасы мен
жағдайын бағалау;
- қаржылық тұрақтылықтың абсолютты және салыстырмалы көрсеткіштердің
шамалары мен олардың өзгеру динамикасын сараптау;
- кәсіпорынның төлемқабілеттілігі мен активтерінің өтімділігін сараптау.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау келесідей мақсаттарға жетуді
көздейді:
- қаржылық жағдайды анықтау;
- уақыт және кеңістік аралығында қаржылық жағдайдың өзгерістерін
анықтау;
- қаржылық жағдайдың өзгеруіне түрткі болатын негізгі факторларды
анықтау;
- қаржылық жағдайдың негізгі тенденцияларын болжау.
Әдетте кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау бірнеше сатыдан тұрады:
- кәсіпорын қызыметінің бірнеше бағыттарын комплекстік бағалау;
- кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын жанжақты зерттеу мақсатында
көрсеткіштердің кең жиынтығын қолдану;
- сандық критерийлерді анықтау мақсатында эксперттік әдістемелерді
қолдану.
Дәстүрлі қаржылық сараптау алгоритімі келесідей сатылардан тұрады:
1) Қажетті ақпаратты жинақтау (ақпарат көлемі қаржылық сараптаудың түрі
мен міндеттеріне байланысты);
2) Ақпаратты өңдеу (аналитикалық кестелерді мен есептіліктің
біріктірілген түрлерін құру);
3) Қаржылық есептлік баптарының өзгеру көрсеткіштерін есептеу;
4) Қаржылық қызыметтің негізгі аспектілері немесе аралық қаржылық
агрегаттар бойынша қаржылық коэффициенттерді есептеу (қаржылық
тұрақтылық, төлемқабілеттілік және рентабельділік);
5) Қаржылық коэффициенттер мәндерінің салыстырмалы жалпы қабылданған
немесе орташасалалық нормативтерге қатысты сараптамасы;
6) Қаржылық коэффициенттер өзгеруінің сараптамасы (жақсару немесе
нашарлау тенденцияларын анықтау);
7) Кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы қорытындыны өнделген ақпарат
интерпретациясы негізінде даярлау.
Қазіргі экономикалық жағдайларда әр шаруашылық субъектінің қызыметі
оның қызымет етуіне қызығушылық тандырушы нарықтық қатынастарда
қатысушылардың кең шеңберінің назарында. Қолайлы есептік мәлімет негізінде
аталған тұлғалар кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауға тырысады. Ол үшін
негізгі құрал болып қаржылық сараптама қызымет етеді, оның көмегімен
бағаланып отрыған объектінің ішкі және сыртқы қатынастарын бағалап, төлем
мүмкінділігін, қызыметінің тиімділігі мен кірістілігін сипаттап және даму
мүмкіндіктерін анықтап, содан алынған нәтиже негізінде шешім қабылдауға
болады.
Қаржылық сараптау келесілерді бағалау мүмкіндігін береді:
- кәсіпорынның мүліктік жағдайын;
- кәсіпкерлік тәуекел деңгейін, оның ішінде үшінші тұлғалар алдында
міндеттемелерді өтеу мүмкіндігін;
- ағымдағы қызымет пен ұзақмерзімді инвестицияларға капиталдың
жеткілілігін;
- қаржыландырудың қосымша көздеріне деген қажеттілігін;
- несиелік қаражатты тарту рацоналдылығын;
- пайданы бөлу саясатының негізділігін.
Қазіргі уақыттағы қаржылық сараптама дәстурлі қаржылы-шаруашылық
қызымет сараптамасынан кейбір ерекшеліктерге ие. Бәрінен бұрын бұл қоршаған
ортаның кәсіпорын қызыметiне әсернінің өсуіне байланысты. Әсіресе,
шаруашылық субъектілер қаржылық жағдайының инфляцияға, контрагенттердің
сенімділігіне, күрделеніп баражатқан қызымет етудің ұйымдық-құқықтық
формаларына тәуелділігі өсіп бара жатыр. Осының барлығының нәтижесінде
аталған құбылыстарды есепке алатын жаңа әдістемелер мен жолдары есебінен
қаржылық сараптама құралдары кеңейіп барады.
