Жеке тұлғалар құқықтық қатынастардың субъектісі ретінде
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
1 ӘРЕКЕТ ҚАБІЛЕТТІЛІК ПЕН ҚҰҚЫҚ ҚАБІЛЕТТІЛІКТІҢ ТҮСІНІГІ,
АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ
1.1 Әрекет қабілеттілік: мазмұны, түрлері.
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Құқық қабілеттілік: мазмұны. түрлері.
... ... ... ... ... ... ... ... .
2.ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ, ЖІКТЕЛУІ,ТҮРЛЕРІ:
2.1 Жеке тұлғалар құқықтық қатынастардың субъектісі ретінде ... .
2.2 Заңды тұлғалар құқықтық қатынастардың субъектісі ретінде ... .
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
ҚОСЫМША
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан
Республикасының халқына Жолдауында мемлекеттің алдына қойған алғашқы
талаптардың бірі бәрі де заң бойынша өмір сүретін шынайы құқықтық мемлекет
құру деп көрсеткен. Осындай мемлекеттің міндетті белгісі болып адам
құқықтары мен бостандықтарын толық қамтамасыз ету қағидасын жүзеге асыру
болып табылады. Өйткені, құқықтық мемлекет дегеніміз – қоғамдағы құқықтық
сана мен құқықтық мәдениет деңгейі жоғары мемлекет және ондағы әділсоттың
негізгі міндетіне адам мен азаматтың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау
жатады.
Егемен Қазақстан Республикасы тарихи дамудың жаңа сатысына қадам
басып, нарықтық қатынастарға негізделген жаңа экономикалық жүйе құру
үстінде. Қоғам дамыған сайын оның ішіндегі құбылыстар да күрделене беретіні
анық.
Қазақстан өз мемлекеттік тәуелсіздігіне ие болғаннан кейін егемен
мемлекет пен оның азаматтарының өміріне тірек болатын барша құқықтық
негізін қайта құру қажеттігі туғанын осы еңбегім арқылы айқындап көрсеткім
келіп отыр. Мемлекетті басқару, экономика, әлеуметтік-саяси өмір, мәдениет,
құқықтық тәртіпті сақтау, елді қорғау, сыртқы саясат салаларын реттейтін
көптеген заңдар мен жарлықтар қабылданып, жүзеге асырылуда. Сол заңдарды
сапалы және тиімді жасауға заңгер-ғалымдар мен заңгер-практиктер қатысып,
олар халықаралық ұйымдар мен шетел мамандарының беделді сарапшыларынан
өткеннен кейін қабылдануда. Еліміздің Атазаңы – Қазақстан Республикасының
Конституциясын бүкіл халық талқылап, республикалық референдумда қабылдады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның ең сапалы қасиеті – ар-
намыс пен қадір-қасиетті жоғары қояды. Ар-намыс барлық халықта да жанның
бекзаттығының көрінісі ретінде есептеледі. Басыңды арың сақтайды, Ардан
ақыл туады, ақылсыздан ең соңғыңды қуады, Дүреленсең де арыңды сақта
дейді орыс мақалы. Қазақ атамыздың да Арым үшін жан пида, Малым жанымның
садағасы, жаным арымның садағасы деген қанатты сөздері ықылым заманнан
бүгінгі күндерге жетті. Ізгілікке негізделген қоғамда ар-намыс пен ар-ождан
заңмен қор7ғалады. Сондықтан Қазақстан Республикасы Конституциясының 17-
бабында: Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды деп жазылған.
Бұл қағида қылмыстық және азаматтық заңдарда нақтыланады. Егер кімде-
кім адамның ар-намысына, қадір-қасиетіне нұқсан келтіретіндей мәліметтер
таратса және оның ақиқаттығын дәлелдей алмаса, онда ол қылмыстық, мүліктік
жауаптылыққа тартылады. Жәбірленуші, егер мұндай мәліметтер жалған деп
есептесе, сот арқылы беделін қалпына келтіруіне, сондай-ақ келтірілген
моралдық зардап үшін мүліктік құн талап етуге құқылы.
Жеке адамның Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында
орнықтырылған құқықтық мәртебесі адамдар мен азаматтардың құқықтары
тұжырымдамасына негізделген және халықаралық-құқықтық құжаттардың негізгі
қағидаларынан туындайды.
Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы (1995 ж.) азаматтардың
құқытары мен бостандықтарын нығайта отырып, халықаралық актілердің
нормалары мен принцптріне сүйенеді. Аталған және басқа халықаралық актілер
мынадай негізгі құқықтар мен бостандықтарды жариялайды: кез келген адам
өмір сүруге, бостандыққа және жеке басына қол сұғылмауына құқылы; ешкім де
азапталмауы, қадір-қасиетін кемсітетіндей көз алартушылыққа және жазаға
ұшырамауы тиіс; барлық адамдар заң алдында тең, заңмен тең дәрежеде
қорғалуға құқылы; кез келген адам тұратын орын мемлекет шегінде еркін
алмастыруға және таңдауға құқылы; кез келген адам өзінің, отбасының және
басқаларының денсаулығын және тұрмыс жағдайын қолдауға қажетті өмірлік
деңгейде еңбек етуге, білім алуға, дем алуға құқылы. Халықаралық-құқықтық
құжаттар адам құқы мен бостандығын ең жоғары құндылық деп таниды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – құқықтық қатынастардың субъектілерінің
құқыққабілетілігі және әрекетқабілеттілігі жөнінде теориялық және
қолданыстағы мәселелерін зерттеуі болып табылады.
Сонымен қатар құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігінің
қалыптасуының моральдық-этникалық негіздерін, оның мазмұны мен құрамдас
элементтерін зерттеу мен осы қабілеттіктерге ие субъектілердің көлемі мен
түрлерін анықтау негізгі талаптарына жатады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
– Әрекет қабілеттілік түсінігін,мазмұнын ашу,түрлерін көрсету;
– Құқық қабілеттілік түсінігі, мазмұнын ашу, түрлерін көрсету;
– Жеке тұлғалар құқықтық қатынастардың субъектісі ретінде;
– Заңды тұлғалар құқықтық қатынастардың субъектісі ретінде қарау.
Зерттеудің объектісі болып әрекет және құқық қабілеттілігі институтын
жүзеге ачыруда пайда болатын құқықтық қатынастар, заңдылықтар және оларды
дамыту тенденциясы.
Зерттеудің заты болып конституциялық, азаматтық, неке отбасылық және
Қазақстан Республикасының басқа заңнамаларында болатын құқықтық
белгілеулер, сонымен қатар шетел заңнамасының нормалары және еліміздің
заңды қолдану тәжірибесінің материалдары саналады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам құқы туралы халықаралық
құжаттардың негізгі идеялары мен қағидаларын қабылдады және оны мемлекеттің
өзіндік ерекшеліктерін ескер отырып нығайтты. Конституцияда мемлекеттің
адамға және азаматқа қатынасы туралы қағида орнықтырылды. Адам құқықтары
мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық
актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады (12-бап, 2-
тармақ). Бұл адамның табиғи құқын мемлекеттің тануы және бастау алар қайнар
көзі болып табылады және Конституцияның Адам және азамат деген ІІ
тарауының мазмұнын белгілейді. Мұнда адам құқымен бірге азаматтың да құқы
мен міндеті туралы айтылады. Республиканың азаматы өзінің азаматтығына
орай құқықтарға ие болып, міндеттер атқарады (12-бап, 3-тармақ). Сөйтіп
аталған бөлімде Қазақстанның конституциялық заң тарихында бірінші рет
азаматтардың құқықтары және міндеттерімен бірге адам құқы ұғымы бірінші
рет танылды. Сөз жоқ, адам құқы мен азамат құқы ұғымы бір-біріне жақын
және табиғи түрде ұштасқан ұғымдар. Азамат деген – адам. Сондықтан, адамға
қатыстының бәрі де азаматқа да қатысты. Адамға тумысынан жазылған,
абсолютті деп танылған және олардан ешкім айыра алмайтын құқық пен
бостандық Қазақстан Республикасының азаматына да тән. Сонымен бірге табиғи
құқықтар мен бостандықтар шетел азаматтарына және азаматтығы жоқтарға да
берілген.
1 ӘРЕКЕТ ҚАБІЛЕТТІЛІК ПЕН ҚҰҚЫҚ ҚАБІЛЕТТІЛІКТІҢ ТҮСІНІГІ, АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ
1. Әрекет қабілеттілік: мазмұны, түрлері
Құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігінің бөлінбес бірлігі
түрінде өмір сүретін заңды тұлғалардың құқық субъектілігінен өзгеше, жеке
тұлғалардың азаматтық құқық субъекттілігі мен әрекет қабілеттілігіне
бөлінеді, бұлар азаматтық кодексте жеке тұлғалар туралы параграфта әр түрлі
баптармен беріледі.
Азаматтың азаматтық құқықтар мен міндеттерді атқару қабілеті оның
құқық қабілеті болады. Азаматтың өз іс-әрекеттерімен азаматтық құқықтарды
иелену және жүзеге асыру, өзі үшін азаматтық міндеттер түзіп, оларды
орындау қабілеті оның әрекет қабілеттіліг болады (АК-ның 13 және 17-
баптары).
Құқық қабілеттілік. Құқық қабілеттілік, жеке тұлғаларды қоса алғанда,
азаматтық құқықтың барлық субъектілерінің азаматтық құқық субъектілігінің
негізі болып табылады. Құқық қабілеттілік болмауының орны толмайды. Құқыққа
қабілетті адамның әрекет қабілетінің жоқтығын басқа адамдардың іс-
әрекеттерімен толықтыруға болады. Азаматтық құқық қабілеттілігі жоқ субъект
мүлде азаматтық құқық субъектісі бола алмайды. Азаматтық әрекет
қабілеттіліг жоқ болғанымен, азаматтық құқық қабілеттілігі бар адам – бұл
азаматтық құқық субъектісі, яғни нақты субъективтік құқықтарды иеленіп,
міндеттер атқара алатын адам. АК-да заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігі
туралы арнайы бап (25-бап) болғанымен, олардың әрекет қабілеттілігіне
қатысты мұндай бап жоқ.
Құқық қабілеттіліктің мазмұнына және оны жүзеге асыруға байланысты мән-
жайларға қатысты осы айтылғандардың барлығы кезінде серпінді дамитын
құбылыс – құқық қабілеттілігі теориясының тууы үшін негіз болады. Мәселен,
М.М.Агарков былайша жорамалдады: осы сәттегі әрбір тұлға үшін азаматтық
құқық қабілеттілігі оның басқа тұлғаларымен өзара әрекеттесуіне қарай нақты
құқықтар мен міндеттерді иелену мүмкіндігін білдіреді.
Осы заманға шындыққа сәйкес түзетулер енгізілген серпінді құқық
қабілеттілік теориясы заңды тұлғаларға лайықты болар. Бірақ, жеке
тұлғаларға қатысты алғанда, ол АК нормаларына ғана емес, сондай-ақ адам
мен азамат құқықтары теңдігінің конституциялық принципіне де қайшы келеді.
Шынында да, заңдарда көзделген бірқатар мән-жайлар заңды тұлғалармен
болғандағыдай, жеке тұлғалардың құқық қабілеттілігін өзгертпейді, оны
жүзеге асырудың шарттары болады. Сондықтан жеке тұлғаларға қатысты алғанда,
құқық қабілеттілікті әрбір тұлға үшін бірдей деп айыра білу керек.
Құқық қабілеттілікті жүзеге асыру жағдайларын жалпы және ерекше
жағдайларға бөлуге болады. Құқық қабілеттілікті барлық жағдайларда жүзеге
асыру үшін жалпы жағдайлар болуы қажет. Құқық қабілеттілікті белгілі бір,
заңдарда көзделген жағдайларда жүзеге асыру үшін ерекше жағдайлар қажет.
Әрекет қабілеттілігі құқық қабілеттілігін жүзеге асырудың жалпы
жағдайы болып табылады.
Азаматтың толық көлемдегі әрекет қабілеттілігі ол 18 жасқа жеткен
кезден басталады. Әрекетке қабілетсіз азаматтардың құқық қабілеттілігін
олардың заңды өкілдері жүзеге асырады.
Құқық қабілеттілігін жүзеге асырудың жалпы жағдайы ретіндегі әрекет
қабілеттілігі мен қатар, заңдар бірқатар жағдайларда оны жүзеге асырудың
ерекше жағдайларын да көздейді. Бұл – лицензия немесе өзге де рұқсаттар
алу, арнаулы білімнің болуы, аттестациядан өту және заңдарда көзделген
басқа да мән-жайлар. Құқық қабілеттілікті жүзеге асырудың барлық ерекше
жағдайлары өздерінің табиғаты жөнінен заңдық фактілер болып табылады және
оларды заңдық тұлғалардың құқық қабілеттілігі ұғымы қамтымайды, өйткені
заңдар азаматтар мен басқа да жеке тұлғалардың құқық қабілеттілігі
теңдігінің конституциялық принципінен туындайды.
Құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттілік арасындағы айырмашылық
былайша түсіндіріледі:
– мүліктік құқық жасына, олардың ерік-ықтияр жағдайына қарамастан
барлық азаматтарға қажет;
– мүліктік құқықтық қатынас саласында құқық қабілетті адамның және
әрекет қабілеттілігі жоқ адамның орнына оның заңды өкілі қатыса алады.
Құқық субъектілік – мемлекетпен танылған құқық, құқықтық қатынас
субъектісі болу қабілеті (құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттіліктің
бірлігі)
Адамның психикалық күйімен байланысы жоқ заңдық қасиет ретіндегі
құқық қабілеттіліктен өзгеше, әрекет қабілеттілік онда айтарлықтай дамыған
ақыл-ой мен еріктің болуына, өзінің іс-әрекеттерін саналы түрде сезініп,
оларды игере білу қабілетіне байланысты. Сондықтан заң адамның әрекет
қабілеттілігі толық көлемде кәмелетке толғанда, яғни ол 18 жасқа жеткенде
басталады деп көрсетеді. Осылайша, кәмелетке толғандардың толық дәрежеде
әрекетке қабілетті болуына мүмкіндік беретін психикалық толысу шүбәсыздығы
белгіленеді.
Азаматтың әрекет қабілеттілігінің оның ақыл-ойы мен ерік-жігері
күйімен байланысы, біріншіден, кәмелетке толмағандардың әрекет
қабілеттілігін шектеу қажеттігіне және, екіншіден, олардың ақыл-ойы мен
ерік-жігерінің жетіспеушілігі салдарынан кәмелетке толмағандардың әрекет
қабілеттілігін шектеу немесе одан айыру мүмкіндігіне әкеп тірейді. Заң
бойынша әрекет қабілеттілігі пайда болатын жасқа жеткен кейбір азаматтар
өздерінің психикалық күйіндегі кемістіктері салдарынан өз іс-әрекеттерінің
зардаптарын толық дәрежеде түсіне алмайтындықтан және оларды орынды
пайдалана білмейтіндіктен, соттың шешімімен әрекетке қабілетсіз немесе
әрекет қабілеттілігі шектеулі деп танылуы мүмкін.
Азаматтардың әрекет қабілетгілігі дегеніміз, азаматтың өз
әрекеттерімен азаматтық кұқықтарға ие болуға және оны жүзеге асыруға, өзі
үшін азаматтық міндеттер жасап, оларды орындауға қабілеттілігі болып
табылады.
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі азаматтың құқық қабілеттілігінен
ерекшеленеді. Азаматтың құқык қабілеттілігі оның дүниеге келген сәтінен бұл
дүниеден озғанынша бірге болады. Азаматтың әрекет қабілеттілігі үшін оның
өз еркімен мүлікті иеленіп оған билік ету немесе өзіне міндеттеме алуға
тілек білдіруі қажет. Сондықтан да азаматтың құқык қабілеттілігі оның жасы
мен психикалық жағдайына қатысты келеді. Ол өзіне азаматтық құқықпен
міндеттілікті алу үшін қалыпты әрі толысқан психикада болуы тиіс.
Нәтижесінде құқык қабілеттілігі барлардың бәрі бірдей әрекет
қабілеттілігіне ие емес, бір сөзбен айтқанда, азаматта құқық қабілеттілік
болғанымен, әрекет қабілеттілігі белгілі бір уақыт арасында болмауы мүмкін.
Азаматтық кодекстің 17-бабына сәйкес әрекет қабілеттілігі кәмелетке
толғанда, яғни 18 жасқа толғаннан кейін толық көлемінде пайда болады.
Бұл арада ескеретін мынадай бір жағдай бар: Азаматтық кодекстің 17-
бабы 2-тармағына сәйкес заң құжаттарында 18 жасқа келкенге дейін некелесуге
рұқсат етілетін жағдайда, 18 жасқа толмаған азамат некеге тұрған кезден
бастап толық көлемінде әрекет қабілеттілігіне ие болады. Қазақстанда "Неке
және отбасы туралы" Заң бойынша некеге тұруға 18 жастан бастап рұқсат
етіледі. Егер дәлелді себептер болған жағдайда мемлекеттік тіркеу орны
бойынша азаматтық хал актілерін тіркеу органдары неке жасын екі жылдан
аспайтын мерзімге төмендетуі мүмкін ("Неке және отбасы туралы" Заң, 10-
бап).
Әдебиеттерде азаматтардың әрекет қабілеттілігі толық ішінара (толық
емес) және шектеулі деп бөлінеді. Оның өзі азаматтың әрекет қабілеттілігіне
байланысты жүзеге асады. Жаңа туған бала толығынан құқық қабілеттілігі бола
тұрса да, өзі әрекет жасап қайсыбір құқыққа ие болуға немесе өзіне
міндеттер алуға қабілетсіз екендігі түсінікті нәрсе. Саналы әрекет жасау
кабілеті кісінің өскендігіне (жасына) байланысты. Сондықтан әрекет жасау
жасы толған адамдарда ғана болады.
18 жасқа толғандар ғана ер жеткен деп саналады (АК-тің 17-бабы, 1-
тармағы), Осы жасқа толған соң адам азаматтық құқық айналымының толық
құқылы қатысушысы болып қана қоймай, ол саяси құқықтар мен міндеттерге де
ие болады.
Толық емес немесе ішінара әрекет қабілеттілігі бойынша, азамат өзінің
әрекеті арқылы кез келген құқықтық әрекетті жасай алмайды, былайша
айтқанда, заңда тікелей көрсетілген бірқатары ғана ие.
Ішінара (толық емес) әрекет қабілеттілігі әдетте, жасы кәмелетке
толмағандарға тән, ал берілетін әрекет ауқымы олардың жасына байланысты.
Заң мұндай тұлғаларды екі топқа бөледі: а) жасы кәмелетке толмаған 14 пен
18 жас аралығындағылар; ә) жасы кәмелетке толмаған 14 жасқа дейінгі жас
балалар.
14 пен 18 жас аралығындағылардың әрекет қабілеттілігі мейлінше
ауқымды, олар заңда көрсетілген шекте әртүрлі мәмілелер жасай береді. Ондай
мәмілелерді екі түрге бөлуге болады:
- өздерінің заңды өкілдерінің, яғни ата-аналары мен асырап алушылардың,
қорғаншылары келісімінсіз-ақ өз бетімен жасаған мәмілелер;
ата-анасының (асырап алушының, қамқоршысының) рұқсат берген; жазбаша хаты
негізінде жасалатын мәміле.
14 пен 18 жас аралығындағы жасы кәмелетке толмағандар заңды өкілдерінің
келісімінсіз мыналарды істеуге:
1) өзінің жалақысына, стипендиясы мен басқа кірістеріне
билік етуге;
2) интеллектуалдық меншік құқығы бар объектілеріне билік
етуге;
3) ұсақ тұрмыстық мәмілелер жасауға;
4) Банкке салым салуға және өзінің салымына, оның игілінде
өзінің атына салынған салымдарға иелік етуге құқылы.
14 жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар басқалай
мәмілелерді, яғни мәмілелерді ата-анасының , асырап алушыларының немесе
қорғаншыларының келісімімен жасауға құқықлы емес. Мұндай келісімнің нысаны
зандарда кәмелетке толмағандар жасайтын мәміле үшін белгіленген нысанға сай
келуге тиіс (АК-тің 22-6абы, 1-тармағы).
Мәміленің аталған екі түрі бойынша жауапкершілікті, заңды өкілдерінің
келісімі талап етілсін не етілмесін, жасы кәмелетке толмағандардың өздері
көтереді.
Жасы кәмелетке толмағандар (14 жастан 18 жасқа дейінгі) келтірілген
зиянды өтеуге оның жеткілікті мүлкі немесе табысы болмаған реттерде зиянның
тиісті бөлігін, оның ата-аналары (асырап алушы адамдар) немесе қамқоршысы
өтеуге тиісті. Олардың бұл міндеті зиян келтірушінің жасы толғаннан кейін,
сондай-ақ келтірген зиянды өтеуге оның жеткілікті мүлкі не-месе еңбек
табысы, жасы толғанға дейін пайда болған ретте жойылады.
14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар үшін мәмілелерді, егер заңда
өзгеше көзделмесе, ата-анасы, асырап алушылары мен қорғаншылары жасай
береді (АК-тің 23-бабы). Сонымен қатар Азаматтық кодекс белгілі бір
мәмілелерді жас өспірімдердің өзі-ақ жасай беретіндігін де жоққа
шығармайды. АК-тің, 23-бабы 2-тармағына сәйкес, олар өздерінің жасына
лайықты, жасай салып орындалатын тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше
жасауға құқылы. Мысалы, оған ойыншықтарды, балаларға арналған кітаптарды
сатып алуды жатқызуға болады.. Жас балалар аталған мәмілелерді жасағанымен,
әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылады. Сондықтан да жеке жауапкершілікті
мойнына алмайды, бұған келтірілген залал мәселесі де қатысты. Олардың
әрекетіне ата-анасы, асырап алушылары мен корған-шылары жауап береді.
Спйрт ішімдіктеріне немесе есірткі заттарға салыну салдарынан өзінің
отбасын материалдық жағынан ауыр жағдайға ұшыратқан азаматтың әрекет
қабілеітілігін сот Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу
кодексінде белгіленген тәртіп бойынша шектеуі мүмкін. Оған қамқоршылық
белгіленеді. Ол тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға құқылы. Басқа
мәмілелерді жасауды, сондай-ақ табысын, зейнетақысын және өзге де
кірістерін алуды және оларға билік етуді ол тек қамқоршысының келісімімен
ғана жүзеге асыра алады (АК-тің 27-бабы).
Ал, азамат, айталық, жүйке ауруынан жазылып, арақты қойып,
нашақорлықтан құтылса, заң осыны ескере отырып, сот арқылы оның, әрекет
қабілеттілігіне қойылған шектеудің, күшін жояды. Сот шешімінің негізінде
азаматқа белгіленген қамқоршылықтың күші жойылады. Нәтижесінде сот оны
әрекет қабілеттілігі бар деп таниды. [1, 108 бет]
Әрекет қабілеттілігі – жеке тұлғаның өз әрекетімен заң шеңберінде
мемлекет мойындаған құқықтар мен міндеттерге ие болуы. Әрекет қабілеттілігі
үш түрге бөлінеді:
А) Толық әрекет қабілеттілігі кәмелеттік, яғни 18 жасқа толған субъект. Бұл
жақа толған адам өз атынан, өз әрекетімен құқықтар мен міндеттері іс
жүзінде асыра алады. Мысалы, үйленуге, дауыс беруге, мүліктерін сатуға,
айырбастауға және т.б.
Ә) Шамалы әрекет қабілеттілігі – 14 және 16 жас аралығындағы
жасөспірімдерді қамтиды. Олардың әрекет қабілеттілігінің мүмкіндіктері
бойынша өз аттарынан, әрекеттерімен ұсақ тұрмыстық мәмле жасауға құқықтары
бар. Мысалы, өзіне тиісті затты айырбастауға құқық бар.
Б) Шектелген әрекет қабілеттілігі – жеке тұлғалардың құқықтарының сот
шешімімен немесе үкімімен шектелуі. Мысалы, маскүнемдікке салынған адамның
айлық табысын алуды шектеу, психикалық ауруға шалдыққан адамдардың
құқықтарының шектелуі және т.б.шектеулер
(2, 156 бет).
1.2 Құқық қабілеттілік. Мазмұны. Түрлері
Құқық қабілеттілікті жалпы, салалық және арнайы деп қарастырады.
Жалпы – тұлғаның қолданыстағы заңнамада көзделген құқықтар мен міндеттердің
ішінен кез келгеніне ие болу мүмкіндігі.
Салалық – кез келген құқық саласында құқыққа ие болу мүмкіндігін
береді.
Арнайы құқық қабілеттілік – арнайы таным немесе талантты қажет етеді.
Мысалға сот, дәрігер, ғалым және артист.
Құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттілік өзара бөлінбейді.
Азаматтық қатынастан басқа салаларда көбінесе, бұл екі қабілеттілік бірге
болады.
Құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттілік арасындағы айырмашылық былайша
түсіндіріледі:
– мүліктік құқық жасына, олардың ерік-ықтияр жағдайына қарамастан
барлық азаматтарға қажет;
– мүліктік құқықтық қатынас саласында құқық қабілетті адамның және
әрекет қабілеттілігі жоқ адамның орнына оның заңды өкілі қатыса алады.
Құқық субъектілік – мемлекетпен танылған құқық, құқықтық қатынас
субъектісі болу қабілеті (құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттіліктің
бірлігі)
[3, 151 бет]
1. Құқық субъектілерін сипаттайтын негізгі құқық қасиеттері құқық
қабілеттілігі болып табылады. Азаматтық құкық қабілеттілігі АК-тің 13-
бабында азаматтық құқыққа не болып, міндет атқару қабілеті (азаматтың құқық
қабілеттілігі) барлық азаматтарға бірдей деп тұжырымдалады. Конституцияның
14-бабына сәйкес заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең, тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне,
дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген
өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.
Конституцияның аталған тұжырымына орай азаматтардын, құқық
қабілеттілігі заңда бәріне бірдей және бірыңғай құрылған. Азаматтық
кодекстің 13-бабында азаматтардың құқық қабілеттілігі барлық азаматтар үшін
тең дәрежеде екендігі танылған дей тұрғанмен, құқық қабілеттілігінің теңдік
принципі нақты субъективтік құқық шеңберінде жекелеген азаматтарға
берілетін міндеттілік теңдікті керсете қояды деуге болмайды. Азаматтардың
бәрінде бірдей кез келген құкықты ала беру (мысалы, тұрғын үйді, машинаны)
мүмкіндігі бола бермейді. Құқық қабілеттілігінің теңдігі дегенде занда бұл
орайда ешкімге артықшылық бермейтіндігі, ешкімге субъективтік құқық алуға
тыйым салмайтындығы тұрғысынан түсіну керек. Азаматтық құқық
қабілеттілігінің теңдік принципінен жалпы ережеге сәйкес оны шектеуге жол
берілмейді. Азаматтық Кодекстің, 18-бабы 1-тармағында былай деп жазылған:
Заң құжаттарында көзделген реттер мен тәртіп бойынша болмаса, ешкімнің де
құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілелтілігін шектеуге болмайды.
Қолданылып жүрген заңға сәйкес, құқық қабілеттілігін шектеу азаматтың
қылмыс жасау негізінде сот үкімі арқылы алынған шара бойынша шектелуі
мүмкін. Бұл орайда азамат құқық қабілеттілігінен толықтай (тұтастай)
айрылмайды. Тек заңда көрсетілген құқықтарға ғана шектеу қойылады. Қазіргі
қылмыстық занда азаматтың құқығын айыру мына жағдайларға:
1) Белгілі бір лауазымды иеленуге немесе белгілі бір қызметті жасауға
(жүргізуші, дәрігер және т.б,);
2) елдің аумағында емін-еркін жүріп-тұруға (жер аудару мен шектелу).
Ескерте кеткен жөн, біздің заң бойынша құқықты жою қашан да уакытша
сипатта болады. Сонымен қатар құқық қабілеттілігін шектеуді азаматтық
басқалай субъективтік құқықтарынан айыру жағдайымен шатастыруға болмайды.
Құқық қабілеттілігін шектеу дегеніміз қандай да бір құқыкты алу
мүмкіндігінен айыру болып табылады.
Субъектавтік құқыктан айыру дегеніміз нақты, іс жүзіндегі құқықтан
айыру деп түсінген жөн. Мұндай субъективтік құқықтан айыру (тағы да заңды
жауапкершілік негізінде) белгіленген мерзімнің тағайындалуымен байланысты
болмауы мүмкін. Мысалы, қылмыс жасаған: адамның мүлкі тәркіленді делік,
яғни оның белгілі бір затқа, автомашинаға, үйге, аң аулау мен балық аулауға
және т.б. меншіктік құқығы жойылады. Алайда, заңдық жауапкершіліктің мұндай
шарасы оның жаңа автомашина алу басқа иелену құкығынан айыра алмайды.
Егер белгілі бір қызметті жасауға байланысты құқықтан, мысалы,
дәрігерліктен айырса, істеп жүрген жерінен жұмыстан шығарылған адам басқа
мекемеге барып тап сондай мамандықта жұмыс істеуге рұқсат етілмейді.
Дейтұрғанмен, басқа жұмыспен айналысуына мүмкіндік беріледі.
Азаматтар құқық қабілеттілігін меңгере отырып, әртүрлі құқықтарды ала
алады, сол арқылы өзіне әртүрлі міндеттерді жүктейді де, құқық қабілеттілік
мазмұнының жиынтығын құрайды. Сонымен, азаматтық құқық қабілеттілігінің
мазмұны азаматтардың колданылып жүрген заңға сәйкес азаматтык құқыктар мен
міндеттерінің жиынтығы болып табылады. Аза-маттық кодекстің 14-бабында бұл
мәселе былайша тұжырымдалған: "Азаматтың Қазақстан Республикасы шегінде де,
одан тыс жерлерде де мүлікті, соның ішінде шетел валютасын меншіктенуге;
мүлікті мұраға алып, мұраға қалдыруға; республика аумағында еркін жүріп-
тұруға және тұрғылыкты жерді тандауға; республикадан тыс жерлерге еркін
шығып кетуге және оның аумағына қайта оралуға; заң құжаттарында тыйым
салынбаған кез келген қызметпен айналысуға; дербес өзі немесе басқа
азаматтармен және занды тұлғалармен бірігіп заңды тұлғалар құру; заң
құжаттарында тыйым салынбаған кез келген мәміле жасасып, міндеттемелерге
қатысу; өнертабыстарға, ғылым, әдебиет және өнер шығармаларына,
интеллектуалдык қызметтің өзге де туындыларына интеллектуалдық меншік
құқығы болуға; материалдық және моральдық зиянның орнын толтыруды талап
етуге құқығы болады; басқа да мүліктік және жеке құқықтары болады".
2. Азаматтың құқық қабілетгілігі оның туған сәтінем басталады, яғни ана
құрсағынан тірі туып, жеке өзі өмірге келгеннен кейін жеке тұлға болып
есептеледі. Мысалы, түсік тірі туа тұрса да, тұлға деп саналмайды, өйткені,
ол адам бейнесіне әлі келмеген. Бірақ, айтарлықтай дамыған шала туған бала
тұлға санатына косыла алады. Сонымен, егер сәби тірі туып аз күн болса да
өмір сүрсе, онда ол азаматтардың хал актілерін тіркеу органдарында қай
кезде шетінегеніне қарамастан туғаны жөнінде тіркеледі.
Азаматтық кодекстің 104-бабы бойынша мұра қалдырушының тірі кезінде
іште қалған және мұра ашылғаннан кейін тірі туған азаматтар мұрагер бола
алады, ондайда сәби небары бірнеше минут өмір сүрсе де аталған құқықты
иеленеді.
Құқық қабілетгілігі адамның — құқық субъектісінің өлуімен бірге
қысқарады. Өлген адамның ие болып келген құқықтары мен міндеттері ішінара
(жеке бастың, жеке отбасылық жағынан) қысқарады, ішінара (мүліктік
құқықтар) мұрагеріне көшеді. Өлім — бірқатар құқықтық салдар тудырыл
кететін факт. Сондықтан, адам туғанда тіркелсе, қайтыс болған азаматты да
хал актілерінде тіркеу керек. Айта кететін жайт, азаматтың денсаулығы және
психикалық жағдайы оның құқық қабілеттілігіне әсер етпейді.
Заң құжаттарына сәйкес заңды тұлғалар белгілі бір қызмет түрін жүзеге
асыра алмауы мүмкін немесе басқа қызметпен айналасуы шектеледі.
Азаматтық кодексте арнайы құқық қабілеттілк мәселесі де ескерілген.
Оның бәрі де жарғы мен басқа да құрылтай құжаттарына енгізіледі әрі олар
қызмет аясына сай келетін құқықтар мен міндеттерді еншілей алады.
Ал коммерциялық ұйымдар болса, керісінше арнайы құқыққабілеттілігіне
жатпайтын жалып құқық қабілеттілігіне ие болады. Мұндай ұйымдар заң
актілерінде тыйым салынбаған қызметтердің кез келген түрін жүзеге асыра
алады. Демек, коммерциялық ұйым өзінің жарғысында қаралмаған қызметпен
айналыса беред, ең бастысы заң оған тыйым салмайтында болуы керек. Жалпы
құқық қабілеттілігі принципінен коммерциялық ұйымдардың өзіндік
ерешеліктері де болады. Біріншіден, мұндай ұйымдар үшін арнайы құқық
қабілеттілігі заң құжаттарында қарастырылуы мүмкін. Мысалы, мұндай арнайы
құқық қабілеттілігіне банкілер, мемлекеттік кәсіпорныдар ие.
Екіншіден, коммерциялық ұйымдардың құқық қабілеттілігі құрылтай
құжаттырында көрсетілетіндіктен ол құрылтайшылар арқылы шектелуі мүмкін.
Мұндай шектеулер заңды тұлғаның айналысатын қызметі түрлері енгізілген
тізбе арқылы айқындалады, немесе оның қандай да бір түрлері енгізілген
тізбе арқылы айқындалады, немесе оның қандай да бір түрлерін жүзеге асыруға
тыйым салынады. Коммерциялық ұйымның құқық қабілеттілігіне болатын мұндай
шектеулердің құрылтай құжаттарынан туындауының маңызы зор.
Азаматтық кодекстің 37-бабында айтылғандай, заңды тұлға мен құрылтай
құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз органдары арқылы азаматтық құқықтарға
ие болып, өзіне міндеттер алады.
Заңды тұлғаның органы заңды тұлғаның ұсыныстарымен есептесіп, оны
жүзеге асырады және оның өз өкілеттілігі шегіндегі әрекеті заңды тұлғаның
әрекеті болып табылады. Заңды тұлға үшінші тұлғалардың алдында заңды
тұлғаның органы құрылтай құжаттарында белгіленген өз өкілеттілігі асыра
пайдаланып қабылдаған міндеттемелері бойынша жауап береді (АК-тің 44-
бабының 4- тармағы ). Бірақ заңды тұлға органының жарғыдағы талапты бұзып
жасаған мәмілесін жарамсыз деп тани алады. Егер мәміле жасаған екінші жақ
мұндай құқық бұзушылықты білсе немесе білуге тиісті болса және оны
дәлелдесе онда мұндай мәмілені жарамсыз деп тануына болады.
2 ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ. ЖІКТЕЛУІ. ТҮРЛЕРІ
1. Жеке тұлғалар - құқықтық қатынастардың субъектісі ретінде
Адамда қоғамдық заңды қасиеттің болуы, құқықтың субъективтік ретінде,
оған құқықтық қатынасқа түсуге заңды мүмкіндік береді, адам нақтылы заңды
құқық пен міндетті алып жүруші болады. Сондай адамдар заң бойынша құқықтық
қатынастардың қатынасушысы болады, оларды құқықтың субъектілері деп атайды.
Құқықтың әрекетінің тетігін түсіну әртүрлі түсініктерді болжайды: құқық
субъектісін және құқықтық қатынастың субъектісін. Құқық субъектісі – бұл
құқықтық қатынастардың потенциалды мүшелері, бұл адамдар заңды құқық пен
міндеттерді ғана алып жүруші бола алады. Құқықтық қатынастар субъектісі –
бұл құқық субъектісі өзінің құқықтық субъективтігін іске асырып, нақтылы
құқықтық қатынастардың қатынасушысы болғандар. Әрбір құқықтық қатынастар
субъектісі – бұл уақытта құқық субъектісі (онсыз ол жәй ғана сондай бола
алмас еді), көрінген құқық субъектісі соның не басқа нақты құқықтық
қатынастардың субъектісі бола бермейді.
Құқық субъектісі құқықтық қатынастар субъектісі болу үшін міндетті
түрде белгілі заңды фактілер пайда болу қажет, сондықтан әрекетке, соған
сай өкілетті – міндеттеушілік нормасын жібереді, және ол өз жағынан сол
құқық субъектілеріне заңды міндеттер мен заңды құқық беріп, пайда болған
құқықтық қатынастардың қатынасушылары жасайды.
Құқық субъектілері құқық нормаларымен қатар, заңды фактілермен,
құқықтық қатынастардың өмір сүруіне және пайда болуындағы алғышарттарды
жасайды.
Құқықтық қатынастар субъектілері – бұл әр уақытта құқық субъектісі,
жалпы сипатын құқықтық субъективтік және құқықтық статуспен байланыстыру
керек (құқықтық қабілеттілікпен, әрекеттілікпен, деликтоқабілеттілікпен).
Құқық субъектілерінің түрлеріне қарап (құқықтық қатынастар
субъектілерімен) былай бөлуге болады ;
А) азаматтық тұлға;
Ә) ұйымдар;
Б) қоғамдық құрылымдар (ұлттар, халықтар).
Азаматтық тұлға – азаматтар, шетел азаматтары, азаматтығы жоқтар
(апатридтер), екі азаматтығы бар адамдар (бипатридтер),
Ұйымдарға жататындар:
А) мемлекеттің өзі;
Ә) мемлекеттік ұйымдар;
Б) мемлекеттік емес (қоғамдық, кооперативтік, коммерциялық, т.б.)
ұйымдар.
Мемлекеттік ұйымдардың ішінен мемлекеттік органдарды бөлуге болады –
билік өкілеттігі бар мемлекеттік ұйымдар.
Ерекше атап өтуге жататын заңды тұлға категориясы, оның азаматтық
айналымға қатынасуға қажетті құқықтық субъективтігі болуы міндетті.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі бойынша ұйымдар заңды тұлға
ретінде мынадай жағдайда танылады:
А) өзінің жеке мүлкі болуы және өзінің міндеттері бойынша сол мүліктері
арқылы жауап беруі міндетті;
Ә) өз атынан заттық және жеке адамға заттық емес құқыққа ие болуға және
міндеттерін өтеуге мүмкіндігі бар;
Б) сотта талапкер және жауапкер бола алады.
Көңіл аударатын жағдай, заңды тұлға құқық субъектілерінің түрлігін
емес, құқықтық субъективтің түрлерін көрсетумен қатар, осы субъектілердің
қоғамдық-заңдық қасиетін білдіреді. Заңды тұлға ретінде мемлекеттің өзін
айтуға болады [4, 68 бет]
Азаматтық кодекстін, 12-бабына сәйкес жеке тұлға деп Қазақстан
Республикасынын, азаматтарын, басқа мемлекеттердің азаматтарын және
азаматтығы жоқ адамдарды атаймыз.
Азаматтық алған адам сол мемлекеттің құқык субъектісі болады.
Сондықтан да азаматтық заңда жеке тұлғалардың құқық кабілеттілігі туралы
емес, азаматтардын, құқык қабілеттілігі туралы ғана айтылған. Құқық
қабілеттілігі ең алдымен толық түрде Қазақстан Республикасының азаматтарына
беріледі.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995-жылғы 19-маусымда
қабылданған "Шетелдік азаматтардың құқықтык жағдайлары туралы" заң күші бар
Жарлығының 2-бабына сәйкес, "Қазақстан Республикасының азаматтары болып
саналмайтын және басқа мемлекеттің азаматы туралы дәлелі бар азаматтар
шетел азаматтары болып саналады." Қазақстан Республикасындағы олардың
азаматтық құқық қабілеттілігі өзінің мемлеке-тінің заңымен емес, Қазақстан
Республикасының заңымен айқындалады. Олар Қазақстан Республикасының заңында
қаралмаған азаматтық құқыққа таласа алмайды және де егер занда өзгеше
көзделмесе, құқық қабілеттілігі шектелуге жатпайды. Аталған Жарлықтың 2-
бабы 11-бөлігіне сәйкес, "Казақстан Республикасының азаматтары болып
саналмайтын және басқа мемлекеттің азаматтығы туралы дәлелі жоқ адамдар
азаматтығы жоқ адамдар деп есептеледі". Егер заң құжаттарында көзделмесе,
азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан Республикасы азаматтарымен тең дәрежеде
азаматтық құқықты пайдаланады. [5, 87 бет]
Қазақстан Республикасынын Конституциясы Республика аумағына келген
шетел азаматтарынын және азаматтығы жок адамдардың кұкықтык мәртебесін
белгілейтін негізгі принциптерді бекітті. Конституцияда, зандарда және
халыкаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жок
адамдар Республикада азаматтар үшін белгіленген құкыктар мен бостандықтарды
пайдаланады, сондай-ак, міндеттер атқарады (12-бап, 4-тармақ). [6]
Қазақстан Республикасы Президентінің "Шетелдік азаматтың кұкықтық
жағдайлары туралы" Жарлығында шетелдіктердің конституциялык мәртебесі
нақтыланды. Онда шетелдік азаматтардык республикадағы мәртебесі туралы
халықаралық шарт нормаларынын басымдығы орныктырылды. Егер Қазақ-стан
Республикасынын халықаралык шарттарымен шетелдік азаматтардын құкыктык
жағдайлары туралы жарғыдағыдан өзге ереже белгіленсе, халыкаралык шарггағы
ереже колданылады. Жарлык шетел азаматы және азаматтығы жоқ адам ұғымына
түсінік береді. Кдзакстан Республикасының азаматтары болып табылмайтын,
өзге мемлекеттің азаматы екендігі дәлелденген адамдар Кдзақстан
Республикасындағы шетел азаматы деп та-нылады. Казакстан
Республикасыныңазаматы болып табылмай-тын және өзге мемлекеттін азаматы
екендігіне дәлелдемесі жоқ адамдар азаматтығы жоқ адамдар деп танылады.
Шетелдік азаматтардың кұкыктык жағдайының принциптері берілді. Олар
мыналар болып табылады:
Қазакстан Республикасындағы шетелдіказаматтарда Конституцияда және зандарда
белгіленген барлық қүкыктар мен бостандықтарға ие және барлық міндеттерді
аткарады. Қазақстан Республикасы Конституциясының II бөлімінде 31-бап бар.
Оның 17-бабында Казакстан Республикасы азаматтары мен шетел азаматтарына
бірдей берілген күкыктар мен бостандықтар, атқарылар міндеттер туралы
айтылады. Бұл — берілетін
құкықтар мен бостандықтар, аткарылатын міндеттер туралы баптар. Бұл
баптарда "шетелдік азамат" термині колданылмайды, "әркім", "барлығы",
"ешкім" деген сөздер пайдаланылады.
Шетелдік азаматтардың құкыктары, бостандықтары мен міндеттері Кдзақстан
Республикасының халыкаралык шарттарымен белгіленуі мүмкін. Халыкаралық
шарттар Қазакстан Республикасы Конституциясы мен зандарынан туындайтын
ережелер белгілеуі мүмкін. Халыкаралық шарттарда ҚазакстанРеспубликасы
зандарында карастырылғаннан өзге ережелерболуы мүмкін. Егер мұндай шарттар
Парламентте бекітілетін болса, ондағы ережелердің Қазақстан Республикасы
зандарын-дағы ережелерден басымдығы болады.
Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары шығу тегіне, әлеуметтік және
мүліктік жағдайларына, нәсілдік және ұлттык белгісіне, жынысына, біліміне,
тіліне, дінге катысына, руына және қызмет сипатына қарамастан зан алдында
тең. Бұл жалпы ереже, алайда, Қазақстан Республикасында танылған
халықаралық шарттарда, халықаралық кұкықтық актілерде жекелеген топтарға
орай нақтылануы мүмкін. Демек, дипломатия-
лық катынастағы шетелдік азаматтардың кұкықтық мәртебесі қатардағы шетелдік
азаматгарға қарағанда біраз өзгелеу. Шетелдік азаматтар ездеріне берілген
кұкықтары мен бостандықтарын Қазақстан Республикасының мүддесіне, Қазақстан
азаматтарының және оның аумағында тұратын басқа адамдардың кұкықтары мен
бостандықтарына және занды мүдделеріне зиян келтірмейтіндей етіп
пайдаланулары тиіс. Сонымен бірге Қазақстан Республикасының Конституциясы
мен зандары шетелдік азаматтарға олар абыроймен орындауға тиіс міндеттер
жүктейді. Занды бүзған жағдайда шетелдік азаматтар тең кұқыктық негізде
зандық жауаптылыққа тартылады. Бұл туралы тиісті зандарда анық айтылған.[7,
40 бет] Шетелдік азаматгар: 1) Қазақстан Республикасында тұракты тұратын
және 2) Қазақстан Республикасында уақытша тұратын болып екі топқа бөлінеді.
Ішкі істер органдары тұрақты тұруға рұқсат берген шетелдік азаматтар
тұрақты тұратындар деп танылады. Қазақстан Республикасында өзге зандык
негізде тұратындар Қазақстан Республикасына уақытша келгендер деп танылады.
Олар Қазакстан Республикасына келуге рұқсат етілген белгілі бір мерзімі
өткеннен кейін Қазақстан Республикасынан кетуі тиіс.
Президентгің "Шетелдік азаматтардың құқықтык жағдайла-ры туралы"
Жарлығы белгілі бір жағдайларда шетелдік азаматқа Қазақстан Республикасынан
кетуге рұксат етілмеуі мүмкін. Кетуге:
а) мемлекеттік кауіпсіздікті қамтамасыз ету, коғамдық тәртіпті немесе
халықтын. денсаулығын сақтау мүддесінде;
ә) Қазакстан азаматтарының занды кұқықтары мен мүдделерін қорғау
мақсатында;
б) егер шетелдік азамат Қазакстан Респуб-ликасының егемендігіне кдрсы
шығып, Казақстан Республика-сының бірлігі мен тұтастығын бұзуға шақырса;
в) егер мемле-кетаралық, ұлтаралық және діни алауыздык. отын
қоздырса;
г) егер террорлық әрекеті үшін сотталса және т.б. жағдайларда рұксат
етілмейді.
Шетел азаматы Казақстан Республикасыныңбұған өкілеттігі бар
мемлекеттік органдардың баска мемлекетке баруға рұқсат еткендігі туралы
төлқұжатка соққан белгісі бойынша еркін шыға алады. Шетелдік азаматтың
елінің келісімі негізінде шығуының басқа да тәртібі белгіленуі мүмкін.
Белгілі бір жағдайларда шетелдік азаматтар Қазақстаннан шығуға рұксат
етілмейді. Рұқсат етпеу: а) егер шетелдікті қылмыстық жауаптылыққа тар-ту
үшін негіз болса — істі жүргізу аяқталғанша; ә) егер қылмы-сы үшін сотталса
— жазасын өтегенге дейін; б) егер сот жүктеген міндеттемені орындаудан
жалтарса — міндеттеме орындал-ғанға дейін және т.б. жағдайларда
белгіленеді.
Көрсетілген тыйымдар шетелдік азаматтардың құқыктары мен
бостандыктарын шектеу болып табылмайды. Олар адам күқығы туралы халыкаралык
актілерге кайшы келмейді'.
Олар Қазақстан мемлекеті органдарының жалпыға бірдей белгіленген зан
нормаларына негізделген.
Қазақстан аумағында кұкық бұзған шетелдік азаматтар, республиканың
азаматтары сияқты жалпы негізде жауаптылықка тартылады. Сонымен бірге
шетелдік азаматтар солар үшін арнайы белгіленген келу тәртібін сақтауы
тиіс. [8]
Шетелдіктерге кұжатсыз тұруға рұқсат етілмейді. Олар со-лар үшін
белгіленген тіркелу және орын ауыстыру тәртібін сақ-тауы, келу мерзімі
бітуіне байланысты кетуі тиіс. Бүл ережелерді бұзса шетелдіктер әкімшілік
жауаптылыкка, сондай-ақ егер ереже бұзушылық катерлі сипатта болса
кылмыстык, жауапты-лыкка тартылады.
Белгілі бір жағдайларда шетелдік азаматтар республика шегінен күштеп
шығарылуы мүмкін. Мұндай шаралар, егер Шетелдіктер деп, басқа бір белгілі
мемлекеттің аумағында тұрғанымен, бірақ ол елдің азаматтығын алмағандарды
айтады. Сойтіп, шетелдіктерге басқа елдің азаматтар және азаматтығы жоқ
адамдар жатады.
Азаматтық мәселелерін реттеу әрбір мемлекеттің ішкі конституциясына
жататынын ерекше айту қажет. Гаага конвенциясының азаматтық жайлы заңдар
коллизиясына жататын тұжырымының өзінде ақ : Кім өзінің азаматы боларын
әрбір мемлекет өздерінің заңдарына сәйкес анықтайды деп жазылған.
Сондықтан да, әр түрлі мемлекеттердің азаматтық жайлы заңдарында әр түрлі
қарама-қайшылықтар кездесіа қалады. Оны олар мемлекетаралық дәрежеде екі
тарапты немесе көп тарапты келісімдер жасау арқылы шешіп отыруға тырысады.
Мысалы, қос азаматтықты болдырмау және азаматтығы жоқ жайлы келісімдерді
айтуға болады. Осы тұрғыдағы келісім ретінде 1995 жылғы Қазақстан
Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы халықаралық құқықтық
актілерді : Ресей Федерациясына тұрақты тұру үшін келетін Қазақстан
Республикасы азаматтарына, сондай ақ Қазақстан Республикасына тұрақты тұру
үшін келетін Ресей Федерациясы азаматтарына азаматтық алуды жеңілдету
жайлы, сондай ақ Ресей Федерациясы аумағында тұратын Қазақстан
Республикасы азаматтарының және Қазақстан Республикасы аумағында тұрақты
тұратын Ресей Федерациясы азаматтарының құқықтық мәртебесі жайлы келісім
шарттарды атауға болады. Мұндай халықаралық құқықтық актілер қос
азаматтықтың пайда болмауын алдын алады, сөйтіп Ресей мен Қазақстан
азаматтарына осы аталған екі аумақта тұрақты тұру жайларын нақты анықтап,
құқықтық мәртебе береді, әрі тіркеу барысында азаматтық алу тәртібін
жеңілдетеді. Ресей Федерациясымен жасалған бұл келісім Ресейге, т.б.елдерге
орыс тілді тұрғындардың жаппай қоныс аударуын тежейді. Әлбетте, бұл саяси-
экономикалық тұрғыдан алғанда ТМД республикаларындағы әлеуметтік шиеліністі
бәсеңдетуде қолайлы жағдай туғызады.
Болса да, азаматтық қан құқық немесе тек құқық принциптері
негізінде алынады. Мұның алғашқысында туылған жеріне қарамай ата-анасының
азаматтығын алады, ал екіншісінде – ата анасының азаматтығына қарамай,
нәресте қайсы мемлекет аумағында дүниеге келсе сол елдің азаматы бола
алады. Туылу жеріне орай азаматтық алуды шет елдерде – филиация, ал
шетелдіктерді азаматтыққа алуды – натурализация дейді. Бірақ, соңғы
жағдайда бірнеше шарттар сақталуы тиіс. Кейбір елдерде натурализация
жасалатынатын азаматтардың құқық шеңбері шектелуі де мүмкін. Азаматтықты
қалпына келтіру үшін азаматтар бұрын белгілі бір мемлекеттің азаматы болуы
тиіс. Азаматтықты таңдау бір мемлекеттің аумағынан екінші бір мемлекет
аумағына өткенді ғана жүзеге асырылады. Азаматтықтың тоқтатылуы мына
кездерде жүзеге асырылады: азаматтықтан шыққанда, азаматтығын жоғалтқанда,
азаматтықтан айырғанда, басқа елдің азаматтығын таңдағанда және
т.б.себептермен. Азаматтығы жоқтық деп қандай бір мемлекетке тиісті
азаматтығын көрсететін ресми құжаттарды ұсына алмауды айтады.
Көп елдерде шетелдіктердің құқықтық мәртебесі негізінен өз азаматтары
мәртебесіне теңестіріледі. Дегенмен, белгілі бір шектеулер де жоқ емес.
Мысалы, шетелдіктер әскери қызметке шақырылмайды, сайлау құқын
пайдаланбайды және т.б. Айталық, Болгария Конституциясының 26-бабында :
Болгария Республикасына келуші шетелдіктер, болгар азаматтығын жүзеге
асыруды талап ететін конституция мен заңдардағы құқықтар мен міндеттерден
басқа жағдайларда, Конституцияда көрсетілген барлық құқықтар мен
міндеттерге ие делінген.
Құрама Мексика штаттары Конституциясының 33-бабында шетелдіктерге
елдегі саяси істердің кез келгеніне араласуға тыйым салынады. Кейбір
елдердің конституциясында саяси себептер нәтижесіне қарай шетелдіктерге
баспана беру қарастырылған. Мұндай ережелер, мысалы, Ресей, Молдова
Республикасы, Польша, Өзбекстан, Италия конституцияларында және Германияның
негізгі заңында көрсетілген. Алайда, саяси баспана беру деген сөз,
тоқтаусыз азаматтық береді дегенді білдірмейді. Бұл екеуі мүлдем бөлек,
өзара байланыссыз мәселелер әрі әр түрлі тәртіппен шешілді.
Кейбір елдердің конституциясы өз азаматтарын және өз аумағында заңды
түрде тұрған шетелдіктерді жер аударуға тыйым салады. Сол секілді,
халықаралық келісім-шарттарда қарастырылмаған болса, конституциялары
бойынша басқа мемлекеттерге өз азаматтарын да, шетелдіктерді де беруге
тыйым салынады. Мысалы, Беларусь Республикасы Конституциясының 10-бабы
бойынша, Беларусь Республикасы халықаралық келісімдерінде қарастырылмаған
болса, Республика азаматтарын шетел мемлекетіне беруге тыйым салынған. Осы
іспетті ережелер Болгария, Түркіменестан, Украина, Қырғыз Республикасы,
Испания, Дания т.б.елдердің конституцияларында да қарастырылған. Ал мексика
Конституциясына келсек, онда федеральдық атқарушы үкіметке шетелдіктердің
кез келгенін, ел ішінде болуын қаламаса, елден қуып шығуға құқық береді.
[9, 98 бет]
2.2.Заңды тұлғалар - құқықтық қатынастардың субъектісі ретінде
Жеке тұлғалармен қатар, заңды тұлғалар да азаматтық-құқықтық
қатынастардың субъектілері бола алады (ҚР АК-ның 1-бабы).
Заңды тұлға дегеніміз — бұл мүліктік қатынастардың басқа субъектілері
ұйымдастырған, құрған және құқықтар мен міндеттер берген субъект. Занды
тұлғаның құрылтайшылары (құрушылары) оны мүліктік қатынастардың
субъектілері ретінде өзінен бөлу мақсатында құрады. Мүліктік азаматтық-
құқықтық қатынастар үшін заңды тұлға институтының практикалық маңыздылығы
мынада: "занды тұлға құрылтайшыларының өз кәсіпкерлік тәуекелін өздері үшін
орынды болады деп есептейтін сомамен шектеу мүмкіндігі бар"[10, 95 бет].
Құқықтық санат ретінде заңды тұлғаның әдебиеттерде бір мағыналы
анықтамасы жоқ.
Кеңес мемлекеті өмір сүріп түрған кезенде азаматтық құқық теориясында
заңды тұлғалардың мөні туралы алуан түрлі пікірлер кең таралғанды.
Негізінен алғанда, занды тұлғалар — мемлекеітік кәсіпорындар мен мекемелер
зерттеу объектісі болды, мұны экономикада мемлекеттік меншіктің үстемдік
етуімен түсіндіруге болатын еді.
Мемлекеітік ұйымдарға қатысты алғаңда, заңды тұлғаның академик АВ.
Венедиктов берген барынша толық ұғымы заң әдебиеттерінде "ұжым теориясы"
деген атпен енді.[11, 39 бет]
Қазіргі уақытта заңды тұлғаның мәні жөніндегі мәселе ғалымдардың
теориялық пікірталастарында соншама кең таралмаған. Әдебиеттерде кездесетін
соңғы пікірлердің ішінен занды тұлғаыың "мақсатты мүлік ретіндегі"
анықтамасын атап көрсетуге болады. Е.А. Сухановтың пікірі бойынша, "...осы
заманғы коммерциялық практикада азаматтық немесе сауда (коммерция)
айналымына қатысуға әдейі арналған дербестелген мүлік ретіндегі заңды
тұлғаның мәнін түсіндіретін "мақсатты мүлік" теориясын қостайтын дөлелдер
жеткілікті".[12,76 бет]
Шетелдерде заңды тұлғага қатысты екі теория барынша кең таралған —
жалған теория және шындық теориясы, бұларға ортақ нәрсе - ұжымдық
құрылымдардың құқық субъектілігін дәлелдеу.
Заңды тұлғаның жалған теориясы герман заңгері, XIX ғ, пайда болған
құқық тарихы мектебінің басшысы К.Ф. Савиньидің есімімен байланысты. Ол
құқықтың нақ субъектісі адам және тек адам болып табылады деп тұжырымдады.
Оның тұжырымдамасы мынаған негізделді: заңды тұлға дегеніміз қарапайым
өтірік арқылы қолдан жасалған құқық субъектісінен басқа ештене емес, құқық
субъектіліктің бірден-бір мүмкін болатын иелері — жеке тұлғалар заңды
тұлғадағы құқықтық қатынастардың нақты субъектілері болып қала береді.
Кейбір ғалымдардың пікірі бойынша, жалған теориядан туындайтын занды
тұлға пайда болуының рұқсат ету тәртібі және арнайы құқық қабілетгілігі, ең
алдымен,' мемлекеттің пайда табу мақсатгарын көздемейтін адамдар
бірлестіктерін бақылау жүргізу үшін қамтамасыз етуге бағытталған болатын,
Жалған теория Англия мен АҚШ-та кең таралған [13, 78 бет]. Занды тұлғаның
өмір сүруін мойындау Англия мен АҚШ-та корпорация құқығының іргелі принципі
болды. XIX ғасырда жоғарғы судья Д.Маршалдың корпорацияға берген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
1 ӘРЕКЕТ ҚАБІЛЕТТІЛІК ПЕН ҚҰҚЫҚ ҚАБІЛЕТТІЛІКТІҢ ТҮСІНІГІ,
АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ
1.1 Әрекет қабілеттілік: мазмұны, түрлері.
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Құқық қабілеттілік: мазмұны. түрлері.
... ... ... ... ... ... ... ... .
2.ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ, ЖІКТЕЛУІ,ТҮРЛЕРІ:
2.1 Жеке тұлғалар құқықтық қатынастардың субъектісі ретінде ... .
2.2 Заңды тұлғалар құқықтық қатынастардың субъектісі ретінде ... .
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
ҚОСЫМША
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан
Республикасының халқына Жолдауында мемлекеттің алдына қойған алғашқы
талаптардың бірі бәрі де заң бойынша өмір сүретін шынайы құқықтық мемлекет
құру деп көрсеткен. Осындай мемлекеттің міндетті белгісі болып адам
құқықтары мен бостандықтарын толық қамтамасыз ету қағидасын жүзеге асыру
болып табылады. Өйткені, құқықтық мемлекет дегеніміз – қоғамдағы құқықтық
сана мен құқықтық мәдениет деңгейі жоғары мемлекет және ондағы әділсоттың
негізгі міндетіне адам мен азаматтың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау
жатады.
Егемен Қазақстан Республикасы тарихи дамудың жаңа сатысына қадам
басып, нарықтық қатынастарға негізделген жаңа экономикалық жүйе құру
үстінде. Қоғам дамыған сайын оның ішіндегі құбылыстар да күрделене беретіні
анық.
Қазақстан өз мемлекеттік тәуелсіздігіне ие болғаннан кейін егемен
мемлекет пен оның азаматтарының өміріне тірек болатын барша құқықтық
негізін қайта құру қажеттігі туғанын осы еңбегім арқылы айқындап көрсеткім
келіп отыр. Мемлекетті басқару, экономика, әлеуметтік-саяси өмір, мәдениет,
құқықтық тәртіпті сақтау, елді қорғау, сыртқы саясат салаларын реттейтін
көптеген заңдар мен жарлықтар қабылданып, жүзеге асырылуда. Сол заңдарды
сапалы және тиімді жасауға заңгер-ғалымдар мен заңгер-практиктер қатысып,
олар халықаралық ұйымдар мен шетел мамандарының беделді сарапшыларынан
өткеннен кейін қабылдануда. Еліміздің Атазаңы – Қазақстан Республикасының
Конституциясын бүкіл халық талқылап, республикалық референдумда қабылдады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның ең сапалы қасиеті – ар-
намыс пен қадір-қасиетті жоғары қояды. Ар-намыс барлық халықта да жанның
бекзаттығының көрінісі ретінде есептеледі. Басыңды арың сақтайды, Ардан
ақыл туады, ақылсыздан ең соңғыңды қуады, Дүреленсең де арыңды сақта
дейді орыс мақалы. Қазақ атамыздың да Арым үшін жан пида, Малым жанымның
садағасы, жаным арымның садағасы деген қанатты сөздері ықылым заманнан
бүгінгі күндерге жетті. Ізгілікке негізделген қоғамда ар-намыс пен ар-ождан
заңмен қор7ғалады. Сондықтан Қазақстан Республикасы Конституциясының 17-
бабында: Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды деп жазылған.
Бұл қағида қылмыстық және азаматтық заңдарда нақтыланады. Егер кімде-
кім адамның ар-намысына, қадір-қасиетіне нұқсан келтіретіндей мәліметтер
таратса және оның ақиқаттығын дәлелдей алмаса, онда ол қылмыстық, мүліктік
жауаптылыққа тартылады. Жәбірленуші, егер мұндай мәліметтер жалған деп
есептесе, сот арқылы беделін қалпына келтіруіне, сондай-ақ келтірілген
моралдық зардап үшін мүліктік құн талап етуге құқылы.
Жеке адамның Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында
орнықтырылған құқықтық мәртебесі адамдар мен азаматтардың құқықтары
тұжырымдамасына негізделген және халықаралық-құқықтық құжаттардың негізгі
қағидаларынан туындайды.
Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы (1995 ж.) азаматтардың
құқытары мен бостандықтарын нығайта отырып, халықаралық актілердің
нормалары мен принцптріне сүйенеді. Аталған және басқа халықаралық актілер
мынадай негізгі құқықтар мен бостандықтарды жариялайды: кез келген адам
өмір сүруге, бостандыққа және жеке басына қол сұғылмауына құқылы; ешкім де
азапталмауы, қадір-қасиетін кемсітетіндей көз алартушылыққа және жазаға
ұшырамауы тиіс; барлық адамдар заң алдында тең, заңмен тең дәрежеде
қорғалуға құқылы; кез келген адам тұратын орын мемлекет шегінде еркін
алмастыруға және таңдауға құқылы; кез келген адам өзінің, отбасының және
басқаларының денсаулығын және тұрмыс жағдайын қолдауға қажетті өмірлік
деңгейде еңбек етуге, білім алуға, дем алуға құқылы. Халықаралық-құқықтық
құжаттар адам құқы мен бостандығын ең жоғары құндылық деп таниды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – құқықтық қатынастардың субъектілерінің
құқыққабілетілігі және әрекетқабілеттілігі жөнінде теориялық және
қолданыстағы мәселелерін зерттеуі болып табылады.
Сонымен қатар құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігінің
қалыптасуының моральдық-этникалық негіздерін, оның мазмұны мен құрамдас
элементтерін зерттеу мен осы қабілеттіктерге ие субъектілердің көлемі мен
түрлерін анықтау негізгі талаптарына жатады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
– Әрекет қабілеттілік түсінігін,мазмұнын ашу,түрлерін көрсету;
– Құқық қабілеттілік түсінігі, мазмұнын ашу, түрлерін көрсету;
– Жеке тұлғалар құқықтық қатынастардың субъектісі ретінде;
– Заңды тұлғалар құқықтық қатынастардың субъектісі ретінде қарау.
Зерттеудің объектісі болып әрекет және құқық қабілеттілігі институтын
жүзеге ачыруда пайда болатын құқықтық қатынастар, заңдылықтар және оларды
дамыту тенденциясы.
Зерттеудің заты болып конституциялық, азаматтық, неке отбасылық және
Қазақстан Республикасының басқа заңнамаларында болатын құқықтық
белгілеулер, сонымен қатар шетел заңнамасының нормалары және еліміздің
заңды қолдану тәжірибесінің материалдары саналады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам құқы туралы халықаралық
құжаттардың негізгі идеялары мен қағидаларын қабылдады және оны мемлекеттің
өзіндік ерекшеліктерін ескер отырып нығайтты. Конституцияда мемлекеттің
адамға және азаматқа қатынасы туралы қағида орнықтырылды. Адам құқықтары
мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық
актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады (12-бап, 2-
тармақ). Бұл адамның табиғи құқын мемлекеттің тануы және бастау алар қайнар
көзі болып табылады және Конституцияның Адам және азамат деген ІІ
тарауының мазмұнын белгілейді. Мұнда адам құқымен бірге азаматтың да құқы
мен міндеті туралы айтылады. Республиканың азаматы өзінің азаматтығына
орай құқықтарға ие болып, міндеттер атқарады (12-бап, 3-тармақ). Сөйтіп
аталған бөлімде Қазақстанның конституциялық заң тарихында бірінші рет
азаматтардың құқықтары және міндеттерімен бірге адам құқы ұғымы бірінші
рет танылды. Сөз жоқ, адам құқы мен азамат құқы ұғымы бір-біріне жақын
және табиғи түрде ұштасқан ұғымдар. Азамат деген – адам. Сондықтан, адамға
қатыстының бәрі де азаматқа да қатысты. Адамға тумысынан жазылған,
абсолютті деп танылған және олардан ешкім айыра алмайтын құқық пен
бостандық Қазақстан Республикасының азаматына да тән. Сонымен бірге табиғи
құқықтар мен бостандықтар шетел азаматтарына және азаматтығы жоқтарға да
берілген.
1 ӘРЕКЕТ ҚАБІЛЕТТІЛІК ПЕН ҚҰҚЫҚ ҚАБІЛЕТТІЛІКТІҢ ТҮСІНІГІ, АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ
1. Әрекет қабілеттілік: мазмұны, түрлері
Құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігінің бөлінбес бірлігі
түрінде өмір сүретін заңды тұлғалардың құқық субъектілігінен өзгеше, жеке
тұлғалардың азаматтық құқық субъекттілігі мен әрекет қабілеттілігіне
бөлінеді, бұлар азаматтық кодексте жеке тұлғалар туралы параграфта әр түрлі
баптармен беріледі.
Азаматтың азаматтық құқықтар мен міндеттерді атқару қабілеті оның
құқық қабілеті болады. Азаматтың өз іс-әрекеттерімен азаматтық құқықтарды
иелену және жүзеге асыру, өзі үшін азаматтық міндеттер түзіп, оларды
орындау қабілеті оның әрекет қабілеттіліг болады (АК-ның 13 және 17-
баптары).
Құқық қабілеттілік. Құқық қабілеттілік, жеке тұлғаларды қоса алғанда,
азаматтық құқықтың барлық субъектілерінің азаматтық құқық субъектілігінің
негізі болып табылады. Құқық қабілеттілік болмауының орны толмайды. Құқыққа
қабілетті адамның әрекет қабілетінің жоқтығын басқа адамдардың іс-
әрекеттерімен толықтыруға болады. Азаматтық құқық қабілеттілігі жоқ субъект
мүлде азаматтық құқық субъектісі бола алмайды. Азаматтық әрекет
қабілеттіліг жоқ болғанымен, азаматтық құқық қабілеттілігі бар адам – бұл
азаматтық құқық субъектісі, яғни нақты субъективтік құқықтарды иеленіп,
міндеттер атқара алатын адам. АК-да заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігі
туралы арнайы бап (25-бап) болғанымен, олардың әрекет қабілеттілігіне
қатысты мұндай бап жоқ.
Құқық қабілеттіліктің мазмұнына және оны жүзеге асыруға байланысты мән-
жайларға қатысты осы айтылғандардың барлығы кезінде серпінді дамитын
құбылыс – құқық қабілеттілігі теориясының тууы үшін негіз болады. Мәселен,
М.М.Агарков былайша жорамалдады: осы сәттегі әрбір тұлға үшін азаматтық
құқық қабілеттілігі оның басқа тұлғаларымен өзара әрекеттесуіне қарай нақты
құқықтар мен міндеттерді иелену мүмкіндігін білдіреді.
Осы заманға шындыққа сәйкес түзетулер енгізілген серпінді құқық
қабілеттілік теориясы заңды тұлғаларға лайықты болар. Бірақ, жеке
тұлғаларға қатысты алғанда, ол АК нормаларына ғана емес, сондай-ақ адам
мен азамат құқықтары теңдігінің конституциялық принципіне де қайшы келеді.
Шынында да, заңдарда көзделген бірқатар мән-жайлар заңды тұлғалармен
болғандағыдай, жеке тұлғалардың құқық қабілеттілігін өзгертпейді, оны
жүзеге асырудың шарттары болады. Сондықтан жеке тұлғаларға қатысты алғанда,
құқық қабілеттілікті әрбір тұлға үшін бірдей деп айыра білу керек.
Құқық қабілеттілікті жүзеге асыру жағдайларын жалпы және ерекше
жағдайларға бөлуге болады. Құқық қабілеттілікті барлық жағдайларда жүзеге
асыру үшін жалпы жағдайлар болуы қажет. Құқық қабілеттілікті белгілі бір,
заңдарда көзделген жағдайларда жүзеге асыру үшін ерекше жағдайлар қажет.
Әрекет қабілеттілігі құқық қабілеттілігін жүзеге асырудың жалпы
жағдайы болып табылады.
Азаматтың толық көлемдегі әрекет қабілеттілігі ол 18 жасқа жеткен
кезден басталады. Әрекетке қабілетсіз азаматтардың құқық қабілеттілігін
олардың заңды өкілдері жүзеге асырады.
Құқық қабілеттілігін жүзеге асырудың жалпы жағдайы ретіндегі әрекет
қабілеттілігі мен қатар, заңдар бірқатар жағдайларда оны жүзеге асырудың
ерекше жағдайларын да көздейді. Бұл – лицензия немесе өзге де рұқсаттар
алу, арнаулы білімнің болуы, аттестациядан өту және заңдарда көзделген
басқа да мән-жайлар. Құқық қабілеттілікті жүзеге асырудың барлық ерекше
жағдайлары өздерінің табиғаты жөнінен заңдық фактілер болып табылады және
оларды заңдық тұлғалардың құқық қабілеттілігі ұғымы қамтымайды, өйткені
заңдар азаматтар мен басқа да жеке тұлғалардың құқық қабілеттілігі
теңдігінің конституциялық принципінен туындайды.
Құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттілік арасындағы айырмашылық
былайша түсіндіріледі:
– мүліктік құқық жасына, олардың ерік-ықтияр жағдайына қарамастан
барлық азаматтарға қажет;
– мүліктік құқықтық қатынас саласында құқық қабілетті адамның және
әрекет қабілеттілігі жоқ адамның орнына оның заңды өкілі қатыса алады.
Құқық субъектілік – мемлекетпен танылған құқық, құқықтық қатынас
субъектісі болу қабілеті (құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттіліктің
бірлігі)
Адамның психикалық күйімен байланысы жоқ заңдық қасиет ретіндегі
құқық қабілеттіліктен өзгеше, әрекет қабілеттілік онда айтарлықтай дамыған
ақыл-ой мен еріктің болуына, өзінің іс-әрекеттерін саналы түрде сезініп,
оларды игере білу қабілетіне байланысты. Сондықтан заң адамның әрекет
қабілеттілігі толық көлемде кәмелетке толғанда, яғни ол 18 жасқа жеткенде
басталады деп көрсетеді. Осылайша, кәмелетке толғандардың толық дәрежеде
әрекетке қабілетті болуына мүмкіндік беретін психикалық толысу шүбәсыздығы
белгіленеді.
Азаматтың әрекет қабілеттілігінің оның ақыл-ойы мен ерік-жігері
күйімен байланысы, біріншіден, кәмелетке толмағандардың әрекет
қабілеттілігін шектеу қажеттігіне және, екіншіден, олардың ақыл-ойы мен
ерік-жігерінің жетіспеушілігі салдарынан кәмелетке толмағандардың әрекет
қабілеттілігін шектеу немесе одан айыру мүмкіндігіне әкеп тірейді. Заң
бойынша әрекет қабілеттілігі пайда болатын жасқа жеткен кейбір азаматтар
өздерінің психикалық күйіндегі кемістіктері салдарынан өз іс-әрекеттерінің
зардаптарын толық дәрежеде түсіне алмайтындықтан және оларды орынды
пайдалана білмейтіндіктен, соттың шешімімен әрекетке қабілетсіз немесе
әрекет қабілеттілігі шектеулі деп танылуы мүмкін.
Азаматтардың әрекет қабілетгілігі дегеніміз, азаматтың өз
әрекеттерімен азаматтық кұқықтарға ие болуға және оны жүзеге асыруға, өзі
үшін азаматтық міндеттер жасап, оларды орындауға қабілеттілігі болып
табылады.
Азаматтардың әрекет қабілеттілігі азаматтың құқық қабілеттілігінен
ерекшеленеді. Азаматтың құқык қабілеттілігі оның дүниеге келген сәтінен бұл
дүниеден озғанынша бірге болады. Азаматтың әрекет қабілеттілігі үшін оның
өз еркімен мүлікті иеленіп оған билік ету немесе өзіне міндеттеме алуға
тілек білдіруі қажет. Сондықтан да азаматтың құқык қабілеттілігі оның жасы
мен психикалық жағдайына қатысты келеді. Ол өзіне азаматтық құқықпен
міндеттілікті алу үшін қалыпты әрі толысқан психикада болуы тиіс.
Нәтижесінде құқык қабілеттілігі барлардың бәрі бірдей әрекет
қабілеттілігіне ие емес, бір сөзбен айтқанда, азаматта құқық қабілеттілік
болғанымен, әрекет қабілеттілігі белгілі бір уақыт арасында болмауы мүмкін.
Азаматтық кодекстің 17-бабына сәйкес әрекет қабілеттілігі кәмелетке
толғанда, яғни 18 жасқа толғаннан кейін толық көлемінде пайда болады.
Бұл арада ескеретін мынадай бір жағдай бар: Азаматтық кодекстің 17-
бабы 2-тармағына сәйкес заң құжаттарында 18 жасқа келкенге дейін некелесуге
рұқсат етілетін жағдайда, 18 жасқа толмаған азамат некеге тұрған кезден
бастап толық көлемінде әрекет қабілеттілігіне ие болады. Қазақстанда "Неке
және отбасы туралы" Заң бойынша некеге тұруға 18 жастан бастап рұқсат
етіледі. Егер дәлелді себептер болған жағдайда мемлекеттік тіркеу орны
бойынша азаматтық хал актілерін тіркеу органдары неке жасын екі жылдан
аспайтын мерзімге төмендетуі мүмкін ("Неке және отбасы туралы" Заң, 10-
бап).
Әдебиеттерде азаматтардың әрекет қабілеттілігі толық ішінара (толық
емес) және шектеулі деп бөлінеді. Оның өзі азаматтың әрекет қабілеттілігіне
байланысты жүзеге асады. Жаңа туған бала толығынан құқық қабілеттілігі бола
тұрса да, өзі әрекет жасап қайсыбір құқыққа ие болуға немесе өзіне
міндеттер алуға қабілетсіз екендігі түсінікті нәрсе. Саналы әрекет жасау
кабілеті кісінің өскендігіне (жасына) байланысты. Сондықтан әрекет жасау
жасы толған адамдарда ғана болады.
18 жасқа толғандар ғана ер жеткен деп саналады (АК-тің 17-бабы, 1-
тармағы), Осы жасқа толған соң адам азаматтық құқық айналымының толық
құқылы қатысушысы болып қана қоймай, ол саяси құқықтар мен міндеттерге де
ие болады.
Толық емес немесе ішінара әрекет қабілеттілігі бойынша, азамат өзінің
әрекеті арқылы кез келген құқықтық әрекетті жасай алмайды, былайша
айтқанда, заңда тікелей көрсетілген бірқатары ғана ие.
Ішінара (толық емес) әрекет қабілеттілігі әдетте, жасы кәмелетке
толмағандарға тән, ал берілетін әрекет ауқымы олардың жасына байланысты.
Заң мұндай тұлғаларды екі топқа бөледі: а) жасы кәмелетке толмаған 14 пен
18 жас аралығындағылар; ә) жасы кәмелетке толмаған 14 жасқа дейінгі жас
балалар.
14 пен 18 жас аралығындағылардың әрекет қабілеттілігі мейлінше
ауқымды, олар заңда көрсетілген шекте әртүрлі мәмілелер жасай береді. Ондай
мәмілелерді екі түрге бөлуге болады:
- өздерінің заңды өкілдерінің, яғни ата-аналары мен асырап алушылардың,
қорғаншылары келісімінсіз-ақ өз бетімен жасаған мәмілелер;
ата-анасының (асырап алушының, қамқоршысының) рұқсат берген; жазбаша хаты
негізінде жасалатын мәміле.
14 пен 18 жас аралығындағы жасы кәмелетке толмағандар заңды өкілдерінің
келісімінсіз мыналарды істеуге:
1) өзінің жалақысына, стипендиясы мен басқа кірістеріне
билік етуге;
2) интеллектуалдық меншік құқығы бар объектілеріне билік
етуге;
3) ұсақ тұрмыстық мәмілелер жасауға;
4) Банкке салым салуға және өзінің салымына, оның игілінде
өзінің атына салынған салымдарға иелік етуге құқылы.
14 жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар басқалай
мәмілелерді, яғни мәмілелерді ата-анасының , асырап алушыларының немесе
қорғаншыларының келісімімен жасауға құқықлы емес. Мұндай келісімнің нысаны
зандарда кәмелетке толмағандар жасайтын мәміле үшін белгіленген нысанға сай
келуге тиіс (АК-тің 22-6абы, 1-тармағы).
Мәміленің аталған екі түрі бойынша жауапкершілікті, заңды өкілдерінің
келісімі талап етілсін не етілмесін, жасы кәмелетке толмағандардың өздері
көтереді.
Жасы кәмелетке толмағандар (14 жастан 18 жасқа дейінгі) келтірілген
зиянды өтеуге оның жеткілікті мүлкі немесе табысы болмаған реттерде зиянның
тиісті бөлігін, оның ата-аналары (асырап алушы адамдар) немесе қамқоршысы
өтеуге тиісті. Олардың бұл міндеті зиян келтірушінің жасы толғаннан кейін,
сондай-ақ келтірген зиянды өтеуге оның жеткілікті мүлкі не-месе еңбек
табысы, жасы толғанға дейін пайда болған ретте жойылады.
14 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар үшін мәмілелерді, егер заңда
өзгеше көзделмесе, ата-анасы, асырап алушылары мен қорғаншылары жасай
береді (АК-тің 23-бабы). Сонымен қатар Азаматтық кодекс белгілі бір
мәмілелерді жас өспірімдердің өзі-ақ жасай беретіндігін де жоққа
шығармайды. АК-тің, 23-бабы 2-тармағына сәйкес, олар өздерінің жасына
лайықты, жасай салып орындалатын тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше
жасауға құқылы. Мысалы, оған ойыншықтарды, балаларға арналған кітаптарды
сатып алуды жатқызуға болады.. Жас балалар аталған мәмілелерді жасағанымен,
әрекет қабілеттілігі жоқ деп танылады. Сондықтан да жеке жауапкершілікті
мойнына алмайды, бұған келтірілген залал мәселесі де қатысты. Олардың
әрекетіне ата-анасы, асырап алушылары мен корған-шылары жауап береді.
Спйрт ішімдіктеріне немесе есірткі заттарға салыну салдарынан өзінің
отбасын материалдық жағынан ауыр жағдайға ұшыратқан азаматтың әрекет
қабілеітілігін сот Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу
кодексінде белгіленген тәртіп бойынша шектеуі мүмкін. Оған қамқоршылық
белгіленеді. Ол тұрмыстық ұсақ мәмілелерді өз бетінше жасауға құқылы. Басқа
мәмілелерді жасауды, сондай-ақ табысын, зейнетақысын және өзге де
кірістерін алуды және оларға билік етуді ол тек қамқоршысының келісімімен
ғана жүзеге асыра алады (АК-тің 27-бабы).
Ал, азамат, айталық, жүйке ауруынан жазылып, арақты қойып,
нашақорлықтан құтылса, заң осыны ескере отырып, сот арқылы оның, әрекет
қабілеттілігіне қойылған шектеудің, күшін жояды. Сот шешімінің негізінде
азаматқа белгіленген қамқоршылықтың күші жойылады. Нәтижесінде сот оны
әрекет қабілеттілігі бар деп таниды. [1, 108 бет]
Әрекет қабілеттілігі – жеке тұлғаның өз әрекетімен заң шеңберінде
мемлекет мойындаған құқықтар мен міндеттерге ие болуы. Әрекет қабілеттілігі
үш түрге бөлінеді:
А) Толық әрекет қабілеттілігі кәмелеттік, яғни 18 жасқа толған субъект. Бұл
жақа толған адам өз атынан, өз әрекетімен құқықтар мен міндеттері іс
жүзінде асыра алады. Мысалы, үйленуге, дауыс беруге, мүліктерін сатуға,
айырбастауға және т.б.
Ә) Шамалы әрекет қабілеттілігі – 14 және 16 жас аралығындағы
жасөспірімдерді қамтиды. Олардың әрекет қабілеттілігінің мүмкіндіктері
бойынша өз аттарынан, әрекеттерімен ұсақ тұрмыстық мәмле жасауға құқықтары
бар. Мысалы, өзіне тиісті затты айырбастауға құқық бар.
Б) Шектелген әрекет қабілеттілігі – жеке тұлғалардың құқықтарының сот
шешімімен немесе үкімімен шектелуі. Мысалы, маскүнемдікке салынған адамның
айлық табысын алуды шектеу, психикалық ауруға шалдыққан адамдардың
құқықтарының шектелуі және т.б.шектеулер
(2, 156 бет).
1.2 Құқық қабілеттілік. Мазмұны. Түрлері
Құқық қабілеттілікті жалпы, салалық және арнайы деп қарастырады.
Жалпы – тұлғаның қолданыстағы заңнамада көзделген құқықтар мен міндеттердің
ішінен кез келгеніне ие болу мүмкіндігі.
Салалық – кез келген құқық саласында құқыққа ие болу мүмкіндігін
береді.
Арнайы құқық қабілеттілік – арнайы таным немесе талантты қажет етеді.
Мысалға сот, дәрігер, ғалым және артист.
Құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттілік өзара бөлінбейді.
Азаматтық қатынастан басқа салаларда көбінесе, бұл екі қабілеттілік бірге
болады.
Құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттілік арасындағы айырмашылық былайша
түсіндіріледі:
– мүліктік құқық жасына, олардың ерік-ықтияр жағдайына қарамастан
барлық азаматтарға қажет;
– мүліктік құқықтық қатынас саласында құқық қабілетті адамның және
әрекет қабілеттілігі жоқ адамның орнына оның заңды өкілі қатыса алады.
Құқық субъектілік – мемлекетпен танылған құқық, құқықтық қатынас
субъектісі болу қабілеті (құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттіліктің
бірлігі)
[3, 151 бет]
1. Құқық субъектілерін сипаттайтын негізгі құқық қасиеттері құқық
қабілеттілігі болып табылады. Азаматтық құкық қабілеттілігі АК-тің 13-
бабында азаматтық құқыққа не болып, міндет атқару қабілеті (азаматтың құқық
қабілеттілігі) барлық азаматтарға бірдей деп тұжырымдалады. Конституцияның
14-бабына сәйкес заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең, тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне,
дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген
өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.
Конституцияның аталған тұжырымына орай азаматтардын, құқық
қабілеттілігі заңда бәріне бірдей және бірыңғай құрылған. Азаматтық
кодекстің 13-бабында азаматтардың құқық қабілеттілігі барлық азаматтар үшін
тең дәрежеде екендігі танылған дей тұрғанмен, құқық қабілеттілігінің теңдік
принципі нақты субъективтік құқық шеңберінде жекелеген азаматтарға
берілетін міндеттілік теңдікті керсете қояды деуге болмайды. Азаматтардың
бәрінде бірдей кез келген құкықты ала беру (мысалы, тұрғын үйді, машинаны)
мүмкіндігі бола бермейді. Құқық қабілеттілігінің теңдігі дегенде занда бұл
орайда ешкімге артықшылық бермейтіндігі, ешкімге субъективтік құқық алуға
тыйым салмайтындығы тұрғысынан түсіну керек. Азаматтық құқық
қабілеттілігінің теңдік принципінен жалпы ережеге сәйкес оны шектеуге жол
берілмейді. Азаматтық Кодекстің, 18-бабы 1-тармағында былай деп жазылған:
Заң құжаттарында көзделген реттер мен тәртіп бойынша болмаса, ешкімнің де
құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілелтілігін шектеуге болмайды.
Қолданылып жүрген заңға сәйкес, құқық қабілеттілігін шектеу азаматтың
қылмыс жасау негізінде сот үкімі арқылы алынған шара бойынша шектелуі
мүмкін. Бұл орайда азамат құқық қабілеттілігінен толықтай (тұтастай)
айрылмайды. Тек заңда көрсетілген құқықтарға ғана шектеу қойылады. Қазіргі
қылмыстық занда азаматтың құқығын айыру мына жағдайларға:
1) Белгілі бір лауазымды иеленуге немесе белгілі бір қызметті жасауға
(жүргізуші, дәрігер және т.б,);
2) елдің аумағында емін-еркін жүріп-тұруға (жер аудару мен шектелу).
Ескерте кеткен жөн, біздің заң бойынша құқықты жою қашан да уакытша
сипатта болады. Сонымен қатар құқық қабілеттілігін шектеуді азаматтық
басқалай субъективтік құқықтарынан айыру жағдайымен шатастыруға болмайды.
Құқық қабілеттілігін шектеу дегеніміз қандай да бір құқыкты алу
мүмкіндігінен айыру болып табылады.
Субъектавтік құқыктан айыру дегеніміз нақты, іс жүзіндегі құқықтан
айыру деп түсінген жөн. Мұндай субъективтік құқықтан айыру (тағы да заңды
жауапкершілік негізінде) белгіленген мерзімнің тағайындалуымен байланысты
болмауы мүмкін. Мысалы, қылмыс жасаған: адамның мүлкі тәркіленді делік,
яғни оның белгілі бір затқа, автомашинаға, үйге, аң аулау мен балық аулауға
және т.б. меншіктік құқығы жойылады. Алайда, заңдық жауапкершіліктің мұндай
шарасы оның жаңа автомашина алу басқа иелену құкығынан айыра алмайды.
Егер белгілі бір қызметті жасауға байланысты құқықтан, мысалы,
дәрігерліктен айырса, істеп жүрген жерінен жұмыстан шығарылған адам басқа
мекемеге барып тап сондай мамандықта жұмыс істеуге рұқсат етілмейді.
Дейтұрғанмен, басқа жұмыспен айналысуына мүмкіндік беріледі.
Азаматтар құқық қабілеттілігін меңгере отырып, әртүрлі құқықтарды ала
алады, сол арқылы өзіне әртүрлі міндеттерді жүктейді де, құқық қабілеттілік
мазмұнының жиынтығын құрайды. Сонымен, азаматтық құқық қабілеттілігінің
мазмұны азаматтардың колданылып жүрген заңға сәйкес азаматтык құқыктар мен
міндеттерінің жиынтығы болып табылады. Аза-маттық кодекстің 14-бабында бұл
мәселе былайша тұжырымдалған: "Азаматтың Қазақстан Республикасы шегінде де,
одан тыс жерлерде де мүлікті, соның ішінде шетел валютасын меншіктенуге;
мүлікті мұраға алып, мұраға қалдыруға; республика аумағында еркін жүріп-
тұруға және тұрғылыкты жерді тандауға; республикадан тыс жерлерге еркін
шығып кетуге және оның аумағына қайта оралуға; заң құжаттарында тыйым
салынбаған кез келген қызметпен айналысуға; дербес өзі немесе басқа
азаматтармен және занды тұлғалармен бірігіп заңды тұлғалар құру; заң
құжаттарында тыйым салынбаған кез келген мәміле жасасып, міндеттемелерге
қатысу; өнертабыстарға, ғылым, әдебиет және өнер шығармаларына,
интеллектуалдык қызметтің өзге де туындыларына интеллектуалдық меншік
құқығы болуға; материалдық және моральдық зиянның орнын толтыруды талап
етуге құқығы болады; басқа да мүліктік және жеке құқықтары болады".
2. Азаматтың құқық қабілетгілігі оның туған сәтінем басталады, яғни ана
құрсағынан тірі туып, жеке өзі өмірге келгеннен кейін жеке тұлға болып
есептеледі. Мысалы, түсік тірі туа тұрса да, тұлға деп саналмайды, өйткені,
ол адам бейнесіне әлі келмеген. Бірақ, айтарлықтай дамыған шала туған бала
тұлға санатына косыла алады. Сонымен, егер сәби тірі туып аз күн болса да
өмір сүрсе, онда ол азаматтардың хал актілерін тіркеу органдарында қай
кезде шетінегеніне қарамастан туғаны жөнінде тіркеледі.
Азаматтық кодекстің 104-бабы бойынша мұра қалдырушының тірі кезінде
іште қалған және мұра ашылғаннан кейін тірі туған азаматтар мұрагер бола
алады, ондайда сәби небары бірнеше минут өмір сүрсе де аталған құқықты
иеленеді.
Құқық қабілетгілігі адамның — құқық субъектісінің өлуімен бірге
қысқарады. Өлген адамның ие болып келген құқықтары мен міндеттері ішінара
(жеке бастың, жеке отбасылық жағынан) қысқарады, ішінара (мүліктік
құқықтар) мұрагеріне көшеді. Өлім — бірқатар құқықтық салдар тудырыл
кететін факт. Сондықтан, адам туғанда тіркелсе, қайтыс болған азаматты да
хал актілерінде тіркеу керек. Айта кететін жайт, азаматтың денсаулығы және
психикалық жағдайы оның құқық қабілеттілігіне әсер етпейді.
Заң құжаттарына сәйкес заңды тұлғалар белгілі бір қызмет түрін жүзеге
асыра алмауы мүмкін немесе басқа қызметпен айналасуы шектеледі.
Азаматтық кодексте арнайы құқық қабілеттілк мәселесі де ескерілген.
Оның бәрі де жарғы мен басқа да құрылтай құжаттарына енгізіледі әрі олар
қызмет аясына сай келетін құқықтар мен міндеттерді еншілей алады.
Ал коммерциялық ұйымдар болса, керісінше арнайы құқыққабілеттілігіне
жатпайтын жалып құқық қабілеттілігіне ие болады. Мұндай ұйымдар заң
актілерінде тыйым салынбаған қызметтердің кез келген түрін жүзеге асыра
алады. Демек, коммерциялық ұйым өзінің жарғысында қаралмаған қызметпен
айналыса беред, ең бастысы заң оған тыйым салмайтында болуы керек. Жалпы
құқық қабілеттілігі принципінен коммерциялық ұйымдардың өзіндік
ерешеліктері де болады. Біріншіден, мұндай ұйымдар үшін арнайы құқық
қабілеттілігі заң құжаттарында қарастырылуы мүмкін. Мысалы, мұндай арнайы
құқық қабілеттілігіне банкілер, мемлекеттік кәсіпорныдар ие.
Екіншіден, коммерциялық ұйымдардың құқық қабілеттілігі құрылтай
құжаттырында көрсетілетіндіктен ол құрылтайшылар арқылы шектелуі мүмкін.
Мұндай шектеулер заңды тұлғаның айналысатын қызметі түрлері енгізілген
тізбе арқылы айқындалады, немесе оның қандай да бір түрлері енгізілген
тізбе арқылы айқындалады, немесе оның қандай да бір түрлерін жүзеге асыруға
тыйым салынады. Коммерциялық ұйымның құқық қабілеттілігіне болатын мұндай
шектеулердің құрылтай құжаттарынан туындауының маңызы зор.
Азаматтық кодекстің 37-бабында айтылғандай, заңды тұлға мен құрылтай
құжаттарына сәйкес жұмыс істейтін өз органдары арқылы азаматтық құқықтарға
ие болып, өзіне міндеттер алады.
Заңды тұлғаның органы заңды тұлғаның ұсыныстарымен есептесіп, оны
жүзеге асырады және оның өз өкілеттілігі шегіндегі әрекеті заңды тұлғаның
әрекеті болып табылады. Заңды тұлға үшінші тұлғалардың алдында заңды
тұлғаның органы құрылтай құжаттарында белгіленген өз өкілеттілігі асыра
пайдаланып қабылдаған міндеттемелері бойынша жауап береді (АК-тің 44-
бабының 4- тармағы ). Бірақ заңды тұлға органының жарғыдағы талапты бұзып
жасаған мәмілесін жарамсыз деп тани алады. Егер мәміле жасаған екінші жақ
мұндай құқық бұзушылықты білсе немесе білуге тиісті болса және оны
дәлелдесе онда мұндай мәмілені жарамсыз деп тануына болады.
2 ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ. ЖІКТЕЛУІ. ТҮРЛЕРІ
1. Жеке тұлғалар - құқықтық қатынастардың субъектісі ретінде
Адамда қоғамдық заңды қасиеттің болуы, құқықтың субъективтік ретінде,
оған құқықтық қатынасқа түсуге заңды мүмкіндік береді, адам нақтылы заңды
құқық пен міндетті алып жүруші болады. Сондай адамдар заң бойынша құқықтық
қатынастардың қатынасушысы болады, оларды құқықтың субъектілері деп атайды.
Құқықтың әрекетінің тетігін түсіну әртүрлі түсініктерді болжайды: құқық
субъектісін және құқықтық қатынастың субъектісін. Құқық субъектісі – бұл
құқықтық қатынастардың потенциалды мүшелері, бұл адамдар заңды құқық пен
міндеттерді ғана алып жүруші бола алады. Құқықтық қатынастар субъектісі –
бұл құқық субъектісі өзінің құқықтық субъективтігін іске асырып, нақтылы
құқықтық қатынастардың қатынасушысы болғандар. Әрбір құқықтық қатынастар
субъектісі – бұл уақытта құқық субъектісі (онсыз ол жәй ғана сондай бола
алмас еді), көрінген құқық субъектісі соның не басқа нақты құқықтық
қатынастардың субъектісі бола бермейді.
Құқық субъектісі құқықтық қатынастар субъектісі болу үшін міндетті
түрде белгілі заңды фактілер пайда болу қажет, сондықтан әрекетке, соған
сай өкілетті – міндеттеушілік нормасын жібереді, және ол өз жағынан сол
құқық субъектілеріне заңды міндеттер мен заңды құқық беріп, пайда болған
құқықтық қатынастардың қатынасушылары жасайды.
Құқық субъектілері құқық нормаларымен қатар, заңды фактілермен,
құқықтық қатынастардың өмір сүруіне және пайда болуындағы алғышарттарды
жасайды.
Құқықтық қатынастар субъектілері – бұл әр уақытта құқық субъектісі,
жалпы сипатын құқықтық субъективтік және құқықтық статуспен байланыстыру
керек (құқықтық қабілеттілікпен, әрекеттілікпен, деликтоқабілеттілікпен).
Құқық субъектілерінің түрлеріне қарап (құқықтық қатынастар
субъектілерімен) былай бөлуге болады ;
А) азаматтық тұлға;
Ә) ұйымдар;
Б) қоғамдық құрылымдар (ұлттар, халықтар).
Азаматтық тұлға – азаматтар, шетел азаматтары, азаматтығы жоқтар
(апатридтер), екі азаматтығы бар адамдар (бипатридтер),
Ұйымдарға жататындар:
А) мемлекеттің өзі;
Ә) мемлекеттік ұйымдар;
Б) мемлекеттік емес (қоғамдық, кооперативтік, коммерциялық, т.б.)
ұйымдар.
Мемлекеттік ұйымдардың ішінен мемлекеттік органдарды бөлуге болады –
билік өкілеттігі бар мемлекеттік ұйымдар.
Ерекше атап өтуге жататын заңды тұлға категориясы, оның азаматтық
айналымға қатынасуға қажетті құқықтық субъективтігі болуы міндетті.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі бойынша ұйымдар заңды тұлға
ретінде мынадай жағдайда танылады:
А) өзінің жеке мүлкі болуы және өзінің міндеттері бойынша сол мүліктері
арқылы жауап беруі міндетті;
Ә) өз атынан заттық және жеке адамға заттық емес құқыққа ие болуға және
міндеттерін өтеуге мүмкіндігі бар;
Б) сотта талапкер және жауапкер бола алады.
Көңіл аударатын жағдай, заңды тұлға құқық субъектілерінің түрлігін
емес, құқықтық субъективтің түрлерін көрсетумен қатар, осы субъектілердің
қоғамдық-заңдық қасиетін білдіреді. Заңды тұлға ретінде мемлекеттің өзін
айтуға болады [4, 68 бет]
Азаматтық кодекстін, 12-бабына сәйкес жеке тұлға деп Қазақстан
Республикасынын, азаматтарын, басқа мемлекеттердің азаматтарын және
азаматтығы жоқ адамдарды атаймыз.
Азаматтық алған адам сол мемлекеттің құқык субъектісі болады.
Сондықтан да азаматтық заңда жеке тұлғалардың құқық кабілеттілігі туралы
емес, азаматтардын, құқык қабілеттілігі туралы ғана айтылған. Құқық
қабілеттілігі ең алдымен толық түрде Қазақстан Республикасының азаматтарына
беріледі.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995-жылғы 19-маусымда
қабылданған "Шетелдік азаматтардың құқықтык жағдайлары туралы" заң күші бар
Жарлығының 2-бабына сәйкес, "Қазақстан Республикасының азаматтары болып
саналмайтын және басқа мемлекеттің азаматы туралы дәлелі бар азаматтар
шетел азаматтары болып саналады." Қазақстан Республикасындағы олардың
азаматтық құқық қабілеттілігі өзінің мемлеке-тінің заңымен емес, Қазақстан
Республикасының заңымен айқындалады. Олар Қазақстан Республикасының заңында
қаралмаған азаматтық құқыққа таласа алмайды және де егер занда өзгеше
көзделмесе, құқық қабілеттілігі шектелуге жатпайды. Аталған Жарлықтың 2-
бабы 11-бөлігіне сәйкес, "Казақстан Республикасының азаматтары болып
саналмайтын және басқа мемлекеттің азаматтығы туралы дәлелі жоқ адамдар
азаматтығы жоқ адамдар деп есептеледі". Егер заң құжаттарында көзделмесе,
азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан Республикасы азаматтарымен тең дәрежеде
азаматтық құқықты пайдаланады. [5, 87 бет]
Қазақстан Республикасынын Конституциясы Республика аумағына келген
шетел азаматтарынын және азаматтығы жок адамдардың кұкықтык мәртебесін
белгілейтін негізгі принциптерді бекітті. Конституцияда, зандарда және
халыкаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жок
адамдар Республикада азаматтар үшін белгіленген құкыктар мен бостандықтарды
пайдаланады, сондай-ак, міндеттер атқарады (12-бап, 4-тармақ). [6]
Қазақстан Республикасы Президентінің "Шетелдік азаматтың кұкықтық
жағдайлары туралы" Жарлығында шетелдіктердің конституциялык мәртебесі
нақтыланды. Онда шетелдік азаматтардык республикадағы мәртебесі туралы
халықаралық шарт нормаларынын басымдығы орныктырылды. Егер Қазақ-стан
Республикасынын халықаралык шарттарымен шетелдік азаматтардын құкыктык
жағдайлары туралы жарғыдағыдан өзге ереже белгіленсе, халыкаралык шарггағы
ереже колданылады. Жарлык шетел азаматы және азаматтығы жоқ адам ұғымына
түсінік береді. Кдзакстан Республикасының азаматтары болып табылмайтын,
өзге мемлекеттің азаматы екендігі дәлелденген адамдар Кдзақстан
Республикасындағы шетел азаматы деп та-нылады. Казакстан
Республикасыныңазаматы болып табылмай-тын және өзге мемлекеттін азаматы
екендігіне дәлелдемесі жоқ адамдар азаматтығы жоқ адамдар деп танылады.
Шетелдік азаматтардың кұкыктык жағдайының принциптері берілді. Олар
мыналар болып табылады:
Қазакстан Республикасындағы шетелдіказаматтарда Конституцияда және зандарда
белгіленген барлық қүкыктар мен бостандықтарға ие және барлық міндеттерді
аткарады. Қазақстан Республикасы Конституциясының II бөлімінде 31-бап бар.
Оның 17-бабында Казакстан Республикасы азаматтары мен шетел азаматтарына
бірдей берілген күкыктар мен бостандықтар, атқарылар міндеттер туралы
айтылады. Бұл — берілетін
құкықтар мен бостандықтар, аткарылатын міндеттер туралы баптар. Бұл
баптарда "шетелдік азамат" термині колданылмайды, "әркім", "барлығы",
"ешкім" деген сөздер пайдаланылады.
Шетелдік азаматтардың құкыктары, бостандықтары мен міндеттері Кдзақстан
Республикасының халыкаралык шарттарымен белгіленуі мүмкін. Халыкаралық
шарттар Қазакстан Республикасы Конституциясы мен зандарынан туындайтын
ережелер белгілеуі мүмкін. Халыкаралық шарттарда ҚазакстанРеспубликасы
зандарында карастырылғаннан өзге ережелерболуы мүмкін. Егер мұндай шарттар
Парламентте бекітілетін болса, ондағы ережелердің Қазақстан Республикасы
зандарын-дағы ережелерден басымдығы болады.
Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтары шығу тегіне, әлеуметтік және
мүліктік жағдайларына, нәсілдік және ұлттык белгісіне, жынысына, біліміне,
тіліне, дінге катысына, руына және қызмет сипатына қарамастан зан алдында
тең. Бұл жалпы ереже, алайда, Қазақстан Республикасында танылған
халықаралық шарттарда, халықаралық кұкықтық актілерде жекелеген топтарға
орай нақтылануы мүмкін. Демек, дипломатия-
лық катынастағы шетелдік азаматтардың кұкықтық мәртебесі қатардағы шетелдік
азаматгарға қарағанда біраз өзгелеу. Шетелдік азаматтар ездеріне берілген
кұкықтары мен бостандықтарын Қазақстан Республикасының мүддесіне, Қазақстан
азаматтарының және оның аумағында тұратын басқа адамдардың кұкықтары мен
бостандықтарына және занды мүдделеріне зиян келтірмейтіндей етіп
пайдаланулары тиіс. Сонымен бірге Қазақстан Республикасының Конституциясы
мен зандары шетелдік азаматтарға олар абыроймен орындауға тиіс міндеттер
жүктейді. Занды бүзған жағдайда шетелдік азаматтар тең кұқыктық негізде
зандық жауаптылыққа тартылады. Бұл туралы тиісті зандарда анық айтылған.[7,
40 бет] Шетелдік азаматгар: 1) Қазақстан Республикасында тұракты тұратын
және 2) Қазақстан Республикасында уақытша тұратын болып екі топқа бөлінеді.
Ішкі істер органдары тұрақты тұруға рұқсат берген шетелдік азаматтар
тұрақты тұратындар деп танылады. Қазақстан Республикасында өзге зандык
негізде тұратындар Қазақстан Республикасына уақытша келгендер деп танылады.
Олар Қазакстан Республикасына келуге рұқсат етілген белгілі бір мерзімі
өткеннен кейін Қазақстан Республикасынан кетуі тиіс.
Президентгің "Шетелдік азаматтардың құқықтык жағдайла-ры туралы"
Жарлығы белгілі бір жағдайларда шетелдік азаматқа Қазақстан Республикасынан
кетуге рұксат етілмеуі мүмкін. Кетуге:
а) мемлекеттік кауіпсіздікті қамтамасыз ету, коғамдық тәртіпті немесе
халықтын. денсаулығын сақтау мүддесінде;
ә) Қазакстан азаматтарының занды кұқықтары мен мүдделерін қорғау
мақсатында;
б) егер шетелдік азамат Қазакстан Респуб-ликасының егемендігіне кдрсы
шығып, Казақстан Республика-сының бірлігі мен тұтастығын бұзуға шақырса;
в) егер мемле-кетаралық, ұлтаралық және діни алауыздык. отын
қоздырса;
г) егер террорлық әрекеті үшін сотталса және т.б. жағдайларда рұксат
етілмейді.
Шетел азаматы Казақстан Республикасыныңбұған өкілеттігі бар
мемлекеттік органдардың баска мемлекетке баруға рұқсат еткендігі туралы
төлқұжатка соққан белгісі бойынша еркін шыға алады. Шетелдік азаматтың
елінің келісімі негізінде шығуының басқа да тәртібі белгіленуі мүмкін.
Белгілі бір жағдайларда шетелдік азаматтар Қазақстаннан шығуға рұксат
етілмейді. Рұқсат етпеу: а) егер шетелдікті қылмыстық жауаптылыққа тар-ту
үшін негіз болса — істі жүргізу аяқталғанша; ә) егер қылмы-сы үшін сотталса
— жазасын өтегенге дейін; б) егер сот жүктеген міндеттемені орындаудан
жалтарса — міндеттеме орындал-ғанға дейін және т.б. жағдайларда
белгіленеді.
Көрсетілген тыйымдар шетелдік азаматтардың құқыктары мен
бостандыктарын шектеу болып табылмайды. Олар адам күқығы туралы халыкаралык
актілерге кайшы келмейді'.
Олар Қазақстан мемлекеті органдарының жалпыға бірдей белгіленген зан
нормаларына негізделген.
Қазақстан аумағында кұкық бұзған шетелдік азаматтар, республиканың
азаматтары сияқты жалпы негізде жауаптылықка тартылады. Сонымен бірге
шетелдік азаматтар солар үшін арнайы белгіленген келу тәртібін сақтауы
тиіс. [8]
Шетелдіктерге кұжатсыз тұруға рұқсат етілмейді. Олар со-лар үшін
белгіленген тіркелу және орын ауыстыру тәртібін сақ-тауы, келу мерзімі
бітуіне байланысты кетуі тиіс. Бүл ережелерді бұзса шетелдіктер әкімшілік
жауаптылыкка, сондай-ақ егер ереже бұзушылық катерлі сипатта болса
кылмыстык, жауапты-лыкка тартылады.
Белгілі бір жағдайларда шетелдік азаматтар республика шегінен күштеп
шығарылуы мүмкін. Мұндай шаралар, егер Шетелдіктер деп, басқа бір белгілі
мемлекеттің аумағында тұрғанымен, бірақ ол елдің азаматтығын алмағандарды
айтады. Сойтіп, шетелдіктерге басқа елдің азаматтар және азаматтығы жоқ
адамдар жатады.
Азаматтық мәселелерін реттеу әрбір мемлекеттің ішкі конституциясына
жататынын ерекше айту қажет. Гаага конвенциясының азаматтық жайлы заңдар
коллизиясына жататын тұжырымының өзінде ақ : Кім өзінің азаматы боларын
әрбір мемлекет өздерінің заңдарына сәйкес анықтайды деп жазылған.
Сондықтан да, әр түрлі мемлекеттердің азаматтық жайлы заңдарында әр түрлі
қарама-қайшылықтар кездесіа қалады. Оны олар мемлекетаралық дәрежеде екі
тарапты немесе көп тарапты келісімдер жасау арқылы шешіп отыруға тырысады.
Мысалы, қос азаматтықты болдырмау және азаматтығы жоқ жайлы келісімдерді
айтуға болады. Осы тұрғыдағы келісім ретінде 1995 жылғы Қазақстан
Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы халықаралық құқықтық
актілерді : Ресей Федерациясына тұрақты тұру үшін келетін Қазақстан
Республикасы азаматтарына, сондай ақ Қазақстан Республикасына тұрақты тұру
үшін келетін Ресей Федерациясы азаматтарына азаматтық алуды жеңілдету
жайлы, сондай ақ Ресей Федерациясы аумағында тұратын Қазақстан
Республикасы азаматтарының және Қазақстан Республикасы аумағында тұрақты
тұратын Ресей Федерациясы азаматтарының құқықтық мәртебесі жайлы келісім
шарттарды атауға болады. Мұндай халықаралық құқықтық актілер қос
азаматтықтың пайда болмауын алдын алады, сөйтіп Ресей мен Қазақстан
азаматтарына осы аталған екі аумақта тұрақты тұру жайларын нақты анықтап,
құқықтық мәртебе береді, әрі тіркеу барысында азаматтық алу тәртібін
жеңілдетеді. Ресей Федерациясымен жасалған бұл келісім Ресейге, т.б.елдерге
орыс тілді тұрғындардың жаппай қоныс аударуын тежейді. Әлбетте, бұл саяси-
экономикалық тұрғыдан алғанда ТМД республикаларындағы әлеуметтік шиеліністі
бәсеңдетуде қолайлы жағдай туғызады.
Болса да, азаматтық қан құқық немесе тек құқық принциптері
негізінде алынады. Мұның алғашқысында туылған жеріне қарамай ата-анасының
азаматтығын алады, ал екіншісінде – ата анасының азаматтығына қарамай,
нәресте қайсы мемлекет аумағында дүниеге келсе сол елдің азаматы бола
алады. Туылу жеріне орай азаматтық алуды шет елдерде – филиация, ал
шетелдіктерді азаматтыққа алуды – натурализация дейді. Бірақ, соңғы
жағдайда бірнеше шарттар сақталуы тиіс. Кейбір елдерде натурализация
жасалатынатын азаматтардың құқық шеңбері шектелуі де мүмкін. Азаматтықты
қалпына келтіру үшін азаматтар бұрын белгілі бір мемлекеттің азаматы болуы
тиіс. Азаматтықты таңдау бір мемлекеттің аумағынан екінші бір мемлекет
аумағына өткенді ғана жүзеге асырылады. Азаматтықтың тоқтатылуы мына
кездерде жүзеге асырылады: азаматтықтан шыққанда, азаматтығын жоғалтқанда,
азаматтықтан айырғанда, басқа елдің азаматтығын таңдағанда және
т.б.себептермен. Азаматтығы жоқтық деп қандай бір мемлекетке тиісті
азаматтығын көрсететін ресми құжаттарды ұсына алмауды айтады.
Көп елдерде шетелдіктердің құқықтық мәртебесі негізінен өз азаматтары
мәртебесіне теңестіріледі. Дегенмен, белгілі бір шектеулер де жоқ емес.
Мысалы, шетелдіктер әскери қызметке шақырылмайды, сайлау құқын
пайдаланбайды және т.б. Айталық, Болгария Конституциясының 26-бабында :
Болгария Республикасына келуші шетелдіктер, болгар азаматтығын жүзеге
асыруды талап ететін конституция мен заңдардағы құқықтар мен міндеттерден
басқа жағдайларда, Конституцияда көрсетілген барлық құқықтар мен
міндеттерге ие делінген.
Құрама Мексика штаттары Конституциясының 33-бабында шетелдіктерге
елдегі саяси істердің кез келгеніне араласуға тыйым салынады. Кейбір
елдердің конституциясында саяси себептер нәтижесіне қарай шетелдіктерге
баспана беру қарастырылған. Мұндай ережелер, мысалы, Ресей, Молдова
Республикасы, Польша, Өзбекстан, Италия конституцияларында және Германияның
негізгі заңында көрсетілген. Алайда, саяси баспана беру деген сөз,
тоқтаусыз азаматтық береді дегенді білдірмейді. Бұл екеуі мүлдем бөлек,
өзара байланыссыз мәселелер әрі әр түрлі тәртіппен шешілді.
Кейбір елдердің конституциясы өз азаматтарын және өз аумағында заңды
түрде тұрған шетелдіктерді жер аударуға тыйым салады. Сол секілді,
халықаралық келісім-шарттарда қарастырылмаған болса, конституциялары
бойынша басқа мемлекеттерге өз азаматтарын да, шетелдіктерді де беруге
тыйым салынады. Мысалы, Беларусь Республикасы Конституциясының 10-бабы
бойынша, Беларусь Республикасы халықаралық келісімдерінде қарастырылмаған
болса, Республика азаматтарын шетел мемлекетіне беруге тыйым салынған. Осы
іспетті ережелер Болгария, Түркіменестан, Украина, Қырғыз Республикасы,
Испания, Дания т.б.елдердің конституцияларында да қарастырылған. Ал мексика
Конституциясына келсек, онда федеральдық атқарушы үкіметке шетелдіктердің
кез келгенін, ел ішінде болуын қаламаса, елден қуып шығуға құқық береді.
[9, 98 бет]
2.2.Заңды тұлғалар - құқықтық қатынастардың субъектісі ретінде
Жеке тұлғалармен қатар, заңды тұлғалар да азаматтық-құқықтық
қатынастардың субъектілері бола алады (ҚР АК-ның 1-бабы).
Заңды тұлға дегеніміз — бұл мүліктік қатынастардың басқа субъектілері
ұйымдастырған, құрған және құқықтар мен міндеттер берген субъект. Занды
тұлғаның құрылтайшылары (құрушылары) оны мүліктік қатынастардың
субъектілері ретінде өзінен бөлу мақсатында құрады. Мүліктік азаматтық-
құқықтық қатынастар үшін заңды тұлға институтының практикалық маңыздылығы
мынада: "занды тұлға құрылтайшыларының өз кәсіпкерлік тәуекелін өздері үшін
орынды болады деп есептейтін сомамен шектеу мүмкіндігі бар"[10, 95 бет].
Құқықтық санат ретінде заңды тұлғаның әдебиеттерде бір мағыналы
анықтамасы жоқ.
Кеңес мемлекеті өмір сүріп түрған кезенде азаматтық құқық теориясында
заңды тұлғалардың мөні туралы алуан түрлі пікірлер кең таралғанды.
Негізінен алғанда, занды тұлғалар — мемлекеітік кәсіпорындар мен мекемелер
зерттеу объектісі болды, мұны экономикада мемлекеттік меншіктің үстемдік
етуімен түсіндіруге болатын еді.
Мемлекеітік ұйымдарға қатысты алғаңда, заңды тұлғаның академик АВ.
Венедиктов берген барынша толық ұғымы заң әдебиеттерінде "ұжым теориясы"
деген атпен енді.[11, 39 бет]
Қазіргі уақытта заңды тұлғаның мәні жөніндегі мәселе ғалымдардың
теориялық пікірталастарында соншама кең таралмаған. Әдебиеттерде кездесетін
соңғы пікірлердің ішінен занды тұлғаыың "мақсатты мүлік ретіндегі"
анықтамасын атап көрсетуге болады. Е.А. Сухановтың пікірі бойынша, "...осы
заманғы коммерциялық практикада азаматтық немесе сауда (коммерция)
айналымына қатысуға әдейі арналған дербестелген мүлік ретіндегі заңды
тұлғаның мәнін түсіндіретін "мақсатты мүлік" теориясын қостайтын дөлелдер
жеткілікті".[12,76 бет]
Шетелдерде заңды тұлғага қатысты екі теория барынша кең таралған —
жалған теория және шындық теориясы, бұларға ортақ нәрсе - ұжымдық
құрылымдардың құқық субъектілігін дәлелдеу.
Заңды тұлғаның жалған теориясы герман заңгері, XIX ғ, пайда болған
құқық тарихы мектебінің басшысы К.Ф. Савиньидің есімімен байланысты. Ол
құқықтың нақ субъектісі адам және тек адам болып табылады деп тұжырымдады.
Оның тұжырымдамасы мынаған негізделді: заңды тұлға дегеніміз қарапайым
өтірік арқылы қолдан жасалған құқық субъектісінен басқа ештене емес, құқық
субъектіліктің бірден-бір мүмкін болатын иелері — жеке тұлғалар заңды
тұлғадағы құқықтық қатынастардың нақты субъектілері болып қала береді.
Кейбір ғалымдардың пікірі бойынша, жалған теориядан туындайтын занды
тұлға пайда болуының рұқсат ету тәртібі және арнайы құқық қабілетгілігі, ең
алдымен,' мемлекеттің пайда табу мақсатгарын көздемейтін адамдар
бірлестіктерін бақылау жүргізу үшін қамтамасыз етуге бағытталған болатын,
Жалған теория Англия мен АҚШ-та кең таралған [13, 78 бет]. Занды тұлғаның
өмір сүруін мойындау Англия мен АҚШ-та корпорация құқығының іргелі принципі
болды. XIX ғасырда жоғарғы судья Д.Маршалдың корпорацияға берген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz