Қазақ тілді хабарламалардың зерделенуі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:

Реферат
Жұмыстың тақырыбы: Танысу хабарламаларының коммуникативті
прагматикалық тиімділігі

Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысының құрылымы зерттеліп отырған
тақырыптың мазмұнына сәйкес кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Жұмыстың көлемі:

Жұмыста пайдаланылған әдебиеттер саны –

Жұмыстың мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: лингвомәдениеттану,
коммуникативті, дискурс, жарнама, прагматика

Зерттеу нысаны: Танысу хабарламаларының жанрлық жіктелуі, қазақ
тілінде жарияланған танысу хабарламалары, олардың прагматикалық тиімді
тілдік бірліктері.

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Танысу хабарламаларының жанрлық
ерекшеліктерін анықтау, қазақ тіліндегі хабарламаларды жинақтау, олардың
мазмұндық, құрылымдық, тілдік тұрғыдан өзгешеліктерін табу, прагматикалық
жағынан тиімділерін көрсету.

Жұмыстың мазмұны: Жұмыстың кіріспесінде еңбектің мақсаты мен
міндеттері, зерттеу нысаны айқындалады. Еңбектің пәні, өзектілігі, еңбекте
қозғалып отырған мәселелердің ғылыми маңыздылығы сипатталды. Снымен қатар
дерек көздері көрсетілді.

Жұмыстың бірінші тарауында танысу хабарламаларының жанрлық
ерекшеліктері, олардың әлемдік лингвистика біліміндегі теориялық негізі
талданады.

Жұмыстың екінші тарауында қазақ тіліндегі танысу хабарламалары
жинақталып, коммуникативті прагматикалық тиімді тілдік бірліктер зерттелді.

Жұмыстың нәтижелері: Танысу хабарламларының коммуникативті
прагматикалық тұрғыдағы тиімді тілдік бірліктері анықталып, халық танымы
негізінде зерттеліп талданды. Танысу хабарламаларын жазудағы қазақ халқының
менталдық ерекшеліктері анықталды.

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .

1. Танысу хабарламаларының лингвомәдени аспектіде қарастырылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .

1.1 Танысу хабарламаларының жанрлық ерекшеліктері ... ... ...

1.2 Әлемдік ғылымдағы танысу хабарламаларының теориялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..

2. Қазақ тілді хабарламалардың зерделенуі ... ... ... ... ... ... .

2.1 Танысу хабарламаларындағы тиімді коммуникативті прагматикалық
бірліктер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

2.2 Танысу бұрыштарындағы хабарламалар ұлт танымын көрсете ала ма?
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..

Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...

Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...

Пайдаланылған сөздіктер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .

Кіріспе

Бітіру жұмысының жалпы сипаттамасы. ХХ ғасырдың соңындағы лингвистика
ғылымының дамуы барысында тұлғаның тілдік әрекетін зерттеуге баса назар
аударылды. Өйткені халықтың ойлау ерекшелігі, сыртқы әлемді қабылдау
жүйесі, ортаны танудағы этникалық ұстанымы жеке тұлғаның көзқарасы арқылы
танылады. Сөйлеушінің әрекеті өз бойына жеке ерекшеліктерімен қатар,
ұлттың лингвомәдени, танымдық дүниесін жинақтайды. Осыдан келіп ХХІ ғасыр
ғылымының басты сипаттамасын көрсетуге болады. Ол: ғылымның әр түрлі
салаларының араласуы. Нақты дәлелі ретінде адамның әрекеті мен оның
нәтижесін бойына жинақтаған мәдени зерттеулердің гуманитарлық салаларда
жүргізілуін көрсете аламыз. Қазіргі күнде тіл мен мәдениеттің тоғысуынан
шыққан лингвомәдениеттанудың қалыптасып дамуы байқалады. Лингвомәдениеттану
таным және одан туындайтын концепт, кейін концептінің қолданылатын аймағы
тіл немесе сөйленіс жүйесінде қарастырылады.
Мәдениет жеке тұлға мен жалпы халықтың құндылықтар жүйесін анықтайтын
күрделі құбылыс болса, ол халықтың тілінде көрініс табады. Сол себепті
күнделікті коммуникациядағы тілдің қызметін зерттеу арқылы когнитивтік және
тілдік құбылыстар арасындағы байланысты орнатуға көңіл бөлініп жүр.
Лингвистиканың салалары мен басқа да байланысты пәндер аясында дискурстық
әрекеттің әр түрлі аспектілері зерттелуде. Өйткені дискурс – күнделікті
коммуникациялық байланыс негізінде жүзеге асатын сөйленіс. Тілдік әрекет
барысындағы дискурсты зерттеу оның саяси, ғылыми, жарнамалық т.б. сынды
жеке түрлерін ажыратуға мүмкіндік берді.
Бүгінгі таңда жарнама саласы қарқынды дамып келеді. Сондықтан
лингвистердің жарнамалық дискурске көп назар аударулары да заңдылық.
Өйткені басылым беттерінде, ғаламторда ұлтаралық коммуникациялық актіге
түсудің бірден-бір құралы ретіндегі танысу хабарламалары жарыса жарық
көруде. ХІХ ғасырдың соңында Англияда жарық көре бастаған танысу
хабарламаларын бүгінде әлемнің барлық елдерінің бұқаралық ақпарат
құралдарынан кездестіруге болады.
Аталмыш еңбек жарнамалық дискурстың бір жанры – танысу
хабарламаларының мәтіндерін жан-жақты зерттеуге бағытталған. Олардың
жанрлық ерекшеліктері, құрылымдық, мазмұндық жағынан саралануы, өзге
тілдегі хабарламалардан этникалық айырмашылықтары туралы зерделенді.
Зерттеу барысында қазақ тіліндегі басылымдардан (Ақ босаға газеті,
Қазақстан әйелдері, Жұлдыз жорамал журналдары) ер адамдар мен әйел
адамдардың танысу хабарламалары жинақталып, кері жыныстыларға үлестірілді.
Олардың таңдаулары бойынша танысу хабарламалары бірнеше топқа бөлініп, ең
көп таңдалған он хабарлама тілдік жағынан толық талданды. Сол арқылы қазақ
халқының менталдық ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік алдық.
Қазақ тілінде танысу хабарламаларының табиғатын зерттеуге арналған
еңбек жоқ. Ал орыс тілінде Образцова Е.В., Минакова О.В., Садыкова Н.,
Гагарская Е.А., Акулова Е.В., Черкасова И.С, Белянин В. т.б. ғалымдардың
еңбектері жарық көрген.

Бітіру жұмысының өзектілігі. а) Коммуникациялық актінің жүзеге асуының
құралы – танысу хабарламалары бұрын қазақ танымы тұрғысынан талданбаған.
Халық санасында қабылдануы, мәтіндерінің ұлттық ерекшеліктері туралы
зерттеу еңбектері жазылмаған.
ә) Танысу хабарламалары жарнама мен хабарламалардың жанрлық
ерекшеліктерінің басын біріктірген жарнамалық коммуникацияның ерекше тілдік
жанры екені даусыз. Лингвистикалық ойлау мен олардың типтері мен түрлерін
анықтау барысында әр түрлі мәтіндерге назар аудару қажет, сонымен бірге
лингвистиканың кей салаларында адамның тілдік әрекеті барысындағы
коммуникативтік және когнитивтік ерекшеліктерін сипаттау зерттеу объектісі
болып табылады. Ал ондай ерекшеліктерге ие мәтіндер, әрине, танысу
хабарламаларының мәтіндері.
б) Танысу хабарламаларының авторлары – жеке тұлғалар. Аталмыш жанр
қолданғысы келген адам үшін қол жетімді. Яғни тілді қолданушы қарапайым
адамдардың санасындағы стереотиптік елестетулердің көрініс табуы мен
когнитивтік механизмдердің қалыптасуын сараптау барысында танысу
хабарламаларының мәтіндері тиімді, әрі ыңғайлы.

Бітіру жұмысының пәні. Жарнамалық дискурстың жанрлық сипаттамасы және
танысу хабарламалары мәтіндерінің талдануы, қазақ санасының, танымдық,
менталдық ойлау жүйесінің танысу хабарламаларынан көрініс табуы.

Бітіру жұмысының нысаны. Танысу хабарламаларының жанрлық тұрғыда
талдану. Қазақ тіліндегі танысу хабарламаларының мәтіндері мен олардың
ерекшеліктері, қазақ халқының менталдық өзгешеліктері

Бітіру жұмысының мақсаты – қазақ тіліндегі танысу хабарламаларының
мәтіндік ерекшеліктері мен құрылымдық, мазмұндық, прагматикалық, тілдік
жағынан өзгешеліктерін анықтау, прагматикалық тиімді тілдік бірліктерді
анықтау, олардың халық санасындағы көрінісін ашу. Аталған мақсатқа жету
үшін мынадай зерттеу міндеттері тұжырымдалды:
- Қазақ баспасөз беттерінен танысу хабарламаларын жинақтау;
- Оны қарсы жыныстыларға тарату арқылы тілдік жағынан тиімді
дегендерін анықтау;
- Прагматикалық жағынан тиімді танысу хабарламаларының мәтіндерін
тілдік жағынан толық талдау;
- Аталмыш мәтіндер арқылы қазақ санасының менталдық ерекшеліктерін,
танымдық қасиеттерін анықтау.

Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеу әдістері жұмыстың алдына қойған
мақсатміндеттеріне байланысты айқындалды. Зерттеу барысында сауалнама,
тілдік саралау, мәтіндік-семантикалық талдау, когнитивті және дискурстық
анализ әдістері қолданылды.

Зерттеу жұмысының материалы ретінде Ақ босаға (2008-2010жж.)
газетінде, Қазақстан әйелдері (2008-2010 жж.), Жұлдыз жорамал (2009-
2010жж.) журналдарында жарияланған танысу хабарламалары алынды. 31 ер адам
мен 68 әйел адамның танысу хабарламалары жиналды. Олар кейін тілдік
тұлғаларға таратылып, ең тиімділілері талданды. Орыс тілінде ғана беріліп
жүргендіктен ғаламтор материалдары алынбады. Сонымен қатар құрылымдық,
мазмұндық жағынан талдау барысында орыс тілді Из рук в руки, Всё для
Вас Сегодняшняя газета сынды басылым беттеріндегі хабарламалар да
аударылып пайдаланылды.

1. ТАНЫСУ ХАБАРЛАМАЛАРЫНЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ АСПЕКТІДЕ ҚАРАСТЫРЫЛУЫ
Танысу хабарламаларының мәтінінде әр халықтың менталдық ерекшеліктері,
коммуникативтік белсенділіктері көрініс тапқан. Бүгінгі күнде танысу
хабарламаларын ғалымдар лингвомәдени аспектіде зерттеуде.
Белгілі ғалым Э.Бенвенисттің тіл, мәдениет және жеке адам үштігі
(триада) негізінде басқа бір линвгистика тууы мүмкін, – деген ұшқыр ойы ХХ-
шы ғасырдың соңғы онжылдығында қалыптаса бастаған жеке дербес линвистикалық
мәдениеттану пәнінің пайда болуының болжалы сияқты. Аталмыш термин
В.В.Воробьев пен В.Н. Телияның зерттеулерінің нәтижесінде қалыптасты.
Тілдік жүйенің құрылымына тереңдеп барудың ұлттық тілдің табиғатын
шынайы танудың бір жолы – тілдік таңбаларды, оны құрайтын элементтерді
олардың мазмұндық жағы мен тұлғалық жағын тілдің өз заңдылықтары негізінде
қарау болса, екінші жолы – оларды тілдік емес мәнділіктермен, яғни ақиқат
өмір, ойлау, танымдық тұрғыда бір-бірімен тығыз қарауда болмақ. Осы тұрғыда
алғанда, тілдік бірліктер (лексика-фразеологиялық жүйе) ақиқат өмірді,
ойлау мен тілді ұштастыратын категория ретінде танылады. Лингвомәдениеттану
– лингвистика мен мәдениеттану пәндерінің тоғысуында пайда болған, халықтың
мәдениетінің тілге әсер етуін зерттейтін ғылым.
Тіл мен мәдениеттің өзара әсері және байланысын қарастыратын ғылым
саласы жоғарыда көрсетілген анықтамамен берілгенімен, аталған мәселе
бүгінгі күннің жаңа бағыты емес. Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы
мәселесін алғаш рет көтерген ғалымдар Я.Гримм, Р.Раск, А.А.Потебня. Бұл
проблеманың қайнар көзі – В. Фон Гумбольдттың ғылыми еңбектері. Оларда
ғалым мынандай ғылыми ой-тұжырымдар жасайды: 1) материалдық және рухани
мәдениет тілге әсер етеді; 2) кез келген мәдениет ұлттық нышанға ие, бұндай
сипат тілдік жүйеде айқын көрінеді; 3) тіл – адам және қоршаған ортаны
жалғастырушы буын; 4) халықтық рух пен мәдениеттің белгісі – ішкі форма
тілге тән. Лингвистикалық мәдениеттану коммуникативтік үдерістер, оларда
қолданылатын тілдік бірліктердің ұлттың мәдениеті және менталитетімен
байланысын зерттейді.
Лингвомәдениетану бағытының басты қызметі – мәдени ақпаратты танытатын
және сол мәдениетті қалыптастыратын адамзаттың тіліндегі мәдени мазмұнды
бейнелейтін тілдік таңба табиғатын зерттеу. Негізгі зерттеу нысаны –
символдық, эталондық, стереотиптік, бейнелі метафоралық мәнге ие болған
бүтін мәдени мазмұнды бейнелей алатын денотаттық сипаты басым тіл
бірліктері мен таңбалар, яғни лингвомәдени бірліктер. Лингвомәдени
бірліктер ұлттың болмысын, ерекшелігін, сол ұлттың өзіне тән ой өрісі мен
мінез-құлқын, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын, менталитеті мен басқа ұлттан
ерекшелігін байқататын тілдік бірліктердің мағынасы арқылы сол атауға
таңбаланған бейне мен ситуация мазмұны арқылы анықталады. Яғни
лингвомәдениеттану тіл мен мәдениеттің өзара әсері мен арақатынасы, тілдегі
рухани және материалдық құндылықтардың көрінісі, яғни адам еңбегінің
нәтижесінде пайда болған құндылықтарды зерттейді. Бұлардың бәрі жинақтала
келе әлемнің тілдік бейнесін құрайтыны белгілі. Лингвомәдениеттанудың
міндеті – тіл мен мәдениеттің, тіл мен этностың, тіл мен ұлттық
менталитеттің арақатынасын сипаттап, зерделеу болып табылады.
Лингвомәдениеттануда тіл мен мәдениетті тұтынушы ретінде адам маңызды
орын алады. Оның аялық білімі, мінез-құлығы мен тәртібі, ұстанымдары мен
дүниетанымы белгілі бір мәдениеттің өкілі ретінде оны басқалардан
ерекшелендіріп тұрады. Сол себепті лингвомәдениеттануда адам факторына
маңызды орын беріледі.

1.1 Танысу хабарламаларының жанрлық ерекшеліктері

Тіл мен мәдениет – қоғамның, оның әлеуметтік дамуының жемісі. Тіл
халықтың рухани және материалдық байлығын игерудің құралы, мәдени байлық
тілде көрініс табады, қоғамның әр кезеңінде адам қолымен жасалған мәдени
байлығын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші, баға жетпес ескерткіш те болып
саналатыны тіл білімінің антропоценистік бағытына сәйкес анықталған шындық
[1, 18]. Ал коммуникативтік дегеніміз – эмотивтік (әсерлік, сезімдік), яғни
мазмұны коммуникативтік емес айтылымдарды құрайтын мұң, қуаныш және басқа
сезім сөздерінен айырмашылығы хабардың өзіне зерделік мазмұнды жеткізуші
ретінде қарауында [2, 8].
Екі немесе одан да көп адамның сөйлесіп, түсінісуі, біреудің біреуге,
не басқаларға ақпарат жеткізуін коммуникация десек, танысу хабарламаларын
жариялаудағы коммуниканттардың (лат. сommunicare қарым-қатынас жасау)
мақсаты да коммуникацияға, дәлірек айтсақ, коммуникативті актіге (лат.
communicatio хабарлама, хабарлау және actus іс-қимыл) түсу екені мәлім.
Коммуникативті акт дегеніміз – белгілі бір ойды баяндау және хабар
алмасу, оған кем дегенде екі адам, демек, хабарлаушы мен қабылдаушы
қатысады. Лингвистикалық атаулардың сөздігінде хабар берушіні трансмиссор,
ал хабар қабылдаушыны реципиент, сол сияқты хабарды жіберушіні – адресант,
экспериент, сөйлеуші және қабылдаушыны – адресат, тыңдаушы деп те атайды.
Белгілі ғалым А.Байтұрсынов хабар жіберушіге қатысты баяншы атауын
қолданады. Коммуникация еңбек ету мен танымдық процесс барысында адамдар
арасында болатын қарым-қатынастардың ерекше бір түрі. Жануарлар
коммуникациясына қарағанда адардардың коммуникациясы тілге негізделген.
Коммуникация коммуникативті актілерден құралады. Коммуникацияның бастапқы
және соңғы кезеңдері ұлт тілінің құралдары арқылы жасалып, ішкі сөйлеу
механизміне, оның тереңде жатқан құрылымдарына тәуелді болады. Ұлттық тіл
ерекшеліктері жалпы адамзатқа тән мағына жасау жүйесіне бағынышты болады.
Коммуниканттар араласуында сөздік (вербальды)емес бөліктер де, (мысалы: ым,
қимыл, мимика т.б.) қолданыс табады [3, 106].
К.Ф.Седов тілдік тұлғалардың коммуникативтік байланысындағы сөйлеу
әрекетінің екі негізгі белгілерін атап көрсетеді. Олар: симметриялық және
асимметриялық. Алғашқысы коммуникацияға түсушілердің әлеуметтік деңгейінің
теңдігімен ерекшеленсе, екіншісі сөйленіске қатысушылардың қоғамдағы
орнының әр келкілігімен сипатталады. Күнделікті тілдік қарым-қатынас
барысында тілдік тұлға әрекет белгісінің бір стереотипін келесіге ауыстыра
алады.
Танысу хабарламаларын жазу барысында автор алдына белгілі бір
коммуникативтік мақсат қояды. Көбіне өз көңіліне жақын адаммен танысып,
жақсы қарым-қатынас (көбіне отбасылық) орнату мақсатын көздейді. Ал
мақсатқа жету үшін коммуникативтік актіге түсіп, сол актінің жалғасы
ретінде адресаттың мінез-құлқын, өмірлік ұстанымын, білімдік деңгейін тану
процесі жүзеге асады.
Хабарламалардың тілдік бірліктерін дұрыс таңдай білу прагматикалық
тиімділікке әкеледі. Ал прагматика (грек. pragma, барыс септік, pragmatos –
іс-әрекет) дегеніміз – семиотика мен лингвистиканың саласы. Прагматика
тілдегі белгілер қызметін зерттейді. Прагматика терминін ХХ ғасырдың 30 жж.
Ч.У. Моррис енгізген. Ол семантиканы белгілер мен объектілер қатынасы
(семантика), белгі аралық қатынастан (синтактика) және сөйлеушілердің
белгілерге қатынасы (прагматика) деп бөледі. Прагматиканың лингвистикалық
зерттеу саласына айналуы 60-70 жж. Ч.С.Пирс идеяларынын кейін басталады.
Оған әсер еткен Дж. Остин, Дж. Р. Серл, З. Вендлердің логико-философиялық
сөйлеу актілері туралы теориясы П. Грайстың мағыналардың прагматикалық
теориялары және Л. Линский, Серл, П.Ф. Строссонның референцияның
прагматикалық теориясы болатын. Лингвистикалық прагматиканың нақты
белгіленген шекарасы жоқ, оған сөйлеуші субъект пен адресаттың
(тыңдаушының) ара қатынасынан туындайтын мәселелер кіреді. Субъектіге
байланысты мынадай мәселелер қарастырылады: 1) айтылудың мақсаты (жасырын
түрде не ашық түрде болатын), мыс: бір хабардың, пікірдің, сәлемнің,
шағымның, уәденің т.б. айтылуы; 2) сөйлеудің тактикасы мен түрлері; 3)
әңгіме өткізу ережелері: бірге қызмет ету жағдайындағы шындықты айту, бұл
ережелерді Грайс ұсынған. Оларды әңгіме жүргізу ережелері деп атайды; 4)
сөйлеушінің ниеті немесе айтылған сөздің прагматикалық маңызы; сөздің
жанама мағынасы, тұспалдар; 5) сөйлеушінің референциясы, яғни оның, ниетіне
байланысты болмысты белгілеуі; 6) прагматикалық прессупозициялар;
тыңдаушының жалпы біліміне, хабардар болуына, оның ықыласын, көзқарасы мен
пікірін, психологиялық жағдайын , мінез-құлқын, түсіну қабілетін айтушы
адамның бағалауы; 7) сөйлеушінің айтып тұрған хабарға көзқарасын, хабар
маңыздылығын (шындық не өтірік, мысқыл, көп мағыналылығы) бағалау.
Тыңдаушыға байланысты мәселелер: 1) айтылған сөзден тұжырым жасау
(тікелей мағынасын жанама мағына іздеу – контекст, прагматикалық жағдай
және пресуппозиция); 2) сөздің тыңдаушыға әсері, прелукативті әсер:
адресаттың хабардар болуы, эмоциялық күйі мен көзқарасының өзгеруі,
эстетикалық әсері және т.б.; 3) әсерге жауап ретіндегі әрекеттер (тікелей
не жанама реакция, мыс., жауап беруден бас тарту әдістері т.б.). Байланыс
жасаушылар арасындағы қатынастарға байланысты зерттелетін мәселелер: 1)
тілдің қатынас түрлері: диалог, достық әңгіме, дау-жанжал т.б., 2)
сөйлесудің әлеуметтік-этикалық қыры, әңгіме құру стилі; 3) сөйлеушілердің
дәрежелік ара қатынасы – арыз және бұйрық т.б.
Жазбаша формадағы газет мәтіні біріншіден, осындағы адресанттың
прагматикалық ұстанымын жеткізуші көп қырлы, терең мәнді, имплицитті түрде
жеткізілетін астарлы ойға құрылған күрделі прагматикалық бірлік ретінде
алынса, екіншіден, социум мүшесі болып табылатын адресатқа психика-
эмоционалды тұрғыдан әсер ететін, сөйтіп белгілі бір дәрежеде оның
әлеуметтік мінез-құлқын реттеуге қатысатын маңызды прагматикалық құрал
ретінде қарастырылды. Өйткені кез келген мәтіннің прагматикалық аспектісі
айрықша маңызға ие. Сөйлеу актісінде бұл тіл ұстанушының тілдік бірліктерді
өз түпкі ниетіне сай етіп іріктей білуі, қай сөзге баса мән беретіндігі, өз
сөзінің тыңдаушыға қандай дәрежеде әсер етуін көздейтіндігі, соның
нәтижесінде адресаттың қандай да бір әрекеттерге баруына түрткі
болатындығы, сондай-ақ айналадағы адамдарға өз сөзі арқылы өзін белгілі бір
қырынан таныстыруға, көрсетуге тырысатындығы т.б. барлығы жинала келе оның
түпкі ойының аудиторияға дұрыс, дәл, нақты күйінде жеткізілуін қамтамасыз
етеді. Ғылыми тілмен айтқанда, мұны мәтінде алуан түрлі тәсілдермен
кодталған ақпараттың адресат тарапынан дұрыс ашылып, адекватты түрде
қабылдануы деуге болады.
Алғаш Ч.Моррис еңбегінде сөз болған прагматика мәселелеріне
Ю.С.Степанов, Р.Карнап, А ван Дейк, Д.Ф.Алиференко, Г.Г.Матвеева,
О.С.Москальская сынды ғалымдар үлкенді-кішілі зерттеу жұмыстарын арнап,
прагматика теориясын дамытуға өзінше үлес қосты. Сонымен қатар А.Г.Баранов,
Г.Г.Почепцов, С.А.Сухих, М.М.Молчанова, Т.М.Прохорова т.б. ғалымдар мәтінді
прагматикалық тұрғыда зерттеді. Олар автордың объективті болмыс пен оның
мазмұндық материалына қатысын қарастырып, прагмалингвистикалық бағытты
біршама дамытты. Соңғы сипаттағы зерттеулер функционалдық стиль түрлеріне
арналып, көптеген ғылыми нәтижелерге қол жеткізілді.
Соңғы жылдары тіл ғылымының дербес саласына айналған
прагмалингвистиканың алғышарттары қазақ зерттеушілерінің еңбектерінде
бастау алғаны белгілі. Атап айтқанда, М.Оразов сөз семантикасының
прагматикалық аспектісін қарастырса, А.Алдашева публицистикалық
терминдердің прагматикалық ерекшеліктерін, Б.Момынова газеттік лексиканың
прагматикалық аспектісін, З.Ерназарова сөйлеу тілі синтаксисінің
прагмалингвистикалық аспектісін, Д.Әлкебаева қазақ тілі стилистикасының
прагматикасын, С.Аташев бұқаралық ақпарат құралдарының прагматикасын,
Б.Хасанов сөздің лексикалық мағынасы мен прагматикасын, Б.Райымбекова қазақ
және орыс тілдеріндегі газет мәтінінің прагматикалық аспектісін,
Ф.Жақсыбаева газет мәтінінің прагматикалық функциясын қарастырса,
Г.К.Ихсанғалиева тақырыпаттарға прагматикалық талдау жасаған.
Т.Ш.Мырзахметова тыныс белгілердің, оның ішінде көп нүктенің қолданысын
прагматикалық тұрғыдан зерттеген. Ал Р.А.Омарова неміс тіліндегі газеттер
материалы бойынша баспасөз дискурсына прагмалингвистикалық талдау жүргізсе,
С.Қ.Ережепова орыс және қазақ тілдеріндегі ресми-іскерлік стильдің
прагмалингвистикалық аспектісін салыстыра зерттеді.
Сондай-ақ, соңғы жылдары газет мәтінінің жекелеген жанрларына арналған
зерттеулер де пайда болды. Мысалы, М.С.Абишева ақпараттық жазбаның
(информационная заметка) құрылымы, семантикасы және прагматикасын
диссертациялық деңгейде арнайы қарастырған.
Зерттеушілер прагматиканы коммуникатор прагматикасы және реципиент
прагматикасы деп жіктейді. Мәтінді түзуші коммуниканттар өз мәтінімен бірге
сол кезеңге, нақты ситуацияға, белгілі бір тілдік контекске, қандай да бір
тілдік жүйеге тән алуан түрлі мәтіндерді де интерпретациялаушы болып
табылады. Өз хабарламасының екіжақты түсінілуі мүмкін екендігін білетін
коммуниканттар айтылымда осы екіжақтылықтың болуын жөн көріп, ойын соған
бейімдейді немесе онда екі ұштылықтың болмауын көздеп, мәтіннің бір ғана
мәнде түсінілетіндей болып құрылуын қадағалайды [4, 19-20]. Сонымен қатар
прагматика – адресатқа жақсы әсер ету мақсатындағы тілдік бірліктерді
жинақтаумен айналысады. Мақсаты бағытталған ой өз бойына тек мағынаны
жинақтамайды, белгілі бір әсер ету процесіне негізделеді. Адресант өз
мақсатын айтады, ал адресат сөйлеушінің ниетін аңғарып, соған сәйкес жауап
беруі шарт, яғни сөйлеуші мен қабылдаушы арасында перлокутивті акт жүзеге
асады. Адресант адресатқа жағымды әсер ету мақсатында тілдік бірліктердің
тиімділерін таңдайды. Сөйтіп, прагматиканың әсер етуші функциясы жүзеге
асады.
Прагматикалық тиімділік жарнама тілінде көп көрініс табады. Өйткені
жарнама тілі адресатқа әсер етудің көп тәсілдері мен амалдарын пайдаланады.
Бұлар прагматиканың, яғни экспрессивті эффектінің негізін құрайды.
Жарнаманың әсері күрделі, үзіліссіз және үнемі болатын психологиялық
үдеріс. Бүгінгі лингвистер жарнаманы әлеуметтік, психологиялық, адам
психикасының түпкі бөліктерін қозғайтын құбылыс ретінде түсіндіреді.
Жарнамалық мәтіндерді зерттей келе, Табакова [5, 178-182] жарнама
мәтіндеріндегі бағалауыштық белгі прагматика арқылы жүзеге асады.
Біздің жұмысымыздың негізгі тақырыбы танысу хабарламаларының табиғатын
ашу екені даусыз. Танысу хабарламалары соңғы кезде қарқынды дамып келе
жатқан жарнамалық дискурс жанрына жатады. Осы жерде дискурс дегеніміз не?,
соған жауап беріп көрсек.
Дискурс (фр. discours – сөйлеу) – экстралингвистикалық, яғни
парадигматикалық, әлеуметтік, мәдени, психологиялық факторлармен байланысты
болатын мәтін. Белгілі бір оқиғаны баяндайтын мәтін. Дискурс термині ХХ
ғасырдың 70 ж. басында кең қолданыла бастады. Алғашқыда функциялық стиль
терминіне жақын болды. Дискурс – тілдегі тіл, бірақ қоғамның ерекше түрі
ретінде көрінген. Дискурс бәрінен бұрын және ең бастысы мәтіндерде орын
алады. Т.Н.Николаева дискурс терминінің төмендегідей мағыналарын бөліп
көрсетеді: а) өзара байланысты мәтін; б) мәтіннің ауызекі сөйлеу формасы;
в) диалог; г) сөйлемеліктің мәні жағынан өзара байланысты топтары; д)
жазбаша немес ауызша сөйлеу қалпы. В.З. Демьянков бір сөйлемнен немесе
сөйлемнің тәуелсіз бөлігінен тұратын мәтіннің еркін фрагментін дискурс деп
түсінеді. Жалпы дискурс термині тек лингвистика ғылымында емес, барлық
гуманитарлық пәндер аясында қолданылып жүр. Түсінігі де әр түрлі.
Дискурс теориясы Э.Бенвенисттің еңбектерінен бастау алады. Ол:
Сөйлемге келгенде, біз, таңбалар жүйесі ретіндегі тілдің ауқымынан шығып,
сөйленіс арқылы көрініс табатын тілдің қарым-қатынас құралы ретіндегі
әлеміне енеміз, - деді.
80 жылдардың соңында дискурс терминін сөйлем мен сөйленіс актілерінің
рет бойынша байланысуы деп ұғынылса, кейін ол мәтінді түсіну үшін қажетті
әлем туралы білім, пікірлер, құрылымдар, адресаттың мақсаты секілді
экстралингвистикалық факторлар мен мәтіннен құралған күрделі
коммуникативтік құбылыс деп түсіндірілді, яғни бүгін дискурс білімдер
жиынтығының күрделі жүйесі деген мағынада қолданылып жүр.
Т. А. ван Дейктің пікірінше, дискурс – коммуникативтік оқиға
көмегімен сипатталатын тілдік форманың, мағынаның, әрекеттің күрделі
бірлігі. Сонымен қатар дискурс нақты тілдік пікірмен, яғни мәтінмен
шектелмейді, сөйлеушіні, адресатты, олардың тұлғалық және әлеуметтік
сипаттамаларын, әлеуметтік жағдайдың басқа да параметрлерін де қамтиды.
Ғалым аталмыш құбылысты коммуникация аясында қарастырады. Бұл оған тек
вербалды объект ретінде ғана емес, әлеуметтік қарым-қатынастың формасы
ретінде де қарастыруға мүмкіндік берді. Кез келген типтегі дискурстың
табиғатын ашу үшін мағыналық, мазмұндық жағына көп назар аудару керек.
Сөйтіп Т. А. ван Дейк макро және суперқұрылым ұғымдарын енгізді.
Макроқұрылым дискурстың жалпы мазмұнының абстрактілік сипаттауын қамтиды.
Ғалымның айтуынша, дискурстың негізгі мазмұны мен макроқұрылымы барлық
мағына сияқты өз беттерімен өмір сүрмейді, автор немесе оқырман арқылы
жүзеге асатын когнитивтік, яғни дискурстық категорияларға жатады.
Макроқұрылым бір жағынан, мәтінде көрінген құрылым мен мағыналар құрылымына
негізделсе, екінші жағынан білімнің әр түрі мен когнитивтік құрылымға
құрылады. Суперқұрылым дискурстың макроқұрылымының толық ақпараттық ашылуын
қамтамасыз етеді. Сонымен, дискурс құрамынадағы мағынаны ұйымдастыратын
сызбаға ие. Алайда әңгіме суперқұрылымға келгенде, дискурс терминінің
мазмұны мәтінге шоғырланған. Сондықтан суперқұрылым бірліктерін мәтін
бөліктеріне сүйене отырып анықтаған жөн [ 6, 68-110].
Ол ғылымында дискурс термині полисемантикалық мағынаға ие. Т.М.
Николаева Мәтін лингвистикасы терминдерінің қысқаша сөздігінде былай
дейді: дискурс - өз жанына авторды омонимдік мағынада қолданған мәтін
лингвистикасының көп мағыналы термині. Солардың ең маңыздылары: 1)
байланыстырушы мәтін, 2) мәтіннің ауызша формасы, 3) диалог, 4) мағынасы
жағынан байланысқан пікірлер тобы, 5) ауызша не жазбаша сөйленіс
шығармалары – ақпарат [7, 56]. Осы анықтамаларға қарап отырсақ, дискурсты
анықтау барысында сөйленіс пен мәтін басты назарға алынған. Әсіресе
лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте жақсы көрінген:
Дискурс – экстралингвистикалық, прагматикалық, әлеуметтік, мәдени,
психолингвистикалық факторлардың басын біріктірген байланыстырушы мәтін, ол
– оқиғалар аспектісінде алынған мәтін, ол – адамдар қарым-қатынасы мен
олардың таным механизмдерінің бірлігі ретіндегі мақсатты бағытталған
әлеуметтік әрекет деп қарастырылатын сөйленіс. Дискурс – күнделікті
өмірдің сөйленіс арқылы көрініс табуы. Сондықтан, мәтін терминіне қарағанда
дискурс бұрынғы мәтіндерге қатысты пайдаланылмайды, өйткені оларды сөйленіс
арқылы бақылай алмаймыз. Осы пікірлерді саралай келе дискурс негзгі
түсінігі сөйленіс пе, әлде мәтін бе деген сұраққа тап боламыз. Қай жағдайда
да мәтін дискурс пен дискурсты танудың негізгі компоненті, сөйтсек те,
дискурс сөйленіс түсінігі арқылы ұғынылады, бұл – үдемелі сипаттаманың,
үдерістің көрінісі. Сонымен, мәтін жоғары деңгейдегі тілдің бірлігі ретінде
ұғынылса, дискурс тілдің бақылаудағы табиғаты деп түсіндіріледі.
В.Е. Чернявскаяның пікірі бойынша, дискурстың белгісі – өзі қалыптасып
жүзеге асатын әлеуметтік, мәдени контекстке тәуелділігі. Осы тұжырымға
сәйкес дискурс араларындағы байланыс мазмұндық критерийлер арқылы
анықталатын мәтіндер корпусы деп бағаланады: бір дискурс мәтіндері
коммуникативті және қызметті мақсатына, жалпы пікірлер жүйесінде орналасқан
немесе бір-бірімен семантикалық жағынан тұтасталған бір пәнге, тақырыпқа,
концептіге жүгінеді. Аталмыш болжам неміс ғалымдарының тұжырымдарына сүйене
отырып жасалған [8, 47-48].
Танысу хабарламалары жарнамалық дискурстың сөйленіс жанрына жататыны
айқын.
Жалпы сөйленіс жанрын бай әрі әр қилы деп айта аламыз. Өйткені ауқымды
адами қоғамның әр саласына қатысты сөйленіс жанрының түрлерін ажыратамыз.
Әсіресе сөйленіс жанрының әр тектілігі байқалады (ауызша және жазбаша).
Аталмыш жанр үлгілеріне тұрмыстық диалогтың қысқа түрлері (тұрмыстық
диалогтың түрі оның тақырыбына, жағдайына, қатысушылар санына байланысты
бірнеше болып жіктеледі), тұрмыстық әңгіме, хат (әр түрлі формада),
қалыптасқан қысқа әскери сөйленістер, көлемді әрі мағынасы ауқымды
бұйрықтар, ресми-іс қағаздар құжаттары (негізінен стандартталған түрлері),
публицистикалық жарияланымдар (қоғамдық, саяси), ғылыми сөйленістер мен
әдеби жанр үлгілері (мақал-мәтелден бастап көптомды романдарға дейінгі)
жатады. Көріп отырғанымыздай сөйленіс жанрының үлгілері әр текті, бір сөзді
тұрмыстық сөйленіс пен көптомды романдарды қамтығандықтан, осы жанрдың
жалпы сипаттамасын айту қиын, тіптен мүмкін емес. Сөйленіс жанрының
табиғатының толық зерделенбегенін осылай түсіндіруге болады.
Сөйленіс жанрының үлгілері сөйленіс жағдаяттарына байланысты
туындайды. Дж. Лайонз бен Е.В. Падучева, Н.А. Седовалар сөйленіс
жағдаяттарын канондық және канондық емес деп бөліп көрсетеді
Канондық сөйленіс жағдаяты (толыққанды) – сөйлеуші мен тыңдаушы
хабарлама контестіне қатысқан, сөйлеушінің айтқан уақыты мен тыңдаушының
қабылдаған уақыты сай келетін, екеуі де бір аймақта болғанда жүзеге асатын
сөйленіс түрі. Негізгі белгісі – коммуниканттардың тікелей қарым-қатынас
орнатуы.
Канондық емес сөйленіс жағдаяты – толыққанды сөйленіс жағдаятын орнату
шарттарын орындау мүмкіндігінен айрылған, яғни сөйлеуші мен адресат
кеңістіктері бір-біріне сай келмейтін, сөйлеу уақыты мен қабылдау уақыты
бөлек, тіптен сөйленіс нақты адресатқа бағытталмайтын жағдаят [9, 131].
Біздің қарастырып отырған танысу хабарламаларын, жоғарыдағы белгілерді
ескере отырып, сөйленіс жанрының канондық емес түріне жатқызамыз. Танысу
хабарламалары жалпы бағытталғанымен, белгілі адресатқа негізделмейді.
Сөйленіс жанрындағы танысу хабарламалары күрделі коммуникативтік
жүйені құрайды: мақсаты айқындалған сөйленіс әрекетінің моделі және әрекет
пен қарым-қатынас теңдігін қалыптастырған сөйленіс шығармасы. Танысу
хабарламалары коммуникация субъектілері арасындағы тұлғааралық қатынасты
орнату мен тұрақтандыру және адресатқа әсер ету мақсатын көздейді. Аталмыш
жанрдың пайда болуы негізінде автордың ер мен әйел туралы тендерлы
стереотиптердің қызмет етуімен байланысты когнитивтік әрекеті жатыр.
Тендерлы стереотиптер когнитивті мағынаның бөліндес бөлшегі [10, 12].
Танысу хабарламаларының мәтіндеріне қатысты алғанда дискурсты адресант
– мәтін – адресат үштағаны төңірегінде қарастырған жөн. Осы үштіктің
қайсыбірі іске қосылмаған жағдайда дискурс толық жүзеге асады дей алмаймыз.
Бірінші және екінші компоненттердің дискурсқа қатысуы міндетті, сөзсіз
болатын нәрсе. Ал үшінші компонент әрбір нақты дискурсқа түрліше деңгейде
қатысады.
Сөйтіп, танысу хабарламалары тұлғаның өзін таныту жанрына жататын өзге
де жұмыстардан келесі белгілері негізінде ерекшеленеді:
а) ақпарат жазбаша беріледі;
ә) монологикалық тән;
б) БАҚ беттерінде хабарламалар қарапайым мәтін формасында беріледі,
кейде кесте формасында, ал электронды басылымдарда гипермәтін формасында
келеді;
в) жарнамалық немесе жалпы ақпарат беруші дискурсқа жатады;
г) көлем шектеулілігі;
ғ) қатаң бекітілмеген тақырып [11, 21].

1.2 Әлемдік ғылымдағы танысу хабарламаларының теориялық негізі

Қазіргі кезеңді ақпарат заманы деп атау орнықты. Осыған орай бүгінгі
қоғамдағы ахуалды бірнеше кеңістік құрайтынын айтуымыз керек. Соның бірі –
БАҚ қызмет ететін ақпараттық кеңістік индивидтің когнитивтік кеңістігіне
әртүрлі тәсілдермен енеді. Әсіресе адамдар арасындағы қарым-қатынасты
реттейтін әсер етудің қосалқы коммуникативтік технологиялары болып
табылатын үгіт-насихат пен жарнаманың рөлі айрықша маңызға ие. Өзін-өзі
жарнамалау үлгісі ретінде танысу хабарламаларын айтамыз. Өйткені аталмыш
хабарламалар мәтіндерінде БАҚ арқылы өздерінің сипаттамалары мен
артықшылықтарын, адресатқа қояр талаптарын жариялау мақсаты көрініп тұрады.
Тұрмыстық заттар мен тағамдардың, әшекей бұйымдар мен боянатын бұйымдардың
т.б. жарнамалары көгілдір экран арқылы көздің құртын алатындай боп
көрсетіліп жүр. Жарнамаланушы заттың артықшылықтары мен ерекшеліктері тайға
таңба басқандай айтылады. Әйтеуір бірінен-бірі артық сияқты, әлгі жарнаманы
көрген соң барып дүкен сөрелерінен аталмыш затты сатып алғың келеді. Егер
жарнама көпшілікке осылай әсер етсе – ол өзінің көздеген мақсатына
жеткендігі. Дәл сондай мақсат пен өзін-өзі жарнамалау тәсілін танысу
хабарламалары табиғатынан да көре аламыз. Адресант басқа хабарламаны емес,
адресатты өзінің хабарламасын таңдау керек екендігіне тілдік бірліктер
арқылы сендіруге тырысады, соны мақсат тұтады. Өйткені адам басындағы
жалғыздық күнделікті өмірдегі көптеген мәселелердің туындауына әкеледі.
Тұлға өзіне туыс, яғни сай келетін адамды тапқысы келеді. Міне, осылай
танысу хабарламалары сынды дәстүрлі әдіске жүгінеді. Жалпы, осы
хабарламалар ХІХ ғасырдың соңында Англияда пайда болған. Алайда кей
ғалымдардың айтуынша, танысу ұсыныстары ХVII ғасырда мамандандырылған
жарнамалық мекемелерде жарық көре бастаған. Нақтырақ айтсақ, 1693 жылы бір
баспагердің берілетін хабарламалардың адал, шын екендіктерін растап,
құпиялығы сақталатынына кепілдік берген хабары жарық көрген [12, 27].
Аталмыш хабарламалардың алғашқы үлгісін келтірсек: Өткен бейсенбі күні
кешкісін игорный үйінде болған және ағаш арқанмен төсіне соққы алған жас
леди, жексенбі күні сағат 2 де мені көргісі келсе немесе келесі мекен жайға
хат жолдағысы келсе өзіне қатысты тиімді мәліметтер ала алады. Оның
келісімі құлына көп қуаныш сыйлайды. Кейін Еуропа елдерінің басым бөлігіне
таралған танысу хабарламаларының мазмұндық жағы өзгерген. Енді ондай
мәтіндер цинизм мен пәктіктің тоғысуын аңғартқандай, мәселен: Басқа қарым-
қатынастарында жігіттердің уәделеріне аңғалдықпен сенген жас, әдемі ару
сыйластыққа лайықты, қоғамда өз орны бар, жасауы ретінде берілетін 22 мың
гульденді місе тұтып, адал сенімнің жемісі болған балаға өз атын беретін
жас азаматпен танысып, тезірек отбасын құрғысы келеді. Бірақ басқа қалада.
Ресей елінде олар ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында пайда
болған. Кеңес Үкіметі тұсында аталмыш хабарламалар жарияланбай, тек соңғы
20-25 жыл көлемінде жанр жанданып, бүгінде бұқаралық ақпарат құралдарында
көп жарияланып жүр. Осы уақыт арасында өзін-өзі жарнамалау ретіндегі танысу
хабарламаларының мәтіндері біршама тұрақталып, құрылымдық жағынан
заңдылықтары пайда болды.
Кез келген танысу хабарламасының ортақтық сипатыпен қоса, өзіндік
ерекшелігі де көрініп тұрады. Н. Садыкованың айтуы бойынша, сәтті отбасын
құру үшін қажетті кей шарттар ХVІІ ғасырдан бері өзгермеген. Салыстырсақ:

ХVII ғ. соңы мен XVIII ғ. басындағы XX ғ. соңы мен XXI ғ. басындағы
танысу хабарламасы танысу хабарламасы
Джентельмен, жасы 30 да. Өз айтуы 29180 жас жігіт сүйкімді, жас, сұлу
бойынша, өте жақсы поместьенің иесі,денелі, ақылды 21-25 жас
3000 фунттық немесе соған қарайлас аралығындағы үйге, отбасына, ондағы
байлығы бар жас ледимен қуана некегежарасымдылыққа назар аударатын,
тұрады. Келісімді келісімшартпен көңіл көтеруді іздемей, отбасын
рәсімдеуге дайын. құрып, бала тауып, оны азамат етіп
тәрбиелеуді мақсат тұтқан қызбен
танысады.

Автор ойын оқырманның дұрыс түсінуі мәтінде көтерілген мәселенің
айқын немесе астарлы мәнде берілуіне тікелей байланысты болады. Бір ғана
тақырыпқа құрылған, автордың мақсаты ашық баяндалған шағын хабарламаларды
қабылдау оқырман үшін қиындық туғызбайды. Ал автордың түпкі ойы әр түрлі
лексикалық бірліктердің айшықтала қолданылуы арқылы, түрлі синтаксистік
композицияларда безендірілген, бірнеше тақырыпты қамтитын күрделі мәтіннің
қабылдануы оқырман тарапынан тілдік біліктілікті, саяси сауаттылықты,
проблемадан хабардарлықты, бір сөзбен айтқанда энциклопедиялық білім
қорының болуын қажет етеді.
Газет беттерінде жарияланып, түсінуге қиындық туғызбайтын мәтіндердің
қатарында орны бар танысу хабарламалары – қарым-қатынастың құралы. Ол
жарнама дискурсының сөйленіс жанрына жатады. Танысу хабарламаларының
Шмелева Т.В. 7 белгісін атап көрсетеді: а) коммуникативтік мақсат, ә) автор
бейнесі, б) адресат бейнесі, в) өткеннің көрінісі, г) болашақ бейнесі, ғ)
мазмұн типі, д) тілдік көріністің параметрі [13, 31]. Көп ғалымдар
Шмелеваның пікірімен келіссе, Станислав Гайда мынадай жанр құраушы
белгілерді көрсетеді: коммуникативтік параметрлер және олардың қоғамдық,
биологиялық, тілдік қасиеттері, коммуникацияның жүзеге асуының кеңістіктік-
уақыттық шарты, тілдік коммуникацияның актін, коммуникация тақырыбын,
байланыс арнасын, ресмилік деңгейін, жіберушінің интенциясын біріктірген
қоғамдық өмір аймағы [14, 46]. Ал Минакова О.В. танысу хабарламаларын
мәтіндік жанрдың үлгісі дей келіп, төмендегі белгілерін көрсетеді: а)
айтылуға тиісті ақпараттың болуы, ә) мәтінде ақпараттық және қызмет етуші
қызметтің болуы, б) БАҚтың көпір қызметін атқаруы, в) шектеулі көлем. Яғни
танысу хабарламалары шағын көлемді, тұрақты құрылымды болады. Шартты түрде
3 бөлікке бөлінеді: 1) авторпортрет, ол – ең ұзақ, композициялық және
логикалық тұрғыда тұрақталған құрылымдық элемент:
Мысалы, Мен қарапайым отбасында туып-өскен, салмақты да сабырлы, ар-
ұятты жоғары қоятын, адамгершілігі мол, ары таза, бәріне адал, өмірдегі ақ
жолын адаспай тапқысы келетін, инабатты да ибалы, тазалықты жанындай жақсы
көретін, арақ ішпейтін, темекі шекпейтін, ер азаматты отағасы, ерім-пірім
деп сыйлай білетін қазақ қыздарының бірімін.
Осындай мәтін авторы өз қасиеттерін санамалай келіп, жағымды
мінездеріне баса назар аударғысы келген.
2) өмірлік серігіне қоятын талаптар:
Мысалы, Болашақта арнаулы мамандығы бар, тәрбиелі отбасынан шыққан,
ақылды, бойынан азаматқа тән қасиет табылатын, өмірлік серігіне адал,
әйелдерді сыйлайтын, өмірдің қуанышы мен қиындығын жан жарымен бөлісе
білетін, жасы 27-31 аралығындағы қазақ азаматымен танысқым келеді.
Аталмыш мәтінде адресат өзіне ұнайтын қасиеттерді бойына жинақтаған
азаматпен кездескісі келетінін атап көрсетеді.
3) көңілі қалайтын қарым-қытынастың мақсаты мен құрылымы:
Мысалы, ...38-45 аралығындағы қазақ жігітімен отбасын құру мақсатында
танысқым келеді.
Мәтіндегі автордың мақсаты айқын [15, 71].
Ал Бровкина болса жалып сөйленіс жанрын емес, баспа жарнаманың жанрын
қарастырады. Сол себепті оның көрсеткен моделі танысу хабарламаларының
табиғатына сай келеді. Зерттеушінің анықтаған белгілері: а) коммуникация
мақсаты, ә) адресат бейнесі, б) автор бейнесі, в) вербалдық мәтін көлемі,
г) ақпараттар саны мен сипаттамасы, ғ) сөйлем құрылысы, д) мәтіннің
лексикалық құрамы, е) паралингвистикалық құралдардың болуы, ж) көсемсөздің
мәтіндік материалдарымен ұқсастығы, з) мәтін бейнелілігі, и) газеттің
немесе журналдың бір шығарылымында жариялануы, к) бағасы [16, 43].
Коммуникативтік мақсаты бойынша танысу хабарламаларын Гагарская Е.А.
ақпарат беруші-бұйырушы деп көрсетеді. Өйткені хабарлама дегеннің өзі
адресатқа белгілі бір ақпаратты жеткізу мақсатын көздейтін жанр екені
даусыз болса, танысу хабарламалары жасырын бұйырушы мағынаға негізделеді.
Олай дейтініміз хабарлама мәтінінен танысуға деген ынтаны, хабарлама
мәтініне бай-жай қарамай, әрекетке шақыру секілді мүддені байқауға болады.
Кейде осы мүдде ашық көрсетіледі: СОС! Жаңа жылды қарсы алатын адамдарымыз
жоқ. Аяз аталар, 20 жастан асқан болсаңыздар хабарласыңыздар, екі
Ақшақардың жабығуына жол бермеңіздер! (Пейджер).
Автор бейнесі, адресат бейнесі, болашақ бейнесі сынды белгілер
танысу хабарламаларында үнемі кездеседі әрі айқын көрінеді. Мәселен,
Сүйкімді, мығым денелі Карлсон шатырға бірге өрмелеу үшін, мүмкін өрмелеу
үшін емес, тіптен шатырға да емес, 16-18 жас аралығындағы Малышкамен
танысады (Пейджер).
Жоғарыда көрсетілген белгілерді оңай ажыратуға болады: автор бейнесі -
сүйкімді, мығым денелі Карлсон; адресат бейнесі - 16-18 жас аралығындағы
Малышкамен; болашақ бейнесі - шатырға бірге өрмелеу үшін, мүмкін өрмелеу
үшін емес, тіптен шатырға да емес.
Ал өткеннің көрінісі сынды белгі танысу хабарламаларында аз кездеседі,
өйткені көп тұлғалар өз өмірлерінің өткен белестерін хабарлама мәтіндеріне
енгізбейді.
Мазмұн типі танысу хабарламаларында жиі беріледі. Алайда ол адресат
бейнесі мен болашақ бейнесіне еніп кетеді.
Танысу хабарламаларының стилі деген кезде біз міндетті түрде
сөйлемдер құрылысына, мәтіннің лексикалық құрамына, көсемсөз мәтіндерімен
ұқсастығына назар аударамыз. Танысу хабарламаларының жанрына өзіндік
синтаксистік ерекшелік тән. Мәселен, көбіне толымсыз, атаулы сөйлемдермен
беріледі. Мәнерлілік дәрежесін күшейту мақсатында риторикалық сұрақ,
риторикалық толғаныстарды жиі қолдану үдерісі байқалады. Сонымен қатар,
оқырманның қызығушылығын оятып, әрі қарай өзі ұқсын дегендей, аяқталмаған
сөйлемдердің берілуі де кездесіп отырады. Аталмыш жанрға эпитеттер
тізбегінің, метафораның, теңеудің болуы да жат емес. Мысалы, Отбасын құру
мақсатында жалғызбасты, ақылды, нәзік, сүйкімді, материалдық қиындықтары
жоқ, 30-40 жас аралығындағы әйелмен танысамын. Ал лескикалық құрамына
тоқталсақ, танысу хабарламаларында сын есімдер жиі қолданылады. Негізінен
бұл компоненттер автордың өзін таныстыру барысында және танысушыға
қойылатын талаптарды санамалау кезінде пайдаланылады. Мысалы, өзім жаман
әдеттерге әуестігі жоқ, ақкөңіл, ашықжарқын, қарапайым қыздардың
қатарынанмын... Алдағы күндері адамгершілігі мол, ақылды, жоғары білімді,
жанұясының әлеуметтік жағдайын қамтамасыз ете алатын, жасы 33-35
аралығындағы қазақтың қарапайым азаматымен танысқым келеді.
Орыс тілді мәтіндерде үстеулердің жиі қолданылуы байқалса, қазақ
тіліндегі танысу хабарламаларының мәтіндерінен бұндай құбылысты байқай
алмаймыз. Орыс тіліндегі хабарламадан мысал кетіріп көрейік, Весна, солнце,
все дышит ожиданием, а мне так темно и холодно, пусто и одиноко. Был обман
и предательство. Я хочу, чтобы взгляд твоих прекрасных глаз заглянул мне в
душу, чтобы ты меня согрел и заполнил пустоту моей души, чтобы ты был
интересным, многогранным человеком, очень ласковым и очень-очень нежным.
Если есть в Красноярске такой парень, скидывай на абонент 18432, для Лены
(Пейджер).
Мәтінде берілген үстеулер адамның ішкі жағдайын, көңіл-күйін көрсету
мақсатында қолданылған. Аталмыш хабарламаны аударсам үстеулер басқа сөз
табына айналып, хабарлама алғашқы қасиетін жоғалтып алады деген оймен қазақ
тіліне аудармай сол қалпында беруді жөн көрдім.
Ал мәтіндердің экспрессивтілігін жеке белгі ретінде көрсетпейміз,
өйткені ол – стильдің бір бөлшегі. Мәтіндердегі эмоцияның көрініс беру шегі
мен ресмилілік деңгейі әр түрлі. Бұл орыс тілді мәтіндерді көргенде көз
жеткізгеніміз, ал ана тіліміздегі танысу хабарламалары бірізділілікке,
тілдік бірліктердің тұрақтылығына, эмоцияның жоқтығына негізделген. Орыс
тіліндегі хабарламлардан экспрессияға толы бір хабарлама мен эмоциясыз бір
мысал келтірейік, алғашқысы – 26-170. Тұрақты қарым-қатынас орнату үшін
қызбен танысамын. Кр-к-14, док. 6059605. Екіншісі – Красноярск қаласының
қыздарына сәлем! Бізге неге хабарласпайсыздар? Біз әлемдегі ең көңілді
жігіттерміз! Руська, Темка және Витас. (Пейджер)
Танысу хабарламаларындағы паралингвистикалық құралдар аз кездеседі.
Вербалдық мәтін көлемі танысу хабарламаларында тұрақталған. Орташа есеппен
алғанда танысу хабарламаларының мәтіндерінің көлемі 15-20 сөзден аспайды,
бұл – хабарламаларды басқа жанр материалдарынан ерекшелейтін белгілердің
бірі.
Танысу хабарламаларының келесі негізгі белгілерінің бірі – ақпараттың
саны мен сипаттамасы. Аталмыш мәтіндердегі ақпарат дегенде автордың өзінің
физикалық және моралдық қасиеттері туралы мәліметті айтамыз. Ақпараттың
саны мен сипаттамасы тұрғысынан келгенде танысу хабарламалары әр келкі
болады. Мысалы, орыс тілінде жарияланған танысу хабарламаларының екі
үлгісін талдап көрелік: 1) Құрбылар мен екінші жартымды тапқым келеді.
Ксюша, 1984 ж., 170-55. Мен кино көріп, ән тыңдағанды қатты жақсы көрем.
Кумирлерім – Бритни Спирс пен Наталья Орейра. Үй жануарларын жақсы көрем,
әсіресе мысықтарды. Мінезім әдепті, тұйық, спортқа бейім. Шылым шекпеймін,
ішкілікке әуестігім жоқ. Қорқынышты болса да айтайын, жігіттермен
жүрмегенмін. Хаттарынызда өзіңіз туралы көбірек жазыңыз, суретіңіз де артық
етпейді.
2) Мила, 40 жаста. Телефонға жауап беремін. (Сегодняшняя газета,2002, 14
қараша).
Бұл хабарламалар ақпараттардың саны мен сипаттамасы жөнінен екі түрлі
екенін байқаймыз. Алғашқысында жас қыз өзі туралы толық мәлімет берсе, яғни
атын, жасын, бойын, салмағын көрсетіп, қызығушылықтары мен мінезін атап
көрсетсе, екіншісінде әйел адам анкеталық мәліметтерді көрсеткен, ол да
қысқа әрі нұсқа түрде. Ал газеттің немесе журналдың бір шығарылымында
жариялануы туралы белгі де маңызды. Алайда танысу хабарламларының бағасын
маңызды белгілер қатарына жатқыза алмаймыз. Өйткені бұндай хабарламалар,
негізінен, тегін жарияланады.
Станистав Гайда көрсеткен танысу хабарламаларының белгілерінің
қатарындағы байланыс арналарына тоқталсақ. Соңғы кездерде пайда болған
Интернет беттері мен әуе толқындарындағы танысу бағдарламаларын айтпағанда,
танысу хабарламалары негізінен жазбаша жанр. Байланыс арналары (газет,
пейджер) хабарламалардың стилистикасына әсер етеді және адресанттың жасымен
санасады. Газеттегі хабарламалар ресмилілігімен ерекшеленеді, жасы үлкен
адресанттар көп пайдаланады.
Мысалы, газеттегі хабарлама –
Өз жасыма сәйкес ханыммен танысқым келеді. Өзім туралы: 32-176-65,
Александр. (Сегодняшняя газета, 2002,14 қараша).
Пейджердегі хабарлама –
Красноярскінің барлық балларына сәлем, кім сүйкімді, әзілқой қызбен
танысқысы келеді? Сіздердің хабарламаларыңызды күтемін.
Сонымен, танысу хабарламаларына, осы жанрды жан-жақты аспектіде
сипаттайтын, бірнеше белгілер тән. Көлемінің шағындығына қарамастан танысу
хабарламаларының жанры біршама қиын, жан-жақты және терең зерттеуді қажет
ететін жанр.
Танысу хабарламаларының құрылымын зерделей келе, Валерий Белянин
төмендегідей көрсетеді:
Автор
- әлеуметтік жағдайына тоқталады;
- өзінің физикалық мүмкіншіліктерін көрсетеді;
- моралдық-этикалық ұстанымдарын сөз етеді.
Өзімен танысқысы келетіндерге де осы белгілерді көрсетуін сұрайды.
Ал коммуникативтік бағыты бойынша:
А) тұрақты қатынас орнату,
Ә) жай кездесу деп бөледі.
Ал танысу хабарламалары стильдік жағынан:
- лакалды (прагматикалық тұрғыда бағытталған) мәтіндер;
- стандартты (эмоциясыз) мәтіндер;
- керісінше эмоционалды мәтіндер;
- теріске шығару арқылы құрылған хабарламалар;
- эпажды
- агрессиялы және т.б. болып сараланады [17, 31].
Мысалдар келтіріп өтсек:
Стандартты мәтін:
47 17287 басым бос, сүйкімдімін, адалмын, өз аумағымдағы достық
кездесулер үшін жаман қылықтары жоқ ер азаматпен танысамын.
Аталмыш хабарламаның авторы шығармашылық адамы емес немесе ұялшақ. Оның
алғашқы хабарламасы болуы да ғажап емес.
Лакалды:
Сымбатты москвич, бұрынғы әскери қызметкер 68171, тұрғын проблемасы
жоқ, жалғыз басты сүйкімді әйелмен отбасын құрады, немесе 38 жасқа дейінгі
жаман әдеттері жоқ славян әйелімен танысамын. Өзім туралы: 3318278,
ажырасқан, балам жоқ, адамдардың айтуы бойынша қорқынышты емеспін.
Бұндай мәтін авторы тәртіпке үйренген, және өзі сияқты, жауапкершілігі
мол жар іздейді. Мәтін 2-3 сөйлемнен аспайды.
Теріске шығару арқылы құрылған мәтін:
Көріксіз, ақымақ және қанғыбас емеспін. Мәскеуде әйелім, балаларым, үйім
және жұмысым жоқ, бірақ шын көңілім бар. Егер сізге отбасын құру үшін
қылыпты орыс азаматы керек болса, маған хабарласыңыз, 3417577, ажырасқан,
заңгер, темекі шекпеймін.
Иван, 3218066, жайлы, қарапайым, адал, әзіл-қалжынға жүйрік,
проблемаларға қызықпаймын, кек сақтамаймын, іш пыстыруды білмеймін,
шығармашылық жалғыздықта тұрамын. Қоғамнан алшақ қызды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.