Нарықтық қатынастарда кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау өте
маңызды, себебі кәсіпорындар дербестілікке ие болып, өзінің өндірістік-
шаруашылық қызыметі үшін құрылтайшылыр, жұмысшылар, банк пен несиеберушілер
алдында толық жауапкершілік тартады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы – ол оның өз міндеттемелерін орындау
мүмкіндігін сипаттайтын көрсеткіштер жиынтығы. Қаржылық қызымет кәсіпорын
мүлкіннің құрылу, қауіпсіздігінің қамтамассыз етілуі мен қозғалысы, оны
қолдануды бақылау үрдістерін қамтиды.
Қаржылық сараптаудың мазмұны мен негізгі мақсаты – қаржылық жағдайды
бағалау мен рационалды қаржылық саясат көмегімен шаруашылық субъектінің
қызымет ету тиімділігін көтеру мүскіндіктерін анықтау. Ал шаруашылық
субъектінің қаржылық жағдайы дегеніміз – бұл оның қаржылық бәсекелестік
қабілетінің (төлем және несиелік қабілеті), қаржылық ресурстар мен
капиталды қолдану, мемлекет пен басқа шаруашылық субъектілер алдында
міндеттемелерін орындауының сипаттамасы.
Қаржылық талдауды қолдану әдістерін шартты түрде 2 топқа бөлуге
болады: дәстүрлі және математикалық:
1. Бірінші топқа: абсолютті салыстырмалы және орташа шамаларды
қолдану; Салыстыру, жинау және топтау тәсілі, тізбелі топтау
тәсілі жатады. Қаржылық есептілікті талдаудың негізігі
әдістеріне:көлденең және тікелей талдау,трендтік,қаржылық
көрсеткіштер әдісі,факторлы талдау жатады:
- Көлденең талдау - әрбір позицияны өткен кезеңмен салыстыру;
- Тікелей талдау – есептіліктің әрбір позициясының жалпы нәтижеге әсерін
анықтай отырып, соңғы қаржылық көрсеткіштердің құрылымын анықтау;
- Трендтік талдау – есептіліктің әрбір позициясын өткен мерзіммен
салыстырып, график құру арқылы трендін анықтау. Трендтың көмегімен
болашақтағы мүмкін мәндері қалыптасады, сәйкесінше перспективтік
талдау жүргізіледі
- Салыстырмалы көрсеткіштік талдау – есептіліктің жеке позициялары
арасындаға немесе есептіліктің басқа түрлерінің позицияларының
арасындағы қатынасты есептеу, көрсеткіштердің өзара байланыстылығын
анықтау;
- Салыстырмалы талдау – бұл шаруашылық ішіндегі және шаруашылық аралық
анализ;
- Факторлы талдау – жеке факторлардың жалпы нәтижеге әсер етуіне
детеминирленген және стохастикалық әдістерді қолдану арқылы талдау
жасау.
2. Көптеген математикалық әдістер:корреляциялық талдау, регресиондық
талдау және т.б аналитикалық өңдеулер қатарына біршама жайырақ
кірді.
Жоғарыда аталған әдістердің барлығы талдаудың формальді әдісіне
жатады. Ал формальді емес әдістеріне: экспорттық бағалау, сценарилер,
психологиялық және т.б олар логикалық деңгейде талдау жасауға негізделген.
Талдаудың негізгі әдістері:
- көлденең немесе тенденциялық талдау,бұл әдісте көрсеткіштер басқа
базистік мерзімнің көрсеткіштерімен салыстырылады.
- тігінен жасалатын талдау,бұл әдісте көрсеткіштердің құрылымын
бөлшектенудің жоғары дәрежесінен төменгі дәрежесіне дейін зерттелді.
- факторлы талдау-кәсіпорынның негізгі экономикалық көрсеткіштеріне
қаржылық іскерлігінің жеке элементтерінің әсерін бағалау.
- салыстырмалы талдау-көрсеткіштерді осы саладағы бәсекелес
кәіпорындардың көрсеткіштерімен салыстыру.[3]
Қаржылық талдауды жүргізу үрдісі,кез-келген күрделі үрдіс ретінде
өзінің технологиясы болуы керек-яғни кәсіпорынның қаржылық жағдайының
төмендеуінің себептерін анықтауда белгілі бір қадамдардың
кезектілігімен,осы көрсеткіштерді оптимизациялайтын тұтқаларды анықтау.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайындағы негізгі мәселелер тәжірибеде негізгі үш
сипатта көрініс табуы мүмкін:
1. Ақшалай қаражаттардың тапшылығы; төлем қабылеттіліктің төмендігі
Мәселенің экономикалық мәні келесіде, кәсіпорынның жақын арада немесе
дәл қазір өзінің міндеттемелерін уақытылы өтеу үшін ақша қаражаты
жеткіліксіз.
Төмен төлем қабілеттіктің индикаторы болып өтімділіктің төмен
дәрежедегі көрсеткіштері, несие бойынша міндеттемелердің уақытылы
төленбеуі, бюджет, жұмыскерлер немесе басқа да несиелеумен айналысатын
ұйымдардың алдында нормадан жоғары мөлшердегі қарыз табылады.
2. Кәсіпорынға құйылған капиталдың қайтарымдылық дәрежесінің төмен
болуы;төмен рентабельділік
Тәжірибеде бұл іскерлік иесі оның кәсіпорын жұмысына құйған ақшасын
ақтамайтын шағын ғана пайда алатынын көрсетеді.Мұндай жағдайлардың мүмкін
салдарлары келесідей-ұйымның менеджмент бөлімінің жұмысына теріс баға
берілу,құрылтайшылардың біртіндеп кетуі.Қайтарымдылықтың төмен дәрежесінің
негізгі белгісі болып-рентабельділіктің төмен дәрежесі табылады.Сонымен
қатар қанағаттанарлық индикаторы ретінде меншік капиталдың көлеміне көп
көңіл бөлінеді.
3. Қаржылық тұрақтылықтың төмен дәрежесі
Тәжірибеде төмен қаржылық тұрақтылық болашақта міндеттемелерді өтеуде
мүмкін мәселелердің туындауымен,басқаша айтқанда—кәсіпорынның кредиторларға
тәуелдігімен,өзін-өзі қаржыландыра алмауымен түсіндіріледі.
Мұндай тәуекелдік жағдайдың туындауы автономия коэфицентінің
төмендеуі,меншік капиталдың теріс таңбадағы көрсеткіші және капиталдың таза
айналымының көрсеткіші төмендейді.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының төмендеуіне келсек бұл жерде негізгі
екі жаһандық себепті бөліп көрсетсек болады:
1. Қаржылық жағдайдың орташа жағдайын ұстап тұруға потенциалды
мүмкіндіктердің болмауы(немесе алынатын пайданың төмен көлемі)
2. Іскерліктің нәтижелелерін рационалды түрде басқармау(қаржыны
рационалды басқармау)
Төлем қабілеттікпен,рентабельділікпен қаржылық тұрақтылықпен
мәселелердің барлығының тамыры бір:не компанияның іскерлігінің нәтижесі
қаржылық жағдайының жеткілікті мөлшерін ұстап тұруға қанағаттанарлықсыз
жағдайда,не компания қаражаттарын рационалды трде қолдана алмайды.
Талдаудың негізгі әдістері:
- көлденең немесе тенденциялық талдау,бұл әдісте көрсеткіштер басқа
базистік мерзімнің көрсеткіштерімен салыстырылады.
- тігінен жасалатын талдау,бұл әдісте көрсеткіштердің құрылымын
бөлшектенудің жоғары дәрежесінен төменгі дәрежесіне дейін зерттелді.
- факторлы талдау-кәсіпорынның негізгі экономикалық көрсеткіштеріне
қаржылық іскерлігінің жеке элементтерінің әсерін бағалау
- салыстырмалы талдау-көрсеткіштерді осы саладағы бәсекелес
кәіпорындардың көрсеткіштерімен салыстыру.
Қаржылық талдауды жүргізу үрдісі, кез-келген күрделі үрдіс ретінде
өзінің технологиясы болуы керек – яғни кәсіпорынның қаржылық жағдайының
төмендеуінің себептерін анықтауда белгілі бір қадамдардың кезектілігімен,
осы көрсеткіштерді оптимизациялайтын тұтқаларды анықтау.
Егер менеджерлер фирманың бағасын максималды деңгейге көтермекші болса,
олар оның күшті жақтарын пайдаланып , әлсіз жақтарын түзеу керек. Қаржылық
талдау қз кезегінде келесілерден тұрады:
1) фирма жүмысының өнімділігін сол саладағы басқа кәсіпорындармен
салыстыру;
2) фирма қаржылық жағдайының уақыт шамасындағы тенденцияларын бағалау.
Бұл шаралар менеджерлерге кәсіпорнынның әлсіз жақтарын анықтап, оның
өнімділігін арттыруға байланысты шараларды қолдануға мүмкіндік береді. Бұл
жұмыста біз қаржылық менеджерлер кәсіпорынның ағымдағы жағдайын қалай
бағалайтынын қарастырамыз. Содан менеджерлер болашақ өнімділікті арттыруға
байланысты қабылдайтын мүмкін қадамдардарды зерттейдi.
Қаржылық коэффициенттер сараптамасы. Қаржылық есеп кәсіпорының
ағымдағы жағдайы жайлы мәліметтерге қоса оның өткен кезеңдегі белгілі бір
уақыт аралығындағы операциялары жайлы хабарлайды. Бірақ қаржылық
есептіліктің негізгі құндылығы оның болашақ кезеңдердегі кірістер,
дивидендтер мен ақша ағымдарының шамасын болжау мүмкіндігін беруде жатыр.
Инвестор көзқарасы бойынша, болашақты болжау – бұл қаржылық есептіліктің
мәні, ал менеджерлердің ойы бойынша қаржылық есептілікті талдау болашақты
алдын алу, көру мен қоса кәсіпорынның болашақты қарқынды дамуына мүмкіндік
беретін ісәрекетті жоспарлаудың бірден бір көзі.
Қаржылық коэффициенттер қаржылық есептілікті талдау үшін жаралған.
Мысалы А фирмасының қарызы 5 248 760 АҚШ доллар және төленуге тиіс сыйақы
мөлшері 419 900 АҚШ доллар болса, ал В фирмасының қарызы 52 647 980 АҚШ
доллар және төленуге тиіс сыйақы мөлшері 3 948 600 АҚШ долларды құрайды.
Айтылған компаниялардың қайсысы сенімді қарыз алушы бола алады?
Компаниялардың қарызын өтеу мүмкінділігін келесілерді салыстыру арқылы
бағалауға болады:
1) әр фирма қарызының оның активтеріне қатынасы;
2) компания төлеуге тиіс сыйақы мөлшерінің оның пайдысына қатынасы.
Бұндай салыстырулар қаржылық коэффициенттерді талдау барысында
жүргізіледі.
Өтімділік коэффициенті.
Өтімді актив дегеніміз – нарықта жеткілікті деңгейде жақсы
саудаланатын, яғни сәйкесінше ағымдағы бағамен тез және оңай ақшаға
айналдыру мүмкіндігі бар актив. Фирманың өтімділік коэффициенті фирма
болашақта қарызын кешіктірулерсіз қайтара алу мүмкіндігін сипаттайды. Соным
қатар компания өз міндеттемелерін орындау барысында қиындықтарға шалдығуы
мүмкін? Осындай сұрақтардың жиынтығына жауап - өтіміділік сараптамасы –
ақша ағым бюджеттерінің сараптамасын талап етеді, бірақ қаржылық
коэффициенттер жылдам, әрі пайдалануда оңай, дегенімен соншалықты нақты
емес, өтімділікті бағалайтын құралын береді. Өтімділік коэффициенттерінің
келесідей түрлері бар:
a) Ағымдығы өтімділік коэффициенті. Ол келесідей түрде анықталады:
Ағымдығы өтімділік коэффициенті = ____Айналым активтері____
Қысқа мерзімді міндеттемелер
Әдетте айналым активтері ақша-қаражатты, өтіміді бағалы қағаздарды,
дебиторлық қарызды және тауар-материалдық қорларды қосады. Қысқа мерзімді
міндеттемелер кредиторлық қарыздардан, қысқа мерзімді төленуге тиіс
векселдерден, ағымдағы жылда төленуі тиіс ұзақ мерзімді қарыздардын
болігінен, жалақы мен салықтар бойынша жиналған қарыздардан және тағы да
басқа қысқа мерзіміді міндеттемелерден тұрады.
Компанияның ағымдағы өтімділік коэффициенті нарық деңгейінен төмен
болған жақсы ма, әлде жаман ба? Бұл сұрақты кім қойғанына байланысты.
Әдетте несие берушіге бұл көрсеткіш жоғары болған тиімді.
Егер қысқа мерзімід міндеттемелер айналым активтеріне қарағанда тез
осетін болса, онда олардың арасындағы қатынас төмендей бастайды, бұл өз
кезегінде қаржылық қиындықтардың тууын білдіреді: ағымдағы өтімділік несие
берушінің қаражаттары қаншалықты деңгейде активтермен қамтамасыздандырылып,
ақшаға айналу мүмкіндігінің тез айнала алуының ең жақсы көрсеткіші. Ол
кәсіпорынның қысқамерзіміді төлемқабілеттілігінің кең тараған көрсеткіші
болып табылады.
Ал акционерлердің көзқарасына тоқталайық. Ағымдағы өтіміділіктің
жоғары деңгейі оның қаражаттарының өндірістік емес және төмен кірісіт
активтерде шоғырланғандығын мәлімдейді.
b) Тез өтімділік коэффициенті тауар-метериалдық қорларды айналым
активтерінен алып тастап, қалдығын қысқа мерзіміді міндеттемелерге
бөлімдісіне тең.
Тез өтімділік коэффициенті = ____Айналым активтері - ТМҚ____
Қысқа мерзімді міндеттемелер
Әдетте тауар-метериалдық қорлар айналым активтерінің ішінде өтімділігі
ең төменгісі болып табылады. Сәйкесінше, олардаң фирманың банкроттығы
кезінде жоғалтулар жоғары болады және оларды кәсіпорын өтімділігін аныктау
кезінде есепке алмаған жөн.
Активтердің айналым коэффициенттері.
Коэффициенттердің бұл тобы кәсіпорын өзінің активтерін қаншалықты
деңгейде тиімді пайдаланатындығын анықтауға арналған. Олар келесідей
сұрақтарға жауап беру үшін жаралған: баланста көрсетілген активтердің әр
тобының сомасы ағымдағы және болжанып отырған сатуларға қатысты тым үлкен
бе, әлде керісінше кішкентай ма? Егер компания активтерге артық қаражат
жұмсайтын болса, оның бос қаражаттары қысқарып акция бағамы төмендейді.
Сәйкесінше активтерге дұрыс шамалар инвестициялануы қажет. Активтердің әр
түрлерін сипаттайтын коэффициенттер төменде қарастырылады:
1) Тауар-материалдық қорларды бағалау. Қорлардың айналу коэффициенті
түсім мен қорлар арасындағы қатынас ретінде анықталады.
Қорлардың айналу коэффициенті = ____Түсім____
Қорлар
Егер кәсіпорынның қорлар айналым коэффициенті нарықтық деңгейден төмен
болса, онда қорлар көлемінің тым үлкен болғандығы. Артық тауар-материалдық
қорлар өнімді емес, және олар төмен немесе нөлдік рентабельділікке ие.
Сонымен қатар тауар-материалдық қорлардың төмен жылдамдықпен айналуы
кәсіпорын өтімділігіне байланысты күдік туғызады. Егер өнім сатылымы бір
жыл ішінде жүргізілсе, онда қорлардың жыл ішіндегі орташа мінін қолданған
жөн.
2) Дебиторлық берешекті бағалау. Дебиторлық берешектің айналу
мерзімі (күндермен берілген) немесе “кіріс жинаудың орташа
мерзімі” дебиторлық қарызды бағалауға қолданылып, дебиторлық
қарыз шамасын орташа күндік кіріс шамасына бөліндісіне тең – ол
берілген сәтте жинақтаған дебиторлық қарыз шамасын тудыратын
күндер санын анықтауға пайдаланылады. Осылайша, көрсеткіш сатуды
жүзеге асырған сәттен бастап сатып алушыдан ақша алғанға дейін
күтуге тура келетін орташа уақыт мерзімін білдіреді.
Дебиторлық берешектің айналу мерзімі = ____Дебиторлық қарыз____
(жылдық кіріс360)
Бұл көрсеткішті компания өнімін қандай шарттарда сататынын біле отырып
қолдану керек. Егер жоғарыда аталған көрсеткіш келісім-шарттарда
көрсетілетін мерзімнен жоғары болар болса, яғни көп күндерді көрсетсе,
компания клиенттері шоттарын уақытылы төлемейді деген сөз. Бұл өз кезегінде
компания өндірістік активтерге салаалатын қаражаттарын бекер ұстау болып
табылады. Және егер тұтынушы төлемдерін кешіктіретін болса, ол оның
қаржылық жағдайы жайлы күдік туғызады, осындай жағдайда біздің
кәсіпорнымызда кірісін жинаумен байланысты қиындықтар тууы мүмкін.
3) Негізгі құралдарды бағалау. Негізігі құралдар айналымының
коэффициенті кәсіпорын ғимараттары мен құрал-жабдықтарын
қаншалықты деңгейде тиімді қолданылатынын көрсетеді.
Негізгі құралдардың айналу коэффициенті =____ Кіріс
____
Негізгі құралдардың таза құны
Егер бұл көрсеткіш нарықтық деңгейінен төмен болса, ол кәсіпорын
негізігі құралдарын тиімсіз пайдаланылады деген сөз.
4) Жалпы активтерді бағалау. Активтердің айналу коэффициенті
кәсіпорын активтерінің айналымын есептейді. Ол келесі әдіспен
анықталады:
Активтердің айналу коэффициенті = __Кіріс__
Активтер
Бұл көрсеткіштің төмен болуы компанияның активтерге салыдырының
тиімсіздігін дәлелдейді. Компания кірісін жоғарлатуы тиіс немесе кейбір
активтерін сатып жіберген жөн, немесе айтылған шаралардың екеуінде жүзеге
асыруға болады. [4]
Қарызды басқару коэффициенттері.
Фирманың несиелік ресурстарды пайдалану дәрежесі немесе қаржылық
леверидж үш тұрғыдан алғанда маңызды:
a) активтердің көлемін несиелік қаражат есебінен ұлғайту кезінде
акционерлер өз салымдарын ұлғайтпай-ақ фирманы бақылауын ұстап
қалуы мүмкін;
b) несие берушілер ссудаларының қайтарылмай қалу мүмкіндігін
бағалау үшін компанияның меншікті капиталын сараптайды,
сондықтан меншікті капиталдың көлемі неғұрлым жоғары болған
сайын кредиторлардың тәуекелі соғұрлым төмен болады;
c) Егер компания несиелік ресурстар есебінен қаржыландырылған
инвестициялар есебінен алатын пайда төленетін сыйақы мөлшерінен
жоғары болған сайын, меншікті капитал рентабельділігі арта
түседі.
Қаржылық левериджтің пайда мен тәуекелге әсерін түсіну үшін мысал
ретінде екі компанияны қарастырайық. А фирмасы несиелік ресурстарды мүлдем
пайдаланбайды деп, ал Б фирмасы жартылай меншікті капитал және жартылай
бағасы 15% болатын несиелік қаражат есебінен қаржыландырылады деп
ұйғарайық. Екі компанияның активтері, кірістері мен операциялық пайдасы тең
болсын (25 мың теңге). Бұл жағдайда Б фирмасы өз акционерлеріне 27%
шамасында пайда әкелсе, А фирмасы бар болғаны 18% пайда әкеледі. Оның екі
себебі бар: 1) сыйақы мөлшері салықтық алымдарға енгізілетіндіктен,
компания табысына салынатын салық мөлшері төмендеп, инвесторларға қолайлы
операциялық пайда көлемін арттырады; 2) егер активтер рентабельділігі
сыйақы мөлшерінен жоғары болатын болса, онда компания бұл активтерді пайда
табуға пайдаланып, акционерлеріне дивиденд көбірек төлейтіндей сыйақыны
төлей алады.
Бірақ қаржылық левередж кері әсер етуі де мүмкін. Яғни сатылулар
деңгейі төмен болып, ал шығындар жоғары болатын болса несиелік ресурстарды
пайдаланатын компанияның рентабельділігі аса қарқынды төмендейді де
компания шығындарға душар болады. Ал несиелік ресурстарды пайдаланбайтын
кәсіпорын жағымсыз жағдайлардың өзінде пайда әкеле береді. Бұл Б
компаниясының қарызын төлеуге қосымша қаражаттын қажет болуымен байланысты.
Ал А компаниясында ондай қажеттілік жоқ.
Осылайша біз салыстырмалы қарыз коэффициенті жоғары кәсіпорын
экономиканың қалыпты жағдайында меншікті капиталының рентабельділігі жоғары
болып, құлдырау кезінде жоғары жоғалтуларға тап болу туекеліне ие екенін
көреміз.
Жалпы қарыздардың жалпы активтерге қатынасы әдетте леверидж
коэффициенті деп аталады, ол кредиторлармен берілетін қорлар пайыз үлесін
анықтайды:
Левередж коэффициенті = __Міндеттемелер мен қарыз__
Активтер
Міндеттемелердің жалпы сомасы қысқа және ұзақ мерзіміді қарыздарды
қосады. Несие берушілер қарыз коэфицентінің төмен болғанын қалайды, себебі
коэффициент төмен болған сайын несие берушылердің жоғалту тәуекелдері
солғұрлым төмен болады. Ал екінші жағынан акционерлер левередждің жоғары
болуын қалайды, себебі ол олардың инвестицияларының рентабельділігін
арттырады.
Сыйақыны төлеу мүмкіндігі: сыйақылардың өтелу коэффициенті сыйақы мен
салықтарды төлегенге дейінгі пайданы (EBIT) төленуге тиіс сыйақы мөлшеріне
қатынасы:
Сыйақыны өтеу коэффициенті = __ EBIT_
_
Төленуге тиіс пайыздар
Бұл көрсеткіш 1 теңге сыйақыға қанша теңге операциялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz