Қазақстанмен екіжақты қатынасқа жапондық көзқарас
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТУЛАР 3
КІРІСПЕ 4
1. ҚАЗАҚСТАН МЕН ЖАПОНИЯ СЫРТҚЫ САЯСАТ САЛАСЫНДА
9
1.1 Қазақстанның қауіпсіздік саласындағы саяси белсенділігі және оған
Жапонияның көзқарасы 9
1.2 Қазақстан мен Жапонияның саяси байланыстарының тарихи дамуы
15
1.3 Қазақстанмен екіжақты қатынасқа жапондық көзқарас 27
2. ҚАЗАҚСТАН-ЖАПОН ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ
33
2.1 Қазақстан мен Жапония арасындағы сауда-экономикалық байланыстар 33
2.2 Қазақстан мен Жапония арасындағы экология мәселелері
46
2.3 Мәдени саладағы екіжақты қатынастар 50
ҚОРЫТЫНДЫ 56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 58
ҚОСЫМША А Сауда айналымының көрсеткіштері 66
ҚОСЫМША Б Joint statement on friendship, partnership and
cooperation between Japan and the republic of Kazakstan 67
ҚОСЫМША В Joint Announcment of the Minister of Foreign Affairs of
the Republic of Kazakhstan and the Minister for Foreign Affairs
of Japan on further development of partnership and cooperation 69
ҚОСЫМША Г Joint Statement on Kazakhstan's Bilateral WTO Accession
Negotiations with Japan 71
ҚЫСҚАРТУЛАР
АҚШ Америка құрама штаттары
АТМА Азия-Тынық мұхит аймағы
АӨСШК Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім білдіру шаралары
жөніндегі кеңес
АСЕАН Азия-Тынық мұхиты аймағы елдерінің одағы
АҚ Акционерлік қоғам
АТЭС Азия-Тынық мұхиттық экономикалық қауымдастық
ӘСҰ Әлемдік сауда ұйымы
БАҚ Бұқаралық ақпарат құралдары
БҰҰ Біріккен ұлттар ұйымы
ЕҚЫҰ Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымы
ЕуразЭҚ Еуразиялық экономикалық қауымдастық
ЕО Европалық одақ
КСРО Кеңестік Социолистік Республикалар Одағы
ҚХР Қытай халық Республикасы
ҚР Қазақстан Республикасы
ҚРҰЯО Қазақстан Республикасының Ұлттық Ядролық орталығы
ЛДП Либерал-Демократиялық Партия
НАТО Солтүстік Атлантикалық әскери Одақ
ТМД Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ШЫҰ Шанхай ынтымақтастық ұйымы
ІЖӨ Ішкі жалпы өнім
ҰҚКҰ Ұжымдық қауіпсіздік келісім ұйымы
ЭЫҰ Экономикалық ынтымақтастық ұйымы
ОША Орталық Шығыс Азия
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының
тәуелсіздік алғаннан кейінгі бүкіләлемдік қауымдастыққа кіру барысында шет
елдермен дипломатиялық қатынастарды дамыту мәселелері үлкен өзектілікке ие
болды. Қазақстан әлемдік және аймақтық халықаралық ұйымдардың 64-іне мүше
болды. Тәуелсіз мемлекет ретінде 117 мемлекет мойындап, жүзден аса
мемлекетпен дипломатиялық қарым-қатынастар орнатылды. 40-қа жуық мемлекетте
Қазақстанның елшіліктері мен өкілдіктері жұмыс істеуде, ал Қазақстанда шет
мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың 56 дипломатиялық өкілдіктері қызмет
жасайды.
ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев әлемдік шаруашылық байланыстардың қазіргі
заманғы даму бағыты - теңдік, ерікті және прагматикалық қызығушылық
негізіндегі интеграционизм, бұл - Еуразия үшін лайықты келешек, яғни тек
сондай жағдайда ғана ол XXI ғасырдағы әлемдік экономика мен саясаттың
жаһандық факторы бола алады деген болатын [1].
Қазақстанға прагматикалық қызығушылық танытып отырған мемлекеттердің
ішінде Күн шығыс елі деген атауға ие болған Жапония XXI ғасырдың басында
өзгеріп жатқан әлемнің жаңа айқын нақтылықтарына өзінің сыртқы саясатын
бейімдеу жолында келеді. 1997 жылы 24 шілдеде сол кездегі жапон премьер-
министрі Рютаро Хасимото елдің жаңа сыртқы саяси Еуразиялық дипломатия
атты концепциясын жариялады. Онда Қазақстанға да қатысты байланыстардың
саяси бағыты баяндалған болатын. Осы концепцияны жариялау барысында Токио
өзінің сыртқы саясатын Еуропадағы және посткеңестік кеңістікте болып жатқан
жағдайлармен тікелей байланыстыратынын анық байқатты. Жапондық дипломатияда
осындай еуразиялық ықыластың пайда болуы ең алдымен Еуразиялық
континенттегі қауіпсіздік жүйесінің трансформациясымен байланысты еді. Бұл
жөнінде Рютаро Хасимото былай деген болатын: Мен болып жатқан
өзгерістерден байқағаным, бұл жаңа құрылым Американың, Атлантиканың және
Еуропаның ауқымды кеңістіктерін алып, ары қарай бұрынғы КСРО территориясы
арқылы Тынық мұхитқа шығып, Атлантикалық мұхитты көз қиығының астындағы
еуразиялық дипломатияның ерекше сипатқа ие болғаны [2].
Жалпы ежелгі өркениет елі болып табылатын Жапония екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін есігін айқара ашып, елде жүргізген реформаларының
нәтижесінде экономикасының даму деңгейін әлем таңданарлық дәрежеге
жеткізгені мәлім. Жапондық ғажайып деген атқа ие бола отырып, Жапония
Азия Тынық Мұхиты аймағында ғана емес, әлемдік саясатқа экономикалық ықпал
ететін мемлекет болып танылды. Сондықтан да Қазақстан үшін Жапониямен
дипломатиялық және саяси-экономикалық байланыстарды дамытудың маңыздылығы
барған сайын арта түсуде. Ал ол қандай байланыстар, олар қалай басталды,
қазір қандай деңгейде, сол байланыстар орнату, дамыту барысында қандай оңай
да қиын жағдаяттар болғандығы өзектіліктің бір көрінісі.
Қазақстан үшін алдыңғы қатарлы жапондық технологияларды әсіресе, сауда-
экономикалық ынтымақтастықты дамыту негізгі мақсат болып отыр. Ал Жапония
үшін Орта Азияға қатысты саясаттың негізгі мақсаттарының бірі - аймақтағы
саяси қауіпсіздікті сақтау болып табылады. Жапония үшін Қытайдың Орталық
Азия республикаларымен арасындағы қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастығы
үлкен маңызға ие болады. Өйткені бүгінгі таңда халықаралық деңгейде ушығып
отырған аймақтық, тіпті әлемдік қауіпсіздікке нұқсан келтіретін халықаралық
лаңкестік, діни экстремизм, ұлттық сепаратизм сияқты келеңсіз құбылыстармен
күресу бір ғана мемлекеттің қолынан келмейді. Заман талабынан туындаған
интеграциялық процестер нәтижесінде құрылған аймақтық ұйымдардың қызметі
оның айқын көрінісі болмақ. Шанхай ынтымақтастық ұйымының пайда болуы
аймақ қауіпсіздігі мен тұрақтылығын сақтау мақсатында құрылғанын айту
керек. Жапония саясаты өз тарапынан бұл ұйымға белгілі деңгейде ынталылық
танытып отырғаны түсінікті. Орта Азия мемлекеттері осы ұйым шеңберіндегі
ынтымақтастықты Қытай мен Ресейдің әлеуеті арқылы қауіпсіздікті сақтаудың
және экономикалық дамуға қол жеткізудің бірденбір жолы ретінде қарастырса,
Қытай осы ұйымдағы өзінің жетекші орнын пайдалана отырып, аймақта негізгі
ықпал етуші күшке айналуды мақсат тұтатыны сөзсіз. Көптеген
саясаттанушылардың пікірінше, Қытай үшін ШЫҰ-ның қызметі, сондай-ақ
аймақтағы АҚШ ықпалын бәсеңсіту үшін қажет, ал АҚШ өз тарапынан Жапонияның
Азиялық мемлекет ретінде беделінің өсуін қалайтыны белгілі.
Диплом жұмысының мақсаты - әртүрлі дерек көздеріне сүйене отырып,
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алған күннен бүгінгі күнге дейінгі
Жапонияның сыртқы саясатындағы алатын орнын анықтау болып табылады.
Қазақстан-Жапон қатынастарының орнатылуы мен даму барысына және нақты
салаларына сараптама жасау жұмысының мақсаты болып табылады.
Жоғарыда көрсетілген мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегідей
міндеттер алға қойылды:
1. Жапонияның Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты мен сыртқы
саяси стратегиясында алатын орнын анықтау;
2. Қазақстан мен Жапония арасындағы қатынастардың орнатылуы, даму
ерекшеліктерін зерттеу;
3. Жапонияның 20 ғасырдың 90 жылдары мен 21 ғасырдың бас кезіндегі
сыртқы саясатындағы маңызды бағыттарды анықтап жүйелеу;
4. Қазақстанның Жапонияның сыртқы саясатындағы алатын орнын анықтау;
5. Қазақстан мен Жапония қатынастарындағы негізгі бағыттарды зерделеу;
6. Екі ел арасындағы саяси-дипломатиялық, сауда-экономикалық
салалардағы байланыстарда ұшырасатын қиыншылықтары мен болашағын қарастыру
Зерттеудің деректік негізі. Жапония мен Қазақстанның дипломатиялық
қатынастары, Жапонияның Орта Азиядағы сыртқы саясатын зерттеудің деректік
негізгі көздерін төмендегідей алты топқа бөлуге болады.
Зерттеу көздерінің бірінші тобын халықаралық дипломатиялық құжаттар
құрайды. Олар ҚР мен Жапония арасындағы байланыстарды дамыту барысында қол
жеткізілген келісімдер, декларациялар, коммюникелер, т.с.с. Мысалы,
Қазақстан Республикасы мен Жапония арасындағы жиырма бірінші ғасырдағы жан-
жақты ынтымақтастықты одан әрі нығайту туралы бірлескен декларация,
Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Жапония Үкіметі арасындағы экономикалық
ынтымақтастық туралы келісім. Мұндай құжаттар аталмыш елдер арасындағы
байланыстарға жан-жақты талдау жасауға мүмкіндік беретін деректер болып
табылады. Жоғарыда аталған дипломатиялық құжаттарда мемлекеттер арасындағы
халықаралық ынтымақтастықтың басым жақтарын көрсететін нақты да анық
ақпарат беріледі [3-8].
Деректік көздердің екінші тобына ел басыларының, сыртқы істер
министрлерінің, елшілердің баяндамалары, өзара сапарлар барысындағы
сөйлеген сөздері және әртүрлі ақпарат құралдарына берген сұхбаттары
қамтылды [9-11]. Олар берілген жұмыстың теориялық-әдістемелік негізін
құрайды.
Зерттеу жұмысында қолданылған деректердің үшінші тобын Жапонияның
Қазақстандағы елшілігінің, Қазақстан Республикасының Сыртқы істер
министрлігінің мұрағат құжаттарының мәліметтері құрайды [12].
Ал деректердің төртінші тобы қазақ, орыс тілдеріндегі отандық және
шетелдік мерзімді басылымдарда кездесетін алуан түрлі ақпарат құжаттары
қамтылады.
Зерттеу жұмысында пайдаланылған деректердің бесінші тобын Қазақстан мен
Орта Азияның және Жапонияның, Ресейдің ақпарат агенттіктерінің хабарлары
құрайды. Мұндай ақпарат агенттіктердің қатарында Қазақстанның Хабар,
ҚазААГ, Интерфакс-Казахстан агенттіктері бар.
Жұмыста қолданылған деректердің алтыншы тобын Жапония мен
Қазақстанның анықтама материалдары және статистикалық мағлұматтары құрайды
[13-15].
Дипломдық жұмыс тақырыбының ғылыми зерттелу деңгейі. Жапония мен
Қазақстан дипломатиялық қатынастарының дамуы және Жапонияның Орта Азия
мемлекеттерімен байланыстарына орай XX ғасырдың 90 ж. қамтитын ғылыми-
дипломатиялық мәселелер үстірт те болса бұрын қарастырылған. Бүгінгі таңда
екі мемлекет арасындағы сыртқы саяси байланыстар кең аумақты саяси ынта
құралына айналды. Қазақ - жапон қатынастары және Орта Азиядағы жапон
факторы көптеген зерттеушілердің еңбектерінде қысқаша шолып өтілгені
болмаса, арнайы монографиялық тұрғыдан зерттеу нысанына айналмаған. Жұмыста
пайдаланылған еңбектер қатарында, алдымен ел басылары мен саяси
қайраткерлердің еңбектерін айтуға болады. Мысалы, Қазақстан Республикасының
Президенті Н. Назарбаевтың, Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде
қалыптасуы мен дамуының стратегиясы [16], Ғасырлар тоғысында [17],
Сындарлы он жыл [18] атты еңбектерін атап өтуге болады.
Жапония мен Қазақстан арасындағы дипломатиялық байланыстар қазақстандық
дипломаттардың да және қазақстандық саяси қайраткерлердің де зерттеу
еңбектерінің негізін құрайды. Олардың қатарында ҚР экс-сыртқы істер
министрі, қазіргі таңда ҚР Сенат төрағасы Қ. Тоқаевтың, [21-24],
Т.С. Қабдрахманов [25], Е.А. Идрисов [26], еңбектерін атап өтуге болады.
Жапонияның Қазақстандағы Төтенше және Өкілетті елшісі Тосио Цунодзаки
еңбектерінде Жапонияның қол жеткізген жетістіктеріне талдау жасай отырып,
Қазақстан мен Жапониядағы экономикалық даму және экономикалық салаларды
реформалаудың ерекшеліктеріне, ортақ сипаттарына баға беріледі.
Бүгінгі таңда зор жетістіктерге жеткен Жапонияның экономикалық дамуы
туралы Жапон мемлекет басшылары еңбектері мен саяси сұхбаттары
пайдаланылды. Олардың ішінде Дзюнитиро Коидзуми, К. Обути, Рютаро
Хасимотоның [27], Акио Ватанабэ [28], Ясухиро Накасонэ [29] еңбектерін атап
өту қажет. Бұл еңбектерде Жапонияның өзіндік даму жолы және жапондық
ерекшелігі баяндалады. Сонымен бірге Жапонияның экономикада реформаға бағыт
алу қажеттігі және сыртқы байланыстарды кеңейту керектігі баяндалады.
Қазақстандық зерттеушілер Қазақстан мен Жапония және Жапония мен Орта
Азия мемлекеттері дипломатиялық байланыстарына баса назар аударған. Мысалы,
Б.К. Сұлтановтың [30], Н. Есенғаринның [31], Р.М. Қалиеваның [32], Ө.
Қасеновтың [33], М. Лаумулинның [34] еңбектерін атап өтуге болады.
Қазақстан сыртқы саясатына қатысты әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
Университетінің халықаралық қатынастар факультетінің халықаралық қатынастар
және Қазақстанның сыртқы саясаты кафедрасының оқытушылары Ж.У. Ибрашевтің
[35], К. Қожахметовтың [36], Қ.Е. Байзақованың [37], Ф.Т. Кукееваның [38]
және т.б. еңбектері бар.
Жапонияның жалпы сыртқы саяси бағыты мен оның Ресейге және Орталық
Азияға қатысты жүргізген саясатына талдау жасауға бірқатар Ресей
зерттеушілері мен ғалымдарының еңбектері арналған. Олардың ішінде
Е. Примаков [39], В.А. Корсун [40], А.Д. Воскресенский [41], В.А. Лузянин
[42], Е.П. Бажанов [43], М.И. Крупянко [44], М.Г. Носов [45], В.Е.
Петровский, [46]. И.А. Цветова [47], В.Н. Бунин [48] сияқты зерттеушілерді
атауға болады.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негіздері. Диплом жұмысының теориялық
негізін отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми қорытындылары құрайды.
Тарихи оқиғаларды және сан-саладағы мемлекетаралық құжаттарды жинақтау,
талдау, жүйелеу әдістері қолданылды. Сонымен қатар, кеңінен қолданылатын
тарихи-салыстырмалы және жүйелеу әдістері де зерттеу жұмысына арқау болды.
Диплом жұмысының тақырыбын ашуда негізгі әдістеме ретінде жаңа
құрылымдық функционализм қолданылды. Саяси құбылыстар субъектілер
арасындағы өзара әрекеттің байланысына және оның сипатына құрылым
деңгейінде баға беруді талап етеді. Сондықтан халықаралық қатынастар мен
мемлекеттің сыртқы саясатын зерттеудің едәуір қажетті әдістемесі дәстүрлі
және рационалды әдістерді қамтитын жаңа геосаясат болып есептелінеді. Ол
реалистік идеализм концепциясы болып табылады да, жаңа құрылымдық
функционализмге сүйенеді. Ал ол өз кезегінде құрылымдық-функционалдық
талдаудың дамуы болып табылады. Жаңа геосаясатта саяси құбылыстар
экономика, саясат, идеология және географиялық жағдайлар сияқты 4 қызмет
көрсету сатысынан құралатын қоғамдық құрылым арқылы қарастырылады.
Құрылымның тұрақтылығы мен мызғымастығының бірден-бір шарты аталмыш 4
қызмет сатысының өзара үйлесімділігі болып табылады. Ал ішкі өзара әрекет
қызметтер арасындағы себеп-салдарлы байланысқа сүйенеді, сондықтан жеке
қызметтердің тұрақтылығының бұзылуы бүкіл құрылымның қайта
ұйымдастырылуына, кері кетуіне әкеп соқтырады.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері 1992 жылдан, Қазақстан
Республикасы тәуелсіздік алған уақыттан бергі бүгінгі күнге дейінгі
мерзімді қамтиды.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1. . ҚАЗАҚСТАН МЕН ЖАПОНИЯ СЫРТҚЫ САЯСАТ САЛАСЫНДА
1. Қазақстанның қауіпсіздік саласындағы саяси белсенділігі және оған
Жапонияның көзқарасы
Ұлттық қауіпсіздік - Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының
маңызды құрамдас бөлігі. ҚР-ның президенті Н. Назарбаев 2030
Стратегиясында қауіпсіздіктің маңыздылығына баса назар аударған, өйткені
қауіпсіздікті қамтамасыз етпей, бірқалыпты даму туралы сөз қозғау мүмкін
емес [68, 87б.] ҚР-ның президенті Н. Назарбаевтың Қазақстанның тәуелсіз
мемлекет ретіндегі қалыптасу мен даму стратегиясы атты еңбегінде ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі сыртқы саясаттағы негізгі бағыт
белгіленген. Қазақстанның геосаяси орналасуы мен халықтың этнодемографиялық
құрамы, экономиканың және әскери құрылымның даму деңгейі мемлекеттің
қауіпсіздігін қамтамасыз етуде әскери күшке емес, салмақты дипломатия
жүргізе отырып, өз күшіне сеніп, саяси бағытқа басты назар аудару басты
шарт екендігі еңбекте атап көрсетілген. Қазақстанның қауіпсіздігі, әлем
қауіпсіздігімен тікелей байланысты, яғни бұл дүниежүзілік қауымдастықтағы
мемлекетіміздің орны мен маңыздылығын түсіну деген сөз. Сонымен қатар
елбасы өз жұмысында сыртқы саяси стратегияны құруда геоэкономикалық
фактордың маңыздылығын ұмытпауды ескертеді. Елбасының айтқанындай, геосаяси
орналасудың ерекшеліктері республикамыздың халықаралық экономикалық
қатынастарға белсенді қатысуына айтарлықтай кедергісін тигізеді. Алпауыт
мемлекеттер - Ресей, Қытаймен көршілестігіміз қауіпсіздік мәселелерін
ерекше маңызды етеді [8]. Қазақстандық дипломатияның Ресей, Орталық Азия
мен Қытай бағытына баса назар аударуының басты себебі бүкіл ел
шекарасындағы қауіпсіздікті сақтау болып табылады. Және осы қойылған
мақсаттарға қол жеткізу үшін бүгінде сыртқы саясаттың барлық бағыттарында
жұмыс жүргізіліп отыр.
Маңызды бағыттардың біріне АТМА да жатады. Қазақстандық саясатшы
М. Лаумулин айтқандай, қырғи-қабақ соғыстың аяқталуы, Батыс пен Шығыстың
текетірестігінің жойылуынан бастап қауіпсіздік ұғымының мағынасы ғаламдық,
аймақтық, ұлттық, яғни барлық деңгейлерде дұрыс та нақты түсінуді талап
етті. Бүгінгі күні тек әскери саяси қауіпсіздіктен көрі экономикалық,
әлеуметтік, демографиялық және экологиялық қауіпсіздік мәселелері алға
шығып отыр [92]. Бірақ әрбір мемлекет бұл ұғымдарды өзінің геосаяси
орналасуына, экономикалық дамуына және тағы да басқа объективті жағдайларға
байланысты ұстанады. Біз Қазақстанның қауіпсіздік мәселелерін шешуде АТМА
елдерімен қандай қатынастарға түсу керектігін қарастыруға бағытталдық.
Өзінің ауқымды жер көлеміне қарамастан, Қазақстан өз қауіпсіздігін
қамтамасыз етуде тек өз күшіне сүйеніп қана қоя алмайды, сондықтан өзін
қолдайтын серіктестер іздеп, белгілі бір одақтар құруға ұмтылады. Сонымен
қатар екіжақты, көпжақты қауіпсіздік жүйесін құруда біздің ел өзінің
геосаяси орналасуын (Орталық Азия, Ресей, Қытай), экономикалық және табиғи
ресурстарын (мұнай, газ, уран және т.б. стратегиялық шикізат) ескеруі тиіс
еді. Бір қарағанда Қазақстанның АТМА-дағы қауіпсіздік мәселесі экономикалық
мәселе жөнінен маңызсыз болып көрінгенімен, бүгінгі тұрақсыз, беймаза
заманда мемлекеттердің жекелеген және жалпылама мәселелер бойынша негізгі
мақсаттары әрдайым өзгеріп отыратындығын ілгеріде ескерттік. Басқа елдермен
қарым-қатынастарда да өз қауіпсіздігін қамтамасыз ету маңызды шара
екендігін ұмытпау керектігі де айтылды. Қазақстанның АТМА мемлекеттерімен
тікелей шекарасы болмаса да (Қытайды санамағанда, бірақ біз оны объективті
геосаяси фактор ретінде қарастырамыз) және ол елдер бізден жер көлемі
жағынан алшақ болғанына қарамастан, Қазақстанның АТМА-дағы сыртқы
саясатында қауіпсіздік мәселесі күн тәртібінде тұрады. Ол мәселелерге
келесілерді жатқызуға болады: 1) Қазақстанның Совет Одағының ядролық
алыптарының бір бөлігі ретіндегі мәртебесі (осы жағдайдан туындайтын және
әлі шешімін таппаған мәселелер); 2) Қазақстанның ядролық алып мемлекеттер -
Ресей және Қытаймен шекаралас болуы және олардың біздің елге территориялық
талаптары бар болуы; 3) Орталық Азиядағы тұрақсыздық мәселелері (Тәжікстан
мен Ауғанстан, Каспий теңізінің мәртебесінің белгіленбегендігіне байланысты
болуы мүмкін қақтығыстар, Өзбекстанның аймақтық лидерлікке ұмтылысы); 4)
АТМА мемлекеттерінің ҚР-ның Президенті Н. Назарабаевтың АӨСШК жөніндегі
көзқарасы; 5) Жапонияның Семей полигонындағы сынақтар зардабын жоюға көмек
көрсетіп, Қазақстандағы бақылау станциясын өз мұқтаждықтарына пайдалануға
ұмтылуы, сондай-ақ Қазақстанды Жапония, Ресей, Қытай және Солтүстік
Кореямен қатынастарындағы стратегиялық плацдармы болады деп үміттенеді.
Халықаралық жүйеде мемлекеттің белгілі бір мәртебеге ие болуына
мүмкіндік беретін бірнеше сипаттар бар. Оған тек экономикалық күш, жер
көлемінің ауқымдығы, халық саны ғана әсер етіп қоймайды, сонымен қатар
ядролық қарудың болуы халықаралық сахнада алдыңғы қатарлы мемлекеттермен
тең дәрежеде сұхбат құруға мүмкіндік береді. Совет Одағы ыдырағаннан кейін
Қазақстан өз жеріндегі ауқымды ядролық қаруды иемденді. Сол жағдай және
соған байланысты Қазақстанның мәртебесі халықаралық қауымдастықты, әсіресе,
АҚШ-ты қатты қобалжытты [93]. Ядролық қару туралы Қазақстанның саяси
қайраткерлерінде де біркелкі пікір болған жоқ. Біреулер ядролық қарудан бас
тартқан елдер тобымен келісіп, қарудан бас тартуды ұсынды. Радикалды
көзқарас ұстанған басқалары қауіпсіздік кепілдігі ретінде қаруды сақтап
қалуды ұсынды. Қазақстан басшылығы Н. Назарбаевтың АҚШ-қа жасаған сапарынан
кейін, АҚШ президенті Дж. Бушпен сұхбаттасқаннан кейін ядролық қарудан бас
тарту туралы шешім қабылдады. Алайда бұл Батыстың қысымымен қабылданған
шарттар еді. Батыстың бұл әрекеті өз қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін
жасалған қадам болатын [93, 112-113бб.]. Қазақстанның қандай да бір саяси
бағытты қабылдап, қаруын мұсылман елдеріне немесе басқа да бір жаққа берсе,
ядролық күштер тепе-теңдігі бұзылу қаупі болды, әрине бұл Батыс елдерін
қатты қобалжытты. Сөйтіп Қазақстан ядролық қарудан бас тарту арқылы өзінің
халықаралық жүйедегі орнын анықтады деуге болады. Қазақстанның ядролық
қарудан бас тартуының тағы бір себебі алып мемлекеттер - Ресей, АҚШ,
Қытайдың қауіпсіздік кепілдігіне ие болуында еді. 1996 жылы 30 қыркүйекте
Қазақстанның атынан К. Тоқаев ядролық сынақты жан-жақты тоқтату туралы
келісім-шартқа қол қойды [94].
Бірақ ядролық қаруды жою оңайға соқпады, сондықтан мүдделі болып
отырған елдердің көмегі қажет болды. Олардың ішінде Жапония айтарлықтай
көмек көрсетті.
Республиканың ядролық қауіпсіздігі жөнінде сөз қозғағанда Қазақстан
уранды өндіретін және өңдейтін ел екендігін ұмытпау қажет. Қазақстан
территориясында 4 ғылыми-зерттеу және өндірістік реактор орналасқан.
Мемлекет өз болашағын ядролық энергетиканың дамуымен тікелей байланыстырады
[95]. Жапонияның ядролық мәселелерге қызығушылығы объективті себептерге
негізделгендігін ескерсек (Жапония конституциясының ядролық қарусыздық
принципі), Жапониямен осы бағыттағы қатынастарды дамыту (ядролық
қауіпсіздік) маңызды болып отыр. Жапония Қазақстандағы ядролық объектілерде
бақылау жүйесін құруға қаржы жұмсаған елдердің ішінде алдыңғы қатарда. Осы
шараларды жүзеге асыру үшін 1994 жылы Жапон-Қазақстан ықпалдасу комитеті
құрылды, осы комитет арқылы бұрынғы Совет Одағының ядролық қаруын ыдырату
мен елден алып шығу шаралары қаржыландырылды.
Қазақстан тәуелсіздігін жариялағаннан кейін қауіпсіздікті бірнеше
деңгейде қамтамасыз ету қажеттігі туындады: ТМД шеңберінде ұжымдық
қауіпсіздікті орнату, өз қарулы күштерін құру, мемлекет ішіндегі
тұрақтылықты қамтамасыз ету мен азиялық қауіпсіздік мәселелері алға шықты.
Қазақстанның геосаяси орналасуы мен мүмкіншіліктері қазақстандық
басшылардың ойынша, мемлекетімізге аймақтық деңгейде (әскери, экономикалық,
саяси) қауіпсіздікті қамтамасыз ететін жүйенің тұғыры болуы мүмкін. Азиялық
қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мүмкін жолы ретінде 1992 жылы Қазақстан
Президенті Н. Назарбаев БҰҰ Бас Ассамблеясының 47-отырысында АӨСШК құру
туралы ұсыныс жасаған болатын. Президент өз сөзінде Орталық Азияның
экономикалық және саяси маңыздылығының күн санап өсіп келе жатқанын және өз
рыногының мүмкіншілігінің арқасында Азия елдері мен ТМД-ны және Еуропа
елдерін ынтықтырып отырғанын айтады. Сонымен қатар аймақтың бай
энергетикалық байлықтарын игеру әлемдік экономиканың дамуына ықпал етуі
мүмкін [77, 47б.] АӨСШК жобасын іске асыру жолында азиялық мемлекеттердің
СІМ-нің мамандарының кездесулері маңызды болды. Бірінші бас қосу 1993
жылдың сәуірінде (12 қатысушы), екінші бас қосу 1993 жылдың тамыз-
қыркүйегінде (28 қатысушы), үшінші бас қосу 1994 жылдың қазанында (29
қатысушы) өтті. Үшінші бас қосудың нәтижесінде Арнайы Жұмыс Тобын құру
туралы шешім қабылданды. Бұл топқа АӨСШК-ны шақыруға мақұл болып отырған
елдердің Сыртқы істер министрлерінің Мәжілісін дайындау жүктелді. Президент
Н. Назарбаев АӨСШК-ға төмендегідей анықтама береді: Бұл континет -
мемлекеттерінің жаңа көзқарасы. Бұл ұйымда саяси тәуелсіздіктің кепілдігі,
территориялық біртұтастық пен сыртқы қауіпсіздік мәселелері түсіністік
негізінде шешіледі. Соның арқасында экономикалық қатынастар мен
демократиялқ институттардың универсализация процесі қосымша импульсқа ие
болады [96].
Ал енді АТМА елдерінің АӨСШК-ға деген көзқарасына келсек, мәселе
төмендегідей. Бұл мемлекеттердің қолдауына ие болу үшін және бастапқы кезде
ең болмаса ұйым отырыстарына қатысуы үшін, бұл жоба олардың қауіпсіздік
мәселесіне деген ойымен Орта Азиялық елдерге деген саяси- экономикалық
мүдделеріне және олардың әлемдегі ролі мен орнына сәйкес келуі керек еді.
Сондықтан Қазақстанның бұл белсенділігін АТМА мемлекеттері әртүрлі
қабылдады. Сондықтан Н. Назарбаевтың бұл бастамасы басында оншалықты қолдау
таппады, біз субрегионалдық қауіпсіздік ұйымдарының мүшесіміз және сыртқы
қауіпсіздікпен қамтамасыз етілгенбіз дегеніне қарамастан, бастапқы кезде
мемлекеттер үстірт ынталылық көрсетті [97]. АТМА мемлекеттері ішінде тек
Индонезия мен Жапония АӨСШК жұмысына бақылаушылар ретінде қатысады [78,
93б.]. Жапония АӨСШК шақыру туралы қазақстандық белсенділікті қалыптасқан
ЕҚЫҰ сияқты қолдады. Оңтүстік Шығыс Азия елдері АӨСШК процесінің қызметіне
онша қатысып отырған жоқ. Төрт мемлекет – Вьетнам, Индонезия, Камбоджа, мен
Таиланд АӨСШК-ға бақылаушылар ретінде қатысады [92, 73б.].
Жапондық делегацияның өкілі АӨСШК-ның отырысында сөз сөйлегенде
Жапонияның бұл белсенділікті қолдайтындығын атап көрсетті. Қазақстан
көптеген аймақтық және жеке мемлекеттік қиыншылықтары бар, күшті қарулы
күштер мен ядролық қаруға ие, шешілмеген ұлттық қақтығыстардың мүмкіндігі
бар Орталық Азияда орналасқан [98].
Жапония өзінің қауіпсіздік концепциясын жаңа әлемдік тәртіпте
экономикалық салмағына қарай беделді орынға ие болу мақсатына
сәйкестендіріп құрады. Бұл мақсаттар 1992 жылы жасалған ОДА Хартиясы атты
құжатта сипатталған. Жапонияның жаңа жағдайдағы мақсатының негізгі мазмұны
- Жапония қарусыздандыру процесіне, жаппай қырып-жою қаруын таратпауға,
демократияланған рынокқа бағытталған экономикаларды құруға және адам хұқын
қорғау мен бас бостандықтарын сақтауға қатысуында. Қазақстан Жапонияның
жоғарыда айтылған ұстанымына лайықты, сондықтан оның біздің елге және
аймаққа деген саясаты белсенді және бұл саясат әзірше қазақстандық
қауіпсіздік ұстанымына да сәйкес келіп отыр. 1994 жылдан бастап Жапония
АӨСШК процесіне бақылаушы ретінде белсенді қатысуда [99]. Жапония азиялық
қауіпсіздік жүйесін өзінің аймақтағы орнын нақтылау және сол арқылы аймақ
мемлекеттерін өзіне қаратып, жалпы халықаралық қатынастардағы орнын нығайту
үшін қолданғысы келетін сияқты. Жапония конституция бойынша бейтарап
мемлекет болғандықтан, өзінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін кез келген
келісімдерге формальды түрде болса да отыруға ұмтылады [100]. Қазақстан
Қытай және Ресеймен шекаралас, сондықтан Жапонияның АӨСШК-ға жалаң қатысса
да, бұл аз мөлшерде болса да оның қауіпсіздігіне деген сенімін арттырады.
Сонымен қатар, Қазақстан территориясында, Балқаш қаласында ракеталық
шабуылды алдын ала ескертетін станцияның орналасуы да маңызсыз емес.
1995 жылы ҚР-ның Президенті Н. Назарбаев Қазақстан территориясында
ядролық қаруы жоқ мемлекетке айналды деп ресми жариялағанымен, Қазақстан
қаржы тапшылығына байланысты өзі жеке дара шеше алмайтын көптеген мәселелер
туындады. Батыс пен Шығыстағы жауларды үреймен ұстап тұру үшін өз күшін
көрсету мақсатымен 1947 жылдан бастап Қазақстан жерінде ядролық қарудың
сынақтары өткізіліп отырды. Сынақтар өткізу үшін Семей қаласының қасында
Курчатов қаласында ядролық полигон салынды. 1953 жылдан бастап полигонда
жоспарлы сынақтар өткізіле бастады. 1991 жылы полигон жабылғанымен, 1992
жылдың 15 мамырында ҚР-ның Президентінің Жарлығымен және 1993 жылдың 21
қаңтарында ҚР Министрлер Кабинетінің қаулысымен Семейде сынақ полигонының
және басқа да бірқатар ғылыми объектілердің негізінде Қазақстан
Республикасының Ұлттық Ядролық Орталығы ұйымдастырылды. Орталық құрамына
Атом энергетикасы институты, Радиациялық қауіпсіздік пен экология
институты, Геофизикалық зерттеулер институты, Аймақтық диагностикалық
орталық, Ядролық физика институты және т.б. кірді. ҚРҰЯО-ның негізгі
жұмыстарының қатарына Семей сынақ полигон жеріндегі радиоэкологиялық
жағдайды зерттеу мен сынақтардың биологиялық зардаптарын анықтау жатады.
Курчатов обсерваториясының негізінде Ресей мен Қытай шекарасына жақын жерде
орналасқан елді мекендерде геофизикалық станциялар орналасқан. Бұл
станциялар ғаламшардағы ядролық жарылыстарды қадағалауға және жер
сілкіністерін алдын ала болжауға мүмкіндік береді. ҚРҰЯО-мен Қазақстан
консорциум арқылы әлемдік геофизикалық мониторинг жүйесі IRIS-қа кіреді.
Бүгінгі күні Қазақстан жеріндегі жұмыс істеп тұрған 5 ядролық
қондырғылардың үшеуі Семей сынақ полигоны жерінде орналасқан. 1996 жылдың
наурызында ҚРҰЯО-ны ядролық сынақтардың зардабын жою мен зерттеу және
атомды бейбіт салаларда пайдалануға арналған Халықаралық орталыққа
айналдыру туралы шешім қабылданған болатын [101]. Сондықтан ядролық қаруы
жоқ және иемденуге Конституциялық шектеу қойылған Жапония үшін полигондағы
сынақтың қалдықтарын жою мен соған байланысты Қазақстанмен қатынастарды
дамытуға танытып отырған ықыласы әбден түсінікті. Қазақстан үшін Күн шығыс
елінің маңыздылығы оның географиялық алшақ орналасуы, АТМА-мен бүкіл
әлемдегі саяси салмағы, экономикалық мықтылығы, біздің мемлекетке көрсетіп
отырған қаржылай көмегі, Ресей, Қытай мен АҚШ-қа қарсы күш ретінде шыға
алатындығы тұрғысынан аталмыш салада қатынастарды дамытуға ұмтылысынан туып
отыр.
1993 жылдың сәуірінде Жапония үкіметі бұрынғы Совет Одағы елдеріндегі
ядролық қаруды жоюға 100 млн. АҚШ долларын бөлуге шешім қабылдады. 1994
жылдың 11 наурызында Жапония мен Қазақстан үкіметі қысқартуға жататын
қаруды жою және осы шараларды жүзеге асыру үшін үкіметаралық Комитет құру
туралы келісім-шартқа қол қояды [6]. Бұл келісімде екі жақ қауіпсіздік
саласы мен қысқартуға жататын ядролық қаруды жоюда бірігіп жұмыс істейді
делінген. Осы шараларға Қазақстан Жапониядан 11 млн. АҚШ доллары көлемінде
қаржы алады. Айта кетер жай, Жапония жағы бірінші болып қадам басты [102].
Сонымен қатар ядролық материалдарды есепке алу мен қадағалаудың Үкіметтік
жүйесін құру туралы келісім-шартқа да қол қойылды.
1994 жылғы келісімге сәйкес 1995 жылы Жапония Ақтаудағы АЭС-ке
мониторинг жүйесінің жабдықтарын орнатып берді, 1997 жылы республикалық Ұлы
Отан Соғысының мүгедектерінің клиникалық госпиталін 5 млн АҚШ доллары
тұратын арнайы медициналық жабдықтармен, дәрі-дәрмектермен қамтамасыз етті.
Ал 1998 жылы Ақтау, Ақтөбе, Курчатов пен Мақаншыда (соңғы екеуі Шығыс
Қазақстан облысында), қытай шекарасына жақын жерде орналасқан халықаралық
бақылау жүйесінің станцияларын толық жабдықтап берді.
1999 жылдың ақпанында Жапония үкіметі Семей медициналық академиясына
және Радиациялық медицина мен экология ғылыми-зерттеу институтына қажетті
жабдықтар жеткізу туралы шешім қабылдады. Жапония елшісінің айтуынша,
көрсетіліп отырған бұл көмек сынақ зардаптарымен байланысты мәселелер мен
ядролық қаруды жоюға септігін тигізеді [103].
Экологиялық қауіпсіздік саласында да Қазақстан АТМА елдерімен
қатынастарды дамытуда. Арал аймағына халықаралық көмек шеңберінде Жапония
ауыл шаруашылық дақылдарын суландыруға және ауыз суымен қамтамасыз етуге 70-
100 млн. АҚШ доллары көлемінде қаржы бөлуге әзір екендігін танытты. 1994
жылдың шілдесінде Қазақстанға Жапондық зерттеушілердің бір тобы алғаш рет
экология мен медицина саласында қатынастар орнату үшін алдын ала зерттеулер
жүргізуге келген болатын. Сонымен қатар жапондықтар Семей ядролық
полигонының көрінеу ластанған жерлерін қалпына келтіру жобаларына да әзір
екендігін танытып отыр.
1999 жылдың ақпанында Экология мен денсаулық сақтау жобаларына
бағытталған Жапония үкіметінің 10 млн. АҚШ доллары көлемінде қаржы
бөлінетін гранттар сайысы аяқталған болатын. Бірақ Қазақстанның үкіметі бұл
қаржыны Астанада Жапон-Қазақстан үйін салуға жұмсау туралы шешім қабылдады.
Сыртқы істер министрлігінің қолдауына қарамастан, Арал аймағының
экологиясын жөндеуге бағытталған қаржы басқа салаларға жұмсалып отырғанын
айтып кеткен жөн болар [106].
Қорыта айтқанда, жалпы қауіпсіздік мәселесі Қазақстанның АТМА-дағы
сыртқы саясатында ерекше маңызды орынға ие. Әрине Жапония басты серіктес
болып отыр, оның мұндай белсенділігі Күншығыс елінің біздің аймақ пен
Қазақстанға деген мүдделігінен туындап отырғаны түсінікті.
2. Қазақстан мен Жапонияның саяси байланыстарының дамуы
Осынау өтіп кеткен жылдардың ішіндегі Қазақстан-Жапон қатынастары
туралы айтпас бұрын екі елдің сыртқы саяси концепцияларына тоқталу қажет
болар.
1994 жылы Президент Н. Назарбаев өзінің Ресейге алғашқы ресми сапарында
Еуразиялық одақ құру идеясын ұсынған болатын. Г. Вернадский,
Л. Гумилевтардың философиялық еуразиялық концепцияларының, әлемдік
шаруашылық байланыстардың қазіргі заманғы даму бағыты Президентіміздің
теңдік, ерікті және прагматикалық қызығушылық негізіндегі интеграционизм
бұл - Еуразия үшін лайықты келешек, яғни тек сондай жағдайда ғана ол XXI
ғасырдағы әлемдік экономика мен саясаттың жаһандық факторы бола алады деп
тұжырымдалған ойын растайды [107].
XXI ғасыр табалдырығында Жапония да өзгеріп жатқан әлемнің жаңа бет
бұрыстарына өзінің сыртқы саясатын бейімдеу жағдайында болды. 1997 жылы 24
шілдеде премьер-министр Рютаро Хасимото Еуразиялық дипломатия атты елдің
жаңа сыртқы саяси концепциясын жариялады дедік. Онда Қазақстанға да қатысты
саяси байланыстар баяндалғанын білеміз.
Осы концепцияны жариялау барысында Токио өзінің сыртқы саясатын
Еуропадағы және посткеңестік кеңістікте болып жатқан жағдайлармен тікелей
байланыстыратыны анық байқалады. Жапондық дипломатияда осындай еуразиялық
екпіннің пайда болуын, ең алдымен Еуразиялық континенттегі қауіпсіздік
жүйесінің трансформациясымен байланыстырады. Бұл жөнінде премьер-министр
Рютаро Хасимото былай деген: Мен болып жатқан өзгерістерден анық
байқағаным, бұл жаңа құрылымның Американың, Атлантиканың және Еуропаның
ауқымды кеңістіктерін алып, ары қарай бұрынғы КСРО территориясы арқылы
Тынық мұхитқа шығып, Атлант мұхитын көз қиығының астындағы еуразиялық
дипломатияның ерекше сипатына ие екендігі.
Бұл жерде НАТО-ның кеңеюі, Еуропалық Одақтағы, Батыс Еуропадағы және
ТМД-дағы болып жатқан саяси-экономикалық процестер жайында айтылады.
Премьер-министр Р. Хасимото Каспий аймағы өзінің бай мұнай және газ
ресурстарымен әлемнің энергоресурс нарығына әсері зор екендігін атап өткен.
Және аймақтың бүкіл Еуразия көлеміндегі елдердің коммуникацияларын
байланыстырудағы өзіндік бір көпір рөлін атқара алатындай күшке ие
екендігін жоғары бағалады.
Жапонияның ресми түрде аймақты саяси-географиялық топономикасын
анықтап, өзі үшін аймақ елдерін Жібек жолы елдері деп атауы бекер емес.
Тағы бір атап өтетін жайт - Жапония мен Ресей арасындағы катынастардың
кейбір тұстарына қарамастан, Жапонияның Қазақстанмен және Орталық Азия
аймағының басқа да елдерімен қатынасының өрбуі ол мәселелерден тыс, өзінше
бөлек дамуға бағытталғаны. Алғаш рет осы аймақтың мемлекеттері, оның ішінде
Қазақстан да жапондық сыртқы саясаттың мүдделі тұстарының бірі ретінде
жарияланғаннан соң, Р. Хасимотоның Жібек жолы елдерімен ынтымақтастықты
кеңейту жөніндегі ұсынысы шақыртқы ретінде қабылдана бастады.
Қарап отырғанымыздай, атлантикалық еуразияшылдық та, еуразиялық
доктринаға тынықмұхиттық келіс те Президент Н. Назарбаевтың Еуразиялық
одақ құру идеясымен сәйкес келеді.
Жапония Қазақстанның тәуелсіздігін қолдаған мемлекеттер арасында
біріншілер қатарында болғанын айта кеткен артық болмас. Сол кездегі жапон
елшісі Эдамура өз елінің Қазақстан халқының үкімет ұйымы шығарған шешімін
қолдайтындығын жариялайды. Жапония Қазақстанның тәуелсіздікке көшу процесі
еш кедергісіз өткенін қалайды және Қазақстанның тәуелсіздік жариялауы
тарих талабына жауап береді деп атап көрсетті. Елші еш кідірмей бұл
жаңалықты керекті шара қолдану үшін Токиоға жеткізуге уәде берді.
Сонымен қатар елші өз елінің Қазақстанмен қарым-қатынас орнатуға
қызығушылық білдіретіндігін мәлімдеді. Қарым-қатынас орнатудағы бірінші
қадам жапон мамандарының Қазақстанға елдегі жағдаймен танысу мақсатымен
жасаған сапар еді. Жапон іскер топтары Қазақстан экономикасына
инвестициялар салуға ынталанатындығына сенетіндігін білдірді. Жапония бұл
қатынастардың екі елге де тиімді болуы шарт дегенді ұстанады. Елші бір
сөзінде Жапония инвестицияларына әлемнің көптеген мемлекеттері қызығады,
сондықтан жеке кәсіпкерлер үшін пайда ең басты қозғаушы күш екендігін
ескерген жөн дейді [24, 151-152бб.].
28 желтоқсан 1991 жылы Жапония ресми түрде Қазақстан Республикасының
тәуелсіздігін мойындады. 26 қаңтар 1992 жылы дипломатиялық қатынастар
орнатылды.
1997 жылдың ақпанынан Токиода Қазақстан Республикасының елшілігі қызмет
етеді. Бірінші Төтенше және Өкілетті елші болып Т. Қабдрахманов
тағайындалады.
9 шілде 2002 жылы Жапонияның Қазақстандағы Төтенше және Өкілетті елшісі
ретінде Тосио Цунодзаки тағайындалады.
Қазақстан - Жапон арасындағы саяси сұхбат 1992 жылдың мамырында премьер-
министрдің орынбасары, Сыртқы істер министрі М. Ватанабэнің Қазақстанға
жасаған сапарынан басталған.
1992 жылдың тамызында либерал-демократиялық партияның жоғарғы басшылығы
және Жапон парламенті мүшелері Қазақстанға ресми сапармен келеді.
Қазақстандық дипломатия Жапониямен ынтымақтастықты дамыту мақсатында
белсенді бағыт ұстайды. Осы Қазақстан мен Жапония арасындағы он бес жылдық
дипломатиялық қатынастар ішінде өзара ықпалдастық барлық салалар бойынша
жүзеге асырылуда.
Қазақстан-Жапон ресми қатынастарының алғашқы бастамасы ретінде
Қазақстан Президенті Н. Назарбаевтың 1994 жылы сәуірде Жапонияға жасаған
ресми іс-сапары саналады. Біздің Президент пен Жапония императорының
кездесуі нәтижесінде Бірлескен мәлімдемеге қол қойылып, СССР мен Жапония
арасындағы келісімдерді мойындау жайлы ноталар алмастырылды. Бұл саяси
құжатта Жапония Қазақстанның реформалар жүргізуін аса қолдайтындығын
көрсетеді. Шын мәнінде бұл құжат екі мемлекет арасындағы қатынастардың
заңды бастамасы болатын.
Сонымен қатар тараптар өзара тиімділік пен теңдік, сондай-ақ,
егемендікті құрмет тұту принциптерінің негізінде өзара сенім білдіру мен
түсіністікті тереңдету жолымен бір-бірімен достық қатынастарды дамытуға
бекем бел байлағандықтарын мәлімдеді.
Қазақстан-Жапон ынтымақтастығына қосымша жеделдетуші ретінде жоғарыда
аталған сапардан кейін іле-шала әртүрлі деңгейдегі сапар алмасулар болды.
Сөйтіп 1996 жылы қаңтарда Алматы қаласында Сакигаки партиясының лидері,
Жапон Парламентінің төменгі палатасының депутаты, Қазақстан-Жапон
достастығының парламенттік лигасының төрағасы, бұрынғы қаржы министрі
М. Такэмура Президент Н. Назарбаевпен, Қазақстан Республикасы Парламентінің
екі палатасының да спикерлерімен кездесті. 1996 жылы қазанның соңы -
қарашаның басы аралығында Қазақстан Республикасының сол кездегі премьер-
министрі Ә. Қажигелдиннің Токиоға сапары болып өтеді. Сол сапар кезінде
Қазақстан Республикасының делегациясы Қазақстан - Жапония: инвестициялық
ынтымақтастықтың мүмкіндіктері атты конференцияға, Қазақстан-Жапон
экономикалық ынтымақтастық Комитетінің рет саны бойынша үшінші отырысына
және Дүниежүзілік банктың ұйымдастырылуымен жүргізілген көмектесуші
елдердің жиналысына қатысты.
Қазақстан - Жапония сұхбаты 1997 жылы шілде айындағы Жапон
Парламентінің төменгі палатасының депутаты және Жапонияның либералдық-
демократиялық партиясының экономикалық реформалар жөніндегі арнайы
Комитетінің төрағасы Кейдзо Обутидің басшылығымен Қазақстанға келген
делегация сапарында жалғасын тапты. Ал 1997 жылы қыркүйекте Кейдзо Обути
Жапонияның Сыртқы істер министрі болып тағайындалады. (1998 жылдың шілде
2000 жылдың сәуірі аралығында Обути мырза Жапонияның премьер-министрі
қызметін атқарған).
Кейдзо Обутидің Орталық Азия аймағы мен Ресейге жасаған сапарының
нәтижесі жайлы баяндамасы экс-премьер-министр Р. Хасимотоның Кейдзай
Доюкай деген жапондық экономикалық пікірлестер қоғамының алдында сөйлеген
Еуразиялық дипломатия атты жаңа дипломатиялық концепциясында да
ескерілді. Онда Жапон үкіметінің басшылығы Орталық Азия аймағына қатысты
сыртқы саясатын үш бағытқа бөлген. Біріншіден, өзара түсіністік пен сенімді
тереңдету үшін саяси сұхбат жүргізу. Екіншіден, экономикалық әріптестік
және аймақ гүлденуін қамтамасыз ету мақсатында пайдалы қазбалар мен
ресурстарды игерудегі серіктестік. Үшіншіден, ядролық қаруды таратпау,
демократизация мен тұрақтылық негізінде аймақта бейбітшілікті сақтау.
Сонымен қатар, Жапония тарапынан жасалған көмекті көліктік, коммуникациялық
және энергетикалық тұрғыдан қамтамасыз ету мен аймақтағы энергетикалық
ресурстарды игеру жүйесін құру мақсатында Орталық Азия аймағы елдерінің
өзара ішкі аймақтық ынтымақтастықтың белсенділігін арттыру маңызды факторы
болуы тиіс делінген.
Жапонияның жаңа еуразиялық бағыттағы концепциясының жүзеге асырылуының
практикалық контекстіндегі іс-шаралары ретінде 1997 жылы қыркүйекте
Жапонияның экономиканы жоспарлау агенттігінің төрағасы Т. Асо мен Кейдзай
Доюкай Президенті К. Минагучидің Алматы қаласына келуін атауға болады. Бұл
концепция ұстанымдарының логикалық жалғасы ретінде Жапония премьер-
министрі Дзюнитиро Коидзумидің 12 сәуір 2002 жылы Боаоск Форумында (ҚХР)
сөйлеген сөзін атап кеткен жөн. Жапон көшбасшысы тұрақты энергетикалық
көздерге мұқтаждығы өсіп келе жатқан Азия елдерін қамтамасыз ету тұрғысынан
үлкен энергетикалық мүмкіндіктерге бай Орталық Азия мемлекеттерімен қарым
-қатынастарды кеңейту қажеттігіне тоқталды.
Екі ел арасындағы саяси әрекеттерді дамыту үшін сыртқы істер
министрліктері арасындағы әрдайым өтіп отыратын консультациялардың маңызы
зор. 1997 жылы бұл консультациялар жүйелі сипатқа ие болды. 1997 жылы шілде
айында Токиода екі мемлекеттің сыртқы саяси ведомстволарының өзара
консультациялары болып өтті. Бұл консультацияға Қазақстан жағынан өкіл
ретінде Сыртқы істер министрінің сол уақыттағы орынбасары А. Шакиров
қатысты. Отырыста екіжақты және аймақтық әртүрлі мәселелер бойынша бағалы
әрі мазмұнды ой-пікір алмасу болды. Сол жылдың қыркүйегінде Қазақстанға дәл
сондай миссиямен Жапонияның Сыртқы істер министрінің орынбасары Хаяши
Садаюки келді.
Екі елдің саяси сұхбатының механизмі - Қазақстан Республикасының
Жапониядағы Елшілігінің тұрақты өкілеттігі. Демек, бұл жапон үкіметі
құрылымдарының кездесу графиктері мен басқа да хаттамалық процедуралардың
тиянақты өтілуін ескерген жөн деген сөз. Әдетте Жапонияға шет мемлекеттер
басшыларының жылына бес не алты ресми сапары болып тұрады. Сол сапарлардың
уақыты алдын ала бір не екі жыл бұрын талқыланады. Дәл осындай жапондық
спецификаны Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігіне жапондық
әдетті байланыстарды жоспарлауда ескеру қажет.
Жапония мен Қазақстан Республикасы арасындағы дипломатиялық қатынастар
мерзімі ішінде жапон-қазақстандық қарым-қатынастар ынтымақтастықтың алуан
түрлі фазаларынан өтіп, енді стратегиялық әріптестік деңгейіне де жетті.
Бұл жөнінде Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың рет саны
бойынша Жапонияға екінші ресми сапары барысында екіжақтың өзара, яғни сол
кездегі Жапонияның премьер-министрі Обути мен Президент Н. Назарбаевтың
1999 жылдың 6 желтоқсанынан бастап достық, әріптестік және ынтымақтастық
жөніндегі Біріккен мәлімдемесінде айтылды.
Дипломатиялық қатынастарға он жыл толған кезде Қазақстан
Республикасының Жапониядағы елшісі Тілеухан Қабдрахманов барлық жапондық
күнделікті жетекші басылымдарға интервью беріп, Токиода аталған мерзім
ішіндегі екіжақтың ынтымақтастығының нәтижелері жөнінде пресс-конференция
өткізді. Және Жапониядағы Қазақстан елшілігі Жапонияның бірқатар
префектураларының қоғамдық топтарына презентациялық іс-шараларды өткізіп,
кейін Токиода Орталық Азияны зерттеу институтымен аталған оқиғаға орай
біріккен симпозиум өтті.
Екіжақты қарым-қатынастардың даму үрдісіне 1997 жылдың 24 шілдесінде
жарияланған Жапонияның экс-премьер-министрі Рютаро Хасимотоның Еуразиялық
дипломатия атты сыртқы саяси концепциясы қолайлы әсерін тигізді. Бұл
концепцияда Жапонияның Орталық Азия аймағына қатысты сыртқы саясат бағдары
белгіленген. Екі мемлекет те халықаралық аренада бейбітшіл саясатын
жүргізеді деп көрсетілген.
Сонымен қатар екі мемлекеттің де жаһандық және аймақтық мәселелерге
деген әдістемесі негізінен дәлме-дәл келеді. Мысалы, Жапония Қазақстанның
ядролық қарулардан бас тарту шешімін құшақ жая қарсы алды. Оған қоса
Қазақстан Республикасының Ядролық қаруды таратпау келісіміне (ДНЯО)
қосылғаны үшін ризалық білдіріп, әлі күнге дейін Семей полигонындағы
ядролық сынақтардың зардаптарынан арылуға маңызды көмек көрсетіп отыр. Осы
орайда 1999 жылдың қыркүйек айында Токиода жапон үкіметінің ұйымдастыруымен
БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы резолюцияларына сәйкес Семей төңірегінің мәселелері
жөнінде халықаралық конференция болып өтті. Сонымен қатар Қазақстан
Азиядағы қауіпсіздік пен тұрақтылық мәселелерін шешуге қызмет ететін
Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім білдіру шаралары жөніндегі кеңесті
бастады. Кеңесте Жапония бақылаушы ретінде қатысты және екі мемлекет те
халықаралық терроризмге қарсы күрес пен Ауғаныстанды қалпына келтіру іс-
шараларына белсене араласатынын білдірді. Бұл екі елдің де мүдделерінің
сәйкес екендігін көрсетті. Екі мемлекет басқа да халықарлық ұйымдарда
өзара әрекеттеседі.
Сонымен қатар Жапон үкіметі Қазақстан Республикасы басшысының жаңа
геосаяси жағдайын мақұлдайды. Яғни болуы мүмкін қауіптердің асқынуы және
қауіптердің пайда болуымен сипатталатын қазіргі заман халықаралық
қатынастар жүйесін жетілдіру қажеттілігін мойындайды. Бұл көзқараспен
Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім білдіру шаралары жөніндегі кеңесі
идеясына қолдау көрсетеді. Қазақстан дипломатиясы Біріккен Ұлттар Ұйымын
реформалау идеясын ұстана отырып, танылған азиаттық көшбасшы Жапония
қазіргі кезеңде әлемдегі экономикасы жетілген ірі мемлекеттің бірі ретінде
тиісті өкілеттік деңгейге ие болуы тиіс деген позицияға қолдау көрсетеді.
Жапония мен Қазақстанның кейбір халықаралық мәселелер жөніндегі
көзқарастарының ұқсастығы байқалады. Олардың қатарында Орталық Азия
аймағындағы және посткеңестік кеңістіктегі жалпы интеграциялық процестер,
аймақтың және жалпы азиаттық аймақтың қауіпсіздік мәселелері, корей
мәселесін реттеу мәселелері бар.
Жапония мен Қазақстанның экономикалық саладағы ынтымақтастығының аумағы
өте үлкен. Өйткені Қазақстан минералдық ресурстарға өте бай, әрі адам
ресурстары да жеткілікті. Ал Жапонияда қаржы ресурстары жетерлік, оның
экономикалық жағдайы әлемде екінші орын алады. Сондықтан да екі мемлекет те
бір-бірін толықтырады. Бірақ, өкінішке орай, Қазақстан Жапонияға аз
танымал, жапондықтардың көбісі республика туралы мәліметке жарымай отыр,
сондықтан да жапондықтарды Қазакстанмен, ондағы жағдаяттармен таныстыру өте
маңызды. Мысалы, Қазақстандағы Жапон елшілігі қазақстандықтарды жапон
мәдениетімен таныстыруға байланысты іс-шараларды жиі өткізеді (кино,
икэбана, музыка, ұлттық спорт түрлері). 2001 жылы қаңтарда дамыған
мемлекеттер ішінен Жапония бірінші болып Астанада өз елшілігінің филиалын
ашты. Ал 2002 жылдың қыркүйегінде Алматыда Адам ресурстарын дамыту
жөніндегі жапон орталығы ашылды. Бұл орталықта әртүрлі мәдени іс-шараларды
жиі өткізіп тұрады. Сонымен қатар жапон тілі мен менеджмент бойынша
курстарды ұйымдастыруда.
Жапондықтардың ойынша демократияда үш маңызды нәрсе бар. Біріншіден,
билік тарауларының, яғни атқарушы, құқықтық және соттық тараулардың тепе-
теңдігі. (Кейде олардың қатарына БАҚ-ты да төртінші етіп қосады.) Осы
тараулардың барлығы да заңдылықтар негізінде бірін-бірі зілсіз бақылап
тұруы қажет. Екіншіден, негізгі әрі ең соңғы билік халықтың қолында болуы
тиіс. Ал халықтың еркі сайлау кезінде өз көрінісін табады. Сондықтан сайлау
анық және әділетті өтуі тиіс. Соның негізінде халықтың қалауын байқауға
мүмкіндік туады. Және ең соңғысы, үшіншіден, адам абыройы мен ар-намысын
құрметтеу. Жапонияда Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін осы үш мәселе
Конституцияға енгізілген болатын. Және демократияның барлық принциптері
сақталады. Осы орайда жапондық саясаткерлер мен шенеуніктер демократияны
сырттан әкеліп еріксіз телуге болмайды деп жиі айтады. Өйткені әрбір
мемлекет өзіндік демократия моделін иемденуге әбден құқылы деп жиі
қайталайды.
Әсіресе, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚЫСҚАРТУЛАР 3
КІРІСПЕ 4
1. ҚАЗАҚСТАН МЕН ЖАПОНИЯ СЫРТҚЫ САЯСАТ САЛАСЫНДА
9
1.1 Қазақстанның қауіпсіздік саласындағы саяси белсенділігі және оған
Жапонияның көзқарасы 9
1.2 Қазақстан мен Жапонияның саяси байланыстарының тарихи дамуы
15
1.3 Қазақстанмен екіжақты қатынасқа жапондық көзқарас 27
2. ҚАЗАҚСТАН-ЖАПОН ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ
33
2.1 Қазақстан мен Жапония арасындағы сауда-экономикалық байланыстар 33
2.2 Қазақстан мен Жапония арасындағы экология мәселелері
46
2.3 Мәдени саладағы екіжақты қатынастар 50
ҚОРЫТЫНДЫ 56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 58
ҚОСЫМША А Сауда айналымының көрсеткіштері 66
ҚОСЫМША Б Joint statement on friendship, partnership and
cooperation between Japan and the republic of Kazakstan 67
ҚОСЫМША В Joint Announcment of the Minister of Foreign Affairs of
the Republic of Kazakhstan and the Minister for Foreign Affairs
of Japan on further development of partnership and cooperation 69
ҚОСЫМША Г Joint Statement on Kazakhstan's Bilateral WTO Accession
Negotiations with Japan 71
ҚЫСҚАРТУЛАР
АҚШ Америка құрама штаттары
АТМА Азия-Тынық мұхит аймағы
АӨСШК Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім білдіру шаралары
жөніндегі кеңес
АСЕАН Азия-Тынық мұхиты аймағы елдерінің одағы
АҚ Акционерлік қоғам
АТЭС Азия-Тынық мұхиттық экономикалық қауымдастық
ӘСҰ Әлемдік сауда ұйымы
БАҚ Бұқаралық ақпарат құралдары
БҰҰ Біріккен ұлттар ұйымы
ЕҚЫҰ Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымы
ЕуразЭҚ Еуразиялық экономикалық қауымдастық
ЕО Европалық одақ
КСРО Кеңестік Социолистік Республикалар Одағы
ҚХР Қытай халық Республикасы
ҚР Қазақстан Республикасы
ҚРҰЯО Қазақстан Республикасының Ұлттық Ядролық орталығы
ЛДП Либерал-Демократиялық Партия
НАТО Солтүстік Атлантикалық әскери Одақ
ТМД Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ШЫҰ Шанхай ынтымақтастық ұйымы
ІЖӨ Ішкі жалпы өнім
ҰҚКҰ Ұжымдық қауіпсіздік келісім ұйымы
ЭЫҰ Экономикалық ынтымақтастық ұйымы
ОША Орталық Шығыс Азия
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының
тәуелсіздік алғаннан кейінгі бүкіләлемдік қауымдастыққа кіру барысында шет
елдермен дипломатиялық қатынастарды дамыту мәселелері үлкен өзектілікке ие
болды. Қазақстан әлемдік және аймақтық халықаралық ұйымдардың 64-іне мүше
болды. Тәуелсіз мемлекет ретінде 117 мемлекет мойындап, жүзден аса
мемлекетпен дипломатиялық қарым-қатынастар орнатылды. 40-қа жуық мемлекетте
Қазақстанның елшіліктері мен өкілдіктері жұмыс істеуде, ал Қазақстанда шет
мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың 56 дипломатиялық өкілдіктері қызмет
жасайды.
ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев әлемдік шаруашылық байланыстардың қазіргі
заманғы даму бағыты - теңдік, ерікті және прагматикалық қызығушылық
негізіндегі интеграционизм, бұл - Еуразия үшін лайықты келешек, яғни тек
сондай жағдайда ғана ол XXI ғасырдағы әлемдік экономика мен саясаттың
жаһандық факторы бола алады деген болатын [1].
Қазақстанға прагматикалық қызығушылық танытып отырған мемлекеттердің
ішінде Күн шығыс елі деген атауға ие болған Жапония XXI ғасырдың басында
өзгеріп жатқан әлемнің жаңа айқын нақтылықтарына өзінің сыртқы саясатын
бейімдеу жолында келеді. 1997 жылы 24 шілдеде сол кездегі жапон премьер-
министрі Рютаро Хасимото елдің жаңа сыртқы саяси Еуразиялық дипломатия
атты концепциясын жариялады. Онда Қазақстанға да қатысты байланыстардың
саяси бағыты баяндалған болатын. Осы концепцияны жариялау барысында Токио
өзінің сыртқы саясатын Еуропадағы және посткеңестік кеңістікте болып жатқан
жағдайлармен тікелей байланыстыратынын анық байқатты. Жапондық дипломатияда
осындай еуразиялық ықыластың пайда болуы ең алдымен Еуразиялық
континенттегі қауіпсіздік жүйесінің трансформациясымен байланысты еді. Бұл
жөнінде Рютаро Хасимото былай деген болатын: Мен болып жатқан
өзгерістерден байқағаным, бұл жаңа құрылым Американың, Атлантиканың және
Еуропаның ауқымды кеңістіктерін алып, ары қарай бұрынғы КСРО территориясы
арқылы Тынық мұхитқа шығып, Атлантикалық мұхитты көз қиығының астындағы
еуразиялық дипломатияның ерекше сипатқа ие болғаны [2].
Жалпы ежелгі өркениет елі болып табылатын Жапония екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін есігін айқара ашып, елде жүргізген реформаларының
нәтижесінде экономикасының даму деңгейін әлем таңданарлық дәрежеге
жеткізгені мәлім. Жапондық ғажайып деген атқа ие бола отырып, Жапония
Азия Тынық Мұхиты аймағында ғана емес, әлемдік саясатқа экономикалық ықпал
ететін мемлекет болып танылды. Сондықтан да Қазақстан үшін Жапониямен
дипломатиялық және саяси-экономикалық байланыстарды дамытудың маңыздылығы
барған сайын арта түсуде. Ал ол қандай байланыстар, олар қалай басталды,
қазір қандай деңгейде, сол байланыстар орнату, дамыту барысында қандай оңай
да қиын жағдаяттар болғандығы өзектіліктің бір көрінісі.
Қазақстан үшін алдыңғы қатарлы жапондық технологияларды әсіресе, сауда-
экономикалық ынтымақтастықты дамыту негізгі мақсат болып отыр. Ал Жапония
үшін Орта Азияға қатысты саясаттың негізгі мақсаттарының бірі - аймақтағы
саяси қауіпсіздікті сақтау болып табылады. Жапония үшін Қытайдың Орталық
Азия республикаларымен арасындағы қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастығы
үлкен маңызға ие болады. Өйткені бүгінгі таңда халықаралық деңгейде ушығып
отырған аймақтық, тіпті әлемдік қауіпсіздікке нұқсан келтіретін халықаралық
лаңкестік, діни экстремизм, ұлттық сепаратизм сияқты келеңсіз құбылыстармен
күресу бір ғана мемлекеттің қолынан келмейді. Заман талабынан туындаған
интеграциялық процестер нәтижесінде құрылған аймақтық ұйымдардың қызметі
оның айқын көрінісі болмақ. Шанхай ынтымақтастық ұйымының пайда болуы
аймақ қауіпсіздігі мен тұрақтылығын сақтау мақсатында құрылғанын айту
керек. Жапония саясаты өз тарапынан бұл ұйымға белгілі деңгейде ынталылық
танытып отырғаны түсінікті. Орта Азия мемлекеттері осы ұйым шеңберіндегі
ынтымақтастықты Қытай мен Ресейдің әлеуеті арқылы қауіпсіздікті сақтаудың
және экономикалық дамуға қол жеткізудің бірденбір жолы ретінде қарастырса,
Қытай осы ұйымдағы өзінің жетекші орнын пайдалана отырып, аймақта негізгі
ықпал етуші күшке айналуды мақсат тұтатыны сөзсіз. Көптеген
саясаттанушылардың пікірінше, Қытай үшін ШЫҰ-ның қызметі, сондай-ақ
аймақтағы АҚШ ықпалын бәсеңсіту үшін қажет, ал АҚШ өз тарапынан Жапонияның
Азиялық мемлекет ретінде беделінің өсуін қалайтыны белгілі.
Диплом жұмысының мақсаты - әртүрлі дерек көздеріне сүйене отырып,
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алған күннен бүгінгі күнге дейінгі
Жапонияның сыртқы саясатындағы алатын орнын анықтау болып табылады.
Қазақстан-Жапон қатынастарының орнатылуы мен даму барысына және нақты
салаларына сараптама жасау жұмысының мақсаты болып табылады.
Жоғарыда көрсетілген мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегідей
міндеттер алға қойылды:
1. Жапонияның Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты мен сыртқы
саяси стратегиясында алатын орнын анықтау;
2. Қазақстан мен Жапония арасындағы қатынастардың орнатылуы, даму
ерекшеліктерін зерттеу;
3. Жапонияның 20 ғасырдың 90 жылдары мен 21 ғасырдың бас кезіндегі
сыртқы саясатындағы маңызды бағыттарды анықтап жүйелеу;
4. Қазақстанның Жапонияның сыртқы саясатындағы алатын орнын анықтау;
5. Қазақстан мен Жапония қатынастарындағы негізгі бағыттарды зерделеу;
6. Екі ел арасындағы саяси-дипломатиялық, сауда-экономикалық
салалардағы байланыстарда ұшырасатын қиыншылықтары мен болашағын қарастыру
Зерттеудің деректік негізі. Жапония мен Қазақстанның дипломатиялық
қатынастары, Жапонияның Орта Азиядағы сыртқы саясатын зерттеудің деректік
негізгі көздерін төмендегідей алты топқа бөлуге болады.
Зерттеу көздерінің бірінші тобын халықаралық дипломатиялық құжаттар
құрайды. Олар ҚР мен Жапония арасындағы байланыстарды дамыту барысында қол
жеткізілген келісімдер, декларациялар, коммюникелер, т.с.с. Мысалы,
Қазақстан Республикасы мен Жапония арасындағы жиырма бірінші ғасырдағы жан-
жақты ынтымақтастықты одан әрі нығайту туралы бірлескен декларация,
Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Жапония Үкіметі арасындағы экономикалық
ынтымақтастық туралы келісім. Мұндай құжаттар аталмыш елдер арасындағы
байланыстарға жан-жақты талдау жасауға мүмкіндік беретін деректер болып
табылады. Жоғарыда аталған дипломатиялық құжаттарда мемлекеттер арасындағы
халықаралық ынтымақтастықтың басым жақтарын көрсететін нақты да анық
ақпарат беріледі [3-8].
Деректік көздердің екінші тобына ел басыларының, сыртқы істер
министрлерінің, елшілердің баяндамалары, өзара сапарлар барысындағы
сөйлеген сөздері және әртүрлі ақпарат құралдарына берген сұхбаттары
қамтылды [9-11]. Олар берілген жұмыстың теориялық-әдістемелік негізін
құрайды.
Зерттеу жұмысында қолданылған деректердің үшінші тобын Жапонияның
Қазақстандағы елшілігінің, Қазақстан Республикасының Сыртқы істер
министрлігінің мұрағат құжаттарының мәліметтері құрайды [12].
Ал деректердің төртінші тобы қазақ, орыс тілдеріндегі отандық және
шетелдік мерзімді басылымдарда кездесетін алуан түрлі ақпарат құжаттары
қамтылады.
Зерттеу жұмысында пайдаланылған деректердің бесінші тобын Қазақстан мен
Орта Азияның және Жапонияның, Ресейдің ақпарат агенттіктерінің хабарлары
құрайды. Мұндай ақпарат агенттіктердің қатарында Қазақстанның Хабар,
ҚазААГ, Интерфакс-Казахстан агенттіктері бар.
Жұмыста қолданылған деректердің алтыншы тобын Жапония мен
Қазақстанның анықтама материалдары және статистикалық мағлұматтары құрайды
[13-15].
Дипломдық жұмыс тақырыбының ғылыми зерттелу деңгейі. Жапония мен
Қазақстан дипломатиялық қатынастарының дамуы және Жапонияның Орта Азия
мемлекеттерімен байланыстарына орай XX ғасырдың 90 ж. қамтитын ғылыми-
дипломатиялық мәселелер үстірт те болса бұрын қарастырылған. Бүгінгі таңда
екі мемлекет арасындағы сыртқы саяси байланыстар кең аумақты саяси ынта
құралына айналды. Қазақ - жапон қатынастары және Орта Азиядағы жапон
факторы көптеген зерттеушілердің еңбектерінде қысқаша шолып өтілгені
болмаса, арнайы монографиялық тұрғыдан зерттеу нысанына айналмаған. Жұмыста
пайдаланылған еңбектер қатарында, алдымен ел басылары мен саяси
қайраткерлердің еңбектерін айтуға болады. Мысалы, Қазақстан Республикасының
Президенті Н. Назарбаевтың, Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде
қалыптасуы мен дамуының стратегиясы [16], Ғасырлар тоғысында [17],
Сындарлы он жыл [18] атты еңбектерін атап өтуге болады.
Жапония мен Қазақстан арасындағы дипломатиялық байланыстар қазақстандық
дипломаттардың да және қазақстандық саяси қайраткерлердің де зерттеу
еңбектерінің негізін құрайды. Олардың қатарында ҚР экс-сыртқы істер
министрі, қазіргі таңда ҚР Сенат төрағасы Қ. Тоқаевтың, [21-24],
Т.С. Қабдрахманов [25], Е.А. Идрисов [26], еңбектерін атап өтуге болады.
Жапонияның Қазақстандағы Төтенше және Өкілетті елшісі Тосио Цунодзаки
еңбектерінде Жапонияның қол жеткізген жетістіктеріне талдау жасай отырып,
Қазақстан мен Жапониядағы экономикалық даму және экономикалық салаларды
реформалаудың ерекшеліктеріне, ортақ сипаттарына баға беріледі.
Бүгінгі таңда зор жетістіктерге жеткен Жапонияның экономикалық дамуы
туралы Жапон мемлекет басшылары еңбектері мен саяси сұхбаттары
пайдаланылды. Олардың ішінде Дзюнитиро Коидзуми, К. Обути, Рютаро
Хасимотоның [27], Акио Ватанабэ [28], Ясухиро Накасонэ [29] еңбектерін атап
өту қажет. Бұл еңбектерде Жапонияның өзіндік даму жолы және жапондық
ерекшелігі баяндалады. Сонымен бірге Жапонияның экономикада реформаға бағыт
алу қажеттігі және сыртқы байланыстарды кеңейту керектігі баяндалады.
Қазақстандық зерттеушілер Қазақстан мен Жапония және Жапония мен Орта
Азия мемлекеттері дипломатиялық байланыстарына баса назар аударған. Мысалы,
Б.К. Сұлтановтың [30], Н. Есенғаринның [31], Р.М. Қалиеваның [32], Ө.
Қасеновтың [33], М. Лаумулинның [34] еңбектерін атап өтуге болады.
Қазақстан сыртқы саясатына қатысты әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
Университетінің халықаралық қатынастар факультетінің халықаралық қатынастар
және Қазақстанның сыртқы саясаты кафедрасының оқытушылары Ж.У. Ибрашевтің
[35], К. Қожахметовтың [36], Қ.Е. Байзақованың [37], Ф.Т. Кукееваның [38]
және т.б. еңбектері бар.
Жапонияның жалпы сыртқы саяси бағыты мен оның Ресейге және Орталық
Азияға қатысты жүргізген саясатына талдау жасауға бірқатар Ресей
зерттеушілері мен ғалымдарының еңбектері арналған. Олардың ішінде
Е. Примаков [39], В.А. Корсун [40], А.Д. Воскресенский [41], В.А. Лузянин
[42], Е.П. Бажанов [43], М.И. Крупянко [44], М.Г. Носов [45], В.Е.
Петровский, [46]. И.А. Цветова [47], В.Н. Бунин [48] сияқты зерттеушілерді
атауға болады.
Дипломдық жұмыстың методологиялық негіздері. Диплом жұмысының теориялық
негізін отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми қорытындылары құрайды.
Тарихи оқиғаларды және сан-саладағы мемлекетаралық құжаттарды жинақтау,
талдау, жүйелеу әдістері қолданылды. Сонымен қатар, кеңінен қолданылатын
тарихи-салыстырмалы және жүйелеу әдістері де зерттеу жұмысына арқау болды.
Диплом жұмысының тақырыбын ашуда негізгі әдістеме ретінде жаңа
құрылымдық функционализм қолданылды. Саяси құбылыстар субъектілер
арасындағы өзара әрекеттің байланысына және оның сипатына құрылым
деңгейінде баға беруді талап етеді. Сондықтан халықаралық қатынастар мен
мемлекеттің сыртқы саясатын зерттеудің едәуір қажетті әдістемесі дәстүрлі
және рационалды әдістерді қамтитын жаңа геосаясат болып есептелінеді. Ол
реалистік идеализм концепциясы болып табылады да, жаңа құрылымдық
функционализмге сүйенеді. Ал ол өз кезегінде құрылымдық-функционалдық
талдаудың дамуы болып табылады. Жаңа геосаясатта саяси құбылыстар
экономика, саясат, идеология және географиялық жағдайлар сияқты 4 қызмет
көрсету сатысынан құралатын қоғамдық құрылым арқылы қарастырылады.
Құрылымның тұрақтылығы мен мызғымастығының бірден-бір шарты аталмыш 4
қызмет сатысының өзара үйлесімділігі болып табылады. Ал ішкі өзара әрекет
қызметтер арасындағы себеп-салдарлы байланысқа сүйенеді, сондықтан жеке
қызметтердің тұрақтылығының бұзылуы бүкіл құрылымның қайта
ұйымдастырылуына, кері кетуіне әкеп соқтырады.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері 1992 жылдан, Қазақстан
Республикасы тәуелсіздік алған уақыттан бергі бүгінгі күнге дейінгі
мерзімді қамтиды.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1. . ҚАЗАҚСТАН МЕН ЖАПОНИЯ СЫРТҚЫ САЯСАТ САЛАСЫНДА
1. Қазақстанның қауіпсіздік саласындағы саяси белсенділігі және оған
Жапонияның көзқарасы
Ұлттық қауіпсіздік - Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының
маңызды құрамдас бөлігі. ҚР-ның президенті Н. Назарбаев 2030
Стратегиясында қауіпсіздіктің маңыздылығына баса назар аударған, өйткені
қауіпсіздікті қамтамасыз етпей, бірқалыпты даму туралы сөз қозғау мүмкін
емес [68, 87б.] ҚР-ның президенті Н. Назарбаевтың Қазақстанның тәуелсіз
мемлекет ретіндегі қалыптасу мен даму стратегиясы атты еңбегінде ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі сыртқы саясаттағы негізгі бағыт
белгіленген. Қазақстанның геосаяси орналасуы мен халықтың этнодемографиялық
құрамы, экономиканың және әскери құрылымның даму деңгейі мемлекеттің
қауіпсіздігін қамтамасыз етуде әскери күшке емес, салмақты дипломатия
жүргізе отырып, өз күшіне сеніп, саяси бағытқа басты назар аудару басты
шарт екендігі еңбекте атап көрсетілген. Қазақстанның қауіпсіздігі, әлем
қауіпсіздігімен тікелей байланысты, яғни бұл дүниежүзілік қауымдастықтағы
мемлекетіміздің орны мен маңыздылығын түсіну деген сөз. Сонымен қатар
елбасы өз жұмысында сыртқы саяси стратегияны құруда геоэкономикалық
фактордың маңыздылығын ұмытпауды ескертеді. Елбасының айтқанындай, геосаяси
орналасудың ерекшеліктері республикамыздың халықаралық экономикалық
қатынастарға белсенді қатысуына айтарлықтай кедергісін тигізеді. Алпауыт
мемлекеттер - Ресей, Қытаймен көршілестігіміз қауіпсіздік мәселелерін
ерекше маңызды етеді [8]. Қазақстандық дипломатияның Ресей, Орталық Азия
мен Қытай бағытына баса назар аударуының басты себебі бүкіл ел
шекарасындағы қауіпсіздікті сақтау болып табылады. Және осы қойылған
мақсаттарға қол жеткізу үшін бүгінде сыртқы саясаттың барлық бағыттарында
жұмыс жүргізіліп отыр.
Маңызды бағыттардың біріне АТМА да жатады. Қазақстандық саясатшы
М. Лаумулин айтқандай, қырғи-қабақ соғыстың аяқталуы, Батыс пен Шығыстың
текетірестігінің жойылуынан бастап қауіпсіздік ұғымының мағынасы ғаламдық,
аймақтық, ұлттық, яғни барлық деңгейлерде дұрыс та нақты түсінуді талап
етті. Бүгінгі күні тек әскери саяси қауіпсіздіктен көрі экономикалық,
әлеуметтік, демографиялық және экологиялық қауіпсіздік мәселелері алға
шығып отыр [92]. Бірақ әрбір мемлекет бұл ұғымдарды өзінің геосаяси
орналасуына, экономикалық дамуына және тағы да басқа объективті жағдайларға
байланысты ұстанады. Біз Қазақстанның қауіпсіздік мәселелерін шешуде АТМА
елдерімен қандай қатынастарға түсу керектігін қарастыруға бағытталдық.
Өзінің ауқымды жер көлеміне қарамастан, Қазақстан өз қауіпсіздігін
қамтамасыз етуде тек өз күшіне сүйеніп қана қоя алмайды, сондықтан өзін
қолдайтын серіктестер іздеп, белгілі бір одақтар құруға ұмтылады. Сонымен
қатар екіжақты, көпжақты қауіпсіздік жүйесін құруда біздің ел өзінің
геосаяси орналасуын (Орталық Азия, Ресей, Қытай), экономикалық және табиғи
ресурстарын (мұнай, газ, уран және т.б. стратегиялық шикізат) ескеруі тиіс
еді. Бір қарағанда Қазақстанның АТМА-дағы қауіпсіздік мәселесі экономикалық
мәселе жөнінен маңызсыз болып көрінгенімен, бүгінгі тұрақсыз, беймаза
заманда мемлекеттердің жекелеген және жалпылама мәселелер бойынша негізгі
мақсаттары әрдайым өзгеріп отыратындығын ілгеріде ескерттік. Басқа елдермен
қарым-қатынастарда да өз қауіпсіздігін қамтамасыз ету маңызды шара
екендігін ұмытпау керектігі де айтылды. Қазақстанның АТМА мемлекеттерімен
тікелей шекарасы болмаса да (Қытайды санамағанда, бірақ біз оны объективті
геосаяси фактор ретінде қарастырамыз) және ол елдер бізден жер көлемі
жағынан алшақ болғанына қарамастан, Қазақстанның АТМА-дағы сыртқы
саясатында қауіпсіздік мәселесі күн тәртібінде тұрады. Ол мәселелерге
келесілерді жатқызуға болады: 1) Қазақстанның Совет Одағының ядролық
алыптарының бір бөлігі ретіндегі мәртебесі (осы жағдайдан туындайтын және
әлі шешімін таппаған мәселелер); 2) Қазақстанның ядролық алып мемлекеттер -
Ресей және Қытаймен шекаралас болуы және олардың біздің елге территориялық
талаптары бар болуы; 3) Орталық Азиядағы тұрақсыздық мәселелері (Тәжікстан
мен Ауғанстан, Каспий теңізінің мәртебесінің белгіленбегендігіне байланысты
болуы мүмкін қақтығыстар, Өзбекстанның аймақтық лидерлікке ұмтылысы); 4)
АТМА мемлекеттерінің ҚР-ның Президенті Н. Назарабаевтың АӨСШК жөніндегі
көзқарасы; 5) Жапонияның Семей полигонындағы сынақтар зардабын жоюға көмек
көрсетіп, Қазақстандағы бақылау станциясын өз мұқтаждықтарына пайдалануға
ұмтылуы, сондай-ақ Қазақстанды Жапония, Ресей, Қытай және Солтүстік
Кореямен қатынастарындағы стратегиялық плацдармы болады деп үміттенеді.
Халықаралық жүйеде мемлекеттің белгілі бір мәртебеге ие болуына
мүмкіндік беретін бірнеше сипаттар бар. Оған тек экономикалық күш, жер
көлемінің ауқымдығы, халық саны ғана әсер етіп қоймайды, сонымен қатар
ядролық қарудың болуы халықаралық сахнада алдыңғы қатарлы мемлекеттермен
тең дәрежеде сұхбат құруға мүмкіндік береді. Совет Одағы ыдырағаннан кейін
Қазақстан өз жеріндегі ауқымды ядролық қаруды иемденді. Сол жағдай және
соған байланысты Қазақстанның мәртебесі халықаралық қауымдастықты, әсіресе,
АҚШ-ты қатты қобалжытты [93]. Ядролық қару туралы Қазақстанның саяси
қайраткерлерінде де біркелкі пікір болған жоқ. Біреулер ядролық қарудан бас
тартқан елдер тобымен келісіп, қарудан бас тартуды ұсынды. Радикалды
көзқарас ұстанған басқалары қауіпсіздік кепілдігі ретінде қаруды сақтап
қалуды ұсынды. Қазақстан басшылығы Н. Назарбаевтың АҚШ-қа жасаған сапарынан
кейін, АҚШ президенті Дж. Бушпен сұхбаттасқаннан кейін ядролық қарудан бас
тарту туралы шешім қабылдады. Алайда бұл Батыстың қысымымен қабылданған
шарттар еді. Батыстың бұл әрекеті өз қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін
жасалған қадам болатын [93, 112-113бб.]. Қазақстанның қандай да бір саяси
бағытты қабылдап, қаруын мұсылман елдеріне немесе басқа да бір жаққа берсе,
ядролық күштер тепе-теңдігі бұзылу қаупі болды, әрине бұл Батыс елдерін
қатты қобалжытты. Сөйтіп Қазақстан ядролық қарудан бас тарту арқылы өзінің
халықаралық жүйедегі орнын анықтады деуге болады. Қазақстанның ядролық
қарудан бас тартуының тағы бір себебі алып мемлекеттер - Ресей, АҚШ,
Қытайдың қауіпсіздік кепілдігіне ие болуында еді. 1996 жылы 30 қыркүйекте
Қазақстанның атынан К. Тоқаев ядролық сынақты жан-жақты тоқтату туралы
келісім-шартқа қол қойды [94].
Бірақ ядролық қаруды жою оңайға соқпады, сондықтан мүдделі болып
отырған елдердің көмегі қажет болды. Олардың ішінде Жапония айтарлықтай
көмек көрсетті.
Республиканың ядролық қауіпсіздігі жөнінде сөз қозғағанда Қазақстан
уранды өндіретін және өңдейтін ел екендігін ұмытпау қажет. Қазақстан
территориясында 4 ғылыми-зерттеу және өндірістік реактор орналасқан.
Мемлекет өз болашағын ядролық энергетиканың дамуымен тікелей байланыстырады
[95]. Жапонияның ядролық мәселелерге қызығушылығы объективті себептерге
негізделгендігін ескерсек (Жапония конституциясының ядролық қарусыздық
принципі), Жапониямен осы бағыттағы қатынастарды дамыту (ядролық
қауіпсіздік) маңызды болып отыр. Жапония Қазақстандағы ядролық объектілерде
бақылау жүйесін құруға қаржы жұмсаған елдердің ішінде алдыңғы қатарда. Осы
шараларды жүзеге асыру үшін 1994 жылы Жапон-Қазақстан ықпалдасу комитеті
құрылды, осы комитет арқылы бұрынғы Совет Одағының ядролық қаруын ыдырату
мен елден алып шығу шаралары қаржыландырылды.
Қазақстан тәуелсіздігін жариялағаннан кейін қауіпсіздікті бірнеше
деңгейде қамтамасыз ету қажеттігі туындады: ТМД шеңберінде ұжымдық
қауіпсіздікті орнату, өз қарулы күштерін құру, мемлекет ішіндегі
тұрақтылықты қамтамасыз ету мен азиялық қауіпсіздік мәселелері алға шықты.
Қазақстанның геосаяси орналасуы мен мүмкіншіліктері қазақстандық
басшылардың ойынша, мемлекетімізге аймақтық деңгейде (әскери, экономикалық,
саяси) қауіпсіздікті қамтамасыз ететін жүйенің тұғыры болуы мүмкін. Азиялық
қауіпсіздікті қамтамасыз етудің мүмкін жолы ретінде 1992 жылы Қазақстан
Президенті Н. Назарбаев БҰҰ Бас Ассамблеясының 47-отырысында АӨСШК құру
туралы ұсыныс жасаған болатын. Президент өз сөзінде Орталық Азияның
экономикалық және саяси маңыздылығының күн санап өсіп келе жатқанын және өз
рыногының мүмкіншілігінің арқасында Азия елдері мен ТМД-ны және Еуропа
елдерін ынтықтырып отырғанын айтады. Сонымен қатар аймақтың бай
энергетикалық байлықтарын игеру әлемдік экономиканың дамуына ықпал етуі
мүмкін [77, 47б.] АӨСШК жобасын іске асыру жолында азиялық мемлекеттердің
СІМ-нің мамандарының кездесулері маңызды болды. Бірінші бас қосу 1993
жылдың сәуірінде (12 қатысушы), екінші бас қосу 1993 жылдың тамыз-
қыркүйегінде (28 қатысушы), үшінші бас қосу 1994 жылдың қазанында (29
қатысушы) өтті. Үшінші бас қосудың нәтижесінде Арнайы Жұмыс Тобын құру
туралы шешім қабылданды. Бұл топқа АӨСШК-ны шақыруға мақұл болып отырған
елдердің Сыртқы істер министрлерінің Мәжілісін дайындау жүктелді. Президент
Н. Назарбаев АӨСШК-ға төмендегідей анықтама береді: Бұл континет -
мемлекеттерінің жаңа көзқарасы. Бұл ұйымда саяси тәуелсіздіктің кепілдігі,
территориялық біртұтастық пен сыртқы қауіпсіздік мәселелері түсіністік
негізінде шешіледі. Соның арқасында экономикалық қатынастар мен
демократиялқ институттардың универсализация процесі қосымша импульсқа ие
болады [96].
Ал енді АТМА елдерінің АӨСШК-ға деген көзқарасына келсек, мәселе
төмендегідей. Бұл мемлекеттердің қолдауына ие болу үшін және бастапқы кезде
ең болмаса ұйым отырыстарына қатысуы үшін, бұл жоба олардың қауіпсіздік
мәселесіне деген ойымен Орта Азиялық елдерге деген саяси- экономикалық
мүдделеріне және олардың әлемдегі ролі мен орнына сәйкес келуі керек еді.
Сондықтан Қазақстанның бұл белсенділігін АТМА мемлекеттері әртүрлі
қабылдады. Сондықтан Н. Назарбаевтың бұл бастамасы басында оншалықты қолдау
таппады, біз субрегионалдық қауіпсіздік ұйымдарының мүшесіміз және сыртқы
қауіпсіздікпен қамтамасыз етілгенбіз дегеніне қарамастан, бастапқы кезде
мемлекеттер үстірт ынталылық көрсетті [97]. АТМА мемлекеттері ішінде тек
Индонезия мен Жапония АӨСШК жұмысына бақылаушылар ретінде қатысады [78,
93б.]. Жапония АӨСШК шақыру туралы қазақстандық белсенділікті қалыптасқан
ЕҚЫҰ сияқты қолдады. Оңтүстік Шығыс Азия елдері АӨСШК процесінің қызметіне
онша қатысып отырған жоқ. Төрт мемлекет – Вьетнам, Индонезия, Камбоджа, мен
Таиланд АӨСШК-ға бақылаушылар ретінде қатысады [92, 73б.].
Жапондық делегацияның өкілі АӨСШК-ның отырысында сөз сөйлегенде
Жапонияның бұл белсенділікті қолдайтындығын атап көрсетті. Қазақстан
көптеген аймақтық және жеке мемлекеттік қиыншылықтары бар, күшті қарулы
күштер мен ядролық қаруға ие, шешілмеген ұлттық қақтығыстардың мүмкіндігі
бар Орталық Азияда орналасқан [98].
Жапония өзінің қауіпсіздік концепциясын жаңа әлемдік тәртіпте
экономикалық салмағына қарай беделді орынға ие болу мақсатына
сәйкестендіріп құрады. Бұл мақсаттар 1992 жылы жасалған ОДА Хартиясы атты
құжатта сипатталған. Жапонияның жаңа жағдайдағы мақсатының негізгі мазмұны
- Жапония қарусыздандыру процесіне, жаппай қырып-жою қаруын таратпауға,
демократияланған рынокқа бағытталған экономикаларды құруға және адам хұқын
қорғау мен бас бостандықтарын сақтауға қатысуында. Қазақстан Жапонияның
жоғарыда айтылған ұстанымына лайықты, сондықтан оның біздің елге және
аймаққа деген саясаты белсенді және бұл саясат әзірше қазақстандық
қауіпсіздік ұстанымына да сәйкес келіп отыр. 1994 жылдан бастап Жапония
АӨСШК процесіне бақылаушы ретінде белсенді қатысуда [99]. Жапония азиялық
қауіпсіздік жүйесін өзінің аймақтағы орнын нақтылау және сол арқылы аймақ
мемлекеттерін өзіне қаратып, жалпы халықаралық қатынастардағы орнын нығайту
үшін қолданғысы келетін сияқты. Жапония конституция бойынша бейтарап
мемлекет болғандықтан, өзінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін кез келген
келісімдерге формальды түрде болса да отыруға ұмтылады [100]. Қазақстан
Қытай және Ресеймен шекаралас, сондықтан Жапонияның АӨСШК-ға жалаң қатысса
да, бұл аз мөлшерде болса да оның қауіпсіздігіне деген сенімін арттырады.
Сонымен қатар, Қазақстан территориясында, Балқаш қаласында ракеталық
шабуылды алдын ала ескертетін станцияның орналасуы да маңызсыз емес.
1995 жылы ҚР-ның Президенті Н. Назарбаев Қазақстан территориясында
ядролық қаруы жоқ мемлекетке айналды деп ресми жариялағанымен, Қазақстан
қаржы тапшылығына байланысты өзі жеке дара шеше алмайтын көптеген мәселелер
туындады. Батыс пен Шығыстағы жауларды үреймен ұстап тұру үшін өз күшін
көрсету мақсатымен 1947 жылдан бастап Қазақстан жерінде ядролық қарудың
сынақтары өткізіліп отырды. Сынақтар өткізу үшін Семей қаласының қасында
Курчатов қаласында ядролық полигон салынды. 1953 жылдан бастап полигонда
жоспарлы сынақтар өткізіле бастады. 1991 жылы полигон жабылғанымен, 1992
жылдың 15 мамырында ҚР-ның Президентінің Жарлығымен және 1993 жылдың 21
қаңтарында ҚР Министрлер Кабинетінің қаулысымен Семейде сынақ полигонының
және басқа да бірқатар ғылыми объектілердің негізінде Қазақстан
Республикасының Ұлттық Ядролық Орталығы ұйымдастырылды. Орталық құрамына
Атом энергетикасы институты, Радиациялық қауіпсіздік пен экология
институты, Геофизикалық зерттеулер институты, Аймақтық диагностикалық
орталық, Ядролық физика институты және т.б. кірді. ҚРҰЯО-ның негізгі
жұмыстарының қатарына Семей сынақ полигон жеріндегі радиоэкологиялық
жағдайды зерттеу мен сынақтардың биологиялық зардаптарын анықтау жатады.
Курчатов обсерваториясының негізінде Ресей мен Қытай шекарасына жақын жерде
орналасқан елді мекендерде геофизикалық станциялар орналасқан. Бұл
станциялар ғаламшардағы ядролық жарылыстарды қадағалауға және жер
сілкіністерін алдын ала болжауға мүмкіндік береді. ҚРҰЯО-мен Қазақстан
консорциум арқылы әлемдік геофизикалық мониторинг жүйесі IRIS-қа кіреді.
Бүгінгі күні Қазақстан жеріндегі жұмыс істеп тұрған 5 ядролық
қондырғылардың үшеуі Семей сынақ полигоны жерінде орналасқан. 1996 жылдың
наурызында ҚРҰЯО-ны ядролық сынақтардың зардабын жою мен зерттеу және
атомды бейбіт салаларда пайдалануға арналған Халықаралық орталыққа
айналдыру туралы шешім қабылданған болатын [101]. Сондықтан ядролық қаруы
жоқ және иемденуге Конституциялық шектеу қойылған Жапония үшін полигондағы
сынақтың қалдықтарын жою мен соған байланысты Қазақстанмен қатынастарды
дамытуға танытып отырған ықыласы әбден түсінікті. Қазақстан үшін Күн шығыс
елінің маңыздылығы оның географиялық алшақ орналасуы, АТМА-мен бүкіл
әлемдегі саяси салмағы, экономикалық мықтылығы, біздің мемлекетке көрсетіп
отырған қаржылай көмегі, Ресей, Қытай мен АҚШ-қа қарсы күш ретінде шыға
алатындығы тұрғысынан аталмыш салада қатынастарды дамытуға ұмтылысынан туып
отыр.
1993 жылдың сәуірінде Жапония үкіметі бұрынғы Совет Одағы елдеріндегі
ядролық қаруды жоюға 100 млн. АҚШ долларын бөлуге шешім қабылдады. 1994
жылдың 11 наурызында Жапония мен Қазақстан үкіметі қысқартуға жататын
қаруды жою және осы шараларды жүзеге асыру үшін үкіметаралық Комитет құру
туралы келісім-шартқа қол қояды [6]. Бұл келісімде екі жақ қауіпсіздік
саласы мен қысқартуға жататын ядролық қаруды жоюда бірігіп жұмыс істейді
делінген. Осы шараларға Қазақстан Жапониядан 11 млн. АҚШ доллары көлемінде
қаржы алады. Айта кетер жай, Жапония жағы бірінші болып қадам басты [102].
Сонымен қатар ядролық материалдарды есепке алу мен қадағалаудың Үкіметтік
жүйесін құру туралы келісім-шартқа да қол қойылды.
1994 жылғы келісімге сәйкес 1995 жылы Жапония Ақтаудағы АЭС-ке
мониторинг жүйесінің жабдықтарын орнатып берді, 1997 жылы республикалық Ұлы
Отан Соғысының мүгедектерінің клиникалық госпиталін 5 млн АҚШ доллары
тұратын арнайы медициналық жабдықтармен, дәрі-дәрмектермен қамтамасыз етті.
Ал 1998 жылы Ақтау, Ақтөбе, Курчатов пен Мақаншыда (соңғы екеуі Шығыс
Қазақстан облысында), қытай шекарасына жақын жерде орналасқан халықаралық
бақылау жүйесінің станцияларын толық жабдықтап берді.
1999 жылдың ақпанында Жапония үкіметі Семей медициналық академиясына
және Радиациялық медицина мен экология ғылыми-зерттеу институтына қажетті
жабдықтар жеткізу туралы шешім қабылдады. Жапония елшісінің айтуынша,
көрсетіліп отырған бұл көмек сынақ зардаптарымен байланысты мәселелер мен
ядролық қаруды жоюға септігін тигізеді [103].
Экологиялық қауіпсіздік саласында да Қазақстан АТМА елдерімен
қатынастарды дамытуда. Арал аймағына халықаралық көмек шеңберінде Жапония
ауыл шаруашылық дақылдарын суландыруға және ауыз суымен қамтамасыз етуге 70-
100 млн. АҚШ доллары көлемінде қаржы бөлуге әзір екендігін танытты. 1994
жылдың шілдесінде Қазақстанға Жапондық зерттеушілердің бір тобы алғаш рет
экология мен медицина саласында қатынастар орнату үшін алдын ала зерттеулер
жүргізуге келген болатын. Сонымен қатар жапондықтар Семей ядролық
полигонының көрінеу ластанған жерлерін қалпына келтіру жобаларына да әзір
екендігін танытып отыр.
1999 жылдың ақпанында Экология мен денсаулық сақтау жобаларына
бағытталған Жапония үкіметінің 10 млн. АҚШ доллары көлемінде қаржы
бөлінетін гранттар сайысы аяқталған болатын. Бірақ Қазақстанның үкіметі бұл
қаржыны Астанада Жапон-Қазақстан үйін салуға жұмсау туралы шешім қабылдады.
Сыртқы істер министрлігінің қолдауына қарамастан, Арал аймағының
экологиясын жөндеуге бағытталған қаржы басқа салаларға жұмсалып отырғанын
айтып кеткен жөн болар [106].
Қорыта айтқанда, жалпы қауіпсіздік мәселесі Қазақстанның АТМА-дағы
сыртқы саясатында ерекше маңызды орынға ие. Әрине Жапония басты серіктес
болып отыр, оның мұндай белсенділігі Күншығыс елінің біздің аймақ пен
Қазақстанға деген мүдделігінен туындап отырғаны түсінікті.
2. Қазақстан мен Жапонияның саяси байланыстарының дамуы
Осынау өтіп кеткен жылдардың ішіндегі Қазақстан-Жапон қатынастары
туралы айтпас бұрын екі елдің сыртқы саяси концепцияларына тоқталу қажет
болар.
1994 жылы Президент Н. Назарбаев өзінің Ресейге алғашқы ресми сапарында
Еуразиялық одақ құру идеясын ұсынған болатын. Г. Вернадский,
Л. Гумилевтардың философиялық еуразиялық концепцияларының, әлемдік
шаруашылық байланыстардың қазіргі заманғы даму бағыты Президентіміздің
теңдік, ерікті және прагматикалық қызығушылық негізіндегі интеграционизм
бұл - Еуразия үшін лайықты келешек, яғни тек сондай жағдайда ғана ол XXI
ғасырдағы әлемдік экономика мен саясаттың жаһандық факторы бола алады деп
тұжырымдалған ойын растайды [107].
XXI ғасыр табалдырығында Жапония да өзгеріп жатқан әлемнің жаңа бет
бұрыстарына өзінің сыртқы саясатын бейімдеу жағдайында болды. 1997 жылы 24
шілдеде премьер-министр Рютаро Хасимото Еуразиялық дипломатия атты елдің
жаңа сыртқы саяси концепциясын жариялады дедік. Онда Қазақстанға да қатысты
саяси байланыстар баяндалғанын білеміз.
Осы концепцияны жариялау барысында Токио өзінің сыртқы саясатын
Еуропадағы және посткеңестік кеңістікте болып жатқан жағдайлармен тікелей
байланыстыратыны анық байқалады. Жапондық дипломатияда осындай еуразиялық
екпіннің пайда болуын, ең алдымен Еуразиялық континенттегі қауіпсіздік
жүйесінің трансформациясымен байланыстырады. Бұл жөнінде премьер-министр
Рютаро Хасимото былай деген: Мен болып жатқан өзгерістерден анық
байқағаным, бұл жаңа құрылымның Американың, Атлантиканың және Еуропаның
ауқымды кеңістіктерін алып, ары қарай бұрынғы КСРО территориясы арқылы
Тынық мұхитқа шығып, Атлант мұхитын көз қиығының астындағы еуразиялық
дипломатияның ерекше сипатына ие екендігі.
Бұл жерде НАТО-ның кеңеюі, Еуропалық Одақтағы, Батыс Еуропадағы және
ТМД-дағы болып жатқан саяси-экономикалық процестер жайында айтылады.
Премьер-министр Р. Хасимото Каспий аймағы өзінің бай мұнай және газ
ресурстарымен әлемнің энергоресурс нарығына әсері зор екендігін атап өткен.
Және аймақтың бүкіл Еуразия көлеміндегі елдердің коммуникацияларын
байланыстырудағы өзіндік бір көпір рөлін атқара алатындай күшке ие
екендігін жоғары бағалады.
Жапонияның ресми түрде аймақты саяси-географиялық топономикасын
анықтап, өзі үшін аймақ елдерін Жібек жолы елдері деп атауы бекер емес.
Тағы бір атап өтетін жайт - Жапония мен Ресей арасындағы катынастардың
кейбір тұстарына қарамастан, Жапонияның Қазақстанмен және Орталық Азия
аймағының басқа да елдерімен қатынасының өрбуі ол мәселелерден тыс, өзінше
бөлек дамуға бағытталғаны. Алғаш рет осы аймақтың мемлекеттері, оның ішінде
Қазақстан да жапондық сыртқы саясаттың мүдделі тұстарының бірі ретінде
жарияланғаннан соң, Р. Хасимотоның Жібек жолы елдерімен ынтымақтастықты
кеңейту жөніндегі ұсынысы шақыртқы ретінде қабылдана бастады.
Қарап отырғанымыздай, атлантикалық еуразияшылдық та, еуразиялық
доктринаға тынықмұхиттық келіс те Президент Н. Назарбаевтың Еуразиялық
одақ құру идеясымен сәйкес келеді.
Жапония Қазақстанның тәуелсіздігін қолдаған мемлекеттер арасында
біріншілер қатарында болғанын айта кеткен артық болмас. Сол кездегі жапон
елшісі Эдамура өз елінің Қазақстан халқының үкімет ұйымы шығарған шешімін
қолдайтындығын жариялайды. Жапония Қазақстанның тәуелсіздікке көшу процесі
еш кедергісіз өткенін қалайды және Қазақстанның тәуелсіздік жариялауы
тарих талабына жауап береді деп атап көрсетті. Елші еш кідірмей бұл
жаңалықты керекті шара қолдану үшін Токиоға жеткізуге уәде берді.
Сонымен қатар елші өз елінің Қазақстанмен қарым-қатынас орнатуға
қызығушылық білдіретіндігін мәлімдеді. Қарым-қатынас орнатудағы бірінші
қадам жапон мамандарының Қазақстанға елдегі жағдаймен танысу мақсатымен
жасаған сапар еді. Жапон іскер топтары Қазақстан экономикасына
инвестициялар салуға ынталанатындығына сенетіндігін білдірді. Жапония бұл
қатынастардың екі елге де тиімді болуы шарт дегенді ұстанады. Елші бір
сөзінде Жапония инвестицияларына әлемнің көптеген мемлекеттері қызығады,
сондықтан жеке кәсіпкерлер үшін пайда ең басты қозғаушы күш екендігін
ескерген жөн дейді [24, 151-152бб.].
28 желтоқсан 1991 жылы Жапония ресми түрде Қазақстан Республикасының
тәуелсіздігін мойындады. 26 қаңтар 1992 жылы дипломатиялық қатынастар
орнатылды.
1997 жылдың ақпанынан Токиода Қазақстан Республикасының елшілігі қызмет
етеді. Бірінші Төтенше және Өкілетті елші болып Т. Қабдрахманов
тағайындалады.
9 шілде 2002 жылы Жапонияның Қазақстандағы Төтенше және Өкілетті елшісі
ретінде Тосио Цунодзаки тағайындалады.
Қазақстан - Жапон арасындағы саяси сұхбат 1992 жылдың мамырында премьер-
министрдің орынбасары, Сыртқы істер министрі М. Ватанабэнің Қазақстанға
жасаған сапарынан басталған.
1992 жылдың тамызында либерал-демократиялық партияның жоғарғы басшылығы
және Жапон парламенті мүшелері Қазақстанға ресми сапармен келеді.
Қазақстандық дипломатия Жапониямен ынтымақтастықты дамыту мақсатында
белсенді бағыт ұстайды. Осы Қазақстан мен Жапония арасындағы он бес жылдық
дипломатиялық қатынастар ішінде өзара ықпалдастық барлық салалар бойынша
жүзеге асырылуда.
Қазақстан-Жапон ресми қатынастарының алғашқы бастамасы ретінде
Қазақстан Президенті Н. Назарбаевтың 1994 жылы сәуірде Жапонияға жасаған
ресми іс-сапары саналады. Біздің Президент пен Жапония императорының
кездесуі нәтижесінде Бірлескен мәлімдемеге қол қойылып, СССР мен Жапония
арасындағы келісімдерді мойындау жайлы ноталар алмастырылды. Бұл саяси
құжатта Жапония Қазақстанның реформалар жүргізуін аса қолдайтындығын
көрсетеді. Шын мәнінде бұл құжат екі мемлекет арасындағы қатынастардың
заңды бастамасы болатын.
Сонымен қатар тараптар өзара тиімділік пен теңдік, сондай-ақ,
егемендікті құрмет тұту принциптерінің негізінде өзара сенім білдіру мен
түсіністікті тереңдету жолымен бір-бірімен достық қатынастарды дамытуға
бекем бел байлағандықтарын мәлімдеді.
Қазақстан-Жапон ынтымақтастығына қосымша жеделдетуші ретінде жоғарыда
аталған сапардан кейін іле-шала әртүрлі деңгейдегі сапар алмасулар болды.
Сөйтіп 1996 жылы қаңтарда Алматы қаласында Сакигаки партиясының лидері,
Жапон Парламентінің төменгі палатасының депутаты, Қазақстан-Жапон
достастығының парламенттік лигасының төрағасы, бұрынғы қаржы министрі
М. Такэмура Президент Н. Назарбаевпен, Қазақстан Республикасы Парламентінің
екі палатасының да спикерлерімен кездесті. 1996 жылы қазанның соңы -
қарашаның басы аралығында Қазақстан Республикасының сол кездегі премьер-
министрі Ә. Қажигелдиннің Токиоға сапары болып өтеді. Сол сапар кезінде
Қазақстан Республикасының делегациясы Қазақстан - Жапония: инвестициялық
ынтымақтастықтың мүмкіндіктері атты конференцияға, Қазақстан-Жапон
экономикалық ынтымақтастық Комитетінің рет саны бойынша үшінші отырысына
және Дүниежүзілік банктың ұйымдастырылуымен жүргізілген көмектесуші
елдердің жиналысына қатысты.
Қазақстан - Жапония сұхбаты 1997 жылы шілде айындағы Жапон
Парламентінің төменгі палатасының депутаты және Жапонияның либералдық-
демократиялық партиясының экономикалық реформалар жөніндегі арнайы
Комитетінің төрағасы Кейдзо Обутидің басшылығымен Қазақстанға келген
делегация сапарында жалғасын тапты. Ал 1997 жылы қыркүйекте Кейдзо Обути
Жапонияның Сыртқы істер министрі болып тағайындалады. (1998 жылдың шілде
2000 жылдың сәуірі аралығында Обути мырза Жапонияның премьер-министрі
қызметін атқарған).
Кейдзо Обутидің Орталық Азия аймағы мен Ресейге жасаған сапарының
нәтижесі жайлы баяндамасы экс-премьер-министр Р. Хасимотоның Кейдзай
Доюкай деген жапондық экономикалық пікірлестер қоғамының алдында сөйлеген
Еуразиялық дипломатия атты жаңа дипломатиялық концепциясында да
ескерілді. Онда Жапон үкіметінің басшылығы Орталық Азия аймағына қатысты
сыртқы саясатын үш бағытқа бөлген. Біріншіден, өзара түсіністік пен сенімді
тереңдету үшін саяси сұхбат жүргізу. Екіншіден, экономикалық әріптестік
және аймақ гүлденуін қамтамасыз ету мақсатында пайдалы қазбалар мен
ресурстарды игерудегі серіктестік. Үшіншіден, ядролық қаруды таратпау,
демократизация мен тұрақтылық негізінде аймақта бейбітшілікті сақтау.
Сонымен қатар, Жапония тарапынан жасалған көмекті көліктік, коммуникациялық
және энергетикалық тұрғыдан қамтамасыз ету мен аймақтағы энергетикалық
ресурстарды игеру жүйесін құру мақсатында Орталық Азия аймағы елдерінің
өзара ішкі аймақтық ынтымақтастықтың белсенділігін арттыру маңызды факторы
болуы тиіс делінген.
Жапонияның жаңа еуразиялық бағыттағы концепциясының жүзеге асырылуының
практикалық контекстіндегі іс-шаралары ретінде 1997 жылы қыркүйекте
Жапонияның экономиканы жоспарлау агенттігінің төрағасы Т. Асо мен Кейдзай
Доюкай Президенті К. Минагучидің Алматы қаласына келуін атауға болады. Бұл
концепция ұстанымдарының логикалық жалғасы ретінде Жапония премьер-
министрі Дзюнитиро Коидзумидің 12 сәуір 2002 жылы Боаоск Форумында (ҚХР)
сөйлеген сөзін атап кеткен жөн. Жапон көшбасшысы тұрақты энергетикалық
көздерге мұқтаждығы өсіп келе жатқан Азия елдерін қамтамасыз ету тұрғысынан
үлкен энергетикалық мүмкіндіктерге бай Орталық Азия мемлекеттерімен қарым
-қатынастарды кеңейту қажеттігіне тоқталды.
Екі ел арасындағы саяси әрекеттерді дамыту үшін сыртқы істер
министрліктері арасындағы әрдайым өтіп отыратын консультациялардың маңызы
зор. 1997 жылы бұл консультациялар жүйелі сипатқа ие болды. 1997 жылы шілде
айында Токиода екі мемлекеттің сыртқы саяси ведомстволарының өзара
консультациялары болып өтті. Бұл консультацияға Қазақстан жағынан өкіл
ретінде Сыртқы істер министрінің сол уақыттағы орынбасары А. Шакиров
қатысты. Отырыста екіжақты және аймақтық әртүрлі мәселелер бойынша бағалы
әрі мазмұнды ой-пікір алмасу болды. Сол жылдың қыркүйегінде Қазақстанға дәл
сондай миссиямен Жапонияның Сыртқы істер министрінің орынбасары Хаяши
Садаюки келді.
Екі елдің саяси сұхбатының механизмі - Қазақстан Республикасының
Жапониядағы Елшілігінің тұрақты өкілеттігі. Демек, бұл жапон үкіметі
құрылымдарының кездесу графиктері мен басқа да хаттамалық процедуралардың
тиянақты өтілуін ескерген жөн деген сөз. Әдетте Жапонияға шет мемлекеттер
басшыларының жылына бес не алты ресми сапары болып тұрады. Сол сапарлардың
уақыты алдын ала бір не екі жыл бұрын талқыланады. Дәл осындай жапондық
спецификаны Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігіне жапондық
әдетті байланыстарды жоспарлауда ескеру қажет.
Жапония мен Қазақстан Республикасы арасындағы дипломатиялық қатынастар
мерзімі ішінде жапон-қазақстандық қарым-қатынастар ынтымақтастықтың алуан
түрлі фазаларынан өтіп, енді стратегиялық әріптестік деңгейіне де жетті.
Бұл жөнінде Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың рет саны
бойынша Жапонияға екінші ресми сапары барысында екіжақтың өзара, яғни сол
кездегі Жапонияның премьер-министрі Обути мен Президент Н. Назарбаевтың
1999 жылдың 6 желтоқсанынан бастап достық, әріптестік және ынтымақтастық
жөніндегі Біріккен мәлімдемесінде айтылды.
Дипломатиялық қатынастарға он жыл толған кезде Қазақстан
Республикасының Жапониядағы елшісі Тілеухан Қабдрахманов барлық жапондық
күнделікті жетекші басылымдарға интервью беріп, Токиода аталған мерзім
ішіндегі екіжақтың ынтымақтастығының нәтижелері жөнінде пресс-конференция
өткізді. Және Жапониядағы Қазақстан елшілігі Жапонияның бірқатар
префектураларының қоғамдық топтарына презентациялық іс-шараларды өткізіп,
кейін Токиода Орталық Азияны зерттеу институтымен аталған оқиғаға орай
біріккен симпозиум өтті.
Екіжақты қарым-қатынастардың даму үрдісіне 1997 жылдың 24 шілдесінде
жарияланған Жапонияның экс-премьер-министрі Рютаро Хасимотоның Еуразиялық
дипломатия атты сыртқы саяси концепциясы қолайлы әсерін тигізді. Бұл
концепцияда Жапонияның Орталық Азия аймағына қатысты сыртқы саясат бағдары
белгіленген. Екі мемлекет те халықаралық аренада бейбітшіл саясатын
жүргізеді деп көрсетілген.
Сонымен қатар екі мемлекеттің де жаһандық және аймақтық мәселелерге
деген әдістемесі негізінен дәлме-дәл келеді. Мысалы, Жапония Қазақстанның
ядролық қарулардан бас тарту шешімін құшақ жая қарсы алды. Оған қоса
Қазақстан Республикасының Ядролық қаруды таратпау келісіміне (ДНЯО)
қосылғаны үшін ризалық білдіріп, әлі күнге дейін Семей полигонындағы
ядролық сынақтардың зардаптарынан арылуға маңызды көмек көрсетіп отыр. Осы
орайда 1999 жылдың қыркүйек айында Токиода жапон үкіметінің ұйымдастыруымен
БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы резолюцияларына сәйкес Семей төңірегінің мәселелері
жөнінде халықаралық конференция болып өтті. Сонымен қатар Қазақстан
Азиядағы қауіпсіздік пен тұрақтылық мәселелерін шешуге қызмет ететін
Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім білдіру шаралары жөніндегі кеңесті
бастады. Кеңесте Жапония бақылаушы ретінде қатысты және екі мемлекет те
халықаралық терроризмге қарсы күрес пен Ауғаныстанды қалпына келтіру іс-
шараларына белсене араласатынын білдірді. Бұл екі елдің де мүдделерінің
сәйкес екендігін көрсетті. Екі мемлекет басқа да халықарлық ұйымдарда
өзара әрекеттеседі.
Сонымен қатар Жапон үкіметі Қазақстан Республикасы басшысының жаңа
геосаяси жағдайын мақұлдайды. Яғни болуы мүмкін қауіптердің асқынуы және
қауіптердің пайда болуымен сипатталатын қазіргі заман халықаралық
қатынастар жүйесін жетілдіру қажеттілігін мойындайды. Бұл көзқараспен
Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім білдіру шаралары жөніндегі кеңесі
идеясына қолдау көрсетеді. Қазақстан дипломатиясы Біріккен Ұлттар Ұйымын
реформалау идеясын ұстана отырып, танылған азиаттық көшбасшы Жапония
қазіргі кезеңде әлемдегі экономикасы жетілген ірі мемлекеттің бірі ретінде
тиісті өкілеттік деңгейге ие болуы тиіс деген позицияға қолдау көрсетеді.
Жапония мен Қазақстанның кейбір халықаралық мәселелер жөніндегі
көзқарастарының ұқсастығы байқалады. Олардың қатарында Орталық Азия
аймағындағы және посткеңестік кеңістіктегі жалпы интеграциялық процестер,
аймақтың және жалпы азиаттық аймақтың қауіпсіздік мәселелері, корей
мәселесін реттеу мәселелері бар.
Жапония мен Қазақстанның экономикалық саладағы ынтымақтастығының аумағы
өте үлкен. Өйткені Қазақстан минералдық ресурстарға өте бай, әрі адам
ресурстары да жеткілікті. Ал Жапонияда қаржы ресурстары жетерлік, оның
экономикалық жағдайы әлемде екінші орын алады. Сондықтан да екі мемлекет те
бір-бірін толықтырады. Бірақ, өкінішке орай, Қазақстан Жапонияға аз
танымал, жапондықтардың көбісі республика туралы мәліметке жарымай отыр,
сондықтан да жапондықтарды Қазакстанмен, ондағы жағдаяттармен таныстыру өте
маңызды. Мысалы, Қазақстандағы Жапон елшілігі қазақстандықтарды жапон
мәдениетімен таныстыруға байланысты іс-шараларды жиі өткізеді (кино,
икэбана, музыка, ұлттық спорт түрлері). 2001 жылы қаңтарда дамыған
мемлекеттер ішінен Жапония бірінші болып Астанада өз елшілігінің филиалын
ашты. Ал 2002 жылдың қыркүйегінде Алматыда Адам ресурстарын дамыту
жөніндегі жапон орталығы ашылды. Бұл орталықта әртүрлі мәдени іс-шараларды
жиі өткізіп тұрады. Сонымен қатар жапон тілі мен менеджмент бойынша
курстарды ұйымдастыруда.
Жапондықтардың ойынша демократияда үш маңызды нәрсе бар. Біріншіден,
билік тарауларының, яғни атқарушы, құқықтық және соттық тараулардың тепе-
теңдігі. (Кейде олардың қатарына БАҚ-ты да төртінші етіп қосады.) Осы
тараулардың барлығы да заңдылықтар негізінде бірін-бірі зілсіз бақылап
тұруы қажет. Екіншіден, негізгі әрі ең соңғы билік халықтың қолында болуы
тиіс. Ал халықтың еркі сайлау кезінде өз көрінісін табады. Сондықтан сайлау
анық және әділетті өтуі тиіс. Соның негізінде халықтың қалауын байқауға
мүмкіндік туады. Және ең соңғысы, үшіншіден, адам абыройы мен ар-намысын
құрметтеу. Жапонияда Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін осы үш мәселе
Конституцияға енгізілген болатын. Және демократияның барлық принциптері
сақталады. Осы орайда жапондық саясаткерлер мен шенеуніктер демократияны
сырттан әкеліп еріксіз телуге болмайды деп жиі айтады. Өйткені әрбір
мемлекет өзіндік демократия моделін иемденуге әбден құқылы деп жиі
қайталайды.
Әсіресе, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz