Жеке тұлғалардың кірістеріне салық салу ставкалары
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Диплом жұмысы
Кәсіпкерлік қызметке салық салу
мәселелері
Орындаушы _______________________________ Омарова А.А
Ғылыми жетекші
оқытушы _______________________________ Досжан Р.Д
Норма бақылаушы
аға оқытушы _______________________________ Садыханова
Д.А
Қорғауға жіберілді
э.ғ.к., доцент
Кафедра меңгерушісі _______________________________ Арзаева М.Ж.
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1. Кәсіпкерлік қызметке салық салудың теориялық негіздері
1.1 Кәсіпкерліктің негізі және нарықтық экономика жағдайындағы ҚР
кәсіпкерлік қызметтің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .8
1.2 Дамыған елдер мен ҚР кәсіпкерлік қызметке салық салу тәртібін
салыстыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2. ҚР кәсіпкерлік қызметке салық салу механизімін талдау және бюджет
кірістерін құрудағы алатын орны
2.1 Арнайы салық режимдері бойынша жеке кәсіпкерлерге салық салудың
ерекшеліктері (патент бойынша, оңайлатылған декларация бойынша, шаруа және
фермер қожалықтары үшін арнаулы салық
режимі) ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 Алматы қаласы Бостандық ауданының салық басқармасы бойынша
кәсіпкерлік қызметтен түскен салықтар түсімдеріне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ...38
3. Қазіргі таңдағы кәсіпкерлікке салық салудың кейбір мәселелері
және жеке кәсіпкерлерге салық салуды жетілдіру
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...61
КІРІСПЕ
Кез-келген мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық жағдайының тұрақты
дамуына, ең алдымен мемлекет тарапынан қабылданған және жүзеге асырылған
реформалар нәтижесінде қол жеткізуге болады. Отандық тәжирибе көрсетіп
отырғандай, ел экономикасының дамуы тәуелсіздікке қол жеткізіп, бүгінгі
күнге дейін атқарылған жұмыстың нәтижесін көрсетеді.
Кәсіпкерлік қызметті дамытудың негізгі жолдарының бірі - салықтық
реттеу болып табылады. Салық салудың нәтижелілігі олардың атқаратын рөліне
тікелей байланысты. Өйткені, егер салық салу тәжірибе жүзінде максималды
мүмкіндікке ие болатын болса және олардың атқаратын қызметтері арасында
үйлесімді тепе - теңдік сақталатын болса бұл рөл жағымды болып келеді.
Салық салуды дұрыс жолға қоюды қатамасыз ету күрделі және қарама қайшы
мәселе болып табылады, өйткені мемлекет үшін ең бірінші және ең негізгі
мәселе болып, салық салуды жоғарылату болатын болса,ал жеке тұлғалар мен
шаруашылық субъектілер салық төлеуді азайтуға ұмтылады.
Салық саясаты арқылы шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін
ынталандыруға немесе шектеуге, бюджет кірісін қамтамасыз етуге, қоғам
мүддесін қолдауға болады. Салық ауыртпалығы неғұрлым жоғары болса,
соғұрлым салық төлеушінің салық төлеуге деген ынтасы мен мүмкіншілігі
төмендейді. Сондықтан мемлекеттер салықтар, салық ставкалары мен
жеңілдіктері тәрізді реттеу құралдары арқылы реттеушілік қызметін жүзеге
асыру барысында оның экономиканы, өндіріс пен инвестицияны ынталандыруға
тигізетін әсерін де басты назарда ұстауы қажет.
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызмет экономиканың маңызды
саласы болып табылады. Бұл саланың дамуына да мемлекет тарапынан көптеген
жұмыстар іске асып жатыр. Шаруашылықты жүргізудің жаңа түрлерін қолданбай
еліміздің экономикасын, халықтық әлеуметтік ахуалын көтеру мүмкін емес.
Соның бірі кәсіпкерлік қызметің дамуы.
Нарықтық экономика жолын ұстанған тәуелсіз елімізде кәсіпкерлік қызмет
барысында кедергі келмейтін салық жүйесін қалыптастыру маңызды мәселелер
қатарына еніп отыр. Осы мақсатта кәсіпкерлік қызметке арнайы салық режимі
қолданылады. Салық режимі – салықтарды және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдері төлеу жөніндегі барлық салық міндеттемелерін есептеу
кезінде салық төлеуші қолданатын салық заңдары нормаларының жиынтығы.
Тиімді нарықтық экономиканы құруда кәсіпкерлік қызметтің мәні оның
бәсекелік ортаны қалыптастыру мен дамытуға жәрдемдесетін құрылымдық фактор
ретіндегі орны және рөлімен анықталады. Кәсіпкерлік қызметтің негізгі
функциялары – бұл көбінесе жергілікті нарықты қажетті өнім мен қызметтермен
қамтамасыз ету, жұмыспен қамтылу мәселесін шешудегі жәрдем. Бұндай
мәселелердің оңтайлы шешілуі ауыспалы кезеңде орын алатын әлеуметтік
дағдарыстың зардаптарын азайтады.
Бүгінгі таңда республикамызда экономиканы қайта құру жолында оның
негізі болып табылатын кәсіпкерлік қатынастарды дамытып, жандандыру күн
тәртібіндегі өзекті мәселелердің бірі. Кәсіпкерлікті дамыту – нарықтық
экономиканы дамытудың кепілі. Сондықтан да кәсіпкерлік төңірегіндегі
көптеген мәселелердің экономикадағы рөлінің аса маңыздылығын дәлелдейді.
Оның негізгі маңыздылығын ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында:
Еліміздің экономикалық саясатының бірден-бір басымды бағыты кәсіпкерлік
деп аталынғандығы айқындайды. Сондықтан, кәсіпкерлікті дамытуды басқару
еліміздің жүзеге асырып жатқан саясатының стратегиялық мәселесі болып
табылады. Кәсіпкерлік қызметті еліміздің шаруашылық қызметінің жандандырғыш
күші деп білуіміз қажет.
Жұмыстың өзектілігі кәсіпкерлік қызмет нарықтық экономиканың маңызды
әрі біртұтас құрылымдарының бірі. Олар экономиканы басқарудың жалпы
мақсатына жетуді қамтамасыз етеді.
Диплом жұмысының мақсаты кәсіпкерлік қызметке салық салу
мәселелерін зерттей отырып, оны жетілдіру жолдарын ұсыну.
Диплом жұмысының міндеттері:
1. Кәсіпкерлік қызметке салық салу негізін қарастыру;
2. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің қалыптасуы мен даму
барысын қарастыру;
3. Кәсіпкерлік қызметке салық салу механизмін және Алматы қаласы
Бостандық ауданы бойынша Салық комитетінің мәліметтері негізінде
оларға салық салу барысын талдау.
4. Кәсіпкерлік қызметке салық салу жолдарын негіздеп, оны жетілдіру
бойынша ұсыныстар ұсыну.
1. Кәсіпкерлік қызметке салық салудың теориялық негіздері
1.1 Кәсіпкерліктің негізі және нарықтық экономика жағдайыдағы ҚР
кәсіпкерлік қызметтің дамуы
Қазіргі таңдағы еліміздегі өзекті мәселелердің бірі –
кәсіпкерлік қызметті дамыту. Өйткені ол әлеуметтік – экономикалық
мәселелерді дамыту бағдарламасын шешу барысындағы қуатты тұтқалардың
бірі болып табылады. Біздің елімізде қазіргі таңда экономиканың аталмыш
секторындағы субъектілердің саны күн санап өсуде және оның дамуына басым
көңіл бөлінуде, елбасы ұсынған “Қазақстан-2030” стратегиялық даму
бағдарламасының бөлімдерінің бірі елдегі шағын бизнесті дамыту болып
табылады. Экономиканың аталмыш секторын қолдау барысында біршама
шаралардың жүргізіліп жатқаны баршаға атап айтқанда,олардың іс-әрекет
барысына ықпал ететін нормативтік құжаттар қабылданып, жұмыс жасауда,
жаңа Салық Кодексі іске қосылып, онда шағын бизнес субъектілеріне салық
салудың арнайы салық режимі қарастырылып, банктер тарапынан әр түрлі
мерзімге несиелер берілуде.
Мемлекеттің экономикалық қызметі - шағын және орта кәсіпкерлік
өкілдерінің іс - әрекетіне араласпай, экономика саласындағы әрекетін
ретке келтіріп отыру. Соның ішінде салықтық реттеу мемлекеттік қаржылық
реттеудің құрамдас бөлігі болып табылады. Салықтық реттеу экономикаға,
экономикалық процестерге салық түрлерін, салық ставкаларын, салық
жеңілдіктерін өзгерту,салық салудың жалпы деңгейін арттыру немесе
төмендету арқылы жанама түрде ықпал ету, сонымен бірге шаруашылық
жүргізуші субъектілер мен жеке тұлға табысының бір бөлігін алу арқылы
олардың өндірістік емес мүмкіндігін төмендету арқылы әсер ету болып
табылады. Салықтық реттеудің басты мақсаты өндірістің, шағын және орта
кәсіпкерліктің дамуына ықпал ету, шетелдік инвесторларды,ғылыми-техникалық
прогресті ынталандыру шараларын жүзеге асыру.
Демек, салықтық реттеудің бір жағынан жиынтық сұранысқа әсер
ету арқылы ұдайы өндіріс деңгейін өзгертуге бағытталса, екінші жағынан
төлеушіні ынталандыру арқылы әсер етуге бағытталады. Сондықтан нарықтағы
кәсіпкер заңды және жеке тұлғалардың, өзге субъектілердің іскерлік
белсенділігін ынталандыру, олардың бәсекелік қабілеттерін арттыру,
экономика салаларының қалыпты дамуына жағдай жасау үшін салықтардың
мемлекеттік басқа да реттеу құралдарымен үйлеісімді қызмет етуін
жандандырған жөн.
Экономикалық бағамның өсуі, шағын және орта кәсіпорынның дамуы
мен ұлттық экономиканың көтерілуін білдіреді. Қазақстанның халықаралық
еңбек және айырбас бөлімінде өткізуді салыстыру артықшылығы және халықтың
жұмыспен қамтылуын дамыту, шекті түрде ішкі шаруашылықтың дамуы бұл шағын
кәсіпорынның шаруашылық қызметін, шаруашылық түрлерінің көптігін
ынталандыру қажет.
Кәсіпкерлік туралы түсінік 18 ғасырда пайда болып, жекеменшігі
бар адаммен қатар тұрды. Экономикалық тәуекелге қандайда болмасын
коммерциялық идеяны және өз ресурстарын тиімді салудан ғана тәуелді емес
екенін түсінді. Маңызды факторы - өндірісті рационалды ұйымдастыру болып
табылады. Бұл кезеңге кәсіпкіндік пайда алу үшін жұмыс істейтін жекеменшік
адам кәсіпкерді бейнелейді- дейді А.Смит.
Кантильонның А.Смит ойыннан айырмашылығы, ол кәсіпкер адамдарды
белгілі бағаға сатып алғысы келетіндер мен белгісіз бағаға сататын, яғни
нарықтық сұраныс пен ұсыныс арасындағы пайданы алу мақсатында. Бұл ойға
Ж.Б. Сэйдің көзқарастары да қосылады, яғни бұл да кәсіпкерді төмен табыс
облысына ресурстарды жеткізетін адаммен бейнелейді. Бұл жағдайда кәсіпкер
меншік иесіне қарағанда кеңірек қарастырылады, яғни максималды шаруашылық
нәтижелеріне жету мақсатында, өндіріс факторларын қамтитын экономикалық
агентті айтады.
Басқа анықтамалардан өзіне назар аударатын И.Г. Тюненнің әдісі,
кәсіпкерлікті инновациялық қызметке байланыстырып, ал кәсіпкердің
функцияларын новатор адаммен байланыстырады.
Кейінгі зерттеулерде кәсіпкерлерді жұмыссыздарға жұмыс беретін
адамдар деп санады. Бұл әдістің нәтижесінде капиталға икемдену негізінде
құрылған еңбекшілерді жұмысқа салу теориясы өмірге келді. Капиталист
кәсіпкердің синонимы болып, ал функциялары кәсіпкерлік табыс алудағы,
қосымша құнға тіркелген.
Кәсіпкерлік теорияға маңызды үлес қосқан Й.Шумпеттердің ойынша
кәсіпкерлерді экономикалық дамудың ілгерлеуші күші болып табылатынын
есептеген.
Кәсіпкерлік қызмет көптеген ауырлықтарға қарамастан, дамуда,
яғни экономикалық, әлеуметтік, ғылыми-техникалық мәселерді шешудегі өсу
темпіріне қарағанда. Кәсіпкерлік әлеуметтік белгіленген нарықтық шаруашылық
жағдайында қоғамдық өндіріс процесінің теңқұқылық қатысушысы болып
табылады. Кәсіпкерлерді шаруашылық субьектілерін деп айтсақ болады.
Нарықтық шаруашылықтың қазіргі заманғы жүйесі шағын
кәсіпкерліктің тиімді үйлесімді болуын талап етеді. Бұл - ХХ ғасырдың
екінші жартысындағы дамыған елдердің экономикасының маңызды ерекшелігі –
шағын кәсіпорындардың пайдасына ірі құрылымдық алға жылжу, бұл бәсекеге
қабілеттілікпен, сұранысқа жылдам үн қатумен және ғылыми - техникалық алға
басуды тездетумен, кадрларды орынды қолданумен, ақша қаражатының аз
жұмсалуымен және т. б. байланысты. АҚШ-та, мысалы, тіркелген 18,1 млн
фирманың 97%-ы қызметкерлерінің саны кемінде 500 адам шағын кәсіпкерлік
санатына жатады, фирмалардың 90% - да 15-тен аз адам еңбек етеді. Шағын
кәсіпкерліктің үлесіне ЖІӨ 38%-ы және жұмыс күшінің 47%-ы келеді. АҚШ шағын
кәсіпкерлікті қолдапудың мемлекеттік құрылымдары кадрларды дайындау,
маркетинг, сыртқы рыноктарға шығу және т.б. бағдарламалардың бір қатарын
іске асырды. Жетпіс мыңға жуық шағын кәсіпорындарға мемлекеттік бюджет
есебінен 2 млрд. доллардан аса инвестиция жаңа және жұмыс істейтін
кәсіпорындарды құру мен дамытуға бөлінген. Тек соңғы он жылдықта ғана
кәсіпорындарға 31 млрд. доллар несиеге 180 мың мемлекеттік кепілдіктер
берілген.
Қазіргі кездегі экономикада ксіпорындар кемінде екі үлкен
тобының бар болуы маңызды екенін атап кету керек. Олардың бірі өнеркәсіп
алыптарының қосымша жеткізушілерінің рөлі ретінде, ал екіншісі — дербес
жұмыс жасауды артық көреді. Бұл топтардың арақатынасы АҚШ-та -50:50,
Ұлыбританияда -20:80, Жапонияда -70:30, Францияда - 40:60.
Бұдан басқа, әр түрлі мемлекеттердің ғалымдары мен сарапшылары
шағын және орта кәсіпкерліктің жұмыссыздықпен күрестегі мағынасы өте зор
деген қорытындыға келді. Ол дамыған елдерде азаматтардың 70-80%-на жұмыс
және мемлекеттік бюджетке түсімдердің басым үлесін береді. Бүгінгі күні
әлемнің жетекші державаларында осы экономиканың әр 10 секторының 9-ы, ал
Жапонияда, Германияда – барлық кәсіпорындардың жартысы жатады, оларда
халықтың еңбекке қабілетті 23-тей бөлігі жұмыс істейді. Үлгі ретінде
Голландияны келтіруге болады. Халқының саны 16 млн. Адам, бұл елде 4 млн.-
ға тарта шаруашылық жүргізетін субъектілер бар.
ҚР статистика жөніндегі агенттігінің деректері бойынша елімізде
2009 жылдың 1-қазанына тіркелген шағын кәсіпкерлік субъектілерінің саны
(бұдан әрі – ШКС) 626187, жұмыс істеп тұрғандарының саны – 481623 немесе
жұмыс істеп тұрған шаруашылық жүргізуші субъектілерінің жалпы санының
90,1%, олардың ішінде шағын бизнес кәсіпорындарының саны 103291 (19,33%)
жеке кәсіпкерлер – 231440 (43,3%) болған. ШКС-де істейтіндердің саны –
1343,3 мың адам немесе жұмыс істейтіндердің жалпы санының 18,88% -ы
болған.
Сондықтан экономиканың одан арғы даму кезеңді шағын және орта
кәсіпкерлікті қолдауға қажетті байланысты (құқықтық, салықтық)
талаптардың жасалуымен.
Кәсіпкерлік қызметті дамыту қарқынын арттыру үшін 1997 жылдың
маусымында-ақ: "Жеке кәсіпкерлік туралы", "Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдау туралы" заңдар қабылданды; қолданыстағы заңнамалық актілерге
бірқатар өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Сонымен қатар шағын
кәсіпкерлік субъектілерін тіркеудің, оларды жабудың, лицензиялау мен
патенттеудің тәртібі оңайлатылды; оңайлатылған есептілік құрылымы жасалды,
оның өсуін көтермелеу мақсатында қолданылмайтын мемлекеттік мүліктің
бөлігі шағын кәсіпкерлікке берілді, мемлекеттік қолдау, соның ішінде
қаражаттық қолдау жүйесі ұйымдастырылды. 1997 жылдың 19-маусымындағы "
шағын кәсіпкерлікті мемлекеттің қолдауы туралы" заңға сәйкес шағын
кәсіпкерлік субъектілеріне жеке кәсіпкерлер, өндірістік кооперативтер,
шаруашылық серiктестiктері (акционерлік қоғамдардан басқалары) -
қызметкерлерінің жылдық орташа саны 50 адамнан аспайтын және активтерінің
орташа жылдық жалпы құны алпыс мың есептік көрсеткіштерден аспайтын
кәсіпорындар жатады.
Шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін өндірістік алаңдарды,
офистік жайларды мерзімін ұзартуа сату көзделді, орнында болғанмен елдің
алыс аудандарында жатқан кәсіпорындарға жеңілдіктер айқындалды және т. б.
Бұдан басқа мәселенің өзектілігіне орай орай 2000 жылдың қазанынан бастап
барлық бақылайтын органдардың тексерулері ҚР Үкіметінің қаулысына және ҚР
Бас прокурорының 2000 жылдың 29-қазанындағы бұйрығына сәйкес прокуратура
органдарында заңдылық пен олардың негізділігіне қатысты тіркеуден және
тексеруден өткізіледі. Шағын кәсіпкерлікті қолдау үшін ҚР мемлекеттік кіріс
министрлігі патент бойынша жүзеге асырылатын жеке кәсіпкерліктің қызмет
түрлерінің тізімін 2000 жылы 56 –дан 2001 жылы 131-ге дейін көбейтті.
Бірақ атап өту керек 2002 жылы Салық кодексінде бұл тізімнің күші жойылды:
тізім кәсіпорындағы қызметкерлердің табыс мөлшері мен саны бойынша
шектеулермен ауыстырылды. 2000 жылдың 11-сәуірінен 31- желтоқсанына дейін
және 2003 жылдың 1-қаңтарынан 1-қазанына дейін министрлік шағын
кәсіпкерлік субъектілерін тексеруді тоқтатқан болатын. 1999 жылдың
қазанынан бастап шаруа (фермер) қожалықтары үшін бірыңғай жер салығы
енгізілді. Бір жолғы талондар енгізілді. Шағын кәсіпкерлікті қолдау бойынша
50-дей инфражүйе объектісі, соның ішінде: АҚ Шағын кәсіпкерлікті дамыту
қоры АҚ құрылды, кәсіпкерлікті қолдауы үшін оған 10 млрд.-тан аса теңге.
20 кәсіпкерлік - инкубатор және 3 техникалық бақ бөлінді. Бұл тәуір
нәтижелер берді. Алдымен кәсіпкерлік ұғымына қазақстандық заңнамаға
сәйкес анықтама береміз, себебі кәсіпкерлік қызметтің негізгі белгілер
содан туындайды. ҚР Азаматтық кодексіне (бұдан әрі ҚР АК) сәйкес
Кәсiпкерлiк - меншiк түрлерiне қарамастан, азаматтар мен заңды
тұлғалардың, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды қанағаттандыру арқылы
таза табыс табуға бағытталған, жеке меншiкке (жеке кәсiпкерлiк) не
мемлекеттiк кәсiпорынды шаруашылық басқару құқығына (мемлекеттiк
кәсiпкерлiк) негiзделген ынталы қызметi. Кәсiпкерлiк қызмет кәсiпкердiң
атынан, оның тәуекел етуiмен және мүлiктiк жауапкершiлiгiмен жүзеге
асырылады. Кәсіпкерліктің төмендегідей принциптерін атауға мүмкіндік
береді:
1. Дербестік. Кәсіпкердің мүліктік және ұйымдық дербестігін шартты
түрде бөліп көрсетуге болады. Қызметтің экономикалық базасы сияқты мүліктік
дербестік кәсіпкерде айрықша өзіндік мүліктің бар болуымен анықталады.
Мүліктік дербестік көлемі негізінде осы мүліктік субъекті жататын заңдық
атағына байланысты болады. Мүліктің меншік иесінің дербестігі анағұрлым
басым. Шаруашылық жүргізу құқығында жұмыс істейтін кәсіпорындардың да
айтарлықтай мүліктік, бірақ заңмен шектелген дербестігі бар. Ұйымдық
дербестік — кәсіпкерлік қызмет барысында дербес шешімдерді қабылдау
мүмкіншілігі. Осындай қызметпен шұғылдану туралы шешім қабылдау, қызметтің
түрін, ұйымдық – құқықтық нысанын, құрылтайшылардың шеңберін таңдау –
мұның бәрі ұйымдық дербестіктің көрінуі.
2. Тәуекел. Кәсіпкерлік қызмет тәуекелге ұшырайды. Осы арқылы ол
шаруашылық жүргізудің нашар нәтижелері кезінде мемлекетке жүгінуге
мүмкіндігі болған зиянды кәсіпорындардың біле тұра жол берген әкімшілік -
жоспарлы экономика кезеңінің шаруашылық қызметінен түпкілікті түрде
ерекшеленеді.
Кәсіпкерлік қызмет әрқашан табысты жүйелі түрде алуға
бағытталған.
Жоғарыда келтірілген кәсіпкерлік анықтамасына сәйкес
субъектілер табысты тауарларды сатудан, жұмыстарды орындаудан немесе қызмет
көрсетуден алады. Бірақ бұл тұжырым түзетуді талап етеді. Істің мәні
мынада, кәсіпкерлік қызмет көп қырлы және оның бағыттарын көрсетілген тізім
арқылы ұсынуға болмайды. Осылайша, субъект табысты мүлікті иелену құқығын
іске асыру барысында ала алады (мысалы, оны жалға беру кезінде. Жалдау -
иелік ету және пайдалану, бірақ иелену емес).
Кәсіпкерлік қызметті заңмен анықталған ретте кәсіпкерлер
ретінде заңмен белгілеген тәртіппен тіркелген адамдар жүзеге асырады.
Енді кәсіпкерліктің негізгі құқықтық принциптеріне қысқаша
тоқталайық. Оларға мыналар жатады:
Қазіргі уақытта заңды тұлғасы құрылмаған жеке тұлғалар және
есірткі, психотроптық заттардың және прекурсорларының айналымымен
байланысты қызметті: акцизделетін өнімдерді (алтын, платина мен күмістен
жасалған зергерлік бұйымдарды өндіруді қоспағанда); өндіру және өткеру,
ойын-сауық және шоу-бизнесі, стандарттау, метрология, сертификаттау, сапаны
тіркеу мен басқару саласындағы қызметті; сақтандыру рыногындағы қызметті
(сақтандыру агенті қызметін қоспағанда); бағалы қағаздардың рыногындағы
қызметті жүзеге асыратын заңды тұлғалар шағын кәсіпкерліктің субъектілері
бола алмайды.
Ең алдымен кәсіпкерлік ұғымын анықтап алайық. Ағылшын
тілінен тікелей аударылғанда "бизнес" сөзі кәсіпкерлікті білдіреді. Егер
осы ұғымды кең мәнінде анықтап қарасақ, онда кәсіпкерлік - заңды және
жеке тұлғалардың (кәсіпорындар, ұйымдардың) жүзеге асыратын қызметі,
табиғи игіліктерді алу (жер қойнауларынан өнімдерді алғашқы өндіру),
тауарларды өндіру, ие болу және сатып алу немесе басқа тауарларға
айырбастау үшін қызмет көрсету, қызметтер немесе мүдделес адамдардың
өзара пайдасына ақша болып шығады.
Алан Хоскинг өзінің Кәсіпкерлік курсы оқулығында мұны былай
түсіндіреді: Егер бөлек адам тауарларды өзінің қолдануы мен тұтынуы үшін
алса, өндірсе немесе сатып алса, қызмет көрсетсе, онда ол кәсіпкер болып
табылмайды. Егер ол өзінің қолдануы мен тұтынуынан көбірек мөлшерде алса,
өндірсе немесе сатып алса, қызмет көрсетсе, артығын ауыстырса және сатса,
онда ол кәсіпкерлікті жүзеге асырады деп айтуға болады.
2. Дамыған елдер мен ҚР кәсіпкерлік қызметке салық салу тәртібін
салыстыру
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының салық салу жүйесін
қалыптастырудың күрделі жолынан өтті. Ендігі уақытта қай мəселе дұрыс
шешілді, ал қайсысын жетілдіруге мүмкіндіктер бар екендігін түсіну талап
етіледі. Мұны түсіну үшін осындай жолдан өткен басқа елдермен, мысалы Шығыс
Еуропа елдерімен өз еліңді салыстыру қажет. Əдеттегідей, Шығыс Еуропа
елдерінің салық саясаты жеке капиталды тартуға есептелген. Салық
жеңілдіктерінің көтермелеу ықпалын кəсіпкерлік қызметке жанама көмек нысаны
ретінде қарастыруға болады. Бұл жұмыста корпоративтік табыс салығы (КТС),
жеке табыс салығы (ЖТС) жəне қосымша құн салығы (ҚҚС) үлгісінде Шығыс
Еуропа елдерінің (Польша, Чехия, Венгрия) жəне Қазақстанның салық
жүйелерінің қазіргі замандағы жай-күйі салыстырмалы түрде талданады.
Польшада салық салудың барлық түрлерін Парламент бекітеді.
Соңғы жылдары Польшаның салық жүйесі айтарлықтай өзгерістерге ұшырады, ол
өзгерістер салық жүйесіне барынша нақтылық беру жəне нарықтық экономикасы
бар елдердің салық стандарттарына сəйкес келуге бағытталды. Шығу көзіне
қарамастан жеке тұлғалардың кірістеріне салық салынады. Табыс салығының
салық салудың прогрессивтік шкаласының мынадай ставкалары бар. Польшаның
резиденттерінен басқа, Польшада 183 күннен астам жүрген, сондай-ақ
Польшаның аумағында кіріс көзі бар адамдар салық төлеушілер болып табылады.
Ерлі-зайыптылар өздерінің бірлескен кірістерін теңбе-тең бөле отырып,
салықты бөлек немесе бірге төлей алады. Польшада осы салықтан босатудың
жүзден астам түрі бар, ал заңнамада көзделген салық жеңілдіктерінің түрлі
нысандары салық салу базасын (яғни кірісті) азайтуға, сол сияқты есептелген
табыс салығын тікелей азайтуға негізделу мүмкін.
Кесте 1
Жеке тұлғалардың кірістеріне салық салу
ставкалары
Жылдық кіріс Салық ставкасы
37024 злотыйдан кем (9077еуро) 19% минус 518,16 злотый
37024-74048 6516 злотый +37024 злотыйдан астам
кірістен 30%
74048 астам (18153 еуро) 17624 злотый +74048 злотыйдан астам
кірістен 40%
*Дерек көзі: Кэмпбелл Р. Макконнелл, Стэнли Л. Брю. Экономикс: Принципы,
проблемы и политика.(1 EUR= 4.1390 PLN)
Барынша маңызды салық жеңілдіктеріне құрылыс салуға жер учаскесін
сатып алу жəне тікелей тұрғын үй салу болып табылады (бес пəтерді салуға
ақша жұмсай отырып салық төлеуші өз кірісін белгілі бір квотаға - 133 мың
злотый немесе 32,6 мың еуроға азайтады). Кірістің азаюы сондай-ақ ғылыми,
білім беру, мəдени мақсаттарға жəне денсаулық сақтау ісіне мүлікті өтеусіз
беруге байланысты болады (алайда өтеусіз беру сомасы кірістің 15%-нан
аспауы тиіс). Сонымен бірге кіріс зейнетақымен қамсыздандыру (жасына жəне
мүгедектігіне байланысты зейнетақы), науқастануына байланысты жəрдемақылар
жəне жазатайым жағдайлар есебінен жарналар көлеміне қарай азайтылады. Заңды
тұлғалардың кірістеріне салық: бұл салықты төлеушілер заңды тұлғалар жəне
заңды тұлғаның мəртебесі бар ұйымдық құрылымдар болып табылады. Табыс пен
шығыс арасындағы айырма ретінде түсіндірілетін кіріс салық
есептеуге негіз болып табылады. Соңғы он жылда бұл салықтың
қысқаруға қарай айтарлықтай өзгеруі орын алды. Польшаның пайда алу
салығының тартымды ерекшелігі ретінде заңнаманың салық төлеушінің кез
келген шығыстарының сомаларын шығындарға жатқызуға рұқсат беретінін атап
өтуге болады. Сонымен қатар жарнама шығыстарын, пайда əкелмейтін
объектілерге салымдарды, ғылымға қолдау көрсету мен дамытуға байланысты
салымдарды, білім беру, денсаулық сақтау, қоршаған ортаны қорғау,
қайырымдылыққа жұмсалатын шығындарды шығындарға жатқызу рұқсат етілген.
Жылдық амортизациялық аударымдар 1,5% - 50% ауқымында түрленіп отырады, ал
олардың мөлшері негізгі қорлардың түріне байланысты. Қаржылық шығын
туындаған жағдайда заңнамада кезекті бес салық жылы бойы пайдаға салықты
есептеген кезде шығын сомасын есепке алуға рұқсат етіледі, сонымен бірге
бір жылдағы амортизациялық аударымдардың ең жоғары сомасы шығындар
сомасының жартысынан аспауы тиіс. Сонымен қатар, Польшада қайта өңделген
қалдықтарды пайдаланудан жасалған операциялардан алынған кірістің бір
бөлігі салық салудан босатылады. Бұл бөлек өндіріс барысында пайдаланған
шикізат пен қалдықтардың жалпы құнына қатысты пайдаланылған қалдықтар
құнының пайыздық ара-қатынасы ретінде айқындалады. Осындай жеңілдік
берілген қалдықтардың тізбесі, сондай-ақ олардың құнын айқындауға арналған
жан-жақты ереже Қаржы министрінің деректерінде айқындалған. Тізбеде
майлағыш заттар, аккумуляторлар, макулатура, əйнекке арналған ыдыс жəне
басқалары сияқты бірқатар позиция бар және табыс салығынан сондай-ақ 30
млн. доллар жəне одан астам ақша салған шетелдік инвесторлар босатылады
Польшада табыс салығының ставкаларын одан əрі ырықтандыру жоспарланып
отырғанын атап өткен жөн: бірте-бірте 22% мөлшеріндегі табыс салығының
бірыңғай ставкасына көшу болжанып отыр. Польша аумағында
шетелік инвесторлар едəуір салық
жеңілдіктерін жəне артықшылықтарын алуға мүмкіндігі болады, ол жеңілдіктер
шаруашылық жүргізуші субъектілердің пайдаға салықтан ішінара немесе толық
босатылуынан, сондай-ақ инвестициялық шығындардың бір бөлігін шығыс бабы
ретінде есепке алудан тұрады. Пайда алу салығынан босату ең аз мөлшері 100
мың еуро (400 мың злотыйдан астам) болатын инвестициялық шығындар негізінде
немесе жаңа жұмыс орындарын құру арқылы жүзеге асырылады. Əдеттегідей,
жеңілдіктер мөлшері бастапқы инвестициялық шығындардың 50 %-нан не жұмыс
күшіне екі жыл бойы жұмсалған шығындардың 50%-нан аспауы тиіс. Шағын жəне
орта бизнеске қатысты барынша оңтайлы жағдайлар жасалған, олардың
мемлекеттік қолдауының ең жоғары көлемі 65% жете алады. Бес жыл бойы
инвестор рұқсатта көрсетілген кəсіпкерлік қызметті жүргізуге, инвестициялау
барысында алынған тартылған негізгі қорлардың меншік құқығын сақтауға жəне
құрылған жұмыс орындарының санын сақтауға міндетті.Сондай-ақ Польшаның
аумағында еркін кедендік аймақтар жəне қосымша кедендік қоймалар жұмыс
істейді. Еркін кедендік аймақтарда жұмыс істейтін шаруашылық жүргізуші
субъектілері бөлшек сауданы қоспағанда, кез келген шаруашылық қызметпен
айналыса алады. Еркін кедендік аймақ жəне шетелдік мемлекет арасындағы
сауда айналымы импортқа квоталарға жатпайды, кедендік рұқсаттарды талап
етпейді жəне оған кедендік баждар салынбайды. Кəсіпорындар жəне жеке
тұлғалар баламасы 10 мың еуроға жəне одан астам (40,8 мың злотый) жылдық
айналым кезінде ҚҚС төлеушілер ретінде тіркелуге міндетті. Заңнамада ҚҚС-
ның төрт ставкасы көзделеді. Негізгі ставка 22% құрайды жəне тауарлар
мен қызмет көрсетудің басым түрлеріне қолданылады. Төмендетілген ставка 7%
өндірістің ауыл шаруашылығы құралдарына (минералдық тыңайтқыштар,
пестицидтер, агротехника), құрылыс материалдарына жəне қызмет көрсетуге,
дəрі-дəрмекке жəне кейбір басқа да денсаулық сақтау тауарларына, бірқатар
тағам өнеркəсібі тауарларына, балалар киіміне жəне кейбір басқа да балалар
тауарларына, сондай-ақ көлік сияқты (таксиді қоспағанда) басқа да қызмет
көрсету түрлеріне қолданылады. Қайта өңделген өнімдерге ҚҚС ставкасы 3%
құрайды. Əдетте ауыл шаруашылығы өнімдерін сатқан кезде ҚҚС қайтару
механизмі мынадай: ҚҚС төлеуші болып табылмайтын шаруа өз өнімін өткізген
кезде сату бағасынан басқа сатып алушыдан ҚҚС өтемақысын алады. 3% ставкасы
бойынша ҚҚС салық салу сүт шикізатына, ара балына, көкөністер мен жеміс-
жидекке, балық аулау жəне балықты қайта өңдеу өнімдеріне, мал шаруашылығы,
орман жəне аң аулау шаруашылықтарына қолданылады. 0% мөлшеріндегі ҚҚС
ставкасы қаржылық есепті жүргізген жəне тауарларды шет елге əкетуді
растайтын құжаттаманы алған жағдайда тауарлар мен қызмет көрсету экспортына
қатысты. Алайда шетелде тапсырыс берілген, бірақ Польшада көрсетілген
қызметке 22% ставка салынады. Тек толығымен шетелде жүзеге асырылған қызмет
көрсету ғана экспорт ретінде танылады жəне соларға ғана нөльге тең ставка
қолданылады. Осыдан басқа ҚҚС-нан кейбір негізгі азық-түлік түрлері, сондай-
ақ бі-лім беру, денсаулық сақтау, сондай-ақ почта сияқты əлеуметтік-мəдени
мəні бар салалардағы қызмет көрсету босатылған. Көптеген еуропалық
елдердегі сияқты ҚҚС Польшадан кетіп бара жатқан жəне одан тауарлар
əкететін шетелдік туристерге өтеледі. Шетелдік туристердің 200 еуродан
астам (ҚҚС қоса алғанда 815 мың злотыйға жуық) сатып алған тауарлардан
ҚҚС қайтаруға құқығы бар.
Чехия салық заңнамасының негізін құрайтын заңдар 1998 жылы
айтарлықтай дəрежеде қайта қаралды. Атап айтқанда, заңды тұлғалардың табыс
салығының ставкасы 39%-дан 35%-ға дейін өзгерді, ал 2000 жылғы 1 қаңтардан
бастап ол 31% болды, салық салынбайтын кірістердің шектері көтерілді,
шетелдіктерге ҚҚС қайтару туралы бөлім жаңадан құрылды
Кесте 2
Жеке тұлғалардан табыс салығының
ставкалары*
Жылдық кіріс Салық ставкасы
109200 кронаға дейін (3584 еуро) 15%
109200-218400(7170 еуро) 16380 крона +109200 кронадан астам
218400-331200 (10870 еуро) кірістен 20%
38200 крона +218400 кронадан астам
331200 астам кірістен 25%
66420 крона +331200 кронадан астам
кірістен 32%
*Дерек көзі: Кэмпбелл Р. Макконнелл, Стэнли Л. Брю. Экономикс: Принципы,
проблемы и политика.(1 EUR=25.78 CZK)
Чехия Республикасының ЕЭҚ-на кіруіне байланысты оның салық жүйесі
біріккен Еуропа елдерінің салық заңдарымен бір ізге келтіру жағына қарай
едəуір өзгерістерге ұшырады: 2007 жылы заңды тұлғалардың пайдасына салықтың
біртіндеп 31%-дан 24%-ға дейін төмендеуі (2004 жылы – 28%, 2005 жылы - 26%,
2006 жылы – 24%), өткен жылдардың шығындарын есептен шығару мүмкіндігі жəне
сол арқылы кейінгі 5 жыл бойы салық салынатын пайданы азайту мүмкіндігі
(2004 жылға дейін – 7 жыл), балаларға салық салынбайтын минимум жылына 25
560 кронаға (830 еуро) дейін артты жəне т.б.
2004 жылғы 1
қаңтардан бастап табыс салығы ставкасының жаңа шкаласы қолданылады. Жеке
тұлғалардан табыс салығы мынадай кірістерден алынады:
- Жалдамалы еңбек жəне қызметтік ұстау жөніндегі
кіріс; - Кəсіпкерлік немесе
басқа да тəуелсіз кіріс қызметтен кіріс;
- Капиталдан кіріс;
- Жалға алудан
кіріс;
- Басқа да кірістер.
Жалақыдан қызметкерге, оның
жұмыс істемейтін зайыбына (жұбайына) жəне 18 жасқа дейінгі балаларына
(немесе егер баласы оқып жатса жəне ата-анасымен бірге тұрса жəне жеке
табыс көзі болмаса 26 жасқа дейін) салық салынбайтын минимум шегеріледі.
Заңды тұлғалардан табыс салығы Чехия Республикасының аумағындағы көздерден
жəне шетелдегі көздерден келіп түсетін кірістерден алынады. Екінші жағынан
алғанда, Чехия Республикасының аумағында ұзақ уақыт бойы болмайтын
төлеушілер тек оның аумағында алынған кірістерден ғана салық төлеуге
міндетті. Егер заңда басқа тікелей нұсқаулар болмаса, салықтың мəні
қызметтің барлық түрінен жəне барлық мүлікті иеленуден түсетін кірістер
болып табылады. Заңды тұлғалардың кірістерінен салықтар ставкасы 2004
жылдан бастап 28 % болып табылады, ол бірте-бірте 2006 жылы 24%-ға дейін
түседі. Инвестициялық, пай жəне зейнетақы қорлары үшін салықтар ставкасы
2004 жылдан бастап заңда көрсетілген баптарға азайтылған салық салу
базасының 15%-на тең. Барлық жағдайларда жылдық балансқа шығыстардың
мынадай түрлері кірмейді: тұрақсыздық айыбы, айыппұлдар, фирманың негізгі
капиталын сатып алу, сақтандыру бойынша алынған ақшадан асатын шығын,
презентация шығыстары. Салық салынатын пайданы 2000 кронаға дейін
сыйлықтардың құнына (мектептерге, ауруханаларға жəне т.б.) азайтуға болады,
бірақ ол салық салынатын пайданың базасынан 5% аспауы тиіс.
Зейнетақы жəне
медициналық сақтандыруға аударымдар.
Жалданатын қызметкердің есептелген жалақысынан мыналар
аударылады: - əлеуметтік
сақтандыруға – 8%;
- медициналық сақтандыруға – 4,5%.
Кəсіпорын сондай-
ақ есептелген жалақыға:
- əлеуметтік сақтандыруға–26%;
- медициналық
сақтандыруға – 9% есептеуге міндетті.
Бұл шығыстар
шығындар болып есептеледі жəне кəсіпорынның салық салынатын пайдасын
азайтады. Қосымша құн салығы: ҚҚС Чехия Республикасында 1993 жылғы 1
қаңтардан бастап енгізілді. Бұл салық ел ішіндегі қызметке, импорттық
тауарлар жəне шетелдік көлік фирмасы Чехияда жүзеге асыратын тұрақты емес
жолаушыларды автобуспен халықаралық тасымалдауға салынады. Осы қызмет
солардың пайдасына жүзеге асырылатын, Чехия Республикасында тұратын
адамдар, ал тауарларды əкелген кезде – тауарлар солар үшін өткізілуі тиіс
адамдар салықты міндетті төлеушілер болып табылады. Ел ішіндегі тұрақты
емес автобуспен тасымалдау кезінде салықты шетелдік көлік ұйымы төлейді.
Салық жеке тұлғаларға, сол сияқты заңдытұлғаларға да салынады. Салық
салу мəні болып заңда көзделген, ақылы жəне өтеусіз жүзеге асырылатын
барлық қызмет түрлері танылады, оған қоса ел ішіндегі табиғи орындау
жатады. Егер тауарлар баж салығынан босатылса, олар ҚҚС төлеуден де
босатылады. Төлеуші жүзеге асыратын тауарларды шет елге əкету салық салудан
босатылған.
Қосымша құн салығының ставкасы
қызмет түріне байланысты саудаға немесе қызмет көрсетуге байланысты өзгеріп
отырады. Негізгі ставка 19%-ға тең. Ерекше тізімдерде көрсетілген тауарлар
5 % мөлшеріндегі салық салуға жатады (мысалы, энергия, кейбір тағам
түрлері, минералды майлар, кейбір қызмет көрсету). Заңда бір мезгілде
қосымша құн салығы қолданылмайтын (почта қызметі, медициналық қызмет
көрсету, жерді аудару жəне жалға беру, жалға беру шығыстары жəне басқасы)
баптардың (тауарлар мен қызмет көрсету түрлерінің) тізбесі бар.
Венгрияда табыс салығының үш ставкасы бар. Салық салынатын кірісті
төмендетудің дəстүрлі баптарынан басқа Венгрия заңнамасында бірқатар арнайы
жеңілдіктер қарастырылған. Жылына 1 млн. форинттен аз алатын адамдар
декларацияны толтыру кезеңінде (ақпан-наурыз) төленген салықтың 10 %
қайтарып алуға құқылы (1 HUF=0.004 EUR). Егер отбасының кірісі айына бір
адамға шаққанда 45 мың форинттен (183 еуро) аспаса, онда балалар кəмелетке
жеткенге дейін немесе жоғары оқу орнының стационарлық бөлімін бітіргенге
дейін айына əрбір балаға 1,700 форинт (7 еуро) қайтарылады. Үш жəне одан да
көп баласы бар отбасы ай сайын əрбір балаға 2,600 форинт (10,5 еуро)
мөлшерінде өтемақы алады. Əлеуметтік қорларға аударымдар жиынтық жалақыдан
11%-ды құрайды, оның 8% Зейнетақы қорына, ал 3% Денсаулық сақтау қорына
жіберіледі. Табиғи жəрдемақыларға (заңда айтылған ерекшеліктерден басқа)
40% ставка бойынша салық салынады. Оның ішінде табиғи жəрдемақыларға
қызметтік жеңіл көлікті жеке мақсатта пайдаланудан түскен кіріс
жатқызылады. Сатып алған кезде құны 1-2 млн. форинт (4-8 мың еуро) болған
төрт жыл ескілігі бар автомобильді пайдаланған жағдайда, айына 6 000 форинт
(24 еуро) салық алынады. Корпоративтік табыс салығы: табыс салығы жүйесінде
корпоративтік салық (кəсіпорындар мен ұйымдардың пайдасына салынатын салық)
жəне дивидендтерге салық туралы заң шаруашылық жүргізуші ұйымдарға салық
салуды реттейді. Салық салу субъектісі – шаруашылық қоғам, кооператив,
мемлекеттік кəсіпорын. Басқа ұйымдар (оның ішінде қайырымдылық қорлар,
қоғамдық қорлар, қоғамдық ұйымдар) кіріс алу мақсатында шаруашылық немесе
басқа қызметпен айналысқан жағдайда ғана салық салу субъектілері болып
табылады. Салық төлегенге дейін пайда сомасынан
мынадай шығыстар шегерілуі мүмкін:
- зерттеулер мен əзірлемелерге 20% тікелей шығындар;
- кəсіптік-техникалық
училищелердің оқушыларына жұмыс ұсынылған жағдайына 6,000 форинт (24
еуро);
- жұмыссыз адамды жұмысқа қабылдаған
кезде бір жыл ішінде əлеуметтік сақтандыру рентасының сомасы (оны
өндірістік шығасылар ретінде есепке алмаса) сондай-ақ пайдадан
шығарылуы мүмкін. Бухгалтерлік есеп туралы заң амортизация мерзімдері
жөнінде ескерту жасайды: материалдық құқықтар құны үшін – алты немесе одан
да көп жыл, фирманың құны үшін – 5 жылдан 15 жылға дейін. Машиналар мен
жабдықтың көп тобы үшін амортизациялық аударымдардың нормасы 30%, тогы
жоғары машиналар мен жабдықтар үшін – 33% құрайды. Корпоративтік табыс
ставкасы 18% құрайды. Инвесторлар белгілі бір уақыт ішінде бірқатар салық
жеңілдіктерін пайдалана алады. Елдің бүкіл аумағы бойынша құны кемінде 1
млрд. форинт (4 млн. еуродан астам) болатын дайын өнімді өндіру үшін
өндірістік қуаттар салынған жағдайда, бес жыл бойы 50% мөлшерінде салық
жеңілдігі беріледі. Бұл жеңілдікті жаңа қуаттарды салуға жəне жұмыс істеп
тұрған қонақ үй қуаттарын кеңейту кезінде де пайдалануға болады, алайда бұл
жағдайда сатудан түсетін түсімдерді көбейту жөнінде барынша қатаң талаптар
қойылады. Артықшылықты аймақтар мен өнеркəсіптік аймақтарда инвестиция-
лардың құнын алдын ала айқындамай жаңа өндірістік қуаттарды құру жəне қонақ
үйлерді салу үшін бес жылға дейінгі мерзімге 100% мөлшерінде жеңілдіктер
беріледі. Жұмыссыздық деңгейі 15% жоғары болатын аймақтар артықшылықты
болып есептеледі. Өнеркəсіптік аймақтарда үйлер бойынша амортизация нормасы
10%, машиналар мен жабдықтар сатып алған сəтте-ақ есептеле алады.
Артықшылықты аймақта жəне өнеркəсіптік аймақта жоғарыда аталған жеңілдіктер
көрсетілмейтін кəсіпкерлер сатып алынған құралдардың құнынан 6% мөлшерінде
жеңілдікті пайдалана алады. Бұл жеңілдік артықшылықты аймақтарда машиналар
мен жабдықты сатып алуға, өнеркəсіптік аймақтарда машиналарға, жабдыққа
жəне үйлерге; аймақтардың екеуінде де инфрақұрылымды жетілдіру мен дамыту
жөніндегі инвестицияларға қолданылады. Дивидендтерге салық ставкасы, валюта
бағамдары, фьючерстік мəлі-мелер мен опциондардан кірістер бойынша пайда
20% болады. Егер дивидендтер сомасы жеке тұлғаның компанияның акционерлік
капиталындағы үлесі құнының 30% асатын болса, дивидендтерден кірістер
бойынша салық ставкасы 35% жетеді. Шетелдік инвесторлар дивидендтерді
Венгрияда қайта инвестициялаған кезде салық төлеуден босатылады. Пайыздар
бойынша кірістерге салық салынбайды. Банктің есепке алу ставкасынан төмен
несиелік пайыз кезінде фирма берген кредиттің пайыздық ставкаларындағы
айырма 44% ставкасымен салық салынатын кірісті білдіреді. Салық
салынатын кірісті төмендетудің дəстүрлі баптарынан басқа Венгрия
заңнамасында бірқатар арнайы жеңілдіктер қарастырылған. Мəселен, жеке
кəсіпкерлікпен айналысатын адамдар кірісті алу (үй жəне автомобильді
ұстаудан іскерлік əріптестерді қабылдауға дейін) үшін жұмсалған шығындарды
кірістен шығарады.
Қазақстанмен салыстыру: инвестицияларды тарту мақсатында
корпоративтік салық салу ставкаларын төмендету (салық салу саласындағы
бəсекелестік) қысқа мерзімді жоспарда жеке елге оң нəтиже əкелуі мүмкін,
алайда барынша ұзақ мерзімді перспективада бұл тозғанға дейінгі жарысқа
əкеп соғуы мүмкін. Басқа елдердегі салық ставкаларын төмендету қысымы
мемлекеттік түсімдер үшін теріс салдарларға ұрындыруы ықтимал. Сонымен
бірге ынталандыру сипатында болса да салық заңнамасындағы жиі өзгерістер
іскерлік ахуалдың алдын ала болжануын төмендете отырып, инвестицияларға
теріс əсер етуі мүмкін. Осыған қарамастан Шығыс Еуропа елдері үшін соңғы
жылдары корпоративтік кірістерге салық салу саласында бəсекенің шиеленісуі
тəн, оның салдары ретінде осы салықтардың төмен ставкалар көрсетіледі.Ал
Қазақстанда салық ставкасы 1995 жылдан бері өзгерді. Осыған байланысты
Қазақстанда корпоративтік табыс салығының ставкасын (КТС) 30%-дан 20%-ға
дейін бір мезгілде төмендету (ол түрлендірілген де болуы мүмкін) не
жеңілдетілген салық салу режимімен қызмет түрлерінің тізбесін кеңейту
мақсатқа сай болатын сияқты. Оның үстіне осы салықтың ставкасы талданып
отырған Шығыс Еуропа елдерінде ғана емес, өтпелі экономикасы бар басқа
елдерде де осындай ставкалардан едəуір асып түседі. Ресейде ол 24% құрайды,
Эстонияда, егер кəсіпорындардың пайдасы қайта инвестицияланатын болса, онда
оған корпоративтік табыс салығы мүлдем салынбайды.
Қазақстанда Корпоративтік табыс салығы ставкасын төмендету қазақстандық
өндірушілер үшін бəсеке қабілеттілігін арттыру бағытындағы оң қадамдардың
бірі болуы ықтимал. Сонымен қатар бұл кəсіпорындар үшін қосымша қарыз
алмай, өздерін негізгі жəне айналым капиталмен қамтамасыз етуге барынша
тиімді тəсіл болады.
Жеке табыс салығы:
қарастырылып отырған елдерде жеке тұлғалардың кірістеріне салық салу
деңгейі барынша жоғары болып қалуда. Бұл салықтың ставкасы прогрессивті
болып табылады, сонымен бірге оның ең аз деңгейі 15-20%, ал ең жоғары
деңгейі 30% төмен емес. Əлеуметтік, медициналық сақтандыру жөніндегі
қосымша аударымдарды ескере отырып салықтық жүктеме одан сайын өсе
түседі. Оның ең аз деңгейі 5%, ал ең жоғары деңгейі 20% құрайды. Ұқсас
салық салу базасы бар əлеуметтік салықты есептегенде ол тек қана 27 %
жетеді. Осылайша, жеке тұлғалардың кірістеріне қазіргі уақыттағы салық салу
төмендетілген болмаса да, ең болмағанда қиындық келтірмейтін болып
көрінеді. Қосымша құн салығы: ҚҚС кəсіпкерлердің есептеуі үшін де, сол
сияқты оны салық органдарының басқаруы үшін де күрделі салық болып
табылады. Қарастырылып отырған Шығыс Еуропа елдерінде бұл салық тауарлар
мен қызмет көрсетулердің түрлі топтары үшін ставкалардың жоғарғы барынша
қиындық туғызады. Сонымен бірге өндірісте жеңілдік ставкасы бар салалардың
өнімін пайдаланатын осы салықтың жалпы ставка бойынша төлеушілері білетұра
тең емес жағдайларға ұшырайды, себебі шегеруге аз ставкадан сома
жатқызылады. Мұндай практикадан Қазақстан 2001 жылы бас тартты, ол кезде
қолданыстағы бірнеше ставканың орнына 16% болған бірыңғай ставка
енгізілген, бұл, біздің ойымызша, барынша дұрыс болып табылады.
Осыдан басқа, қарастырылған
Шығыс Еуропа елдерінде ҚҚС Қазақстан-ға қарағанда жоғары, бұл салық салу
саласындағы жалпы дүниежүзілік үрдісті көрсетеді, оның кезінде салық салу
кезінде басты екпін кірістерге салықтардан тұтынуға салықтарға ауысады.
Тұтастай алғанда, Қазақстандық салық жүйесі іс жүзінде барлық елдер
қолданатын кірістерге салық салудың стандартты механизмін болжайды –
жеткілікті дəрежедегі шегерудің ымырашыл жүйесі, шығындарды ауыстыру, шағын
бизнеске салық салудың барынша жұмсартылған режимі, ұлттық экономиканың
басты салаларына жеңілдіктер беру жəне т.б.Сонымен қатар кірістерге салық
салуға қарай салық салуда ауытқу сақталады, ал бұл дүниежүзілік үрдістерге
қайшы келеді. Көп жағдайда бұл Қазақстанның барлық дерлік тəуелсіздік
жылдарында (соңғы 2-3 жылды қоспағанда) тұтыну сұранысы төмен деңгейде
қалып қойғанымен жəне əлі күнге дейін экономикалық өсудің негізгі қозғаушы
күштерінің бірі болып табылмайтынымен түсіндіріледі.
Басты бағыттар
ретінде қолданыстағы салық стимулдарын, инвестициялық жеңілдіктерді жəне
басқа да салық жеңілдіктерін қолдануды жетілдіру, салық жүктемесін пайданы,
жеке кірістерді заңдастыруға теріс ықпалын тигізбейтін кірістердің түріне
ауыстыруды атап өтуге болады. Тез арада шешім шығаруды талап ететін өзекті
мəселелерге басқару сапасын арттыру, салықтық құқық бұзушылықтарға
санкцияларды (қылмыстық емес, əкімшілік) қатаңдату, сондай-ақ тұтастай
алғанда салықтық мəдениетті арттыру жатады. Болашақта Қазақстандық салық
салу үлгісі атап айтқанда тұтыну шығыстарына салық салуға бағытталуы тиіс,
бұл нақты секторға салықтық ауыртпалықты төмендетуге, “колеңкелі”
экономиканың үлесін төмендетуге, жалақыны “көлеңкеден” алып шығуға жағдай
жасайды.
2. ҚР кәсіпкерлік қызметке салық салу механизмін талдау және олардың бюджет
кірістерін құрудағы алатын орны
2.1 Арнайы салық режимдері бойынша жеке кәсіпкерлерге салық салудың
ерекшеліктері (патент бойынша, оңайлатылған декларация бойынша, шаруа және
фермер қожалықтары үшін арнаулы салық режимі)
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік саласының маңызды бөлігі бұл
шағын және орта бизнес саласы болып табылады. Бұл саланың дамуына да
мемлекет тарапынан көптеген жұмыстар іске асып жатыр. Шаруашылықты
жүргізудің жаңа түрлерін қолданбай еліміздің экономикасын, халықтық
әлеуметтік ахуалын көтеру мүмкін емес. Соның бірі шағын бизнестің дамуы.
Шағын кәсіпкерліктің дамуы экономикалық белсенділіктің негізгі факторы.
Бұл саланың артықшылығы - өндірушілерді аймақтық рынокқа бағытталуы,
жұмыспен құамту деңгейінің жоғарлығы, капитал саясатының бірі – шағын
бизнесті дамыту болып табылады.
Нарықтық экономика жолын ұстанған тәуелсіз елімізде шағын бизнес
барысында кедергі келмейтін салық жүйесін қалыптастыру маңызды мәселелер
қатарына еніп отыр. Осы мақсатта шағын бизнес субъектілеріне арнайы салық
режимі қолданылады. Салық режимі – салықтарды және бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдері төлеу жөніндегі барлық салық міндеттемелерін есептеу
кезінде салық төлеуші қолданатын салық заңдары нормаларының жиынтығы.
Арнаулы салық режимі – салық төлеушілердің жекелеген санаттары үшін
белгіленетін және жекелеген салық түрлерін есептеу мен төлеудің және жер
учаскілерін пайдаланғаны үшін ақы төлеудің, сондай – олар бойынша салық
есептілігін берудің оңайтылған тәртібін қолдануды көздейтін бюджетпен есеп
айырысудың ерекше тәртібі. Арнаулы салық режимдерін қолданушылар, оның
ішінде патент және оңайтылған декларация негізінде талаптарға сай келетін
жеке кәсіпкерлер және заңды тұлғалар шағын бизнес субъектілері деп аталады.
Арнаулы салық режимі шағын бизнес субъектілері үшін, төлем көзінен
ұсталатын салықтарды қоспағанда, әлеуметтік салықты және корпорациялық
немесе жеке табыс салығын есептеу мен төлеудің оңайтылған тәртібін
белгілейді. Бұл орайда, төлем көзінен салық салынатын табыстарды қоспағанда
жоғарыда аталған салықтарды есептеу, төлеу және салық есептілігін табыс ету
тәртібі шағын бизнес субъектілеріне қолданылмайды.
Әлеуметтік салықты және корпорациялық немесе жеке табыс салығын
есептеудің оңайтылған тәртібі салық салу объектісіне патент және оңайтылған
декларация негізінде салық ставкаларын қолдану арқылы жүргізіледі.
Қазақстан Республикасы аумағында және оның шегінен тыс жерлерде алынған
табыстардың барлық түрлерінен тұратын салық кезеңі ішіндегі табыс салық
салу объектісі болып табылады.Жеке кәсіпкерлердің мүлікті жалға беруден
түскен табыстарын қоспағанда, төлем көзінен салық салынбайтын мүліктік
табысы мен өзге де табыстары салық салу объектісі болып табылмайды.
Арнаулы салық режимін қолданатын шағын бизнес субъектілері
кәсіпкерлік қызметтің бңрнеше түрін жүзеге асырған жағдайда табыс
қызметтің барлық түрлерін жүзеге асырудың жиынтығымен жүзеге асырылады.
Салықтарды есептеу мен төлеудің жалпыға бірдей белгіленген тәртібіне
ауысқан кезде жалпыға бірдей белгіленген тәртіп екі жыл қолданылғаннан
кейін ғана арнаулы салық режиміне қайта ауысуға болады.
Кәсіпкерлер салықтарды есептеумен төлеудің, сондай-ақ олар бойынша
салық есептілігін тапсырудың төменде аталған тәртіптерінің біреуін ғана
дербес таңдауға құқылы:
- патент негізіндегі арнаулы салық режимі;
-оңайтылған декларация негізіндегі арнаулы салық режимі;
-жалпыға бірдей тәртіп.
Салықтарды есептеу мен төлеудің жалпыға бірдей белгіленген тәртібіне
ауысқан кезде жалпыға бірдей белгіленген тәртіп екі жыл қолданылғаннан
кейін ғана арнаулы салық режиміне қайта ауысуға болады.
Арнаулы салық режимін төмендегі қызмет түрімен айналысатын заңды
және жеке тұлғалардың да қолдануға құқы жоқ:
1. акцизделетін өнімді өндіретін;
2. консультациялық, қаржы, бухгалтерлік қызмет көрсететін;
3. мұнай өнімдерін өткізетін;
4. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
Диплом жұмысы
Кәсіпкерлік қызметке салық салу
мәселелері
Орындаушы _______________________________ Омарова А.А
Ғылыми жетекші
оқытушы _______________________________ Досжан Р.Д
Норма бақылаушы
аға оқытушы _______________________________ Садыханова
Д.А
Қорғауға жіберілді
э.ғ.к., доцент
Кафедра меңгерушісі _______________________________ Арзаева М.Ж.
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1. Кәсіпкерлік қызметке салық салудың теориялық негіздері
1.1 Кәсіпкерліктің негізі және нарықтық экономика жағдайындағы ҚР
кәсіпкерлік қызметтің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .8
1.2 Дамыған елдер мен ҚР кәсіпкерлік қызметке салық салу тәртібін
салыстыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2. ҚР кәсіпкерлік қызметке салық салу механизімін талдау және бюджет
кірістерін құрудағы алатын орны
2.1 Арнайы салық режимдері бойынша жеке кәсіпкерлерге салық салудың
ерекшеліктері (патент бойынша, оңайлатылған декларация бойынша, шаруа және
фермер қожалықтары үшін арнаулы салық
режимі) ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.2 Алматы қаласы Бостандық ауданының салық басқармасы бойынша
кәсіпкерлік қызметтен түскен салықтар түсімдеріне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ...38
3. Қазіргі таңдағы кәсіпкерлікке салық салудың кейбір мәселелері
және жеке кәсіпкерлерге салық салуды жетілдіру
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...61
КІРІСПЕ
Кез-келген мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық жағдайының тұрақты
дамуына, ең алдымен мемлекет тарапынан қабылданған және жүзеге асырылған
реформалар нәтижесінде қол жеткізуге болады. Отандық тәжирибе көрсетіп
отырғандай, ел экономикасының дамуы тәуелсіздікке қол жеткізіп, бүгінгі
күнге дейін атқарылған жұмыстың нәтижесін көрсетеді.
Кәсіпкерлік қызметті дамытудың негізгі жолдарының бірі - салықтық
реттеу болып табылады. Салық салудың нәтижелілігі олардың атқаратын рөліне
тікелей байланысты. Өйткені, егер салық салу тәжірибе жүзінде максималды
мүмкіндікке ие болатын болса және олардың атқаратын қызметтері арасында
үйлесімді тепе - теңдік сақталатын болса бұл рөл жағымды болып келеді.
Салық салуды дұрыс жолға қоюды қатамасыз ету күрделі және қарама қайшы
мәселе болып табылады, өйткені мемлекет үшін ең бірінші және ең негізгі
мәселе болып, салық салуды жоғарылату болатын болса,ал жеке тұлғалар мен
шаруашылық субъектілер салық төлеуді азайтуға ұмтылады.
Салық саясаты арқылы шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін
ынталандыруға немесе шектеуге, бюджет кірісін қамтамасыз етуге, қоғам
мүддесін қолдауға болады. Салық ауыртпалығы неғұрлым жоғары болса,
соғұрлым салық төлеушінің салық төлеуге деген ынтасы мен мүмкіншілігі
төмендейді. Сондықтан мемлекеттер салықтар, салық ставкалары мен
жеңілдіктері тәрізді реттеу құралдары арқылы реттеушілік қызметін жүзеге
асыру барысында оның экономиканы, өндіріс пен инвестицияны ынталандыруға
тигізетін әсерін де басты назарда ұстауы қажет.
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызмет экономиканың маңызды
саласы болып табылады. Бұл саланың дамуына да мемлекет тарапынан көптеген
жұмыстар іске асып жатыр. Шаруашылықты жүргізудің жаңа түрлерін қолданбай
еліміздің экономикасын, халықтық әлеуметтік ахуалын көтеру мүмкін емес.
Соның бірі кәсіпкерлік қызметің дамуы.
Нарықтық экономика жолын ұстанған тәуелсіз елімізде кәсіпкерлік қызмет
барысында кедергі келмейтін салық жүйесін қалыптастыру маңызды мәселелер
қатарына еніп отыр. Осы мақсатта кәсіпкерлік қызметке арнайы салық режимі
қолданылады. Салық режимі – салықтарды және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдері төлеу жөніндегі барлық салық міндеттемелерін есептеу
кезінде салық төлеуші қолданатын салық заңдары нормаларының жиынтығы.
Тиімді нарықтық экономиканы құруда кәсіпкерлік қызметтің мәні оның
бәсекелік ортаны қалыптастыру мен дамытуға жәрдемдесетін құрылымдық фактор
ретіндегі орны және рөлімен анықталады. Кәсіпкерлік қызметтің негізгі
функциялары – бұл көбінесе жергілікті нарықты қажетті өнім мен қызметтермен
қамтамасыз ету, жұмыспен қамтылу мәселесін шешудегі жәрдем. Бұндай
мәселелердің оңтайлы шешілуі ауыспалы кезеңде орын алатын әлеуметтік
дағдарыстың зардаптарын азайтады.
Бүгінгі таңда республикамызда экономиканы қайта құру жолында оның
негізі болып табылатын кәсіпкерлік қатынастарды дамытып, жандандыру күн
тәртібіндегі өзекті мәселелердің бірі. Кәсіпкерлікті дамыту – нарықтық
экономиканы дамытудың кепілі. Сондықтан да кәсіпкерлік төңірегіндегі
көптеген мәселелердің экономикадағы рөлінің аса маңыздылығын дәлелдейді.
Оның негізгі маңыздылығын ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында:
Еліміздің экономикалық саясатының бірден-бір басымды бағыты кәсіпкерлік
деп аталынғандығы айқындайды. Сондықтан, кәсіпкерлікті дамытуды басқару
еліміздің жүзеге асырып жатқан саясатының стратегиялық мәселесі болып
табылады. Кәсіпкерлік қызметті еліміздің шаруашылық қызметінің жандандырғыш
күші деп білуіміз қажет.
Жұмыстың өзектілігі кәсіпкерлік қызмет нарықтық экономиканың маңызды
әрі біртұтас құрылымдарының бірі. Олар экономиканы басқарудың жалпы
мақсатына жетуді қамтамасыз етеді.
Диплом жұмысының мақсаты кәсіпкерлік қызметке салық салу
мәселелерін зерттей отырып, оны жетілдіру жолдарын ұсыну.
Диплом жұмысының міндеттері:
1. Кәсіпкерлік қызметке салық салу негізін қарастыру;
2. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік қызметтің қалыптасуы мен даму
барысын қарастыру;
3. Кәсіпкерлік қызметке салық салу механизмін және Алматы қаласы
Бостандық ауданы бойынша Салық комитетінің мәліметтері негізінде
оларға салық салу барысын талдау.
4. Кәсіпкерлік қызметке салық салу жолдарын негіздеп, оны жетілдіру
бойынша ұсыныстар ұсыну.
1. Кәсіпкерлік қызметке салық салудың теориялық негіздері
1.1 Кәсіпкерліктің негізі және нарықтық экономика жағдайыдағы ҚР
кәсіпкерлік қызметтің дамуы
Қазіргі таңдағы еліміздегі өзекті мәселелердің бірі –
кәсіпкерлік қызметті дамыту. Өйткені ол әлеуметтік – экономикалық
мәселелерді дамыту бағдарламасын шешу барысындағы қуатты тұтқалардың
бірі болып табылады. Біздің елімізде қазіргі таңда экономиканың аталмыш
секторындағы субъектілердің саны күн санап өсуде және оның дамуына басым
көңіл бөлінуде, елбасы ұсынған “Қазақстан-2030” стратегиялық даму
бағдарламасының бөлімдерінің бірі елдегі шағын бизнесті дамыту болып
табылады. Экономиканың аталмыш секторын қолдау барысында біршама
шаралардың жүргізіліп жатқаны баршаға атап айтқанда,олардың іс-әрекет
барысына ықпал ететін нормативтік құжаттар қабылданып, жұмыс жасауда,
жаңа Салық Кодексі іске қосылып, онда шағын бизнес субъектілеріне салық
салудың арнайы салық режимі қарастырылып, банктер тарапынан әр түрлі
мерзімге несиелер берілуде.
Мемлекеттің экономикалық қызметі - шағын және орта кәсіпкерлік
өкілдерінің іс - әрекетіне араласпай, экономика саласындағы әрекетін
ретке келтіріп отыру. Соның ішінде салықтық реттеу мемлекеттік қаржылық
реттеудің құрамдас бөлігі болып табылады. Салықтық реттеу экономикаға,
экономикалық процестерге салық түрлерін, салық ставкаларын, салық
жеңілдіктерін өзгерту,салық салудың жалпы деңгейін арттыру немесе
төмендету арқылы жанама түрде ықпал ету, сонымен бірге шаруашылық
жүргізуші субъектілер мен жеке тұлға табысының бір бөлігін алу арқылы
олардың өндірістік емес мүмкіндігін төмендету арқылы әсер ету болып
табылады. Салықтық реттеудің басты мақсаты өндірістің, шағын және орта
кәсіпкерліктің дамуына ықпал ету, шетелдік инвесторларды,ғылыми-техникалық
прогресті ынталандыру шараларын жүзеге асыру.
Демек, салықтық реттеудің бір жағынан жиынтық сұранысқа әсер
ету арқылы ұдайы өндіріс деңгейін өзгертуге бағытталса, екінші жағынан
төлеушіні ынталандыру арқылы әсер етуге бағытталады. Сондықтан нарықтағы
кәсіпкер заңды және жеке тұлғалардың, өзге субъектілердің іскерлік
белсенділігін ынталандыру, олардың бәсекелік қабілеттерін арттыру,
экономика салаларының қалыпты дамуына жағдай жасау үшін салықтардың
мемлекеттік басқа да реттеу құралдарымен үйлеісімді қызмет етуін
жандандырған жөн.
Экономикалық бағамның өсуі, шағын және орта кәсіпорынның дамуы
мен ұлттық экономиканың көтерілуін білдіреді. Қазақстанның халықаралық
еңбек және айырбас бөлімінде өткізуді салыстыру артықшылығы және халықтың
жұмыспен қамтылуын дамыту, шекті түрде ішкі шаруашылықтың дамуы бұл шағын
кәсіпорынның шаруашылық қызметін, шаруашылық түрлерінің көптігін
ынталандыру қажет.
Кәсіпкерлік туралы түсінік 18 ғасырда пайда болып, жекеменшігі
бар адаммен қатар тұрды. Экономикалық тәуекелге қандайда болмасын
коммерциялық идеяны және өз ресурстарын тиімді салудан ғана тәуелді емес
екенін түсінді. Маңызды факторы - өндірісті рационалды ұйымдастыру болып
табылады. Бұл кезеңге кәсіпкіндік пайда алу үшін жұмыс істейтін жекеменшік
адам кәсіпкерді бейнелейді- дейді А.Смит.
Кантильонның А.Смит ойыннан айырмашылығы, ол кәсіпкер адамдарды
белгілі бағаға сатып алғысы келетіндер мен белгісіз бағаға сататын, яғни
нарықтық сұраныс пен ұсыныс арасындағы пайданы алу мақсатында. Бұл ойға
Ж.Б. Сэйдің көзқарастары да қосылады, яғни бұл да кәсіпкерді төмен табыс
облысына ресурстарды жеткізетін адаммен бейнелейді. Бұл жағдайда кәсіпкер
меншік иесіне қарағанда кеңірек қарастырылады, яғни максималды шаруашылық
нәтижелеріне жету мақсатында, өндіріс факторларын қамтитын экономикалық
агентті айтады.
Басқа анықтамалардан өзіне назар аударатын И.Г. Тюненнің әдісі,
кәсіпкерлікті инновациялық қызметке байланыстырып, ал кәсіпкердің
функцияларын новатор адаммен байланыстырады.
Кейінгі зерттеулерде кәсіпкерлерді жұмыссыздарға жұмыс беретін
адамдар деп санады. Бұл әдістің нәтижесінде капиталға икемдену негізінде
құрылған еңбекшілерді жұмысқа салу теориясы өмірге келді. Капиталист
кәсіпкердің синонимы болып, ал функциялары кәсіпкерлік табыс алудағы,
қосымша құнға тіркелген.
Кәсіпкерлік теорияға маңызды үлес қосқан Й.Шумпеттердің ойынша
кәсіпкерлерді экономикалық дамудың ілгерлеуші күші болып табылатынын
есептеген.
Кәсіпкерлік қызмет көптеген ауырлықтарға қарамастан, дамуда,
яғни экономикалық, әлеуметтік, ғылыми-техникалық мәселерді шешудегі өсу
темпіріне қарағанда. Кәсіпкерлік әлеуметтік белгіленген нарықтық шаруашылық
жағдайында қоғамдық өндіріс процесінің теңқұқылық қатысушысы болып
табылады. Кәсіпкерлерді шаруашылық субьектілерін деп айтсақ болады.
Нарықтық шаруашылықтың қазіргі заманғы жүйесі шағын
кәсіпкерліктің тиімді үйлесімді болуын талап етеді. Бұл - ХХ ғасырдың
екінші жартысындағы дамыған елдердің экономикасының маңызды ерекшелігі –
шағын кәсіпорындардың пайдасына ірі құрылымдық алға жылжу, бұл бәсекеге
қабілеттілікпен, сұранысқа жылдам үн қатумен және ғылыми - техникалық алға
басуды тездетумен, кадрларды орынды қолданумен, ақша қаражатының аз
жұмсалуымен және т. б. байланысты. АҚШ-та, мысалы, тіркелген 18,1 млн
фирманың 97%-ы қызметкерлерінің саны кемінде 500 адам шағын кәсіпкерлік
санатына жатады, фирмалардың 90% - да 15-тен аз адам еңбек етеді. Шағын
кәсіпкерліктің үлесіне ЖІӨ 38%-ы және жұмыс күшінің 47%-ы келеді. АҚШ шағын
кәсіпкерлікті қолдапудың мемлекеттік құрылымдары кадрларды дайындау,
маркетинг, сыртқы рыноктарға шығу және т.б. бағдарламалардың бір қатарын
іске асырды. Жетпіс мыңға жуық шағын кәсіпорындарға мемлекеттік бюджет
есебінен 2 млрд. доллардан аса инвестиция жаңа және жұмыс істейтін
кәсіпорындарды құру мен дамытуға бөлінген. Тек соңғы он жылдықта ғана
кәсіпорындарға 31 млрд. доллар несиеге 180 мың мемлекеттік кепілдіктер
берілген.
Қазіргі кездегі экономикада ксіпорындар кемінде екі үлкен
тобының бар болуы маңызды екенін атап кету керек. Олардың бірі өнеркәсіп
алыптарының қосымша жеткізушілерінің рөлі ретінде, ал екіншісі — дербес
жұмыс жасауды артық көреді. Бұл топтардың арақатынасы АҚШ-та -50:50,
Ұлыбританияда -20:80, Жапонияда -70:30, Францияда - 40:60.
Бұдан басқа, әр түрлі мемлекеттердің ғалымдары мен сарапшылары
шағын және орта кәсіпкерліктің жұмыссыздықпен күрестегі мағынасы өте зор
деген қорытындыға келді. Ол дамыған елдерде азаматтардың 70-80%-на жұмыс
және мемлекеттік бюджетке түсімдердің басым үлесін береді. Бүгінгі күні
әлемнің жетекші державаларында осы экономиканың әр 10 секторының 9-ы, ал
Жапонияда, Германияда – барлық кәсіпорындардың жартысы жатады, оларда
халықтың еңбекке қабілетті 23-тей бөлігі жұмыс істейді. Үлгі ретінде
Голландияны келтіруге болады. Халқының саны 16 млн. Адам, бұл елде 4 млн.-
ға тарта шаруашылық жүргізетін субъектілер бар.
ҚР статистика жөніндегі агенттігінің деректері бойынша елімізде
2009 жылдың 1-қазанына тіркелген шағын кәсіпкерлік субъектілерінің саны
(бұдан әрі – ШКС) 626187, жұмыс істеп тұрғандарының саны – 481623 немесе
жұмыс істеп тұрған шаруашылық жүргізуші субъектілерінің жалпы санының
90,1%, олардың ішінде шағын бизнес кәсіпорындарының саны 103291 (19,33%)
жеке кәсіпкерлер – 231440 (43,3%) болған. ШКС-де істейтіндердің саны –
1343,3 мың адам немесе жұмыс істейтіндердің жалпы санының 18,88% -ы
болған.
Сондықтан экономиканың одан арғы даму кезеңді шағын және орта
кәсіпкерлікті қолдауға қажетті байланысты (құқықтық, салықтық)
талаптардың жасалуымен.
Кәсіпкерлік қызметті дамыту қарқынын арттыру үшін 1997 жылдың
маусымында-ақ: "Жеке кәсіпкерлік туралы", "Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдау туралы" заңдар қабылданды; қолданыстағы заңнамалық актілерге
бірқатар өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Сонымен қатар шағын
кәсіпкерлік субъектілерін тіркеудің, оларды жабудың, лицензиялау мен
патенттеудің тәртібі оңайлатылды; оңайлатылған есептілік құрылымы жасалды,
оның өсуін көтермелеу мақсатында қолданылмайтын мемлекеттік мүліктің
бөлігі шағын кәсіпкерлікке берілді, мемлекеттік қолдау, соның ішінде
қаражаттық қолдау жүйесі ұйымдастырылды. 1997 жылдың 19-маусымындағы "
шағын кәсіпкерлікті мемлекеттің қолдауы туралы" заңға сәйкес шағын
кәсіпкерлік субъектілеріне жеке кәсіпкерлер, өндірістік кооперативтер,
шаруашылық серiктестiктері (акционерлік қоғамдардан басқалары) -
қызметкерлерінің жылдық орташа саны 50 адамнан аспайтын және активтерінің
орташа жылдық жалпы құны алпыс мың есептік көрсеткіштерден аспайтын
кәсіпорындар жатады.
Шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін өндірістік алаңдарды,
офистік жайларды мерзімін ұзартуа сату көзделді, орнында болғанмен елдің
алыс аудандарында жатқан кәсіпорындарға жеңілдіктер айқындалды және т. б.
Бұдан басқа мәселенің өзектілігіне орай орай 2000 жылдың қазанынан бастап
барлық бақылайтын органдардың тексерулері ҚР Үкіметінің қаулысына және ҚР
Бас прокурорының 2000 жылдың 29-қазанындағы бұйрығына сәйкес прокуратура
органдарында заңдылық пен олардың негізділігіне қатысты тіркеуден және
тексеруден өткізіледі. Шағын кәсіпкерлікті қолдау үшін ҚР мемлекеттік кіріс
министрлігі патент бойынша жүзеге асырылатын жеке кәсіпкерліктің қызмет
түрлерінің тізімін 2000 жылы 56 –дан 2001 жылы 131-ге дейін көбейтті.
Бірақ атап өту керек 2002 жылы Салық кодексінде бұл тізімнің күші жойылды:
тізім кәсіпорындағы қызметкерлердің табыс мөлшері мен саны бойынша
шектеулермен ауыстырылды. 2000 жылдың 11-сәуірінен 31- желтоқсанына дейін
және 2003 жылдың 1-қаңтарынан 1-қазанына дейін министрлік шағын
кәсіпкерлік субъектілерін тексеруді тоқтатқан болатын. 1999 жылдың
қазанынан бастап шаруа (фермер) қожалықтары үшін бірыңғай жер салығы
енгізілді. Бір жолғы талондар енгізілді. Шағын кәсіпкерлікті қолдау бойынша
50-дей инфражүйе объектісі, соның ішінде: АҚ Шағын кәсіпкерлікті дамыту
қоры АҚ құрылды, кәсіпкерлікті қолдауы үшін оған 10 млрд.-тан аса теңге.
20 кәсіпкерлік - инкубатор және 3 техникалық бақ бөлінді. Бұл тәуір
нәтижелер берді. Алдымен кәсіпкерлік ұғымына қазақстандық заңнамаға
сәйкес анықтама береміз, себебі кәсіпкерлік қызметтің негізгі белгілер
содан туындайды. ҚР Азаматтық кодексіне (бұдан әрі ҚР АК) сәйкес
Кәсiпкерлiк - меншiк түрлерiне қарамастан, азаматтар мен заңды
тұлғалардың, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды қанағаттандыру арқылы
таза табыс табуға бағытталған, жеке меншiкке (жеке кәсiпкерлiк) не
мемлекеттiк кәсiпорынды шаруашылық басқару құқығына (мемлекеттiк
кәсiпкерлiк) негiзделген ынталы қызметi. Кәсiпкерлiк қызмет кәсiпкердiң
атынан, оның тәуекел етуiмен және мүлiктiк жауапкершiлiгiмен жүзеге
асырылады. Кәсіпкерліктің төмендегідей принциптерін атауға мүмкіндік
береді:
1. Дербестік. Кәсіпкердің мүліктік және ұйымдық дербестігін шартты
түрде бөліп көрсетуге болады. Қызметтің экономикалық базасы сияқты мүліктік
дербестік кәсіпкерде айрықша өзіндік мүліктің бар болуымен анықталады.
Мүліктік дербестік көлемі негізінде осы мүліктік субъекті жататын заңдық
атағына байланысты болады. Мүліктің меншік иесінің дербестігі анағұрлым
басым. Шаруашылық жүргізу құқығында жұмыс істейтін кәсіпорындардың да
айтарлықтай мүліктік, бірақ заңмен шектелген дербестігі бар. Ұйымдық
дербестік — кәсіпкерлік қызмет барысында дербес шешімдерді қабылдау
мүмкіншілігі. Осындай қызметпен шұғылдану туралы шешім қабылдау, қызметтің
түрін, ұйымдық – құқықтық нысанын, құрылтайшылардың шеңберін таңдау –
мұның бәрі ұйымдық дербестіктің көрінуі.
2. Тәуекел. Кәсіпкерлік қызмет тәуекелге ұшырайды. Осы арқылы ол
шаруашылық жүргізудің нашар нәтижелері кезінде мемлекетке жүгінуге
мүмкіндігі болған зиянды кәсіпорындардың біле тұра жол берген әкімшілік -
жоспарлы экономика кезеңінің шаруашылық қызметінен түпкілікті түрде
ерекшеленеді.
Кәсіпкерлік қызмет әрқашан табысты жүйелі түрде алуға
бағытталған.
Жоғарыда келтірілген кәсіпкерлік анықтамасына сәйкес
субъектілер табысты тауарларды сатудан, жұмыстарды орындаудан немесе қызмет
көрсетуден алады. Бірақ бұл тұжырым түзетуді талап етеді. Істің мәні
мынада, кәсіпкерлік қызмет көп қырлы және оның бағыттарын көрсетілген тізім
арқылы ұсынуға болмайды. Осылайша, субъект табысты мүлікті иелену құқығын
іске асыру барысында ала алады (мысалы, оны жалға беру кезінде. Жалдау -
иелік ету және пайдалану, бірақ иелену емес).
Кәсіпкерлік қызметті заңмен анықталған ретте кәсіпкерлер
ретінде заңмен белгілеген тәртіппен тіркелген адамдар жүзеге асырады.
Енді кәсіпкерліктің негізгі құқықтық принциптеріне қысқаша
тоқталайық. Оларға мыналар жатады:
Қазіргі уақытта заңды тұлғасы құрылмаған жеке тұлғалар және
есірткі, психотроптық заттардың және прекурсорларының айналымымен
байланысты қызметті: акцизделетін өнімдерді (алтын, платина мен күмістен
жасалған зергерлік бұйымдарды өндіруді қоспағанда); өндіру және өткеру,
ойын-сауық және шоу-бизнесі, стандарттау, метрология, сертификаттау, сапаны
тіркеу мен басқару саласындағы қызметті; сақтандыру рыногындағы қызметті
(сақтандыру агенті қызметін қоспағанда); бағалы қағаздардың рыногындағы
қызметті жүзеге асыратын заңды тұлғалар шағын кәсіпкерліктің субъектілері
бола алмайды.
Ең алдымен кәсіпкерлік ұғымын анықтап алайық. Ағылшын
тілінен тікелей аударылғанда "бизнес" сөзі кәсіпкерлікті білдіреді. Егер
осы ұғымды кең мәнінде анықтап қарасақ, онда кәсіпкерлік - заңды және
жеке тұлғалардың (кәсіпорындар, ұйымдардың) жүзеге асыратын қызметі,
табиғи игіліктерді алу (жер қойнауларынан өнімдерді алғашқы өндіру),
тауарларды өндіру, ие болу және сатып алу немесе басқа тауарларға
айырбастау үшін қызмет көрсету, қызметтер немесе мүдделес адамдардың
өзара пайдасына ақша болып шығады.
Алан Хоскинг өзінің Кәсіпкерлік курсы оқулығында мұны былай
түсіндіреді: Егер бөлек адам тауарларды өзінің қолдануы мен тұтынуы үшін
алса, өндірсе немесе сатып алса, қызмет көрсетсе, онда ол кәсіпкер болып
табылмайды. Егер ол өзінің қолдануы мен тұтынуынан көбірек мөлшерде алса,
өндірсе немесе сатып алса, қызмет көрсетсе, артығын ауыстырса және сатса,
онда ол кәсіпкерлікті жүзеге асырады деп айтуға болады.
2. Дамыған елдер мен ҚР кәсіпкерлік қызметке салық салу тәртібін
салыстыру
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының салық салу жүйесін
қалыптастырудың күрделі жолынан өтті. Ендігі уақытта қай мəселе дұрыс
шешілді, ал қайсысын жетілдіруге мүмкіндіктер бар екендігін түсіну талап
етіледі. Мұны түсіну үшін осындай жолдан өткен басқа елдермен, мысалы Шығыс
Еуропа елдерімен өз еліңді салыстыру қажет. Əдеттегідей, Шығыс Еуропа
елдерінің салық саясаты жеке капиталды тартуға есептелген. Салық
жеңілдіктерінің көтермелеу ықпалын кəсіпкерлік қызметке жанама көмек нысаны
ретінде қарастыруға болады. Бұл жұмыста корпоративтік табыс салығы (КТС),
жеке табыс салығы (ЖТС) жəне қосымша құн салығы (ҚҚС) үлгісінде Шығыс
Еуропа елдерінің (Польша, Чехия, Венгрия) жəне Қазақстанның салық
жүйелерінің қазіргі замандағы жай-күйі салыстырмалы түрде талданады.
Польшада салық салудың барлық түрлерін Парламент бекітеді.
Соңғы жылдары Польшаның салық жүйесі айтарлықтай өзгерістерге ұшырады, ол
өзгерістер салық жүйесіне барынша нақтылық беру жəне нарықтық экономикасы
бар елдердің салық стандарттарына сəйкес келуге бағытталды. Шығу көзіне
қарамастан жеке тұлғалардың кірістеріне салық салынады. Табыс салығының
салық салудың прогрессивтік шкаласының мынадай ставкалары бар. Польшаның
резиденттерінен басқа, Польшада 183 күннен астам жүрген, сондай-ақ
Польшаның аумағында кіріс көзі бар адамдар салық төлеушілер болып табылады.
Ерлі-зайыптылар өздерінің бірлескен кірістерін теңбе-тең бөле отырып,
салықты бөлек немесе бірге төлей алады. Польшада осы салықтан босатудың
жүзден астам түрі бар, ал заңнамада көзделген салық жеңілдіктерінің түрлі
нысандары салық салу базасын (яғни кірісті) азайтуға, сол сияқты есептелген
табыс салығын тікелей азайтуға негізделу мүмкін.
Кесте 1
Жеке тұлғалардың кірістеріне салық салу
ставкалары
Жылдық кіріс Салық ставкасы
37024 злотыйдан кем (9077еуро) 19% минус 518,16 злотый
37024-74048 6516 злотый +37024 злотыйдан астам
кірістен 30%
74048 астам (18153 еуро) 17624 злотый +74048 злотыйдан астам
кірістен 40%
*Дерек көзі: Кэмпбелл Р. Макконнелл, Стэнли Л. Брю. Экономикс: Принципы,
проблемы и политика.(1 EUR= 4.1390 PLN)
Барынша маңызды салық жеңілдіктеріне құрылыс салуға жер учаскесін
сатып алу жəне тікелей тұрғын үй салу болып табылады (бес пəтерді салуға
ақша жұмсай отырып салық төлеуші өз кірісін белгілі бір квотаға - 133 мың
злотый немесе 32,6 мың еуроға азайтады). Кірістің азаюы сондай-ақ ғылыми,
білім беру, мəдени мақсаттарға жəне денсаулық сақтау ісіне мүлікті өтеусіз
беруге байланысты болады (алайда өтеусіз беру сомасы кірістің 15%-нан
аспауы тиіс). Сонымен бірге кіріс зейнетақымен қамсыздандыру (жасына жəне
мүгедектігіне байланысты зейнетақы), науқастануына байланысты жəрдемақылар
жəне жазатайым жағдайлар есебінен жарналар көлеміне қарай азайтылады. Заңды
тұлғалардың кірістеріне салық: бұл салықты төлеушілер заңды тұлғалар жəне
заңды тұлғаның мəртебесі бар ұйымдық құрылымдар болып табылады. Табыс пен
шығыс арасындағы айырма ретінде түсіндірілетін кіріс салық
есептеуге негіз болып табылады. Соңғы он жылда бұл салықтың
қысқаруға қарай айтарлықтай өзгеруі орын алды. Польшаның пайда алу
салығының тартымды ерекшелігі ретінде заңнаманың салық төлеушінің кез
келген шығыстарының сомаларын шығындарға жатқызуға рұқсат беретінін атап
өтуге болады. Сонымен қатар жарнама шығыстарын, пайда əкелмейтін
объектілерге салымдарды, ғылымға қолдау көрсету мен дамытуға байланысты
салымдарды, білім беру, денсаулық сақтау, қоршаған ортаны қорғау,
қайырымдылыққа жұмсалатын шығындарды шығындарға жатқызу рұқсат етілген.
Жылдық амортизациялық аударымдар 1,5% - 50% ауқымында түрленіп отырады, ал
олардың мөлшері негізгі қорлардың түріне байланысты. Қаржылық шығын
туындаған жағдайда заңнамада кезекті бес салық жылы бойы пайдаға салықты
есептеген кезде шығын сомасын есепке алуға рұқсат етіледі, сонымен бірге
бір жылдағы амортизациялық аударымдардың ең жоғары сомасы шығындар
сомасының жартысынан аспауы тиіс. Сонымен қатар, Польшада қайта өңделген
қалдықтарды пайдаланудан жасалған операциялардан алынған кірістің бір
бөлігі салық салудан босатылады. Бұл бөлек өндіріс барысында пайдаланған
шикізат пен қалдықтардың жалпы құнына қатысты пайдаланылған қалдықтар
құнының пайыздық ара-қатынасы ретінде айқындалады. Осындай жеңілдік
берілген қалдықтардың тізбесі, сондай-ақ олардың құнын айқындауға арналған
жан-жақты ереже Қаржы министрінің деректерінде айқындалған. Тізбеде
майлағыш заттар, аккумуляторлар, макулатура, əйнекке арналған ыдыс жəне
басқалары сияқты бірқатар позиция бар және табыс салығынан сондай-ақ 30
млн. доллар жəне одан астам ақша салған шетелдік инвесторлар босатылады
Польшада табыс салығының ставкаларын одан əрі ырықтандыру жоспарланып
отырғанын атап өткен жөн: бірте-бірте 22% мөлшеріндегі табыс салығының
бірыңғай ставкасына көшу болжанып отыр. Польша аумағында
шетелік инвесторлар едəуір салық
жеңілдіктерін жəне артықшылықтарын алуға мүмкіндігі болады, ол жеңілдіктер
шаруашылық жүргізуші субъектілердің пайдаға салықтан ішінара немесе толық
босатылуынан, сондай-ақ инвестициялық шығындардың бір бөлігін шығыс бабы
ретінде есепке алудан тұрады. Пайда алу салығынан босату ең аз мөлшері 100
мың еуро (400 мың злотыйдан астам) болатын инвестициялық шығындар негізінде
немесе жаңа жұмыс орындарын құру арқылы жүзеге асырылады. Əдеттегідей,
жеңілдіктер мөлшері бастапқы инвестициялық шығындардың 50 %-нан не жұмыс
күшіне екі жыл бойы жұмсалған шығындардың 50%-нан аспауы тиіс. Шағын жəне
орта бизнеске қатысты барынша оңтайлы жағдайлар жасалған, олардың
мемлекеттік қолдауының ең жоғары көлемі 65% жете алады. Бес жыл бойы
инвестор рұқсатта көрсетілген кəсіпкерлік қызметті жүргізуге, инвестициялау
барысында алынған тартылған негізгі қорлардың меншік құқығын сақтауға жəне
құрылған жұмыс орындарының санын сақтауға міндетті.Сондай-ақ Польшаның
аумағында еркін кедендік аймақтар жəне қосымша кедендік қоймалар жұмыс
істейді. Еркін кедендік аймақтарда жұмыс істейтін шаруашылық жүргізуші
субъектілері бөлшек сауданы қоспағанда, кез келген шаруашылық қызметпен
айналыса алады. Еркін кедендік аймақ жəне шетелдік мемлекет арасындағы
сауда айналымы импортқа квоталарға жатпайды, кедендік рұқсаттарды талап
етпейді жəне оған кедендік баждар салынбайды. Кəсіпорындар жəне жеке
тұлғалар баламасы 10 мың еуроға жəне одан астам (40,8 мың злотый) жылдық
айналым кезінде ҚҚС төлеушілер ретінде тіркелуге міндетті. Заңнамада ҚҚС-
ның төрт ставкасы көзделеді. Негізгі ставка 22% құрайды жəне тауарлар
мен қызмет көрсетудің басым түрлеріне қолданылады. Төмендетілген ставка 7%
өндірістің ауыл шаруашылығы құралдарына (минералдық тыңайтқыштар,
пестицидтер, агротехника), құрылыс материалдарына жəне қызмет көрсетуге,
дəрі-дəрмекке жəне кейбір басқа да денсаулық сақтау тауарларына, бірқатар
тағам өнеркəсібі тауарларына, балалар киіміне жəне кейбір басқа да балалар
тауарларына, сондай-ақ көлік сияқты (таксиді қоспағанда) басқа да қызмет
көрсету түрлеріне қолданылады. Қайта өңделген өнімдерге ҚҚС ставкасы 3%
құрайды. Əдетте ауыл шаруашылығы өнімдерін сатқан кезде ҚҚС қайтару
механизмі мынадай: ҚҚС төлеуші болып табылмайтын шаруа өз өнімін өткізген
кезде сату бағасынан басқа сатып алушыдан ҚҚС өтемақысын алады. 3% ставкасы
бойынша ҚҚС салық салу сүт шикізатына, ара балына, көкөністер мен жеміс-
жидекке, балық аулау жəне балықты қайта өңдеу өнімдеріне, мал шаруашылығы,
орман жəне аң аулау шаруашылықтарына қолданылады. 0% мөлшеріндегі ҚҚС
ставкасы қаржылық есепті жүргізген жəне тауарларды шет елге əкетуді
растайтын құжаттаманы алған жағдайда тауарлар мен қызмет көрсету экспортына
қатысты. Алайда шетелде тапсырыс берілген, бірақ Польшада көрсетілген
қызметке 22% ставка салынады. Тек толығымен шетелде жүзеге асырылған қызмет
көрсету ғана экспорт ретінде танылады жəне соларға ғана нөльге тең ставка
қолданылады. Осыдан басқа ҚҚС-нан кейбір негізгі азық-түлік түрлері, сондай-
ақ бі-лім беру, денсаулық сақтау, сондай-ақ почта сияқты əлеуметтік-мəдени
мəні бар салалардағы қызмет көрсету босатылған. Көптеген еуропалық
елдердегі сияқты ҚҚС Польшадан кетіп бара жатқан жəне одан тауарлар
əкететін шетелдік туристерге өтеледі. Шетелдік туристердің 200 еуродан
астам (ҚҚС қоса алғанда 815 мың злотыйға жуық) сатып алған тауарлардан
ҚҚС қайтаруға құқығы бар.
Чехия салық заңнамасының негізін құрайтын заңдар 1998 жылы
айтарлықтай дəрежеде қайта қаралды. Атап айтқанда, заңды тұлғалардың табыс
салығының ставкасы 39%-дан 35%-ға дейін өзгерді, ал 2000 жылғы 1 қаңтардан
бастап ол 31% болды, салық салынбайтын кірістердің шектері көтерілді,
шетелдіктерге ҚҚС қайтару туралы бөлім жаңадан құрылды
Кесте 2
Жеке тұлғалардан табыс салығының
ставкалары*
Жылдық кіріс Салық ставкасы
109200 кронаға дейін (3584 еуро) 15%
109200-218400(7170 еуро) 16380 крона +109200 кронадан астам
218400-331200 (10870 еуро) кірістен 20%
38200 крона +218400 кронадан астам
331200 астам кірістен 25%
66420 крона +331200 кронадан астам
кірістен 32%
*Дерек көзі: Кэмпбелл Р. Макконнелл, Стэнли Л. Брю. Экономикс: Принципы,
проблемы и политика.(1 EUR=25.78 CZK)
Чехия Республикасының ЕЭҚ-на кіруіне байланысты оның салық жүйесі
біріккен Еуропа елдерінің салық заңдарымен бір ізге келтіру жағына қарай
едəуір өзгерістерге ұшырады: 2007 жылы заңды тұлғалардың пайдасына салықтың
біртіндеп 31%-дан 24%-ға дейін төмендеуі (2004 жылы – 28%, 2005 жылы - 26%,
2006 жылы – 24%), өткен жылдардың шығындарын есептен шығару мүмкіндігі жəне
сол арқылы кейінгі 5 жыл бойы салық салынатын пайданы азайту мүмкіндігі
(2004 жылға дейін – 7 жыл), балаларға салық салынбайтын минимум жылына 25
560 кронаға (830 еуро) дейін артты жəне т.б.
2004 жылғы 1
қаңтардан бастап табыс салығы ставкасының жаңа шкаласы қолданылады. Жеке
тұлғалардан табыс салығы мынадай кірістерден алынады:
- Жалдамалы еңбек жəне қызметтік ұстау жөніндегі
кіріс; - Кəсіпкерлік немесе
басқа да тəуелсіз кіріс қызметтен кіріс;
- Капиталдан кіріс;
- Жалға алудан
кіріс;
- Басқа да кірістер.
Жалақыдан қызметкерге, оның
жұмыс істемейтін зайыбына (жұбайына) жəне 18 жасқа дейінгі балаларына
(немесе егер баласы оқып жатса жəне ата-анасымен бірге тұрса жəне жеке
табыс көзі болмаса 26 жасқа дейін) салық салынбайтын минимум шегеріледі.
Заңды тұлғалардан табыс салығы Чехия Республикасының аумағындағы көздерден
жəне шетелдегі көздерден келіп түсетін кірістерден алынады. Екінші жағынан
алғанда, Чехия Республикасының аумағында ұзақ уақыт бойы болмайтын
төлеушілер тек оның аумағында алынған кірістерден ғана салық төлеуге
міндетті. Егер заңда басқа тікелей нұсқаулар болмаса, салықтың мəні
қызметтің барлық түрінен жəне барлық мүлікті иеленуден түсетін кірістер
болып табылады. Заңды тұлғалардың кірістерінен салықтар ставкасы 2004
жылдан бастап 28 % болып табылады, ол бірте-бірте 2006 жылы 24%-ға дейін
түседі. Инвестициялық, пай жəне зейнетақы қорлары үшін салықтар ставкасы
2004 жылдан бастап заңда көрсетілген баптарға азайтылған салық салу
базасының 15%-на тең. Барлық жағдайларда жылдық балансқа шығыстардың
мынадай түрлері кірмейді: тұрақсыздық айыбы, айыппұлдар, фирманың негізгі
капиталын сатып алу, сақтандыру бойынша алынған ақшадан асатын шығын,
презентация шығыстары. Салық салынатын пайданы 2000 кронаға дейін
сыйлықтардың құнына (мектептерге, ауруханаларға жəне т.б.) азайтуға болады,
бірақ ол салық салынатын пайданың базасынан 5% аспауы тиіс.
Зейнетақы жəне
медициналық сақтандыруға аударымдар.
Жалданатын қызметкердің есептелген жалақысынан мыналар
аударылады: - əлеуметтік
сақтандыруға – 8%;
- медициналық сақтандыруға – 4,5%.
Кəсіпорын сондай-
ақ есептелген жалақыға:
- əлеуметтік сақтандыруға–26%;
- медициналық
сақтандыруға – 9% есептеуге міндетті.
Бұл шығыстар
шығындар болып есептеледі жəне кəсіпорынның салық салынатын пайдасын
азайтады. Қосымша құн салығы: ҚҚС Чехия Республикасында 1993 жылғы 1
қаңтардан бастап енгізілді. Бұл салық ел ішіндегі қызметке, импорттық
тауарлар жəне шетелдік көлік фирмасы Чехияда жүзеге асыратын тұрақты емес
жолаушыларды автобуспен халықаралық тасымалдауға салынады. Осы қызмет
солардың пайдасына жүзеге асырылатын, Чехия Республикасында тұратын
адамдар, ал тауарларды əкелген кезде – тауарлар солар үшін өткізілуі тиіс
адамдар салықты міндетті төлеушілер болып табылады. Ел ішіндегі тұрақты
емес автобуспен тасымалдау кезінде салықты шетелдік көлік ұйымы төлейді.
Салық жеке тұлғаларға, сол сияқты заңдытұлғаларға да салынады. Салық
салу мəні болып заңда көзделген, ақылы жəне өтеусіз жүзеге асырылатын
барлық қызмет түрлері танылады, оған қоса ел ішіндегі табиғи орындау
жатады. Егер тауарлар баж салығынан босатылса, олар ҚҚС төлеуден де
босатылады. Төлеуші жүзеге асыратын тауарларды шет елге əкету салық салудан
босатылған.
Қосымша құн салығының ставкасы
қызмет түріне байланысты саудаға немесе қызмет көрсетуге байланысты өзгеріп
отырады. Негізгі ставка 19%-ға тең. Ерекше тізімдерде көрсетілген тауарлар
5 % мөлшеріндегі салық салуға жатады (мысалы, энергия, кейбір тағам
түрлері, минералды майлар, кейбір қызмет көрсету). Заңда бір мезгілде
қосымша құн салығы қолданылмайтын (почта қызметі, медициналық қызмет
көрсету, жерді аудару жəне жалға беру, жалға беру шығыстары жəне басқасы)
баптардың (тауарлар мен қызмет көрсету түрлерінің) тізбесі бар.
Венгрияда табыс салығының үш ставкасы бар. Салық салынатын кірісті
төмендетудің дəстүрлі баптарынан басқа Венгрия заңнамасында бірқатар арнайы
жеңілдіктер қарастырылған. Жылына 1 млн. форинттен аз алатын адамдар
декларацияны толтыру кезеңінде (ақпан-наурыз) төленген салықтың 10 %
қайтарып алуға құқылы (1 HUF=0.004 EUR). Егер отбасының кірісі айына бір
адамға шаққанда 45 мың форинттен (183 еуро) аспаса, онда балалар кəмелетке
жеткенге дейін немесе жоғары оқу орнының стационарлық бөлімін бітіргенге
дейін айына əрбір балаға 1,700 форинт (7 еуро) қайтарылады. Үш жəне одан да
көп баласы бар отбасы ай сайын əрбір балаға 2,600 форинт (10,5 еуро)
мөлшерінде өтемақы алады. Əлеуметтік қорларға аударымдар жиынтық жалақыдан
11%-ды құрайды, оның 8% Зейнетақы қорына, ал 3% Денсаулық сақтау қорына
жіберіледі. Табиғи жəрдемақыларға (заңда айтылған ерекшеліктерден басқа)
40% ставка бойынша салық салынады. Оның ішінде табиғи жəрдемақыларға
қызметтік жеңіл көлікті жеке мақсатта пайдаланудан түскен кіріс
жатқызылады. Сатып алған кезде құны 1-2 млн. форинт (4-8 мың еуро) болған
төрт жыл ескілігі бар автомобильді пайдаланған жағдайда, айына 6 000 форинт
(24 еуро) салық алынады. Корпоративтік табыс салығы: табыс салығы жүйесінде
корпоративтік салық (кəсіпорындар мен ұйымдардың пайдасына салынатын салық)
жəне дивидендтерге салық туралы заң шаруашылық жүргізуші ұйымдарға салық
салуды реттейді. Салық салу субъектісі – шаруашылық қоғам, кооператив,
мемлекеттік кəсіпорын. Басқа ұйымдар (оның ішінде қайырымдылық қорлар,
қоғамдық қорлар, қоғамдық ұйымдар) кіріс алу мақсатында шаруашылық немесе
басқа қызметпен айналысқан жағдайда ғана салық салу субъектілері болып
табылады. Салық төлегенге дейін пайда сомасынан
мынадай шығыстар шегерілуі мүмкін:
- зерттеулер мен əзірлемелерге 20% тікелей шығындар;
- кəсіптік-техникалық
училищелердің оқушыларына жұмыс ұсынылған жағдайына 6,000 форинт (24
еуро);
- жұмыссыз адамды жұмысқа қабылдаған
кезде бір жыл ішінде əлеуметтік сақтандыру рентасының сомасы (оны
өндірістік шығасылар ретінде есепке алмаса) сондай-ақ пайдадан
шығарылуы мүмкін. Бухгалтерлік есеп туралы заң амортизация мерзімдері
жөнінде ескерту жасайды: материалдық құқықтар құны үшін – алты немесе одан
да көп жыл, фирманың құны үшін – 5 жылдан 15 жылға дейін. Машиналар мен
жабдықтың көп тобы үшін амортизациялық аударымдардың нормасы 30%, тогы
жоғары машиналар мен жабдықтар үшін – 33% құрайды. Корпоративтік табыс
ставкасы 18% құрайды. Инвесторлар белгілі бір уақыт ішінде бірқатар салық
жеңілдіктерін пайдалана алады. Елдің бүкіл аумағы бойынша құны кемінде 1
млрд. форинт (4 млн. еуродан астам) болатын дайын өнімді өндіру үшін
өндірістік қуаттар салынған жағдайда, бес жыл бойы 50% мөлшерінде салық
жеңілдігі беріледі. Бұл жеңілдікті жаңа қуаттарды салуға жəне жұмыс істеп
тұрған қонақ үй қуаттарын кеңейту кезінде де пайдалануға болады, алайда бұл
жағдайда сатудан түсетін түсімдерді көбейту жөнінде барынша қатаң талаптар
қойылады. Артықшылықты аймақтар мен өнеркəсіптік аймақтарда инвестиция-
лардың құнын алдын ала айқындамай жаңа өндірістік қуаттарды құру жəне қонақ
үйлерді салу үшін бес жылға дейінгі мерзімге 100% мөлшерінде жеңілдіктер
беріледі. Жұмыссыздық деңгейі 15% жоғары болатын аймақтар артықшылықты
болып есептеледі. Өнеркəсіптік аймақтарда үйлер бойынша амортизация нормасы
10%, машиналар мен жабдықтар сатып алған сəтте-ақ есептеле алады.
Артықшылықты аймақта жəне өнеркəсіптік аймақта жоғарыда аталған жеңілдіктер
көрсетілмейтін кəсіпкерлер сатып алынған құралдардың құнынан 6% мөлшерінде
жеңілдікті пайдалана алады. Бұл жеңілдік артықшылықты аймақтарда машиналар
мен жабдықты сатып алуға, өнеркəсіптік аймақтарда машиналарға, жабдыққа
жəне үйлерге; аймақтардың екеуінде де инфрақұрылымды жетілдіру мен дамыту
жөніндегі инвестицияларға қолданылады. Дивидендтерге салық ставкасы, валюта
бағамдары, фьючерстік мəлі-мелер мен опциондардан кірістер бойынша пайда
20% болады. Егер дивидендтер сомасы жеке тұлғаның компанияның акционерлік
капиталындағы үлесі құнының 30% асатын болса, дивидендтерден кірістер
бойынша салық ставкасы 35% жетеді. Шетелдік инвесторлар дивидендтерді
Венгрияда қайта инвестициялаған кезде салық төлеуден босатылады. Пайыздар
бойынша кірістерге салық салынбайды. Банктің есепке алу ставкасынан төмен
несиелік пайыз кезінде фирма берген кредиттің пайыздық ставкаларындағы
айырма 44% ставкасымен салық салынатын кірісті білдіреді. Салық
салынатын кірісті төмендетудің дəстүрлі баптарынан басқа Венгрия
заңнамасында бірқатар арнайы жеңілдіктер қарастырылған. Мəселен, жеке
кəсіпкерлікпен айналысатын адамдар кірісті алу (үй жəне автомобильді
ұстаудан іскерлік əріптестерді қабылдауға дейін) үшін жұмсалған шығындарды
кірістен шығарады.
Қазақстанмен салыстыру: инвестицияларды тарту мақсатында
корпоративтік салық салу ставкаларын төмендету (салық салу саласындағы
бəсекелестік) қысқа мерзімді жоспарда жеке елге оң нəтиже əкелуі мүмкін,
алайда барынша ұзақ мерзімді перспективада бұл тозғанға дейінгі жарысқа
əкеп соғуы мүмкін. Басқа елдердегі салық ставкаларын төмендету қысымы
мемлекеттік түсімдер үшін теріс салдарларға ұрындыруы ықтимал. Сонымен
бірге ынталандыру сипатында болса да салық заңнамасындағы жиі өзгерістер
іскерлік ахуалдың алдын ала болжануын төмендете отырып, инвестицияларға
теріс əсер етуі мүмкін. Осыған қарамастан Шығыс Еуропа елдері үшін соңғы
жылдары корпоративтік кірістерге салық салу саласында бəсекенің шиеленісуі
тəн, оның салдары ретінде осы салықтардың төмен ставкалар көрсетіледі.Ал
Қазақстанда салық ставкасы 1995 жылдан бері өзгерді. Осыған байланысты
Қазақстанда корпоративтік табыс салығының ставкасын (КТС) 30%-дан 20%-ға
дейін бір мезгілде төмендету (ол түрлендірілген де болуы мүмкін) не
жеңілдетілген салық салу режимімен қызмет түрлерінің тізбесін кеңейту
мақсатқа сай болатын сияқты. Оның үстіне осы салықтың ставкасы талданып
отырған Шығыс Еуропа елдерінде ғана емес, өтпелі экономикасы бар басқа
елдерде де осындай ставкалардан едəуір асып түседі. Ресейде ол 24% құрайды,
Эстонияда, егер кəсіпорындардың пайдасы қайта инвестицияланатын болса, онда
оған корпоративтік табыс салығы мүлдем салынбайды.
Қазақстанда Корпоративтік табыс салығы ставкасын төмендету қазақстандық
өндірушілер үшін бəсеке қабілеттілігін арттыру бағытындағы оң қадамдардың
бірі болуы ықтимал. Сонымен қатар бұл кəсіпорындар үшін қосымша қарыз
алмай, өздерін негізгі жəне айналым капиталмен қамтамасыз етуге барынша
тиімді тəсіл болады.
Жеке табыс салығы:
қарастырылып отырған елдерде жеке тұлғалардың кірістеріне салық салу
деңгейі барынша жоғары болып қалуда. Бұл салықтың ставкасы прогрессивті
болып табылады, сонымен бірге оның ең аз деңгейі 15-20%, ал ең жоғары
деңгейі 30% төмен емес. Əлеуметтік, медициналық сақтандыру жөніндегі
қосымша аударымдарды ескере отырып салықтық жүктеме одан сайын өсе
түседі. Оның ең аз деңгейі 5%, ал ең жоғары деңгейі 20% құрайды. Ұқсас
салық салу базасы бар əлеуметтік салықты есептегенде ол тек қана 27 %
жетеді. Осылайша, жеке тұлғалардың кірістеріне қазіргі уақыттағы салық салу
төмендетілген болмаса да, ең болмағанда қиындық келтірмейтін болып
көрінеді. Қосымша құн салығы: ҚҚС кəсіпкерлердің есептеуі үшін де, сол
сияқты оны салық органдарының басқаруы үшін де күрделі салық болып
табылады. Қарастырылып отырған Шығыс Еуропа елдерінде бұл салық тауарлар
мен қызмет көрсетулердің түрлі топтары үшін ставкалардың жоғарғы барынша
қиындық туғызады. Сонымен бірге өндірісте жеңілдік ставкасы бар салалардың
өнімін пайдаланатын осы салықтың жалпы ставка бойынша төлеушілері білетұра
тең емес жағдайларға ұшырайды, себебі шегеруге аз ставкадан сома
жатқызылады. Мұндай практикадан Қазақстан 2001 жылы бас тартты, ол кезде
қолданыстағы бірнеше ставканың орнына 16% болған бірыңғай ставка
енгізілген, бұл, біздің ойымызша, барынша дұрыс болып табылады.
Осыдан басқа, қарастырылған
Шығыс Еуропа елдерінде ҚҚС Қазақстан-ға қарағанда жоғары, бұл салық салу
саласындағы жалпы дүниежүзілік үрдісті көрсетеді, оның кезінде салық салу
кезінде басты екпін кірістерге салықтардан тұтынуға салықтарға ауысады.
Тұтастай алғанда, Қазақстандық салық жүйесі іс жүзінде барлық елдер
қолданатын кірістерге салық салудың стандартты механизмін болжайды –
жеткілікті дəрежедегі шегерудің ымырашыл жүйесі, шығындарды ауыстыру, шағын
бизнеске салық салудың барынша жұмсартылған режимі, ұлттық экономиканың
басты салаларына жеңілдіктер беру жəне т.б.Сонымен қатар кірістерге салық
салуға қарай салық салуда ауытқу сақталады, ал бұл дүниежүзілік үрдістерге
қайшы келеді. Көп жағдайда бұл Қазақстанның барлық дерлік тəуелсіздік
жылдарында (соңғы 2-3 жылды қоспағанда) тұтыну сұранысы төмен деңгейде
қалып қойғанымен жəне əлі күнге дейін экономикалық өсудің негізгі қозғаушы
күштерінің бірі болып табылмайтынымен түсіндіріледі.
Басты бағыттар
ретінде қолданыстағы салық стимулдарын, инвестициялық жеңілдіктерді жəне
басқа да салық жеңілдіктерін қолдануды жетілдіру, салық жүктемесін пайданы,
жеке кірістерді заңдастыруға теріс ықпалын тигізбейтін кірістердің түріне
ауыстыруды атап өтуге болады. Тез арада шешім шығаруды талап ететін өзекті
мəселелерге басқару сапасын арттыру, салықтық құқық бұзушылықтарға
санкцияларды (қылмыстық емес, əкімшілік) қатаңдату, сондай-ақ тұтастай
алғанда салықтық мəдениетті арттыру жатады. Болашақта Қазақстандық салық
салу үлгісі атап айтқанда тұтыну шығыстарына салық салуға бағытталуы тиіс,
бұл нақты секторға салықтық ауыртпалықты төмендетуге, “колеңкелі”
экономиканың үлесін төмендетуге, жалақыны “көлеңкеден” алып шығуға жағдай
жасайды.
2. ҚР кәсіпкерлік қызметке салық салу механизмін талдау және олардың бюджет
кірістерін құрудағы алатын орны
2.1 Арнайы салық режимдері бойынша жеке кәсіпкерлерге салық салудың
ерекшеліктері (патент бойынша, оңайлатылған декларация бойынша, шаруа және
фермер қожалықтары үшін арнаулы салық режимі)
Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік саласының маңызды бөлігі бұл
шағын және орта бизнес саласы болып табылады. Бұл саланың дамуына да
мемлекет тарапынан көптеген жұмыстар іске асып жатыр. Шаруашылықты
жүргізудің жаңа түрлерін қолданбай еліміздің экономикасын, халықтық
әлеуметтік ахуалын көтеру мүмкін емес. Соның бірі шағын бизнестің дамуы.
Шағын кәсіпкерліктің дамуы экономикалық белсенділіктің негізгі факторы.
Бұл саланың артықшылығы - өндірушілерді аймақтық рынокқа бағытталуы,
жұмыспен құамту деңгейінің жоғарлығы, капитал саясатының бірі – шағын
бизнесті дамыту болып табылады.
Нарықтық экономика жолын ұстанған тәуелсіз елімізде шағын бизнес
барысында кедергі келмейтін салық жүйесін қалыптастыру маңызды мәселелер
қатарына еніп отыр. Осы мақсатта шағын бизнес субъектілеріне арнайы салық
режимі қолданылады. Салық режимі – салықтарды және бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдері төлеу жөніндегі барлық салық міндеттемелерін есептеу
кезінде салық төлеуші қолданатын салық заңдары нормаларының жиынтығы.
Арнаулы салық режимі – салық төлеушілердің жекелеген санаттары үшін
белгіленетін және жекелеген салық түрлерін есептеу мен төлеудің және жер
учаскілерін пайдаланғаны үшін ақы төлеудің, сондай – олар бойынша салық
есептілігін берудің оңайтылған тәртібін қолдануды көздейтін бюджетпен есеп
айырысудың ерекше тәртібі. Арнаулы салық режимдерін қолданушылар, оның
ішінде патент және оңайтылған декларация негізінде талаптарға сай келетін
жеке кәсіпкерлер және заңды тұлғалар шағын бизнес субъектілері деп аталады.
Арнаулы салық режимі шағын бизнес субъектілері үшін, төлем көзінен
ұсталатын салықтарды қоспағанда, әлеуметтік салықты және корпорациялық
немесе жеке табыс салығын есептеу мен төлеудің оңайтылған тәртібін
белгілейді. Бұл орайда, төлем көзінен салық салынатын табыстарды қоспағанда
жоғарыда аталған салықтарды есептеу, төлеу және салық есептілігін табыс ету
тәртібі шағын бизнес субъектілеріне қолданылмайды.
Әлеуметтік салықты және корпорациялық немесе жеке табыс салығын
есептеудің оңайтылған тәртібі салық салу объектісіне патент және оңайтылған
декларация негізінде салық ставкаларын қолдану арқылы жүргізіледі.
Қазақстан Республикасы аумағында және оның шегінен тыс жерлерде алынған
табыстардың барлық түрлерінен тұратын салық кезеңі ішіндегі табыс салық
салу объектісі болып табылады.Жеке кәсіпкерлердің мүлікті жалға беруден
түскен табыстарын қоспағанда, төлем көзінен салық салынбайтын мүліктік
табысы мен өзге де табыстары салық салу объектісі болып табылмайды.
Арнаулы салық режимін қолданатын шағын бизнес субъектілері
кәсіпкерлік қызметтің бңрнеше түрін жүзеге асырған жағдайда табыс
қызметтің барлық түрлерін жүзеге асырудың жиынтығымен жүзеге асырылады.
Салықтарды есептеу мен төлеудің жалпыға бірдей белгіленген тәртібіне
ауысқан кезде жалпыға бірдей белгіленген тәртіп екі жыл қолданылғаннан
кейін ғана арнаулы салық режиміне қайта ауысуға болады.
Кәсіпкерлер салықтарды есептеумен төлеудің, сондай-ақ олар бойынша
салық есептілігін тапсырудың төменде аталған тәртіптерінің біреуін ғана
дербес таңдауға құқылы:
- патент негізіндегі арнаулы салық режимі;
-оңайтылған декларация негізіндегі арнаулы салық режимі;
-жалпыға бірдей тәртіп.
Салықтарды есептеу мен төлеудің жалпыға бірдей белгіленген тәртібіне
ауысқан кезде жалпыға бірдей белгіленген тәртіп екі жыл қолданылғаннан
кейін ғана арнаулы салық режиміне қайта ауысуға болады.
Арнаулы салық режимін төмендегі қызмет түрімен айналысатын заңды
және жеке тұлғалардың да қолдануға құқы жоқ:
1. акцизделетін өнімді өндіретін;
2. консультациялық, қаржы, бухгалтерлік қызмет көрсететін;
3. мұнай өнімдерін өткізетін;
4. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz