МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ МОДЕЛІ
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Менеджмент және бизнес кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ МОДЕЛІ
Орындаған:
4 курс студенті
Г. Гумарова
Ғылыми жетекші,
э.ғ.д., профессор _______________________
(қолы, күні)
Г.Н. Сансызбаева
Норма бақылаушы
э.ғ.к., аға оқытушы _________________________
(қолы, күні)
К.Е.Барлыков
Қорғауға жіберілді
Каф. меңгерушісі _________________________ К.С.
Мухтарова
э.ғ.д., проф.
Алматы 2010
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ МОДЕЛІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1. Мемлекеттік басқару моделі ұғымы және оның
белгілері ... ... ... ... ... ...6
1.2. Мемлекеттік басқару моделінің
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3. Шет мемлекеттердің мемлекеттік басқару моделдерінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ МОДЕЛІНІҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.1. Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі қалыптасқан мемлекеттік
басқару моделінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..32
2.2. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқару жүйесін
демократияландыруды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 47
2.3. Алматы қаласындағы жергілікті мемлекеттік
басқару ... ... ... ... ... ... ... ...52
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ МОДЕЛІНІҢ ҚАЗІРГІ
КЕЗДЕГІ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ШЕШУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 57
3.1. Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқаруының қазіргі кездегі
негізгі
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .57
3.2. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқарудағы билік жүйесін
демократияландыруды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...82
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 84
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіздік алғалы Қазақстан
Республикасы мемлекеттік басқарудың жүйесін реформалауға көшті. Мемлекеттік
басқарудың жаңа моделі құрылды. Бастапқыда кеңестік үлгідегі Парламенттік
республика құру бағдары ұсталды. Алайда, мұндай бағдар өзінің тарихи
болашағының таяздығын көрсетті. Бірте-бірте президенттік республикалық
басқару моделі қалыптасты және ол 1995 жылғы Конституциямен бекітілді.
Қазақстанда басқару моделі президенттік республика болып бекітілді.
Парламенттік құрылыс, мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы халық
екендігі, мемлекеттік биліктің үш тармаққа – заң шығарушылық, атқарушылық,
сот билігіне бөлінуі, халық қабылдаған Конституцияның үстемдігі және жоғары
заңдық күші басқарудың осындай моделін таңдаудың заңдық негізі болып
табылады. Мемлекеттік билікті жүзеге асырудың тұрақты жүйесі құрылды. Оны
биліктің үш тармағы – заңшығарушы – қоспалаталы Парламент, атқарушы билікті
– Президент пен Үкімет, сот билігін – Жоғарғы сот пен жергілікті соттар
құрайды. Билік тармақтары арасындағы өзара қарым-қатынастарда тежемелік
және тепе-теңдік жүйесі нақты айқындалған. Осы орайда демократиялық
басқарудың басты қағидасы – билікті бөлу қағидасы болып отыр. Қазақстан
Республикасындағы президенттік басқару моделі мынадай қырларымен
сипатталады. Президент – мемлекет басшысы болып табылады. Үкімет өзінің
барлық қызметімен Президент алдында жауап береді және Конституцияда
көзделген жағдайда ғана ол Парламент алдында есепті. Президент Үкімет
мүшелерін тағайындау құқығына ие және ол өз қалауы бойынша Үкімет мүшелерін
қызметінен босатады. Президенттің Парламентті тарата алады және ол
қабылдаған заңдарға тыйым салуға құқығы бар. Президенттің кешірім жасауға,
марапаттау, азаматтық беруге, өз қалауы бойынша Парламенттің кезектен тыс
сессиясын шақыруға құқығы бар. Осы аталған қағидалар Қазақстан
Республикасының Президенттік басқару моделінің бірқатар өзіндік қырларымен
белгіленгендігін көрсетеді.
Дипломдық жұмысымда күрделі де шиеленіскен тақырыптардың бірі Қазақстан
Республикасының мемлекеттік басқару моделін қарастырғым келеді. Сонымен
менің дипломдық жұмысым мемлекеттік басқару моделі тақырыбына арналған және
мемлекеттік басқару мәселесін көтереді. Бұл дипломдық жұмыстың тақырыбын
қарастыру үшін Қазақстан Республикасы Конституциясы мен Қазақстан
Республикасының жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі басқару Заңдарын
сұрыптауымыз керек.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару
моделін толық зерттеу және оған ғылыми сипаттама беру.
Осы айтылған мақсатқа:
- Қазақстан Республикасының Конституциясын қолдану арқылы;
- Алматы қаласының ерекше мәртебесі туралы Заңды;
- Шетел мемлекеттерінің мемлекеттік басқару моделінің тәжірибесін
қолдана отырып;
- Мемлекеттік басқару моделі бағытындағы ғалымдардың көзқарастары
бойынша қол жеткіземіз.
Қойылған мақсаттарға жету келесідей міндеттерді шешу барысында жүзеге
асырылады:
- Мемлекеттік басқару моделіне анықтама беру;
- Мемлекеттік басқару модельдерін әр түрлі критерийлер бойынша жіктеу;
- Шетелдердегі мемлекеттік басқару моделінің ерекшеліктерін ашып
көрсету;
- Мемлекеттік басқару моделінің құраушы элементтері ретінде Қазақстан
Республикасы Президентінің саяси статусы, оны сайлау тәртібі мен
қызметке кіруі, Президенттің өкілеттіліктері көрсету; Қазақстан
Республикасының басқару нысаны мен мемлекеттік билік жүйесін талдау;
- Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқаруды Алматы
қаласы Әкімдігі мысалында талдау;
- Мемлекеттік билік органдары қызметіндегі мәселелерді ашып көрсете
отырып тиісті ұсыныстар енгізу;
- Қазақстан Республикасының президенттік басқару моделіндегі
парламенттің өкілеттігін арттырудың мәні мен мазмұнын ашып көрсету;
- Қазақстанда билік жүйесін демократияландыруды жетілдіру жолдарын
анықтау;
- Билік жүйесін демократияландыруды жетілдіру ісіне байланысты тиісті
қорытындылар мен ұсыныстар енгізу;
Дипломдық жұмысты дайындауда ресей және отандық ғалымдарының мемлекеттік
басқару моделі саласындағы еңбектері пайдаланылды: Козбаненко В.А., Зеркин
Д.П., Цымбал В.П., Конопатов П.Ю., Куликова., Чубинский В.В., Атаманчук
Г.В., Б.Т.Аяғановтың, Р.Б.Әбсаттаровтың, Л.А.Байдельдинов-тың,
Н.Ж.Байтенованың, А.С.Балгимбаевтың, Ә.Бәкірдің, М.А. Биекеновтың,
А.Х.Бижановтың, С.М.Борбасовтың, К.Н.Бурхановтың, А.М.Джунусовтың,
А.Дьяченконың, Е.Ертісбаевтің, Ғ.Есімнің, Ж.Жунусованың, С.Зимановтың,
Г.Ибраеваның, Л.М.Иватованың, Г.Н.Иреновтың, А.Ш.Ишмухамедовтың,
Р.К.Қадыржановтың, Н.Қалиевтың, А.С.Қалмырзаевтың еңбектері.
Дипломдық жұмыстың құрылымы үш бөлімнен, кіріспе мен қорытындыдан және
пайданылған әдебиеттер тізіміннен тұрады.
Бірінші бөлімі теориялық сипатта, мұнда мемлекеттік басқару моделінің
түсінігі, оның өзіне тән белгілері мен оны құраушы бөлімдері, мемлекеттік
басқару модельдерінің әрқилы тұрғыдан жіктелуі көрсетілді. Бұл бөлімде
сонымен қатар мемлекеттік басқару моделінің шетелдік тәжірибесі де
қарастырылды.
Екінші бөлім толықтай дерлік отандық мемлекеттік басқару моделінің
тәжірибесімен танысуға арналған. Нормативтік актілері негізінде, соның
ішінде, негізінен Қазақстан Республикасы Конституциясын басшылыққа ала
отырып Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару моделіндегі Қазақстан
Республикасы Президентінің саяси статусы, оны сайлау тәртібі мен қызметке
кіруі, Президенттің Парламент, Үкімет, Конституциялық Кеңес, соттар мен
судьяларға, әкімдерге, республикалық референдумға қатысты өкілеттіліктері
көрсетілді. Мемлекеттік басқару моделінің құраушы элементтері ретінде
басқару нысаны мен билік органдары құрылымы және олардың құзыреттік
деңгейлері сипатталды. Сонымен қатар осы бөлімде жергілікті басқару Алматы
қаласы мысалында қарастырылды. Бұл орайда Алматы қаласы Әкімдігінің ұйымдық
басқарушылық құрылымы мен Әкімдікті басқару стилі мен Әкімнің құзыреті
туралы айтылды.
Үшінші бөлімде шетелдік және отандық мемлекеттік басқару моделін зерттей
отырып елімізде бүгінгі таңдағы президенттік басқару моделінің
ерекшеліктерімен қатар орын алып отырған мәселелер мен басқару моделінің
тиімділігін арттыруға мүмкіндік беретін шаралар реті көрсетілді.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқарудағы билік жүйесін
демократияландыруды жетілдіру жолдары қарастырылды.
І. Мемлекеттік басқару моделінің теориялық негіздері
1.1. Мемлекеттік басқару моделі ұғымы және оның белгілері
Мемлекеттің рөлі жөнінде қарастырылған тұжырымдамалардан белгілі
болғандай, пікір-талас пәні, бір жағынан, экономикалық және саяси
бостандықтың, және екінші жағынан, мемлекеттің экономика мен әлеуметтік-
саяси өмірге бостандықты ортақ мүдде аясымен, басқаша айтқанда, қоғамдық
қажеттілікпен шектейтін басқару нысанында ұтымды, мақсатты ықпалының ара-
қатынасы мәселесіне келіп тіреледі. Сонымен бірге жеке адамдардың еркін
қызметі мен соның негізінде қалыптасатын қоғамдық қатынастар аяқ астынан
өздігінен реттелетін үрдістерге теңгеріледі. Ал мемлекет реттеп басқаратын
үрдістер тек қана билікпен мәжбүрленетін, ол сырттан басқаратын, аяқ
астынан өздігінен реттелу механизмдерін тежейтін үрдістер ретінде
қарастырылады. Бостандық мемлекеттің еркін білдіретін қоғамдық
қажеттілікпен, ортақ мүддені жүзеге асыратын мемлекеттік басқарумен
сиыспайды.
Біздің мемлекетті басқаруды талдауға көзқарасымыз оны мемлекеттің
объективті қажетті қызметі ретінде, бостандықты жоққа шығармайтын, оны
білдіру мен қоғамдық қажеттілікті саналы жүзеге асырудың қоғамдық-саяси
нысаны болып табылатын ұтымды қызмет ретінде тануда.
Біз мемлекеттік басқаруды кең әлеуметтік-саяси мағынасында қоғамның
мемлекеттік өміріндегі әлеуметтік басқару түрі ретінде қарастырамыз. Бұл
мемлекеттің өзінің билеу және өзге де қызметтерін барлық органдарымен,
биліктің барлық тармақтарының институттарымен, бірақ әр түрлі шамада жане
әр түрлі нысанда жүзеге асыру қызметі. Осы зерттеудегі мемлекеттік басқару
– көп қырлы санат: әлеуметтік, әлеуметтік-саяси және саяси-құқықтық.
Дамытылмалы тұжырымдама мемлекеттік басқару жөніндегі әдебиеттерде
мемлекет қызметтерін жүзеге асыру нысаны ретінде ғана, шектерінде атқарушы
билік іске асырылатын мемлекеттік қызмет түрі ретінде ғана анықталатын
анағұрлым тар мағынасында түсінуді жоққа шығармайды. Мұндай көзқарас
қоғамды әміршілдік басқарулан бас тартқан қазіргі заманғы Қазақ
мемлекетінің міндеттері мен қызметтерінің өзгеруіне байланысты мемлекеттік
басқару ұғымының Қазақстан Республикасы Конституциясында болмауымен
дәлелденеді. Ол атқарушы билік ұғымымен ауыстырылды. Сонымен бірге,
заңгер-ғалымдар әділ атап көрсетеді: мемлекеттік басқару – мемлекеттік
билік механизмі онсыз жұмыс істей алмайтын шындық. Бірақ Қазақстан
Республикасының Констиуциясы мен қолданыстағы заңнамасы мемлекеттік
басқаруға балама ұсынбады.... Бұл ұғымды биліктерді бөлу жүйесі де
толықтырмайды. Оның кейбір ресейлік заңнама актілерінде сақталуы мен
Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерінде қолданылуы да
кездейсоқтық емес. Одан шетелдердегі заң шығарушы да, ғылыми зерттеулердің
авторлары да бас тартпайды.
Сонымен, жоспарда белгіленген мәселені талдауға көшейік.
Ғылыми және оқу әдебиетінде мемлекеттік басқару ұғымының жалпыға ортақ
түсініктемесі жоқ. Белгілі ғалым-мемлекеттанушы Г.В. Атаманчук оны
мемлекеттің адамдардың қоғамдық өміріне оны реттестіру, сақтау немесе
түрлендіру мақсатында билік күшіне сүйене отырып тигізетін іс жүзінде
ұйымдастырушы және реттеуші ықпалы ретінде, Б.Н. Курашвили — бүкіл
мемлекеттік аппараттың қоғамдық қатынастарды реттеу, қоғамдық және жеке өз
істерін басқару жөніндегі қызметі ретінде анықтайды. Бірқатар авторлар
мемлекеттік басқару ұғымын мемлекеттің заңдар негізінде және оларды
орындау үшін атқаратын, үздіксіз әрекет ететін басқару аппаратының
атқарушылық-басқарушылық қызметтен тұратын, іс жүзінде ұйымдастырушылық
қызметі ретінде, ал басқалары заңдар негізінде және оларды орындау үшін
жүзеге асырылатын және мемлекет қызметтерін күнделікті орындаудан тұратын
ұйымдастырушылық, атқарушылық-басқарушылық қызмет ретінде анықтама береді.
Көріп отырғанымыздай, соңғы анықтама алдыңғыларына қарағанда анағұрлым тар,
көбінесе мемлекеттік басқаруды атқарушылық-басқарушылық қызметке әкеп
тірейді. Бұл тұрғыдан алғанда профессор А.И. Радченконың ұстанымы жақын,
ол мынадай анықтама береді: мемлекеттік немесе муниципалдық басқару деп
мемлекеттік немесе муниципалдық атқарушы-басқарушы органның басқару
объектісіне шешімдер (құқықтық актілер) қабылдау, осы шешімдердің
(актілердің) және заң шығарушы (өкілдік) билік органдарының шешімдерінің
(актілерінің) орындалуын ұйымдастыру және бақылау арқылы оны сәйкес
аумақтық құрылымның мақсатына жету үшін қажетті жағдайға көшіруге ықпал ету
қызметі түсініледі.
Бізге анағұрлым дұрыс көрінетіні Н.И. Глазунованың 2002 и 2004 жж.
мемлекеттік басқару жөніндегі еңбегінде берілген мемлекеттік басқару
ұғымының анықтамасы.
Біздің ойымызша, мемлекеттік басқару — қоғамға оны реттестіру, сапалы
ерекшелеу, жетілдіру мен дамыту мақсатында ықпал етуді білдіретін
әлеуметтіктің өзгеше түрі.
Мемлекеттік басқару ұғымының анықтамасында оның мемлекеттік билік
институттарының қоғамға саяси-әкімшілік ықпалы ретіндегі мәніне тән жалпы
және айрықша белгілері теориялық тұрғыдан сипатталуы тиіс. Осы көзқарасқа
сәйкес мынадай анықтама қорытып шығаруға болады: мемлекеттік басқару — бұл
мемлекеттік институттардың қоғамның, оның жекелеген топтарына қызметіне
саналы ықпалы, мұнда қоғамдық қажеттіліктер мен мүдделер, ортақ мақсаттар
мен қоғам еркі жүзеге асырылады [1].
Бұл анықтамаға ірі мемлекеттанушы профессор Н.И. Глазунованың көзқарасы
жақын, оған сәйкес мемлекеттік басқару — бұл мемлекеттің (оның
органдарының жүйесі мен лауазымды тұлғалары арқылы) қоғамдық үрдістерге,
қатынастарға және адамдардың қызметіне мақсатты ұйымдастырушы-реттеуші
ықпалы.
Мағынасы анағұрлым жақын анықтаманы Г.Л. Купряшин да береді, оның
пікірінше, мемлекеттік басқару – бұл мемлекеттің жалпы қоғамда, сондай-ақ
оның жекелеген бөліктерінде өзінің ұйымдастырушы-реттеуші және лауазымдық
қызметтерін орындау мақсатында атқаратын заңшығару, атқару, сот және басқа
да билік өкілеттіктерін жүзеге асыру қызметі.
Ұғымның тұжырымдалған анықтамасының мазмұнында әлеуметтік басқаруға тән
жалпының - социумға саналы, мақсатты ықпал мен мемлекеттік басқаруға тән
жекенің: ерекше субъект, оның айрықша мақсаттары, сондай-ақ – басқарушы
ықпал объектісі – бірлігі бар. Басқару субъектісі – мемлекеттік институттар
– басқару әрекеттеріне қажетті билік өкілеттіктері берілген және
белгіленген құқық нормалары негізінде қоғамның және әрбір азаматтың атынан
әрекет етуші адамдардың арнайы топтарының ұйымы. Мемлекеттік басқару
объектісі — жалпы қоғам немесе оның жекелеген топтары, қоғамдық-саяси,
мәдени және басқа да ұйымдар, олардың қызметі.
Мемлекеттік институттардың басқарушы ықпалы – бұл қоғамның табиғи
жағдайына таптар мен басқа да үлкен әлеуметтік топтардың мүдделерінде
мақсатты ықпал ету, оған белгіленген нормаларға сәйкес ұйымдасқан әрекет
нысанын беруге, оның ортанын өзгермелі жағдайларына бейімделуін қамтамасыз
етуге ұмтылыс, сондай-ақ оны мүмкіндігінше жетілдіру және дамыту.
Қоғам мен оның топтарына, жекелеген азаматтарға олардың әрекеттері мен
қызметін қоғамдық саяси қажетті және мақсатты арнаға бағыттау мақсатында
саналық ықпал ету – мемлекеттік басқарудың елеулі белгісі. Мазмұны жағынан
ол көпқырлы: бұл әр ретті, әр сапалы мақсаттарға жетуге; қоғамдық жүйені
ұйымдастыруға және қоғамдық қатынастарды сақтауға (ұдайы өндіруге)
бағытталған қызмет; бұл — басқарылушы объектіні статикалық, дәстүрлі күйден
серпінді, прогрессивті күйге, аз болжамдыдан - алдын-ала болжамдыға, өткір
жанжалдыдан – шешімді жанжал жағдайына көшіру; бұл — қоғам мен тұлғаның
бостандықтарын ұлғайтуға жағдай жасай және т.с.с. Сонымен, қазіргі заманғы
Ресейді мемлекеттік басқару алдында жаһандық әлеуметтік-саяси және
экономикалық сипаттағы көптеген мәселелер, сондай-ақ нақты - ел үшін
ұтымды модернизациялауды жүзеге асыру жоспары. Ірі әлеуметтік топтар-
таптарды және өздерін әр түрлі мәдениетпен (негізінен орыс православиясы
мен мұсылмандық) ерекшелейтін басқа да қауымдастықтарды, батысеуропалық
ырықты құндылықтарға бет алған және кеңестік социалистік құндылықтарды
ұстанатын халық топтарын басқару кешенді мәселелерді шешумен байланысты.
Алғы шепте – мемлекеттік бірлікті сақтау мәселелері.
Жоғарыда айтылғанды қорыта келе, Н.И. Глазунова ерекше назар аударған,
мемлекеттік басқаруға тән мынадай қасиеттерді ажыратуға болады:
Мақсатты, ұйымдастырушы және реттеуші ықпалдар субъектісі — мемлекет. Нақты
тарихи уақыттағы мемлекеттік басқару сипаты мемлекет дамуының сипатымен,
конституциялық негіздерімен (қағидаттарымен) анықталады. Мемлекет ми
орталығы ретінде күш - қоғамдық ағзаның өзінше бір жүйке жүйесіне
-мемлекеттік басқаруға бұйрықтар береді.
Мемлекеттік басқару билік өкілеттіктеріне сүйенеді және бүкіл қоғамға
(мемлекет жүргізетін халықаралық саясат шектерінде басқа да
қоғамдастықтарға да) таралады. Мемлекеттік билік белгілейтін заңдар, өзге
де нормативтік құқықтық талаптар – жалпыға міндетті, мемлекет күшінің
беделімен қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік басқарудың ерекшелігін басқарумен қамтылатын қоғамдық
құбылыстардың сипаты мен көлемі құрайды. Мемлекеттік басқару ортасында –
ортақ істерді шешу, барлық азаматтардың іс-қимылдарын үйлестіру, ортақ
мүддені қорғау, жеке адамдар мен әлеуметтік топтардың емес, қоғамның
қажеттіліктерін қанағаттандыру.
Мемлекеттік ықпалдың әдістері мен құралдары кешенін құқықтық, саяси,
экономикалық (реттеу, үйлестіру, сендіру, ынталандыру және т.с.с.) ғана
емес, құқыққорғаушы мемлекеттік органдардың күштерінің көмегімен мәжбүрлеу
де құрайды. Мемлекеттік билік пен басқарудың бастауында құқықтық және саяси
заңдылық, ал іске асыруда – мәжбүрлеу құралдарына да ие мемлекеттік
аппараттың күші бар.
Осы автордың кең мағынасында мемлекеттік басқару жүйе ретінде мемлекеттік
билікті тікелей жүзеге асыруды: саяси-мемлекеттік шешімдерді қабылдау және
оларды жүзеге асыру, қоғамда құқық заңдылығы мен әділ соттың бұлжымауын
бақылауды білдіретіндігі туралы ереже назарға лайық. Мемлекеттік басқару
субъектісі мемлекеттік биліктің заңшығарушы органдары, мемлекеттік биліктің
атқарушы органдары, сот және прокуратура органдары болады.
Мемлекеттік басқару — бұл сонымен бірге мемлекеттің өзіне және
мемлекеттің ұтымды қызметімен қамтылмайтын қоғамдық үрдістердің кездейсоқ
реттеуіштері әрекет ететін жалпы әлеуметтік жүйеге қатысты өзін-өзі
басқару.
Ғылыми әдебиетте және мемлекеттік органдардың іс-тәжірибесінде
мемлекеттік басқару ұғымымен қатар мемлекеттік реттеу ұғымы
пайдаланылады. Мұнда олардың елеулі мағыналық айырмашылығы меңзеледі.
Неолибералдардың көзқарасы бойынша, жоғарыда аталғандай, мемлекеттік
реттеуге өте-мөте шектеулі дәрежеде жол беруге болады, мәселен,
экономиканы, бірақ эконоиканы және басқа әлеуметтік үрдістерді мемлекеттік
басқаруға жол берілмейді. Көптеген ресейлік экономистер өздерінің қазіргі
көзқарастарын кеңестік дәуірде үстемдік еткен түсініктерге қарама-қарсы қоя
отырып, экономиканы басқару ұғымынан оны экономиканы реттеу ұғымымен
ауыстырып, бас тартты.
Біздің түсінуімізше, реттеу мен басқару ұғымдарын қарама-қарсы қою
олардың мағыналық мазмұны тұрғысынан алғанда мүлдем дұрыс емес. Қазақ
тілінің түсіндірме сөздігіне сәйкес, реттеу терминінің мағыналарының бірі
– басқару, жетекшілік ету. Сонымен қатар бұл термин:
а) қажетті нәтижелерге жету мақсатында қайсыбір нәрсеге ықпал етуді;
б) қандай да болмасын әрекетті белгілі бір ережелерге бағындыруды
білдіруі мүмкін.
Терминдердің семантикалық түсіндірмесі оның тілдегі, саяси тұрғыдан
алғанда тіпті, қазіргі заманғы қолданысына үнемі сәкес келе бермейді.
Алайда ол қарастырылып отырған теминдерді синонимдер ретінде түсінуге дәлел
болады. Я болмаса, айталық, реттеу терминімен басқарушы ықпалдың бір
түрін, немесе басқару нысанын, немесе оның сәтін белгілеу мағынасында.
Реттеу ұғымын түсіндіруде ғылыми тілде бекітілген жүйенің басқарушы
субъект белгілеген ережелер (регламент) шектерінде әрекет етуінің ішкі
механизмдерін ескеру қажет, бұл оның тұрлаулылығын қамтамасыз етеді.
Ал басқару ұғымы болса, жүйеге көбінесе сыртқы (субъектіден шығатын)
ықпалды, жүйенің өздігінен дамуының белгілі бір бағыттылығын сақтау мен
ынталандыру факторы болып табылатын ықпалды білдіреді. Реттеу жүйенің ішкі
заңдылықтары мен механизмдерінің кездейсоқ қызметіне қажетті жағдайларды
жасауды көздейді. Мысалы, жанжалдардың алдын-алу немесе келіспеуші
тараптарды ымыраластыру үшін. Басқару жоспарланған нәтижелерге (жүйені
өзгерту, жанжалдарды бітістіру және шешу және т.б.) жету үшін мемлекеттік
институттардың іс-қимыл әдістері мен құралдарын таңдауды немесе мақсатты
пайдалануды, сондай-ақ технологияларын әзірлеуді білдіреді. Талданбалы
ұғымдардың мағыналық айырмашылықтарындағы аталмыш ерекшеліктерді ескермеуге
болмайды, сондай-ақ оларды асыра сипаттауға, мұндай түсінікте қарама-қайшы
саясат құру жаңсақтық болар еді.
Әкімшіліктік құқық жөнінен маман-ғалымдардың ойы дұрыс: мемлекеттік
басқару мен мемлекеттік реттеудің арасында мақсаты жағынан қағидаттық
айырмашылық жоқ. Оған қоса, өзінің мәні жағынан реттеу — мемлекеттік
басқарудың міндетті элементі, оның қызметтерінің бірі. Мемлекеттік басқару
мен мемлекеттік реттеудің айырмашылығы айтарлықтай дәрежеде шартты,
өйткені, басқара отырып, мемлекет реттейді, ал реттей отырып, басқарады.
Әлеуметтік басқару теориясы қоғамдағы адамдардың іс-әрекеттерін реттеу
механизмдерінің екі түрін анықтап, сипаттап берді: саналы (ұтымды) және
стихиялы реттеу. Саналы реттеу дегеніміз әлеуметтік, соның ішінде
мемлекеттік басқару. Стихиялы механизмнің мәні әлеуметтік субъектілердің іс-
әрекеті мен қызметі үрдістерін мемлекеттік я қайсыбір басқа басқарушы
күштердің араласуын қажет етпейтін, кездейсоқ, өздігінен (автоматты түрде)
реттелуінде. Бұл, мәселен, реттеуші бәсеке механизмі бар еркін деп
аталатын нарық. Біз аталатын деуіміз - шындығында дамушы елдердегі нарық
негізінен басқарылмалы.
Әлеуметтік басқару ғылымы да, әлемдік тәжірибе де қоғамдық және саяси
жүйелердің күрделенген сайын мемлекеттік басқаруды қоса алғанда, ұтымды
реттеу механизмдерінің рөлі арта түсетіндігін дәлелдеді. Сонымен бірге,
кездейсоқ (стихиялы) реттеу механизмдері де әрекетін жалғастырып, өз рөлін
атқара береді. Сондықтан, реттеудің ұтымды факторларының мәнін атай отыра,
стихиялы факторларды есептен шығармаған жөн. біздің ойымызша, мемлекеттік
басқарудың қоғамдағы орны мен рөлін талдауда басшылыққа алынуы тиіс маңызды
әдіснамалық ережелердің бірін атап өтейік. Атап айтқанда: мемлекеттік
басқару ұтымды, мақсатты қызмет ретінде қоғамның өзін-өзі басқару жөніндегі
қызметтерінің барлығын қамтымайды. Қоғамдық өмірдің кездейсоқ өздігінен
реттелуі де әлеуметтік және саяси жүйелердің өздігінен басқарылуының
қажетті нысаны әрі аспектісі болып табылады. әлеуметтік басқару
теориясындағы бұл ереже шектеулі ұтымдылық қағидаты түрінде тұжырымалған.
Мемлекеттік басқару басқару үрдісінің құрылымын түзетін өзара байланысты
дағдылы әрекеттердің жиынтығынан құралады. Бұл нақты жағдайларды талдау;
мақсаттарды таңдау; болжау; мемлекеттік стратегияны әзірлеу және таңдалған
мақсаттарды, көзделген стратегияны жүзеге асыру қызметін жоспарлау;
басқарылушы объектіні ақпараттандыру; ұйымдастыру; үйлестіру; белсендіру
(қозғау, ынталандыру); реттеу; бақылау; басқару нәтижелерін жалпылама
бағалау.
Мемлекеттік басқару моделі дегеніміз бұл - мемлекеттік құрылыстың таңдап
алынған нысаны бойынша қалыптасатын және нақты мемлекеттің тарихи, саяси,
әлеуметтік-экономикалық, мәдени-діни факторлар кешенімен қалыптасатын,
өктем түрде басқаруды ұйымдастырудың нысаны[2]. Мемлекет басшысы
мемлекеттік басқарудың мазмұнын жақсы пайымдай білгенде ғана мемлекеттік
басқару модельдердің сапасы болмақ. Мемлекеттік басқару моделінің құраушы
элементтері: мемлекет басшысы, мемлекетті басқару нысаны, билік органдары
жүйесі мен заңнамасы. Даму деңгейі мен елдегі жағдай тікелей пайдаланылып
отырған басқару моделінің типіне байланысты. Алайда, елдегі жағдай
төмендеген кезде халық модельді емес, мемлекет басшысын ауыстырады.
1.2. Мемлекеттік басқару моделінің жіктелуі
Мемлекеттік басқарудың модельдері әрқилы тұрғыдан жіктеледі. Заңтануда
мәселен, заңгерлер құқықтық тұрғыдан жіктесе, саясаттанушылар саяси
қоғамдық тұрғыдан жіктейді. Бұл арада мемлекеттік басқару модельдерінің
құқықтық тұрғыдан жіктеуін қарастырған жөн. Бәрімізге белгілідей,
мемлекеттік басқарудың әр нысанының негізінде мемлекеттік билікті
ұйымдастырудың соның ішінде, мемлекеттік басқарудың тиісті моделі жатыр.
Мемлекеттік басқару критериі бойынша поликратиялық және монократиялық
мемлекеттік басқару модельдері болып жіктеледі.
Поликратиялық мемлекеттік басқару моделі мемлекеттік биліктің мемлекеттің
әр түрлі органдары арасында бөлінуімен, яғни, Парламент заң билігін, соттар
сот билігін, Үкімет және мемлекет басшысы атқарушы билікті жүзеге асырады,
мемлекеттік билік тармақтарының өзара әрекеттесу тәсілдерінің
реттелгендігімен, өзара тепе-теңдік тежемелік жүйесімен, аумақтық ұжымдарды
өзін-өзі басқарумен, демократиялық тәртіппен сипатталады.
Монократиялық мемлекеттік басқару моделі белгілі бір мемлекет
органдарының немесе лауазымды тұлғасының қолында бүкіл мемлекеттік биліктің
біртұтас шоғырлануымен сипатталады. Мысалы, тоталитарлық социализм
кезіндегі кеңестердің қолында мемлекеттік биліктің толық шоғырлануы,
Германияда А.Гитлердің кезіндегі Фюрердің қолында бүкіл мемлекеттік
биліктің шоғырлануы[3].
Жоғары айтып өткеніміздей, мемлекеттік басқру модельдері мемлекеттік
басқару нысаны бойынша монархиялық мемлекеттік басқару моделі,
республикалық мемлекеттік басқару моделі болып жіктеледі[4].
Монархиялық мемлекеттік басқару моделі мемлекеттік басқаруды, мемлекеттік
лауазымды немесе ерекше атақты мұрагерлік жолмен иеленетін және беретін
мемлекет басшысы жүзеге асырумен сипатталады. Мысалы, корольмен,
императормен, сұлтанмен әлемде монархиялық басқару моделі тән мемлекеттерге
Ұлыбританияны, Біріккен Араб Әмірлігі, Жапонияны жатқызуға болады.
Монархиялық мемлекеттік басқару моделінің өзі абсолюттік мемлекеттік
басқару, парламенттік мемлекеттік басқару болып жіктеледі.
Абсолюттік монархиялық басқаруда корольге ең жоғары мемлекеттік билік
тиесілі және оның билігі конституциямен шектелмеген. Мысалы, Оман
сұлтандығында конституция жоқ және оның рөлін құран атқарады. Бұл
мемлекетте Парламент те жоқ, Үкімет корольмен қалыптастырылады және оның
алдында есепті. Премъер-министр және басқа да министрлер оның ұлы, ағасы
немес өзге жақын туысқандары болып келеді.
Дуалистік мемлекеттік басқаруда Конституция бар(әдетте ол монархпен
халыққа сыйға тартылған) , оның қатысынсыз қабылданбайтын Парламент те бар.
Алайда Үкімет монархпен тағайындалады және Парламенттің алдында емес
монархтың алдында есепті. Мысалы, Конституцияларына сәйкес парламенттік
басқару моделіне жақын кейбір монархияларға іс жүзінде дуалистік
монархиялық басқару тән (Йордания, Марокко, Непал). Осы елдердің монархтары
талай рет Парламенттерді таратып, біраз жылдар бойы, тіпті онжылдар бойы
оларсыз үстемдік етіп отырды. Тіпті Конституцияда көзделген Үкіметтің
Парламент алдындағы есептілігі іс жүзінде фикция болып табылады, дәстүр
бойынша Үкімет корольге бағынышты.
Парламенттік басқару моделі демократиялық жолмен қабылданған
Конституцияның бар болуымен, сайланған Парламенттің заң шығару билігінің
болуымен сипатталады. Монарх заң жүзінде мемлекет басшысы болып табылады,
алайда мемлекеттік басқаруға қатыспайды. Мысалы, Жапонияда парламенттік
монархиялық басқаруда Үкімет Парламент алдында есепті. Шындығында
конституция бойынша ол монархпен тағайындалады, бірақ әдеттегідей бұндай
тағайындау формальды болып табылады. Іс жүзінде Үкімет Парламенттегі
көпшілік партияның көшбасшысымен қалыптастырылады және сол көшбасшы премьер-
министр болып тағайындалады. Мысалға келтірсек, Жапонияға, Ұлыбританияға,
Данияға, Белгияға монархиялық басқарудың осындай түрі тән.
Республикалық мемлекеттік басқару моделінде сайлануға құқығы бар
азаматтар есебінен белгілі бір мерзімге сайланатын мемлекет басшысы
президент мемлекеттік басқаруды жүзеге асырады. Әдетте республикалық
басқару моделін президенттік, парламенттік, аралас немесе жартылай
президенттік басқару моделі деп үшке бөлінеді. Бұлардың ішіндегі әлемге кең
таралғаны – президенттік басқару моделі.
Президенттік басқару моделінде президент халықпен тікелей сайланады және
министрлерді тағайындайды, Үкіметті қалыптастырады, Премъер-министрді
тағайындайды. Президенттік басқару моделінде мемлекеттік билік қатаң
жіктеледі: президенттің Парламентті мерзімінен бұрын таратуға құқығы жоқ,
бірақ Парламент министрлерді сенімсіздік вотумы жолымен орнынан алуға
құқығы жоқ. Үкімет Президент алдында есепті болып келеді.
Парламенттік басқару моделінде Президент халықпен сайланған Парламент
депутаттарымен сайланады және оларға өзін қарсы қоя алмайды. Парламенттік
республикаларда Үкіметтің премъер-министрі болып Парламенттегі көпшілік
орынға ие партияның көшбасшысы тағайындалады және ол Үкімет құрамын
айқындайды және Парламентке бекітуге ұсынады. Бұнда Үкімет президенттің
алдында емес, тек қана Парламенттің алдында жауап береді. Бірақ
Парламенттің көпшілік дауысымен қабылданған сенімсіздік вотумы Үкіметті
отставкаға кетуге міндеттейді, алайда бұған қарамастан басқа жолы да бар:
Парламенттік басқару моделі тән мемлекетте Президент Үкіметтің келісімімен
Парламентті тарата алады.
Аралас немесе жартылай президенттік басқару моделі президенттік билікті,
үкіметтің қызметін Парламенттің тиімді бақылауымен ұйымдастыруды көздейді.
Оның басты белгісі Үкіметтің әрі президент, әрі Парламент алдындағы екі
жақты жауаптылығы. Республикалық басқару моделінің бұл түрі Австрия,
Ирландия, Португалия, Франция, Польша елдерінде таралған. Президент
Парламентпен келіспей-ақ Үкімет басшысын тағайындайды және онымен бірлесе
отырып министрлер кабинетін қалыптастырады. Парламент жыл сайынғы бюджетті
бекіту туралы Үкіметтің қызметін бақылауды жүзеге асырады. Үкіметке вотум
сенімсіздік жариялай алады.
Мемлекеттің аумақтық-саяси құрылымы бойынша федерациялық, унитарлық
(біртұтас), конфедерациялық мемлекеттік басқару моделі болып бөлінеді[5].
Федерациялық мемлекеттік басқару моделінің өзіне тән ерекшелігі, онда тек
қана жоғары жалпы федералдық органдар (мемлекет басшысы, парламент, үкімет,
жоғарғы сот, министрліктер, ведомстволар) ғана жұмыс істеп қоймайды, сондай-
ақ армия құрылады, одақтық азаматтылық белгіленеді, олар болмаса федерация
да болмайтын басқа да институттар жұмыс істейді.
Алайда федерациялық басқару моделі тек көпұлтты мемлекетке ғана тән емес.
Моноұлттық мемлекеттерде федерациялық мемлекеттік басқару моделі белгілі
(АҚШ, Германия, Бразилия, Үндістан, Мексика).
Унитарлы мемлекеттік басқару моделі өзінің құрамында автономды
мемлекеттік құрылымдар жоқ, өз алдына дербестігі жоқ әкімшілік-аумақтық
бөліністерден тұратындығымен сипатталады.
Конфедерациялық мемлекеттік басқару моделі – ол белгілі мақсаттар үшін
құрылған мемлекеттер одағымен сипатталады. Конфедерацияда бюджеттің
салықтың жүйесі жоқ. Конфедерацияның айрықша азаматтығы жоқ, ал онда
тұрақты тұратын тұлғалар өз мемлекетінің азаматы болып қала береді.
Мемлекеттік тәртіп критерийі бойынша демократиялық мемлекеттік басқару
моделі, тоталитарлық мемлекеттік басқару моделі, авторитарлық мемлекеттік
басқару моделі деп бөлінеді.
Демократиялық мемлекеттік басқару моделіне мынадай белгілер тән:
1) саяси құқықтар мен бостандықтар, азаматтардың мемлекеттік саясатты
анықтауға белсенді қатысу мүмкіндігін қамтамасыз ететін, үкіметтік
саясатты қолдайтын партиялармен өзге саясатты жүзеге асыруды талап
ететін оппозициялық партияларға заңды дәрежеде және тең жағдайда
әрекет етуге мүмкіндік беретін көлемде тану;
2) саяси плюрализм және саяси басшылықтың бір партиядан екінші партияға
өтуі, яғни сәйкесінше мемлекеттің жоғарғы органдарын (Парламент,
мемлекет басшысы) азаматтардың жалпыға бірдей және еркін дауыс беруі
арқылы қалыптастырылуы, бүкіл партиялар, қоғамдық бірлестіктер,
азаматтар заңды тең мүмкіндіктерге ие;
3) мемлекеттік биліктің тармақтарға бөлінуі және олардың іскерлік
автономиясы (заң шығарушы, атқарушы және сот және т.б.), тепе-теңдік
және тежемелік, өзара әрекеттесуін қамтамасыз ету жүйесі;
4) мемлекеттік билікті жүзеге асыруда жалпы мемлекеттік өкілді
органдардың міндетті және шынайы қатысуы. Бұл орайда ол тек заң
шығару, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізін анықтау,
оның бюджетін анықтау құқығына ие: шешімдер көпшілікпен қабылданады
және азшылықтың, саяси оппозицияның құқықтарын қорғау;
5) кез-келген саяси идеологияны үгіттеу еркіндігі. Бұл орайда
үгіттеушілер күш қолдану іс-әрекеттеріне шақырмауы тиіс, мораль мен
қоғам мінез-құлықтарының бұзбауы, өзге азаматтардың құқықтарына
нұқсан келтірмеуі тиіс.
Автономиялық мемлекеттік басқару моделіне мынадай белгілер тән:
1) азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтары олардың мемлекеттік
саясатты анықтауға дербес қатысуға мүмкіндігін қамтамасыз етпейтін
және кейбір саяси оппозицияларға заңды әрекет етуге мүмкіндік
бермейтін көлемде шектелген көлемде танылады;
2) саяси басшылықтың бір партиядан екінші партияға ауысуы және жоғары
мемлекеттік органдарды қалыптастыру конституциясы бойынша сайлаулар
арқылы жүзеге асырылады. Алайда іс жүзінде сайлаушылардың партияны
таңдауы шектеулі. Парламент депуттарын сайлау этникалық және діни
қолдау сипатына ие. Президенттерді сайлау харизматикалық қағидаға
бағытталады немесе мерзімсіз президент болатындай ұйымдастырылады.
3) мемлекеттік биліктің тармақтарға бөлінуі конституция бойынша танылады,
алайда ол іс жүзінде танылмайды. Президент пен Үкіметтің актілері заң
шығарушы биліктің саласына араласады және заңнан жоғары дәрежеге ие,
сот қызметі атқарушы биліктің бақылауында.
4) саяси идеологиялардың әралуандығы шектеледі. Басқа идеологияларды
іріктеуге рұқсат етіледі, бірақ олар басшы идеологияға қарама-қайшы
келмеуі тиіс.
5) қарулы күштер саяси рольге ие[6]
Тоталитарлық мемлекеттік басқару моделінің өзіндік ерекшеліктері
төмендегідей болып келеді:
1) азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтары, олардың мемлекеттік
саясатты анықтауға дербес және белсенді қатысуы тоталитарлық тәртіп
негізінде жатқан көшбасшылық тұжырымдамасымен жоққа шығарылады.
Азаматтардың таңдауға құқығы жоқ және олар бірыңғай жүйелердің өмір
сүруіне бағытталған. Оған қарсы шығу және оны сынға алу заңмен қылмыс
болып танылады.
2) Саяси басшылықтың бір партиядан екінші партияға өтуі, саяси сайлау
арқылы жүзеге асырылмайды. Әдетте бір ғана заңды партия өмір сүруі, ал
егер басқа партиялардың өмір сүруіне жол берілсе, онда олар жалпы
қоғамдық ұйымдар сияқты партия бақылауында болады. Оның қоғамдағы және
мемлекеттегі басшы рөлі заңды негізде бекітіледі, саяси плюрализм
танылмайды, саяси оппозицияға жол берілмейді, азшылықтың құқықтарын
қорғау танылмайды. Кей жағдайда азшылықтың көпшілікке бағынуын
құрайтын демократиялық орталықтың қағидасы танылады. Кейде партия
мемлекетпен біртұтас жүйе құрылымға айналады, жалғыз партияның
мүшелері болып бүкіл ел азаматтары танылады. Партия органдары
мемлекеттік органдарына айналады;
3) Мемлекеттік биліктің тармақтарға бөлінуі жоққа шығарылады. Мемлекеттік
биліктің біртұтас қағидасы танылады, өкілді органдар таратылған, ал
заң күшіне ие актілер әскери билік органдарымен шығарылады немесе бұл
органда өмір сүреді және жалғыз заң шығарушы орган болып табылады.
жергілікті өзін-өзі басқару органдары шынайы мәнге жерлерде мемлекет
Үкімет басшысының өкілдері иелік етеді, ал олар жоқ болса шынайы
өкілеттіліктер партия ұйымдарының қолында шоғырланған;
4) Біртұтас саяси идеология міндетті, ол мемлекеттік мәжбүрлеумен
қамтамасыз етіледі.
Мемлекеттік басқару моделдерін тарихи типология тұрғысынан мемлекеттік
басқарудың дәстүрлі және рационалды моделдерін атауға болады[7].
Мемлекеттік басқарудың дәстүрлі моделі дәстүрлі қоғамдар үшін тән келесі
сипаттарға ие:
1) тарихи қалыптасқан (дәстүрлі) басқару және басқару аппаратындағы
функциялардың бөліну тәртібі;
2) лауазымдар мен мекемелердің аралас сипаты мен олардың бөлінгендігі;
3) кәсіби бюрократияның болмауы;
4) дәстүрлі билікті діни жариялау;
5) шенеуніктердің міндеттерінің және кеңсе еңбегінің мамандандырылуының
нақты регламенттелмеуі.
Мемлекеттік басқарудың рациональды моделі жаңа заманда қалыптаса бастады
және келесі айқындалған сипаттармен сипатталады:
1) мемлекеттік басқару жүйесін толық рационалдау;
2) басқару институттарының қызметін реттейтін құқық нормаларының,
нұсқаулықтар мен әкімшілік ережелердің нақты жүйесі;
3) басқарудың, мекемелердің және оларда жұмыс істейтін қызметкерлердің
деңгейлерінің формальді иерархиясы;
4) әкімшілік аппараттың функциональды жіктелуінің жоғарғы дәрежесі,
басқарудың функциональды моделі;
5) бюрократияның әртүрлі топтарының мәртебесін, материальдық жағдайын
және қызмет бойынша қозғалуын реттейтін белгілі бір қағидалардың бар
болуы;
6) кәсіби бюрократияны өз корпоративтік психологиясы бар шенеуніктердің
ерекше қабаты сияқты қалыптастыру;
7) шенеуніктердің міндеттерінің нақты регламентелуі және кеңселік
жұмыстың нақты мамандандырылуы.
Мемлекеттік басқарудың барлық түрлері, сондай-ақ мемлекеттің қаты
қызметтерінің мазмұны, көлемі және нысандары сияқты мемлекеттің нақты
типімен, мемлекеттің әлеуметтік мәнімен, мемлекеттің әлеуметтік мәнімен
жағдайланған, оның тарихи эволюциясының векторымен айқындалады. Бұл орайда
маңызыдысы – қажеттіліктерді, қоғам мүдделері мен мемлекеттің
мүмкіндіктерінің үйлесімділігінде балансқа қол жеткізу.
1.3. Шет мемлекеттердің мемлекеттік басқару моделдерінің ерекшеліктері
Қазақстандық демократиялық мемлекеттігінің қалыптасу үрдісінде және
қазіргі заманғы талаптарға жауап бере алатын мемлекеттік басқаруды
жасақтауда шетелдік тәжірибені зерттеу, талдау және оны қолдану маңызды.
Ұзақ жылдар бойы әр елдің өзіндік мемлекеттік басқару моделі қалыптасты.
Мемлекеттік басқару моделінің шетелдік тәжірибесінің ерекшеліктерін
зерттеуде АҚШ, Ұлыбритания, Франция және Германияны қарастырайық.
Америка Құрама Штаттары. АҚШ мемлекеттік басқаруына тән белгілер:
президенттің басқару моделі жағдайында биліктің заң шығарушы, атқарушы және
соттық биліктерге нақыт бөлінуі; қоспартиялы саяси жүйенің маңызды рөлі;
активистік, демократиялық саяси мәдениет.
АҚШ – президенттік республика. Тек 1787 ж. ғана Филадельфияда АҚШ-тың
федералдық Конституциясын қабылдау үшін президенттік республика пайдасына
тарихи таңдау жасалды. Елде федералдық атқарушы билік басшысы Конституцияға
сәйкес Америка Құрама Штаттарының президенті деп аталатын болды.
АҚШ Конституциясының мазмұнына талдау мынадай саяси жүйені анықтайтын
демокартиялық қағидаларды ажыратуға мүмкіндік береді: халық билгінің
үстемдігі, адам құқықтары мен бостандықтарының кепілділігі; заң үстемдігі;
биліктер бөлінісі, шығындар мен қарама-қарсылықтар жүйесі; федерализм;
соттардың заңның конституциялылығы мен оның сақталуына қадағалауы.
АҚШ Конституциясын жасаушылар президентті мемлекеттегі жоғарғы лауазымды
тұлға ретінде қарастыруға ұмтылды. Президенттік биліктің сонылығы – ол бір
мезгілде жоғары мемлекеттік және атқарушы билікті білдірді. Мұндай мәртебе
президентке теңдессіз билік берді.
АҚШ-та президент – федералдық үкіметтің барлық сайлаушылар сайлайтын
бірден-бір лауазымды тұлғасы. Бұл жағдай оның тұғырын беделді етіп қана
қоймай, салыстырмалы түрде тәуелсіз етеді. АҚШ президенті мемлекеттің
бірлігін білдіреді, Конституция кепілі, ұлт пен құқық тәртібінің символы,
басқа елдермен қарым-қатынастарда мемлекеттің басты өкілі болып табылады.
Атқарушы биліктің басшысы ретінде ол әкімшілікті, яғни үкіметті құрады,
жоғары лауазымды тұлғадарды, федералды сот төрешілері мен бас прокурорды
тағайындайды, бүкіл мемлекеттік аппараттың қызметіне бағдар береді,
халықтың жұмыспен қамтылуы мен экономикалық өсудің тұрақтылығын қамтамасыз
етеді, заңнын орындалуын қадағалайды. Президент конгресс кабылдаған кейбір
заң жобаларына вето салады, конгресте Одақтың жағдайы туралы үндеумен
және тағы басқа үкіметтік мәлімдемелермен сөз сөйлейді. Президентті партия
ресми түрде партия емес, сайлаушы, халық сайлағанымен, оның
кандидатурасын партия ұсынады, оның белсенді кампаниясының арқасында ол
сайлауларда жеңіп шығады. Президент өз партиясының ұлттық комитетінің
төрағасын тағайындайды, өз бағдарламасын партия көшбасшыларымен конгресте,
штаттарда, әсіресе сайлау компанияларында үйлестіреді. Президент - қарулы
күштердің бас қолбасшысы: әскери саясатқа жалпы жетекшілік етеді,
американдық қарулы күштерді (конгресс берген өкілеттіктер шектерінде)
қолдану туралы дара шешім қабылдайды. Тек қана ол ядролық қаруды пайдалану
туралы бұйрық бере алады. Армияны елдегі бейбітшілік пен тәртіпті сақтау
үшін пайдалануға құқығы бар.
АҚШ-та президенттік сайлаулар конгреске сайлаулармен бірге жүргізіледі.
АҚШ президенті қызметінде болу уақыты 8 жылмен шектелген. Президент пен
вице-президент 4 жыл мерзімге сайланады. АҚШ-та жалпыға бірдей сайлау
жүргізіледі, бірақ президентті сайлаушылар алқасы сайлайды. Америка
конституциясын жасаушылар сайлаушылардың өздерінің пікірлеріне иек артуға
болмайды деп санап, президентті тікелей сайлаудан саналы түрде бас тартты.
Бұл екі норма – президенттің билікте болуы мен оның қызметте болуын
шектеу – президенттік биліктің көпжылдық жеке бас диктатурасына айналуына
кедергі жасаған маңызды құқықтық бөгет болды. АҚШ-та президент Рузвельт
қана өз орнына үш мәрте қайта сайланған. Ережеден мұндай ауытқу төтенше
жағдайлармен – АҚШ-тың екінші дүниежүзілік соғысқа қатысуымен байланысты
болды.
Президенттік басқару моделі жағдайында АҚШ-та биліктердің заңшығару,
атқару және сот биліктеріне нақты бөлінуі маңызды мәнге ие. Бұл жүйе
шығындар мен қарама-қарсылықтардың болуымен сипатталады, олар биліктің
әрбір тармағына басқа биліктердің іс-қимылдарын бақылау мен оларға тікелей
ықпал жасау құқығы мен мүмкіндігін береді. Мәселен, конгресс президенттің
әрекеттерін тек қана заң шығарушы орган бекіте алатын бюджет арқылы бақылай
алады. Президент, өз кезегінде, конгресс қабылдайтын заңдарға вето (кері
қайтару) құқығын пайдаланып, когресті ұстап қалуы мүмкін. Жоғарғы сот
болса, конгресс қабылдап, президент құптаған заңдарды Конституцияға қайшы
және күшін жойған деп тану өкілеттігіне ие. АҚШ-та заң шығарушы билік екі
палатадан тұратын конгреске тиесілі: сенат және өкілдер палатасы. Сенаттың
құрамына (100 мүшесі бар) әр штаттан тікелей тең дауыс берумен сайланатын 2
сенатордан 6 жыл мерзімге кіреді. Әр 2 жыл сайын сенат үштен біріне жаңарып
отырады. Өкілдер палатасы (435 мүшесі бар) өкілдіктің мажоритарлық жүйесі
бойынша 2 жыл мерзімге тікелей тең дауысқа салумен сайланады, бұған өкілдер
палатасынан ғана шығатын қаржылық жатпайды. Ол өкілдер палатасы енгізген
заң жобасын қайтара алады немесе өзгерте алады. Сенат президент жасаған
халықаралық шарттарды ратификациялайды және ол жасаған тағайындауларды
бекітеді.
Конгресс көпшілік дауыспен – екі палата мүшелерінің 23 даусымен –
Конституцияға түзетулер (толықтырулар) енгізе алады, олар күшіне енуі үшін
штаттардың 34 –і ратификациялауы тиіс. Өз өкілеттіктері шектерінде
Конгресс президент қол қойғаннан кейін күшіне енетін заңдарды қабылдайды;
федералдық үкімет бюджетін бекітеді және оның орындалуына бақылау жасайды;
лауазымды тұлғаларды бекітуге және президент импичментін қоса, орнынан алып
тастауға құқығы бар; соғыс жариялайды, президентке әскери сипаттағы
шараларды қолдануға өкілеттік береді, американ әскерлерінің шетелдерде болу
мерзімдерін және бірқатар тағы басқаларын белгілейді. Конгресс мүшелері
мемлекеттік қызметте қандай да болмасын қызмет атқара алмайды, сәйкесінше
мұндай қызметтегі тұлғалар да мемлекеттік қызметте тұрған кезде конгреске
мүше бола алмайды. Осылайша, Конституция биліктерді бөлу қағидасын жеке
тұлғалық деңгейде де нақты бекітеді.
АҚШ конгресінде өкілді демократия идеясы іске асырылған. Мемлекеттік
биліктің үш тең мәнді тармақтарынан конгреске Конституцияның мәтінінің
жартысынан көбін құрайтын бірінші бабының арналуы кездейсоқтық емес. АҚШ-
тың Негізгі заңында былай деп жазылған: “Осымен белгіленген барлық заң
шығару өкілеттіктері АҚШ Конгресіне беріледі”. Бұл конституциялық норма тек
АҚШ Конгресінің сенаторлары немесе өкілдер палатасының мүшелері ғана заң
жобаларын енгізуге құқылы екенін білдіреді. АҚШ президенті, федералдық
үкімет министрлері, штаттардың губернаторлары мен басқа да лауазымды
тұлғалар мұндай құқыққа ие емес, ең маңызды биліктердің американша бөлінуі
қағидаларының бірі осында.
Сонымен бірге, Конгресс президентке жыл сайын Конгресс қарауына кезекті
федералдық бюджет жобасын енгізудің аса маңызды өкілеттігін береді. АҚШ
президенті ішкі және сыртқы саясаттың барлық бағыттары бойынша өз
әкімшілігінің заңшығарушылық ұсыныстарын да береді. Бұдан басқа,
президент негізгі прерогативалар есебінде Конгресс қабылдаған заңдарды
бекітеді. Сөйтіп, парламент заңдарды қабылдайды, ал президент оларды
бекітеді. Бұдан мемлекеттік биліктің ішкі бірлігі мен конгрестің ғана емес,
президенттің де заң шығару үрдісіндегі белсенділігі, көбінесе жетекші рөлі
көрінеді.
Конституция президент 10 күннің ішінде оған Конгрес жолдаған заңға қол
қоюы немесе оны заң шығарушыларға қайтаруы, яғни өзінің вето құқығын іске
асыруы тиіс екенін қарастырады. Бұл құқықты пайдаланған жағдайда президент
Конгреске өзінің бектілген заңнан бас тартуын негіздеген жазбаша дәлелді
қорытындысын беруге міндетті. Президенттік ветоны болдырмау үшін Конгрестің
қос палатасының депутаттары президент қайтарған заң үшін қайта дауыс
берулері тиіс. Егер олар дауыстардың 23-н жинай алмаса, президенттік вето
күшінде қалады.
АҚШ-тағы заң шығару үрдісіне тек қана парламенттің заңдарды қабылдауы
емес, атқарушы биліктің заң күшіне ие жарлықтар, декреттер, қаулылар шығару
жатады. АҚШ-та президент атқарушы бұйрықтары деп аталатын жарлық шығаруға
құқығы бар. Бұл құқықық конституцияда арнайы ескерілмегені және
прецеденттік құқық негізінде пайда болғаны есте қаларлық жайт. АҚШ
президенті бұл өкілеттікті ұдайы пайдаланып отырады, бірақ ол негізінен
федералдық үкімет қызметінде қолданылады. Президент шығарған жарлықтардың,
прокламациялар мен басқа да атқару актілерінің заң күші бар. Олар
Конгрестің алып тастауына жатпайды, бірақ АҚШ-тың Жоғарғы соты егер бұл
актілерді АҚШ Конституциясына қайшы деп тапса, күшін жоя алады. Жоғарғы сот
қана АҚШ-тағы конституциялық қадағалаудың жоғарғы инстанциясы ретінде,
президент қандай да болмасын жарлықты шығарып өз өкілеттіктерін асырған-
асырмағандығын анықтайды. АҚШ-та мемлекет пен үкімет басшысының Конгресті
таратуға мүлдем құқығы жоқ, бұл президенттіктің американдық моделінің ішкі
қисынына сай келеді, өйткені Конгресте үкіметті орнынан алу құқығы жоқ.
Президенттің саяси бағдарламасы мен оның заң шығарушылық бастамаларының
табыстылық дәрежесі оның жоғарғы заң шығарушы органмен өзара әрекеттестік
дәрежесіне тікелей байланысты. Презилент пен парламент арасындағы басты
қарым-қатынас құралы – президенттік жолдаулар. АҚШ-та бұл Конституциямен
көзделген. АҚШ президентінің Конституцияға жолдаумен келу конституциялық
құқығы тек қана өкілеттік емес, міндет екендігін атап өткен жөн, өйткені
президент жыл сайын заң шығарушыларға өзінің ниеттері мен бастамалары
туралы хабарлап тұруы тиіс. Президентке үш жолдау беру міндеті жүктеледі:
Одақ жағдайы туралы; Президенттің экономикалық баяндамасы; Кезекті жылға
мемлекеттік бюджет жобасы.
АҚШ-тағы Конгресс – ұдайы жұмыс істейтін заң шығарушы орган. Оның жыл
сайынғы сессиясы 3 қаңтарда ашылып, соңғы рождестволық демалысқа дейін
(үзілістермен) жалғасады. Кезекті жылдың басталуының ең маңызды оқиғасы -
президенттің палаталардың бірлескен отырысында “Одақ жағдайы туралы”
бағдарламалық үндеуімен сөз сөйлеуі. Бұл үндеуде президент мемлекеттің
ағымдағы саясатының негізгі сәттерін баяндайды және конгреске келген жылға
заңшығарушылық ұсыныстардың үкіметтік пакетін ұсынады, олардың маңыздысы –
федералдық бюджет жобасы.
АҚШ-та атқарушы билік президентке тиесілі. Ол, үкімет басшысы бола
отырып, жоғары атқарушы биліктің әрекеттері үшін жеке жауап береді және
федералдық үкіметті басқаруда барша өкілеттікке ие – үкімет қызметіне
тағайындаудан үкімет шешімдерін жеке қабылдауға дейін. Президенттің
үкіметтің өзі орасан зор бюрократиялық аппаратын жеке басқара алмайды,
сондықтан да ол өз өкілеттіктерінің бар бөлігін әр түрлі лауазымды
түлғалараға беріп, жалпы бақылауды жүзеге асырады.
АҚШ-тағы президенттік республика күшті президенттік билікті де, американ
федерациясының заң шығарушы және атқарушы органдарының билік
өкілеттіктерінің орталықсыздандырылуына да қарастырады. Сонымен бірге, АҚШ-
та штаттардағы президент өкілдерінің институты жоқ. Штаттардың
өкіметтерінің өкілеттіктері зор әрі орталықтан шынайы тәуелсіздікке ие.
Дегенмен олар федералдық конституция мен федералдық заңдарды орындауға
міндетті.
Қазір президенттік институты – дүниежүзінде кең таралғандардың бірі.
Мемлекет басшысының мәртебесі жеткілікті дәрежеде әмбебап болғанымен,
президенттіктің сан алуан үлгілерінің болуы олардың әр түрлі саяси типтер
мен мемлекеттік басқарудың әр түрлі жүйелеріне тәуелділігін айқындайды.
Президент қызметі негізгі болғанымен, президенттіктің құрамдас бөліктерінің
бірі ғана. Бұл институт мемлекеттік басқаруда өзіне лайықты орын алуы
үшін, ең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Менеджмент және бизнес кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ МОДЕЛІ
Орындаған:
4 курс студенті
Г. Гумарова
Ғылыми жетекші,
э.ғ.д., профессор _______________________
(қолы, күні)
Г.Н. Сансызбаева
Норма бақылаушы
э.ғ.к., аға оқытушы _________________________
(қолы, күні)
К.Е.Барлыков
Қорғауға жіберілді
Каф. меңгерушісі _________________________ К.С.
Мухтарова
э.ғ.д., проф.
Алматы 2010
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ МОДЕЛІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1. Мемлекеттік басқару моделі ұғымы және оның
белгілері ... ... ... ... ... ...6
1.2. Мемлекеттік басқару моделінің
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3. Шет мемлекеттердің мемлекеттік басқару моделдерінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ МОДЕЛІНІҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.1. Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі қалыптасқан мемлекеттік
басқару моделінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..32
2.2. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқару жүйесін
демократияландыруды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 47
2.3. Алматы қаласындағы жергілікті мемлекеттік
басқару ... ... ... ... ... ... ... ...52
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ МОДЕЛІНІҢ ҚАЗІРГІ
КЕЗДЕГІ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ
ШЕШУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 57
3.1. Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқаруының қазіргі кездегі
негізгі
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .57
3.2. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқарудағы билік жүйесін
демократияландыруды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...82
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 84
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Тәуелсіздік алғалы Қазақстан
Республикасы мемлекеттік басқарудың жүйесін реформалауға көшті. Мемлекеттік
басқарудың жаңа моделі құрылды. Бастапқыда кеңестік үлгідегі Парламенттік
республика құру бағдары ұсталды. Алайда, мұндай бағдар өзінің тарихи
болашағының таяздығын көрсетті. Бірте-бірте президенттік республикалық
басқару моделі қалыптасты және ол 1995 жылғы Конституциямен бекітілді.
Қазақстанда басқару моделі президенттік республика болып бекітілді.
Парламенттік құрылыс, мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы халық
екендігі, мемлекеттік биліктің үш тармаққа – заң шығарушылық, атқарушылық,
сот билігіне бөлінуі, халық қабылдаған Конституцияның үстемдігі және жоғары
заңдық күші басқарудың осындай моделін таңдаудың заңдық негізі болып
табылады. Мемлекеттік билікті жүзеге асырудың тұрақты жүйесі құрылды. Оны
биліктің үш тармағы – заңшығарушы – қоспалаталы Парламент, атқарушы билікті
– Президент пен Үкімет, сот билігін – Жоғарғы сот пен жергілікті соттар
құрайды. Билік тармақтары арасындағы өзара қарым-қатынастарда тежемелік
және тепе-теңдік жүйесі нақты айқындалған. Осы орайда демократиялық
басқарудың басты қағидасы – билікті бөлу қағидасы болып отыр. Қазақстан
Республикасындағы президенттік басқару моделі мынадай қырларымен
сипатталады. Президент – мемлекет басшысы болып табылады. Үкімет өзінің
барлық қызметімен Президент алдында жауап береді және Конституцияда
көзделген жағдайда ғана ол Парламент алдында есепті. Президент Үкімет
мүшелерін тағайындау құқығына ие және ол өз қалауы бойынша Үкімет мүшелерін
қызметінен босатады. Президенттің Парламентті тарата алады және ол
қабылдаған заңдарға тыйым салуға құқығы бар. Президенттің кешірім жасауға,
марапаттау, азаматтық беруге, өз қалауы бойынша Парламенттің кезектен тыс
сессиясын шақыруға құқығы бар. Осы аталған қағидалар Қазақстан
Республикасының Президенттік басқару моделінің бірқатар өзіндік қырларымен
белгіленгендігін көрсетеді.
Дипломдық жұмысымда күрделі де шиеленіскен тақырыптардың бірі Қазақстан
Республикасының мемлекеттік басқару моделін қарастырғым келеді. Сонымен
менің дипломдық жұмысым мемлекеттік басқару моделі тақырыбына арналған және
мемлекеттік басқару мәселесін көтереді. Бұл дипломдық жұмыстың тақырыбын
қарастыру үшін Қазақстан Республикасы Конституциясы мен Қазақстан
Республикасының жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі басқару Заңдарын
сұрыптауымыз керек.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару
моделін толық зерттеу және оған ғылыми сипаттама беру.
Осы айтылған мақсатқа:
- Қазақстан Республикасының Конституциясын қолдану арқылы;
- Алматы қаласының ерекше мәртебесі туралы Заңды;
- Шетел мемлекеттерінің мемлекеттік басқару моделінің тәжірибесін
қолдана отырып;
- Мемлекеттік басқару моделі бағытындағы ғалымдардың көзқарастары
бойынша қол жеткіземіз.
Қойылған мақсаттарға жету келесідей міндеттерді шешу барысында жүзеге
асырылады:
- Мемлекеттік басқару моделіне анықтама беру;
- Мемлекеттік басқару модельдерін әр түрлі критерийлер бойынша жіктеу;
- Шетелдердегі мемлекеттік басқару моделінің ерекшеліктерін ашып
көрсету;
- Мемлекеттік басқару моделінің құраушы элементтері ретінде Қазақстан
Республикасы Президентінің саяси статусы, оны сайлау тәртібі мен
қызметке кіруі, Президенттің өкілеттіліктері көрсету; Қазақстан
Республикасының басқару нысаны мен мемлекеттік билік жүйесін талдау;
- Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқаруды Алматы
қаласы Әкімдігі мысалында талдау;
- Мемлекеттік билік органдары қызметіндегі мәселелерді ашып көрсете
отырып тиісті ұсыныстар енгізу;
- Қазақстан Республикасының президенттік басқару моделіндегі
парламенттің өкілеттігін арттырудың мәні мен мазмұнын ашып көрсету;
- Қазақстанда билік жүйесін демократияландыруды жетілдіру жолдарын
анықтау;
- Билік жүйесін демократияландыруды жетілдіру ісіне байланысты тиісті
қорытындылар мен ұсыныстар енгізу;
Дипломдық жұмысты дайындауда ресей және отандық ғалымдарының мемлекеттік
басқару моделі саласындағы еңбектері пайдаланылды: Козбаненко В.А., Зеркин
Д.П., Цымбал В.П., Конопатов П.Ю., Куликова., Чубинский В.В., Атаманчук
Г.В., Б.Т.Аяғановтың, Р.Б.Әбсаттаровтың, Л.А.Байдельдинов-тың,
Н.Ж.Байтенованың, А.С.Балгимбаевтың, Ә.Бәкірдің, М.А. Биекеновтың,
А.Х.Бижановтың, С.М.Борбасовтың, К.Н.Бурхановтың, А.М.Джунусовтың,
А.Дьяченконың, Е.Ертісбаевтің, Ғ.Есімнің, Ж.Жунусованың, С.Зимановтың,
Г.Ибраеваның, Л.М.Иватованың, Г.Н.Иреновтың, А.Ш.Ишмухамедовтың,
Р.К.Қадыржановтың, Н.Қалиевтың, А.С.Қалмырзаевтың еңбектері.
Дипломдық жұмыстың құрылымы үш бөлімнен, кіріспе мен қорытындыдан және
пайданылған әдебиеттер тізіміннен тұрады.
Бірінші бөлімі теориялық сипатта, мұнда мемлекеттік басқару моделінің
түсінігі, оның өзіне тән белгілері мен оны құраушы бөлімдері, мемлекеттік
басқару модельдерінің әрқилы тұрғыдан жіктелуі көрсетілді. Бұл бөлімде
сонымен қатар мемлекеттік басқару моделінің шетелдік тәжірибесі де
қарастырылды.
Екінші бөлім толықтай дерлік отандық мемлекеттік басқару моделінің
тәжірибесімен танысуға арналған. Нормативтік актілері негізінде, соның
ішінде, негізінен Қазақстан Республикасы Конституциясын басшылыққа ала
отырып Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару моделіндегі Қазақстан
Республикасы Президентінің саяси статусы, оны сайлау тәртібі мен қызметке
кіруі, Президенттің Парламент, Үкімет, Конституциялық Кеңес, соттар мен
судьяларға, әкімдерге, республикалық референдумға қатысты өкілеттіліктері
көрсетілді. Мемлекеттік басқару моделінің құраушы элементтері ретінде
басқару нысаны мен билік органдары құрылымы және олардың құзыреттік
деңгейлері сипатталды. Сонымен қатар осы бөлімде жергілікті басқару Алматы
қаласы мысалында қарастырылды. Бұл орайда Алматы қаласы Әкімдігінің ұйымдық
басқарушылық құрылымы мен Әкімдікті басқару стилі мен Әкімнің құзыреті
туралы айтылды.
Үшінші бөлімде шетелдік және отандық мемлекеттік басқару моделін зерттей
отырып елімізде бүгінгі таңдағы президенттік басқару моделінің
ерекшеліктерімен қатар орын алып отырған мәселелер мен басқару моделінің
тиімділігін арттыруға мүмкіндік беретін шаралар реті көрсетілді.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқарудағы билік жүйесін
демократияландыруды жетілдіру жолдары қарастырылды.
І. Мемлекеттік басқару моделінің теориялық негіздері
1.1. Мемлекеттік басқару моделі ұғымы және оның белгілері
Мемлекеттің рөлі жөнінде қарастырылған тұжырымдамалардан белгілі
болғандай, пікір-талас пәні, бір жағынан, экономикалық және саяси
бостандықтың, және екінші жағынан, мемлекеттің экономика мен әлеуметтік-
саяси өмірге бостандықты ортақ мүдде аясымен, басқаша айтқанда, қоғамдық
қажеттілікпен шектейтін басқару нысанында ұтымды, мақсатты ықпалының ара-
қатынасы мәселесіне келіп тіреледі. Сонымен бірге жеке адамдардың еркін
қызметі мен соның негізінде қалыптасатын қоғамдық қатынастар аяқ астынан
өздігінен реттелетін үрдістерге теңгеріледі. Ал мемлекет реттеп басқаратын
үрдістер тек қана билікпен мәжбүрленетін, ол сырттан басқаратын, аяқ
астынан өздігінен реттелу механизмдерін тежейтін үрдістер ретінде
қарастырылады. Бостандық мемлекеттің еркін білдіретін қоғамдық
қажеттілікпен, ортақ мүддені жүзеге асыратын мемлекеттік басқарумен
сиыспайды.
Біздің мемлекетті басқаруды талдауға көзқарасымыз оны мемлекеттің
объективті қажетті қызметі ретінде, бостандықты жоққа шығармайтын, оны
білдіру мен қоғамдық қажеттілікті саналы жүзеге асырудың қоғамдық-саяси
нысаны болып табылатын ұтымды қызмет ретінде тануда.
Біз мемлекеттік басқаруды кең әлеуметтік-саяси мағынасында қоғамның
мемлекеттік өміріндегі әлеуметтік басқару түрі ретінде қарастырамыз. Бұл
мемлекеттің өзінің билеу және өзге де қызметтерін барлық органдарымен,
биліктің барлық тармақтарының институттарымен, бірақ әр түрлі шамада жане
әр түрлі нысанда жүзеге асыру қызметі. Осы зерттеудегі мемлекеттік басқару
– көп қырлы санат: әлеуметтік, әлеуметтік-саяси және саяси-құқықтық.
Дамытылмалы тұжырымдама мемлекеттік басқару жөніндегі әдебиеттерде
мемлекет қызметтерін жүзеге асыру нысаны ретінде ғана, шектерінде атқарушы
билік іске асырылатын мемлекеттік қызмет түрі ретінде ғана анықталатын
анағұрлым тар мағынасында түсінуді жоққа шығармайды. Мұндай көзқарас
қоғамды әміршілдік басқарулан бас тартқан қазіргі заманғы Қазақ
мемлекетінің міндеттері мен қызметтерінің өзгеруіне байланысты мемлекеттік
басқару ұғымының Қазақстан Республикасы Конституциясында болмауымен
дәлелденеді. Ол атқарушы билік ұғымымен ауыстырылды. Сонымен бірге,
заңгер-ғалымдар әділ атап көрсетеді: мемлекеттік басқару – мемлекеттік
билік механизмі онсыз жұмыс істей алмайтын шындық. Бірақ Қазақстан
Республикасының Констиуциясы мен қолданыстағы заңнамасы мемлекеттік
басқаруға балама ұсынбады.... Бұл ұғымды биліктерді бөлу жүйесі де
толықтырмайды. Оның кейбір ресейлік заңнама актілерінде сақталуы мен
Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерінде қолданылуы да
кездейсоқтық емес. Одан шетелдердегі заң шығарушы да, ғылыми зерттеулердің
авторлары да бас тартпайды.
Сонымен, жоспарда белгіленген мәселені талдауға көшейік.
Ғылыми және оқу әдебиетінде мемлекеттік басқару ұғымының жалпыға ортақ
түсініктемесі жоқ. Белгілі ғалым-мемлекеттанушы Г.В. Атаманчук оны
мемлекеттің адамдардың қоғамдық өміріне оны реттестіру, сақтау немесе
түрлендіру мақсатында билік күшіне сүйене отырып тигізетін іс жүзінде
ұйымдастырушы және реттеуші ықпалы ретінде, Б.Н. Курашвили — бүкіл
мемлекеттік аппараттың қоғамдық қатынастарды реттеу, қоғамдық және жеке өз
істерін басқару жөніндегі қызметі ретінде анықтайды. Бірқатар авторлар
мемлекеттік басқару ұғымын мемлекеттің заңдар негізінде және оларды
орындау үшін атқаратын, үздіксіз әрекет ететін басқару аппаратының
атқарушылық-басқарушылық қызметтен тұратын, іс жүзінде ұйымдастырушылық
қызметі ретінде, ал басқалары заңдар негізінде және оларды орындау үшін
жүзеге асырылатын және мемлекет қызметтерін күнделікті орындаудан тұратын
ұйымдастырушылық, атқарушылық-басқарушылық қызмет ретінде анықтама береді.
Көріп отырғанымыздай, соңғы анықтама алдыңғыларына қарағанда анағұрлым тар,
көбінесе мемлекеттік басқаруды атқарушылық-басқарушылық қызметке әкеп
тірейді. Бұл тұрғыдан алғанда профессор А.И. Радченконың ұстанымы жақын,
ол мынадай анықтама береді: мемлекеттік немесе муниципалдық басқару деп
мемлекеттік немесе муниципалдық атқарушы-басқарушы органның басқару
объектісіне шешімдер (құқықтық актілер) қабылдау, осы шешімдердің
(актілердің) және заң шығарушы (өкілдік) билік органдарының шешімдерінің
(актілерінің) орындалуын ұйымдастыру және бақылау арқылы оны сәйкес
аумақтық құрылымның мақсатына жету үшін қажетті жағдайға көшіруге ықпал ету
қызметі түсініледі.
Бізге анағұрлым дұрыс көрінетіні Н.И. Глазунованың 2002 и 2004 жж.
мемлекеттік басқару жөніндегі еңбегінде берілген мемлекеттік басқару
ұғымының анықтамасы.
Біздің ойымызша, мемлекеттік басқару — қоғамға оны реттестіру, сапалы
ерекшелеу, жетілдіру мен дамыту мақсатында ықпал етуді білдіретін
әлеуметтіктің өзгеше түрі.
Мемлекеттік басқару ұғымының анықтамасында оның мемлекеттік билік
институттарының қоғамға саяси-әкімшілік ықпалы ретіндегі мәніне тән жалпы
және айрықша белгілері теориялық тұрғыдан сипатталуы тиіс. Осы көзқарасқа
сәйкес мынадай анықтама қорытып шығаруға болады: мемлекеттік басқару — бұл
мемлекеттік институттардың қоғамның, оның жекелеген топтарына қызметіне
саналы ықпалы, мұнда қоғамдық қажеттіліктер мен мүдделер, ортақ мақсаттар
мен қоғам еркі жүзеге асырылады [1].
Бұл анықтамаға ірі мемлекеттанушы профессор Н.И. Глазунованың көзқарасы
жақын, оған сәйкес мемлекеттік басқару — бұл мемлекеттің (оның
органдарының жүйесі мен лауазымды тұлғалары арқылы) қоғамдық үрдістерге,
қатынастарға және адамдардың қызметіне мақсатты ұйымдастырушы-реттеуші
ықпалы.
Мағынасы анағұрлым жақын анықтаманы Г.Л. Купряшин да береді, оның
пікірінше, мемлекеттік басқару – бұл мемлекеттің жалпы қоғамда, сондай-ақ
оның жекелеген бөліктерінде өзінің ұйымдастырушы-реттеуші және лауазымдық
қызметтерін орындау мақсатында атқаратын заңшығару, атқару, сот және басқа
да билік өкілеттіктерін жүзеге асыру қызметі.
Ұғымның тұжырымдалған анықтамасының мазмұнында әлеуметтік басқаруға тән
жалпының - социумға саналы, мақсатты ықпал мен мемлекеттік басқаруға тән
жекенің: ерекше субъект, оның айрықша мақсаттары, сондай-ақ – басқарушы
ықпал объектісі – бірлігі бар. Басқару субъектісі – мемлекеттік институттар
– басқару әрекеттеріне қажетті билік өкілеттіктері берілген және
белгіленген құқық нормалары негізінде қоғамның және әрбір азаматтың атынан
әрекет етуші адамдардың арнайы топтарының ұйымы. Мемлекеттік басқару
объектісі — жалпы қоғам немесе оның жекелеген топтары, қоғамдық-саяси,
мәдени және басқа да ұйымдар, олардың қызметі.
Мемлекеттік институттардың басқарушы ықпалы – бұл қоғамның табиғи
жағдайына таптар мен басқа да үлкен әлеуметтік топтардың мүдделерінде
мақсатты ықпал ету, оған белгіленген нормаларға сәйкес ұйымдасқан әрекет
нысанын беруге, оның ортанын өзгермелі жағдайларына бейімделуін қамтамасыз
етуге ұмтылыс, сондай-ақ оны мүмкіндігінше жетілдіру және дамыту.
Қоғам мен оның топтарына, жекелеген азаматтарға олардың әрекеттері мен
қызметін қоғамдық саяси қажетті және мақсатты арнаға бағыттау мақсатында
саналық ықпал ету – мемлекеттік басқарудың елеулі белгісі. Мазмұны жағынан
ол көпқырлы: бұл әр ретті, әр сапалы мақсаттарға жетуге; қоғамдық жүйені
ұйымдастыруға және қоғамдық қатынастарды сақтауға (ұдайы өндіруге)
бағытталған қызмет; бұл — басқарылушы объектіні статикалық, дәстүрлі күйден
серпінді, прогрессивті күйге, аз болжамдыдан - алдын-ала болжамдыға, өткір
жанжалдыдан – шешімді жанжал жағдайына көшіру; бұл — қоғам мен тұлғаның
бостандықтарын ұлғайтуға жағдай жасай және т.с.с. Сонымен, қазіргі заманғы
Ресейді мемлекеттік басқару алдында жаһандық әлеуметтік-саяси және
экономикалық сипаттағы көптеген мәселелер, сондай-ақ нақты - ел үшін
ұтымды модернизациялауды жүзеге асыру жоспары. Ірі әлеуметтік топтар-
таптарды және өздерін әр түрлі мәдениетпен (негізінен орыс православиясы
мен мұсылмандық) ерекшелейтін басқа да қауымдастықтарды, батысеуропалық
ырықты құндылықтарға бет алған және кеңестік социалистік құндылықтарды
ұстанатын халық топтарын басқару кешенді мәселелерді шешумен байланысты.
Алғы шепте – мемлекеттік бірлікті сақтау мәселелері.
Жоғарыда айтылғанды қорыта келе, Н.И. Глазунова ерекше назар аударған,
мемлекеттік басқаруға тән мынадай қасиеттерді ажыратуға болады:
Мақсатты, ұйымдастырушы және реттеуші ықпалдар субъектісі — мемлекет. Нақты
тарихи уақыттағы мемлекеттік басқару сипаты мемлекет дамуының сипатымен,
конституциялық негіздерімен (қағидаттарымен) анықталады. Мемлекет ми
орталығы ретінде күш - қоғамдық ағзаның өзінше бір жүйке жүйесіне
-мемлекеттік басқаруға бұйрықтар береді.
Мемлекеттік басқару билік өкілеттіктеріне сүйенеді және бүкіл қоғамға
(мемлекет жүргізетін халықаралық саясат шектерінде басқа да
қоғамдастықтарға да) таралады. Мемлекеттік билік белгілейтін заңдар, өзге
де нормативтік құқықтық талаптар – жалпыға міндетті, мемлекет күшінің
беделімен қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік басқарудың ерекшелігін басқарумен қамтылатын қоғамдық
құбылыстардың сипаты мен көлемі құрайды. Мемлекеттік басқару ортасында –
ортақ істерді шешу, барлық азаматтардың іс-қимылдарын үйлестіру, ортақ
мүддені қорғау, жеке адамдар мен әлеуметтік топтардың емес, қоғамның
қажеттіліктерін қанағаттандыру.
Мемлекеттік ықпалдың әдістері мен құралдары кешенін құқықтық, саяси,
экономикалық (реттеу, үйлестіру, сендіру, ынталандыру және т.с.с.) ғана
емес, құқыққорғаушы мемлекеттік органдардың күштерінің көмегімен мәжбүрлеу
де құрайды. Мемлекеттік билік пен басқарудың бастауында құқықтық және саяси
заңдылық, ал іске асыруда – мәжбүрлеу құралдарына да ие мемлекеттік
аппараттың күші бар.
Осы автордың кең мағынасында мемлекеттік басқару жүйе ретінде мемлекеттік
билікті тікелей жүзеге асыруды: саяси-мемлекеттік шешімдерді қабылдау және
оларды жүзеге асыру, қоғамда құқық заңдылығы мен әділ соттың бұлжымауын
бақылауды білдіретіндігі туралы ереже назарға лайық. Мемлекеттік басқару
субъектісі мемлекеттік биліктің заңшығарушы органдары, мемлекеттік биліктің
атқарушы органдары, сот және прокуратура органдары болады.
Мемлекеттік басқару — бұл сонымен бірге мемлекеттің өзіне және
мемлекеттің ұтымды қызметімен қамтылмайтын қоғамдық үрдістердің кездейсоқ
реттеуіштері әрекет ететін жалпы әлеуметтік жүйеге қатысты өзін-өзі
басқару.
Ғылыми әдебиетте және мемлекеттік органдардың іс-тәжірибесінде
мемлекеттік басқару ұғымымен қатар мемлекеттік реттеу ұғымы
пайдаланылады. Мұнда олардың елеулі мағыналық айырмашылығы меңзеледі.
Неолибералдардың көзқарасы бойынша, жоғарыда аталғандай, мемлекеттік
реттеуге өте-мөте шектеулі дәрежеде жол беруге болады, мәселен,
экономиканы, бірақ эконоиканы және басқа әлеуметтік үрдістерді мемлекеттік
басқаруға жол берілмейді. Көптеген ресейлік экономистер өздерінің қазіргі
көзқарастарын кеңестік дәуірде үстемдік еткен түсініктерге қарама-қарсы қоя
отырып, экономиканы басқару ұғымынан оны экономиканы реттеу ұғымымен
ауыстырып, бас тартты.
Біздің түсінуімізше, реттеу мен басқару ұғымдарын қарама-қарсы қою
олардың мағыналық мазмұны тұрғысынан алғанда мүлдем дұрыс емес. Қазақ
тілінің түсіндірме сөздігіне сәйкес, реттеу терминінің мағыналарының бірі
– басқару, жетекшілік ету. Сонымен қатар бұл термин:
а) қажетті нәтижелерге жету мақсатында қайсыбір нәрсеге ықпал етуді;
б) қандай да болмасын әрекетті белгілі бір ережелерге бағындыруды
білдіруі мүмкін.
Терминдердің семантикалық түсіндірмесі оның тілдегі, саяси тұрғыдан
алғанда тіпті, қазіргі заманғы қолданысына үнемі сәкес келе бермейді.
Алайда ол қарастырылып отырған теминдерді синонимдер ретінде түсінуге дәлел
болады. Я болмаса, айталық, реттеу терминімен басқарушы ықпалдың бір
түрін, немесе басқару нысанын, немесе оның сәтін белгілеу мағынасында.
Реттеу ұғымын түсіндіруде ғылыми тілде бекітілген жүйенің басқарушы
субъект белгілеген ережелер (регламент) шектерінде әрекет етуінің ішкі
механизмдерін ескеру қажет, бұл оның тұрлаулылығын қамтамасыз етеді.
Ал басқару ұғымы болса, жүйеге көбінесе сыртқы (субъектіден шығатын)
ықпалды, жүйенің өздігінен дамуының белгілі бір бағыттылығын сақтау мен
ынталандыру факторы болып табылатын ықпалды білдіреді. Реттеу жүйенің ішкі
заңдылықтары мен механизмдерінің кездейсоқ қызметіне қажетті жағдайларды
жасауды көздейді. Мысалы, жанжалдардың алдын-алу немесе келіспеуші
тараптарды ымыраластыру үшін. Басқару жоспарланған нәтижелерге (жүйені
өзгерту, жанжалдарды бітістіру және шешу және т.б.) жету үшін мемлекеттік
институттардың іс-қимыл әдістері мен құралдарын таңдауды немесе мақсатты
пайдалануды, сондай-ақ технологияларын әзірлеуді білдіреді. Талданбалы
ұғымдардың мағыналық айырмашылықтарындағы аталмыш ерекшеліктерді ескермеуге
болмайды, сондай-ақ оларды асыра сипаттауға, мұндай түсінікте қарама-қайшы
саясат құру жаңсақтық болар еді.
Әкімшіліктік құқық жөнінен маман-ғалымдардың ойы дұрыс: мемлекеттік
басқару мен мемлекеттік реттеудің арасында мақсаты жағынан қағидаттық
айырмашылық жоқ. Оған қоса, өзінің мәні жағынан реттеу — мемлекеттік
басқарудың міндетті элементі, оның қызметтерінің бірі. Мемлекеттік басқару
мен мемлекеттік реттеудің айырмашылығы айтарлықтай дәрежеде шартты,
өйткені, басқара отырып, мемлекет реттейді, ал реттей отырып, басқарады.
Әлеуметтік басқару теориясы қоғамдағы адамдардың іс-әрекеттерін реттеу
механизмдерінің екі түрін анықтап, сипаттап берді: саналы (ұтымды) және
стихиялы реттеу. Саналы реттеу дегеніміз әлеуметтік, соның ішінде
мемлекеттік басқару. Стихиялы механизмнің мәні әлеуметтік субъектілердің іс-
әрекеті мен қызметі үрдістерін мемлекеттік я қайсыбір басқа басқарушы
күштердің араласуын қажет етпейтін, кездейсоқ, өздігінен (автоматты түрде)
реттелуінде. Бұл, мәселен, реттеуші бәсеке механизмі бар еркін деп
аталатын нарық. Біз аталатын деуіміз - шындығында дамушы елдердегі нарық
негізінен басқарылмалы.
Әлеуметтік басқару ғылымы да, әлемдік тәжірибе де қоғамдық және саяси
жүйелердің күрделенген сайын мемлекеттік басқаруды қоса алғанда, ұтымды
реттеу механизмдерінің рөлі арта түсетіндігін дәлелдеді. Сонымен бірге,
кездейсоқ (стихиялы) реттеу механизмдері де әрекетін жалғастырып, өз рөлін
атқара береді. Сондықтан, реттеудің ұтымды факторларының мәнін атай отыра,
стихиялы факторларды есептен шығармаған жөн. біздің ойымызша, мемлекеттік
басқарудың қоғамдағы орны мен рөлін талдауда басшылыққа алынуы тиіс маңызды
әдіснамалық ережелердің бірін атап өтейік. Атап айтқанда: мемлекеттік
басқару ұтымды, мақсатты қызмет ретінде қоғамның өзін-өзі басқару жөніндегі
қызметтерінің барлығын қамтымайды. Қоғамдық өмірдің кездейсоқ өздігінен
реттелуі де әлеуметтік және саяси жүйелердің өздігінен басқарылуының
қажетті нысаны әрі аспектісі болып табылады. әлеуметтік басқару
теориясындағы бұл ереже шектеулі ұтымдылық қағидаты түрінде тұжырымалған.
Мемлекеттік басқару басқару үрдісінің құрылымын түзетін өзара байланысты
дағдылы әрекеттердің жиынтығынан құралады. Бұл нақты жағдайларды талдау;
мақсаттарды таңдау; болжау; мемлекеттік стратегияны әзірлеу және таңдалған
мақсаттарды, көзделген стратегияны жүзеге асыру қызметін жоспарлау;
басқарылушы объектіні ақпараттандыру; ұйымдастыру; үйлестіру; белсендіру
(қозғау, ынталандыру); реттеу; бақылау; басқару нәтижелерін жалпылама
бағалау.
Мемлекеттік басқару моделі дегеніміз бұл - мемлекеттік құрылыстың таңдап
алынған нысаны бойынша қалыптасатын және нақты мемлекеттің тарихи, саяси,
әлеуметтік-экономикалық, мәдени-діни факторлар кешенімен қалыптасатын,
өктем түрде басқаруды ұйымдастырудың нысаны[2]. Мемлекет басшысы
мемлекеттік басқарудың мазмұнын жақсы пайымдай білгенде ғана мемлекеттік
басқару модельдердің сапасы болмақ. Мемлекеттік басқару моделінің құраушы
элементтері: мемлекет басшысы, мемлекетті басқару нысаны, билік органдары
жүйесі мен заңнамасы. Даму деңгейі мен елдегі жағдай тікелей пайдаланылып
отырған басқару моделінің типіне байланысты. Алайда, елдегі жағдай
төмендеген кезде халық модельді емес, мемлекет басшысын ауыстырады.
1.2. Мемлекеттік басқару моделінің жіктелуі
Мемлекеттік басқарудың модельдері әрқилы тұрғыдан жіктеледі. Заңтануда
мәселен, заңгерлер құқықтық тұрғыдан жіктесе, саясаттанушылар саяси
қоғамдық тұрғыдан жіктейді. Бұл арада мемлекеттік басқару модельдерінің
құқықтық тұрғыдан жіктеуін қарастырған жөн. Бәрімізге белгілідей,
мемлекеттік басқарудың әр нысанының негізінде мемлекеттік билікті
ұйымдастырудың соның ішінде, мемлекеттік басқарудың тиісті моделі жатыр.
Мемлекеттік басқару критериі бойынша поликратиялық және монократиялық
мемлекеттік басқару модельдері болып жіктеледі.
Поликратиялық мемлекеттік басқару моделі мемлекеттік биліктің мемлекеттің
әр түрлі органдары арасында бөлінуімен, яғни, Парламент заң билігін, соттар
сот билігін, Үкімет және мемлекет басшысы атқарушы билікті жүзеге асырады,
мемлекеттік билік тармақтарының өзара әрекеттесу тәсілдерінің
реттелгендігімен, өзара тепе-теңдік тежемелік жүйесімен, аумақтық ұжымдарды
өзін-өзі басқарумен, демократиялық тәртіппен сипатталады.
Монократиялық мемлекеттік басқару моделі белгілі бір мемлекет
органдарының немесе лауазымды тұлғасының қолында бүкіл мемлекеттік биліктің
біртұтас шоғырлануымен сипатталады. Мысалы, тоталитарлық социализм
кезіндегі кеңестердің қолында мемлекеттік биліктің толық шоғырлануы,
Германияда А.Гитлердің кезіндегі Фюрердің қолында бүкіл мемлекеттік
биліктің шоғырлануы[3].
Жоғары айтып өткеніміздей, мемлекеттік басқру модельдері мемлекеттік
басқару нысаны бойынша монархиялық мемлекеттік басқару моделі,
республикалық мемлекеттік басқару моделі болып жіктеледі[4].
Монархиялық мемлекеттік басқару моделі мемлекеттік басқаруды, мемлекеттік
лауазымды немесе ерекше атақты мұрагерлік жолмен иеленетін және беретін
мемлекет басшысы жүзеге асырумен сипатталады. Мысалы, корольмен,
императормен, сұлтанмен әлемде монархиялық басқару моделі тән мемлекеттерге
Ұлыбританияны, Біріккен Араб Әмірлігі, Жапонияны жатқызуға болады.
Монархиялық мемлекеттік басқару моделінің өзі абсолюттік мемлекеттік
басқару, парламенттік мемлекеттік басқару болып жіктеледі.
Абсолюттік монархиялық басқаруда корольге ең жоғары мемлекеттік билік
тиесілі және оның билігі конституциямен шектелмеген. Мысалы, Оман
сұлтандығында конституция жоқ және оның рөлін құран атқарады. Бұл
мемлекетте Парламент те жоқ, Үкімет корольмен қалыптастырылады және оның
алдында есепті. Премъер-министр және басқа да министрлер оның ұлы, ағасы
немес өзге жақын туысқандары болып келеді.
Дуалистік мемлекеттік басқаруда Конституция бар(әдетте ол монархпен
халыққа сыйға тартылған) , оның қатысынсыз қабылданбайтын Парламент те бар.
Алайда Үкімет монархпен тағайындалады және Парламенттің алдында емес
монархтың алдында есепті. Мысалы, Конституцияларына сәйкес парламенттік
басқару моделіне жақын кейбір монархияларға іс жүзінде дуалистік
монархиялық басқару тән (Йордания, Марокко, Непал). Осы елдердің монархтары
талай рет Парламенттерді таратып, біраз жылдар бойы, тіпті онжылдар бойы
оларсыз үстемдік етіп отырды. Тіпті Конституцияда көзделген Үкіметтің
Парламент алдындағы есептілігі іс жүзінде фикция болып табылады, дәстүр
бойынша Үкімет корольге бағынышты.
Парламенттік басқару моделі демократиялық жолмен қабылданған
Конституцияның бар болуымен, сайланған Парламенттің заң шығару билігінің
болуымен сипатталады. Монарх заң жүзінде мемлекет басшысы болып табылады,
алайда мемлекеттік басқаруға қатыспайды. Мысалы, Жапонияда парламенттік
монархиялық басқаруда Үкімет Парламент алдында есепті. Шындығында
конституция бойынша ол монархпен тағайындалады, бірақ әдеттегідей бұндай
тағайындау формальды болып табылады. Іс жүзінде Үкімет Парламенттегі
көпшілік партияның көшбасшысымен қалыптастырылады және сол көшбасшы премьер-
министр болып тағайындалады. Мысалға келтірсек, Жапонияға, Ұлыбританияға,
Данияға, Белгияға монархиялық басқарудың осындай түрі тән.
Республикалық мемлекеттік басқару моделінде сайлануға құқығы бар
азаматтар есебінен белгілі бір мерзімге сайланатын мемлекет басшысы
президент мемлекеттік басқаруды жүзеге асырады. Әдетте республикалық
басқару моделін президенттік, парламенттік, аралас немесе жартылай
президенттік басқару моделі деп үшке бөлінеді. Бұлардың ішіндегі әлемге кең
таралғаны – президенттік басқару моделі.
Президенттік басқару моделінде президент халықпен тікелей сайланады және
министрлерді тағайындайды, Үкіметті қалыптастырады, Премъер-министрді
тағайындайды. Президенттік басқару моделінде мемлекеттік билік қатаң
жіктеледі: президенттің Парламентті мерзімінен бұрын таратуға құқығы жоқ,
бірақ Парламент министрлерді сенімсіздік вотумы жолымен орнынан алуға
құқығы жоқ. Үкімет Президент алдында есепті болып келеді.
Парламенттік басқару моделінде Президент халықпен сайланған Парламент
депутаттарымен сайланады және оларға өзін қарсы қоя алмайды. Парламенттік
республикаларда Үкіметтің премъер-министрі болып Парламенттегі көпшілік
орынға ие партияның көшбасшысы тағайындалады және ол Үкімет құрамын
айқындайды және Парламентке бекітуге ұсынады. Бұнда Үкімет президенттің
алдында емес, тек қана Парламенттің алдында жауап береді. Бірақ
Парламенттің көпшілік дауысымен қабылданған сенімсіздік вотумы Үкіметті
отставкаға кетуге міндеттейді, алайда бұған қарамастан басқа жолы да бар:
Парламенттік басқару моделі тән мемлекетте Президент Үкіметтің келісімімен
Парламентті тарата алады.
Аралас немесе жартылай президенттік басқару моделі президенттік билікті,
үкіметтің қызметін Парламенттің тиімді бақылауымен ұйымдастыруды көздейді.
Оның басты белгісі Үкіметтің әрі президент, әрі Парламент алдындағы екі
жақты жауаптылығы. Республикалық басқару моделінің бұл түрі Австрия,
Ирландия, Португалия, Франция, Польша елдерінде таралған. Президент
Парламентпен келіспей-ақ Үкімет басшысын тағайындайды және онымен бірлесе
отырып министрлер кабинетін қалыптастырады. Парламент жыл сайынғы бюджетті
бекіту туралы Үкіметтің қызметін бақылауды жүзеге асырады. Үкіметке вотум
сенімсіздік жариялай алады.
Мемлекеттің аумақтық-саяси құрылымы бойынша федерациялық, унитарлық
(біртұтас), конфедерациялық мемлекеттік басқару моделі болып бөлінеді[5].
Федерациялық мемлекеттік басқару моделінің өзіне тән ерекшелігі, онда тек
қана жоғары жалпы федералдық органдар (мемлекет басшысы, парламент, үкімет,
жоғарғы сот, министрліктер, ведомстволар) ғана жұмыс істеп қоймайды, сондай-
ақ армия құрылады, одақтық азаматтылық белгіленеді, олар болмаса федерация
да болмайтын басқа да институттар жұмыс істейді.
Алайда федерациялық басқару моделі тек көпұлтты мемлекетке ғана тән емес.
Моноұлттық мемлекеттерде федерациялық мемлекеттік басқару моделі белгілі
(АҚШ, Германия, Бразилия, Үндістан, Мексика).
Унитарлы мемлекеттік басқару моделі өзінің құрамында автономды
мемлекеттік құрылымдар жоқ, өз алдына дербестігі жоқ әкімшілік-аумақтық
бөліністерден тұратындығымен сипатталады.
Конфедерациялық мемлекеттік басқару моделі – ол белгілі мақсаттар үшін
құрылған мемлекеттер одағымен сипатталады. Конфедерацияда бюджеттің
салықтың жүйесі жоқ. Конфедерацияның айрықша азаматтығы жоқ, ал онда
тұрақты тұратын тұлғалар өз мемлекетінің азаматы болып қала береді.
Мемлекеттік тәртіп критерийі бойынша демократиялық мемлекеттік басқару
моделі, тоталитарлық мемлекеттік басқару моделі, авторитарлық мемлекеттік
басқару моделі деп бөлінеді.
Демократиялық мемлекеттік басқару моделіне мынадай белгілер тән:
1) саяси құқықтар мен бостандықтар, азаматтардың мемлекеттік саясатты
анықтауға белсенді қатысу мүмкіндігін қамтамасыз ететін, үкіметтік
саясатты қолдайтын партиялармен өзге саясатты жүзеге асыруды талап
ететін оппозициялық партияларға заңды дәрежеде және тең жағдайда
әрекет етуге мүмкіндік беретін көлемде тану;
2) саяси плюрализм және саяси басшылықтың бір партиядан екінші партияға
өтуі, яғни сәйкесінше мемлекеттің жоғарғы органдарын (Парламент,
мемлекет басшысы) азаматтардың жалпыға бірдей және еркін дауыс беруі
арқылы қалыптастырылуы, бүкіл партиялар, қоғамдық бірлестіктер,
азаматтар заңды тең мүмкіндіктерге ие;
3) мемлекеттік биліктің тармақтарға бөлінуі және олардың іскерлік
автономиясы (заң шығарушы, атқарушы және сот және т.б.), тепе-теңдік
және тежемелік, өзара әрекеттесуін қамтамасыз ету жүйесі;
4) мемлекеттік билікті жүзеге асыруда жалпы мемлекеттік өкілді
органдардың міндетті және шынайы қатысуы. Бұл орайда ол тек заң
шығару, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізін анықтау,
оның бюджетін анықтау құқығына ие: шешімдер көпшілікпен қабылданады
және азшылықтың, саяси оппозицияның құқықтарын қорғау;
5) кез-келген саяси идеологияны үгіттеу еркіндігі. Бұл орайда
үгіттеушілер күш қолдану іс-әрекеттеріне шақырмауы тиіс, мораль мен
қоғам мінез-құлықтарының бұзбауы, өзге азаматтардың құқықтарына
нұқсан келтірмеуі тиіс.
Автономиялық мемлекеттік басқару моделіне мынадай белгілер тән:
1) азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтары олардың мемлекеттік
саясатты анықтауға дербес қатысуға мүмкіндігін қамтамасыз етпейтін
және кейбір саяси оппозицияларға заңды әрекет етуге мүмкіндік
бермейтін көлемде шектелген көлемде танылады;
2) саяси басшылықтың бір партиядан екінші партияға ауысуы және жоғары
мемлекеттік органдарды қалыптастыру конституциясы бойынша сайлаулар
арқылы жүзеге асырылады. Алайда іс жүзінде сайлаушылардың партияны
таңдауы шектеулі. Парламент депуттарын сайлау этникалық және діни
қолдау сипатына ие. Президенттерді сайлау харизматикалық қағидаға
бағытталады немесе мерзімсіз президент болатындай ұйымдастырылады.
3) мемлекеттік биліктің тармақтарға бөлінуі конституция бойынша танылады,
алайда ол іс жүзінде танылмайды. Президент пен Үкіметтің актілері заң
шығарушы биліктің саласына араласады және заңнан жоғары дәрежеге ие,
сот қызметі атқарушы биліктің бақылауында.
4) саяси идеологиялардың әралуандығы шектеледі. Басқа идеологияларды
іріктеуге рұқсат етіледі, бірақ олар басшы идеологияға қарама-қайшы
келмеуі тиіс.
5) қарулы күштер саяси рольге ие[6]
Тоталитарлық мемлекеттік басқару моделінің өзіндік ерекшеліктері
төмендегідей болып келеді:
1) азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтары, олардың мемлекеттік
саясатты анықтауға дербес және белсенді қатысуы тоталитарлық тәртіп
негізінде жатқан көшбасшылық тұжырымдамасымен жоққа шығарылады.
Азаматтардың таңдауға құқығы жоқ және олар бірыңғай жүйелердің өмір
сүруіне бағытталған. Оған қарсы шығу және оны сынға алу заңмен қылмыс
болып танылады.
2) Саяси басшылықтың бір партиядан екінші партияға өтуі, саяси сайлау
арқылы жүзеге асырылмайды. Әдетте бір ғана заңды партия өмір сүруі, ал
егер басқа партиялардың өмір сүруіне жол берілсе, онда олар жалпы
қоғамдық ұйымдар сияқты партия бақылауында болады. Оның қоғамдағы және
мемлекеттегі басшы рөлі заңды негізде бекітіледі, саяси плюрализм
танылмайды, саяси оппозицияға жол берілмейді, азшылықтың құқықтарын
қорғау танылмайды. Кей жағдайда азшылықтың көпшілікке бағынуын
құрайтын демократиялық орталықтың қағидасы танылады. Кейде партия
мемлекетпен біртұтас жүйе құрылымға айналады, жалғыз партияның
мүшелері болып бүкіл ел азаматтары танылады. Партия органдары
мемлекеттік органдарына айналады;
3) Мемлекеттік биліктің тармақтарға бөлінуі жоққа шығарылады. Мемлекеттік
биліктің біртұтас қағидасы танылады, өкілді органдар таратылған, ал
заң күшіне ие актілер әскери билік органдарымен шығарылады немесе бұл
органда өмір сүреді және жалғыз заң шығарушы орган болып табылады.
жергілікті өзін-өзі басқару органдары шынайы мәнге жерлерде мемлекет
Үкімет басшысының өкілдері иелік етеді, ал олар жоқ болса шынайы
өкілеттіліктер партия ұйымдарының қолында шоғырланған;
4) Біртұтас саяси идеология міндетті, ол мемлекеттік мәжбүрлеумен
қамтамасыз етіледі.
Мемлекеттік басқару моделдерін тарихи типология тұрғысынан мемлекеттік
басқарудың дәстүрлі және рационалды моделдерін атауға болады[7].
Мемлекеттік басқарудың дәстүрлі моделі дәстүрлі қоғамдар үшін тән келесі
сипаттарға ие:
1) тарихи қалыптасқан (дәстүрлі) басқару және басқару аппаратындағы
функциялардың бөліну тәртібі;
2) лауазымдар мен мекемелердің аралас сипаты мен олардың бөлінгендігі;
3) кәсіби бюрократияның болмауы;
4) дәстүрлі билікті діни жариялау;
5) шенеуніктердің міндеттерінің және кеңсе еңбегінің мамандандырылуының
нақты регламенттелмеуі.
Мемлекеттік басқарудың рациональды моделі жаңа заманда қалыптаса бастады
және келесі айқындалған сипаттармен сипатталады:
1) мемлекеттік басқару жүйесін толық рационалдау;
2) басқару институттарының қызметін реттейтін құқық нормаларының,
нұсқаулықтар мен әкімшілік ережелердің нақты жүйесі;
3) басқарудың, мекемелердің және оларда жұмыс істейтін қызметкерлердің
деңгейлерінің формальді иерархиясы;
4) әкімшілік аппараттың функциональды жіктелуінің жоғарғы дәрежесі,
басқарудың функциональды моделі;
5) бюрократияның әртүрлі топтарының мәртебесін, материальдық жағдайын
және қызмет бойынша қозғалуын реттейтін белгілі бір қағидалардың бар
болуы;
6) кәсіби бюрократияны өз корпоративтік психологиясы бар шенеуніктердің
ерекше қабаты сияқты қалыптастыру;
7) шенеуніктердің міндеттерінің нақты регламентелуі және кеңселік
жұмыстың нақты мамандандырылуы.
Мемлекеттік басқарудың барлық түрлері, сондай-ақ мемлекеттің қаты
қызметтерінің мазмұны, көлемі және нысандары сияқты мемлекеттің нақты
типімен, мемлекеттің әлеуметтік мәнімен, мемлекеттің әлеуметтік мәнімен
жағдайланған, оның тарихи эволюциясының векторымен айқындалады. Бұл орайда
маңызыдысы – қажеттіліктерді, қоғам мүдделері мен мемлекеттің
мүмкіндіктерінің үйлесімділігінде балансқа қол жеткізу.
1.3. Шет мемлекеттердің мемлекеттік басқару моделдерінің ерекшеліктері
Қазақстандық демократиялық мемлекеттігінің қалыптасу үрдісінде және
қазіргі заманғы талаптарға жауап бере алатын мемлекеттік басқаруды
жасақтауда шетелдік тәжірибені зерттеу, талдау және оны қолдану маңызды.
Ұзақ жылдар бойы әр елдің өзіндік мемлекеттік басқару моделі қалыптасты.
Мемлекеттік басқару моделінің шетелдік тәжірибесінің ерекшеліктерін
зерттеуде АҚШ, Ұлыбритания, Франция және Германияны қарастырайық.
Америка Құрама Штаттары. АҚШ мемлекеттік басқаруына тән белгілер:
президенттің басқару моделі жағдайында биліктің заң шығарушы, атқарушы және
соттық биліктерге нақыт бөлінуі; қоспартиялы саяси жүйенің маңызды рөлі;
активистік, демократиялық саяси мәдениет.
АҚШ – президенттік республика. Тек 1787 ж. ғана Филадельфияда АҚШ-тың
федералдық Конституциясын қабылдау үшін президенттік республика пайдасына
тарихи таңдау жасалды. Елде федералдық атқарушы билік басшысы Конституцияға
сәйкес Америка Құрама Штаттарының президенті деп аталатын болды.
АҚШ Конституциясының мазмұнына талдау мынадай саяси жүйені анықтайтын
демокартиялық қағидаларды ажыратуға мүмкіндік береді: халық билгінің
үстемдігі, адам құқықтары мен бостандықтарының кепілділігі; заң үстемдігі;
биліктер бөлінісі, шығындар мен қарама-қарсылықтар жүйесі; федерализм;
соттардың заңның конституциялылығы мен оның сақталуына қадағалауы.
АҚШ Конституциясын жасаушылар президентті мемлекеттегі жоғарғы лауазымды
тұлға ретінде қарастыруға ұмтылды. Президенттік биліктің сонылығы – ол бір
мезгілде жоғары мемлекеттік және атқарушы билікті білдірді. Мұндай мәртебе
президентке теңдессіз билік берді.
АҚШ-та президент – федералдық үкіметтің барлық сайлаушылар сайлайтын
бірден-бір лауазымды тұлғасы. Бұл жағдай оның тұғырын беделді етіп қана
қоймай, салыстырмалы түрде тәуелсіз етеді. АҚШ президенті мемлекеттің
бірлігін білдіреді, Конституция кепілі, ұлт пен құқық тәртібінің символы,
басқа елдермен қарым-қатынастарда мемлекеттің басты өкілі болып табылады.
Атқарушы биліктің басшысы ретінде ол әкімшілікті, яғни үкіметті құрады,
жоғары лауазымды тұлғадарды, федералды сот төрешілері мен бас прокурорды
тағайындайды, бүкіл мемлекеттік аппараттың қызметіне бағдар береді,
халықтың жұмыспен қамтылуы мен экономикалық өсудің тұрақтылығын қамтамасыз
етеді, заңнын орындалуын қадағалайды. Президент конгресс кабылдаған кейбір
заң жобаларына вето салады, конгресте Одақтың жағдайы туралы үндеумен
және тағы басқа үкіметтік мәлімдемелермен сөз сөйлейді. Президентті партия
ресми түрде партия емес, сайлаушы, халық сайлағанымен, оның
кандидатурасын партия ұсынады, оның белсенді кампаниясының арқасында ол
сайлауларда жеңіп шығады. Президент өз партиясының ұлттық комитетінің
төрағасын тағайындайды, өз бағдарламасын партия көшбасшыларымен конгресте,
штаттарда, әсіресе сайлау компанияларында үйлестіреді. Президент - қарулы
күштердің бас қолбасшысы: әскери саясатқа жалпы жетекшілік етеді,
американдық қарулы күштерді (конгресс берген өкілеттіктер шектерінде)
қолдану туралы дара шешім қабылдайды. Тек қана ол ядролық қаруды пайдалану
туралы бұйрық бере алады. Армияны елдегі бейбітшілік пен тәртіпті сақтау
үшін пайдалануға құқығы бар.
АҚШ-та президенттік сайлаулар конгреске сайлаулармен бірге жүргізіледі.
АҚШ президенті қызметінде болу уақыты 8 жылмен шектелген. Президент пен
вице-президент 4 жыл мерзімге сайланады. АҚШ-та жалпыға бірдей сайлау
жүргізіледі, бірақ президентті сайлаушылар алқасы сайлайды. Америка
конституциясын жасаушылар сайлаушылардың өздерінің пікірлеріне иек артуға
болмайды деп санап, президентті тікелей сайлаудан саналы түрде бас тартты.
Бұл екі норма – президенттің билікте болуы мен оның қызметте болуын
шектеу – президенттік биліктің көпжылдық жеке бас диктатурасына айналуына
кедергі жасаған маңызды құқықтық бөгет болды. АҚШ-та президент Рузвельт
қана өз орнына үш мәрте қайта сайланған. Ережеден мұндай ауытқу төтенше
жағдайлармен – АҚШ-тың екінші дүниежүзілік соғысқа қатысуымен байланысты
болды.
Президенттік басқару моделі жағдайында АҚШ-та биліктердің заңшығару,
атқару және сот биліктеріне нақты бөлінуі маңызды мәнге ие. Бұл жүйе
шығындар мен қарама-қарсылықтардың болуымен сипатталады, олар биліктің
әрбір тармағына басқа биліктердің іс-қимылдарын бақылау мен оларға тікелей
ықпал жасау құқығы мен мүмкіндігін береді. Мәселен, конгресс президенттің
әрекеттерін тек қана заң шығарушы орган бекіте алатын бюджет арқылы бақылай
алады. Президент, өз кезегінде, конгресс қабылдайтын заңдарға вето (кері
қайтару) құқығын пайдаланып, когресті ұстап қалуы мүмкін. Жоғарғы сот
болса, конгресс қабылдап, президент құптаған заңдарды Конституцияға қайшы
және күшін жойған деп тану өкілеттігіне ие. АҚШ-та заң шығарушы билік екі
палатадан тұратын конгреске тиесілі: сенат және өкілдер палатасы. Сенаттың
құрамына (100 мүшесі бар) әр штаттан тікелей тең дауыс берумен сайланатын 2
сенатордан 6 жыл мерзімге кіреді. Әр 2 жыл сайын сенат үштен біріне жаңарып
отырады. Өкілдер палатасы (435 мүшесі бар) өкілдіктің мажоритарлық жүйесі
бойынша 2 жыл мерзімге тікелей тең дауысқа салумен сайланады, бұған өкілдер
палатасынан ғана шығатын қаржылық жатпайды. Ол өкілдер палатасы енгізген
заң жобасын қайтара алады немесе өзгерте алады. Сенат президент жасаған
халықаралық шарттарды ратификациялайды және ол жасаған тағайындауларды
бекітеді.
Конгресс көпшілік дауыспен – екі палата мүшелерінің 23 даусымен –
Конституцияға түзетулер (толықтырулар) енгізе алады, олар күшіне енуі үшін
штаттардың 34 –і ратификациялауы тиіс. Өз өкілеттіктері шектерінде
Конгресс президент қол қойғаннан кейін күшіне енетін заңдарды қабылдайды;
федералдық үкімет бюджетін бекітеді және оның орындалуына бақылау жасайды;
лауазымды тұлғаларды бекітуге және президент импичментін қоса, орнынан алып
тастауға құқығы бар; соғыс жариялайды, президентке әскери сипаттағы
шараларды қолдануға өкілеттік береді, американ әскерлерінің шетелдерде болу
мерзімдерін және бірқатар тағы басқаларын белгілейді. Конгресс мүшелері
мемлекеттік қызметте қандай да болмасын қызмет атқара алмайды, сәйкесінше
мұндай қызметтегі тұлғалар да мемлекеттік қызметте тұрған кезде конгреске
мүше бола алмайды. Осылайша, Конституция биліктерді бөлу қағидасын жеке
тұлғалық деңгейде де нақты бекітеді.
АҚШ конгресінде өкілді демократия идеясы іске асырылған. Мемлекеттік
биліктің үш тең мәнді тармақтарынан конгреске Конституцияның мәтінінің
жартысынан көбін құрайтын бірінші бабының арналуы кездейсоқтық емес. АҚШ-
тың Негізгі заңында былай деп жазылған: “Осымен белгіленген барлық заң
шығару өкілеттіктері АҚШ Конгресіне беріледі”. Бұл конституциялық норма тек
АҚШ Конгресінің сенаторлары немесе өкілдер палатасының мүшелері ғана заң
жобаларын енгізуге құқылы екенін білдіреді. АҚШ президенті, федералдық
үкімет министрлері, штаттардың губернаторлары мен басқа да лауазымды
тұлғалар мұндай құқыққа ие емес, ең маңызды биліктердің американша бөлінуі
қағидаларының бірі осында.
Сонымен бірге, Конгресс президентке жыл сайын Конгресс қарауына кезекті
федералдық бюджет жобасын енгізудің аса маңызды өкілеттігін береді. АҚШ
президенті ішкі және сыртқы саясаттың барлық бағыттары бойынша өз
әкімшілігінің заңшығарушылық ұсыныстарын да береді. Бұдан басқа,
президент негізгі прерогативалар есебінде Конгресс қабылдаған заңдарды
бекітеді. Сөйтіп, парламент заңдарды қабылдайды, ал президент оларды
бекітеді. Бұдан мемлекеттік биліктің ішкі бірлігі мен конгрестің ғана емес,
президенттің де заң шығару үрдісіндегі белсенділігі, көбінесе жетекші рөлі
көрінеді.
Конституция президент 10 күннің ішінде оған Конгрес жолдаған заңға қол
қоюы немесе оны заң шығарушыларға қайтаруы, яғни өзінің вето құқығын іске
асыруы тиіс екенін қарастырады. Бұл құқықты пайдаланған жағдайда президент
Конгреске өзінің бектілген заңнан бас тартуын негіздеген жазбаша дәлелді
қорытындысын беруге міндетті. Президенттік ветоны болдырмау үшін Конгрестің
қос палатасының депутаттары президент қайтарған заң үшін қайта дауыс
берулері тиіс. Егер олар дауыстардың 23-н жинай алмаса, президенттік вето
күшінде қалады.
АҚШ-тағы заң шығару үрдісіне тек қана парламенттің заңдарды қабылдауы
емес, атқарушы биліктің заң күшіне ие жарлықтар, декреттер, қаулылар шығару
жатады. АҚШ-та президент атқарушы бұйрықтары деп аталатын жарлық шығаруға
құқығы бар. Бұл құқықық конституцияда арнайы ескерілмегені және
прецеденттік құқық негізінде пайда болғаны есте қаларлық жайт. АҚШ
президенті бұл өкілеттікті ұдайы пайдаланып отырады, бірақ ол негізінен
федералдық үкімет қызметінде қолданылады. Президент шығарған жарлықтардың,
прокламациялар мен басқа да атқару актілерінің заң күші бар. Олар
Конгрестің алып тастауына жатпайды, бірақ АҚШ-тың Жоғарғы соты егер бұл
актілерді АҚШ Конституциясына қайшы деп тапса, күшін жоя алады. Жоғарғы сот
қана АҚШ-тағы конституциялық қадағалаудың жоғарғы инстанциясы ретінде,
президент қандай да болмасын жарлықты шығарып өз өкілеттіктерін асырған-
асырмағандығын анықтайды. АҚШ-та мемлекет пен үкімет басшысының Конгресті
таратуға мүлдем құқығы жоқ, бұл президенттіктің американдық моделінің ішкі
қисынына сай келеді, өйткені Конгресте үкіметті орнынан алу құқығы жоқ.
Президенттің саяси бағдарламасы мен оның заң шығарушылық бастамаларының
табыстылық дәрежесі оның жоғарғы заң шығарушы органмен өзара әрекеттестік
дәрежесіне тікелей байланысты. Презилент пен парламент арасындағы басты
қарым-қатынас құралы – президенттік жолдаулар. АҚШ-та бұл Конституциямен
көзделген. АҚШ президентінің Конституцияға жолдаумен келу конституциялық
құқығы тек қана өкілеттік емес, міндет екендігін атап өткен жөн, өйткені
президент жыл сайын заң шығарушыларға өзінің ниеттері мен бастамалары
туралы хабарлап тұруы тиіс. Президентке үш жолдау беру міндеті жүктеледі:
Одақ жағдайы туралы; Президенттің экономикалық баяндамасы; Кезекті жылға
мемлекеттік бюджет жобасы.
АҚШ-тағы Конгресс – ұдайы жұмыс істейтін заң шығарушы орган. Оның жыл
сайынғы сессиясы 3 қаңтарда ашылып, соңғы рождестволық демалысқа дейін
(үзілістермен) жалғасады. Кезекті жылдың басталуының ең маңызды оқиғасы -
президенттің палаталардың бірлескен отырысында “Одақ жағдайы туралы”
бағдарламалық үндеуімен сөз сөйлеуі. Бұл үндеуде президент мемлекеттің
ағымдағы саясатының негізгі сәттерін баяндайды және конгреске келген жылға
заңшығарушылық ұсыныстардың үкіметтік пакетін ұсынады, олардың маңыздысы –
федералдық бюджет жобасы.
АҚШ-та атқарушы билік президентке тиесілі. Ол, үкімет басшысы бола
отырып, жоғары атқарушы биліктің әрекеттері үшін жеке жауап береді және
федералдық үкіметті басқаруда барша өкілеттікке ие – үкімет қызметіне
тағайындаудан үкімет шешімдерін жеке қабылдауға дейін. Президенттің
үкіметтің өзі орасан зор бюрократиялық аппаратын жеке басқара алмайды,
сондықтан да ол өз өкілеттіктерінің бар бөлігін әр түрлі лауазымды
түлғалараға беріп, жалпы бақылауды жүзеге асырады.
АҚШ-тағы президенттік республика күшті президенттік билікті де, американ
федерациясының заң шығарушы және атқарушы органдарының билік
өкілеттіктерінің орталықсыздандырылуына да қарастырады. Сонымен бірге, АҚШ-
та штаттардағы президент өкілдерінің институты жоқ. Штаттардың
өкіметтерінің өкілеттіктері зор әрі орталықтан шынайы тәуелсіздікке ие.
Дегенмен олар федералдық конституция мен федералдық заңдарды орындауға
міндетті.
Қазір президенттік институты – дүниежүзінде кең таралғандардың бірі.
Мемлекет басшысының мәртебесі жеткілікті дәрежеде әмбебап болғанымен,
президенттіктің сан алуан үлгілерінің болуы олардың әр түрлі саяси типтер
мен мемлекеттік басқарудың әр түрлі жүйелеріне тәуелділігін айқындайды.
Президент қызметі негізгі болғанымен, президенттіктің құрамдас бөліктерінің
бірі ғана. Бұл институт мемлекеттік басқаруда өзіне лайықты орын алуы
үшін, ең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz